The Optimist NL 167 december 2015 januari 2016

Hoe LSD vrede kan brengen in het Midden-Oosten Depressief? Lage energie?

Probeer vitamine B12

E VOORH

­

EN

Maak een vriend van uw computer en verander de wereld

Spiderman

*

ZIJDE STANISL AV GROF VITAMINE B12 HOLK JE VAN DER VEER

Met spinnenzijde kun je vliegtuigen bouwen, ruggengraat herstellen en veranderen hoe mannen zich scheren – en miljoenen banen creëren en de aarde vruchtbaar maken

NO. 167

THEOPTIMIST.NL € 9,75 WINTER 2016 / NR. 167

*Fritz Vollrath, bioloog en zijde-expert, Universiteit van Oxford

VOOR AMANDELEN! P. 14

WINTER 2016

De echte

Pillen voor vrede MENSEN DIE EEN BIJNA-DOODERVARING HEBBEN GEHAD, VERTELLEN ACHTERAF VAAK DAT HUN KIJK

op het leven er volkomen door is veranderd. Zij zijn zich gaan realiseren dat we allemaal met elkaar verbonden zijn en dat we samen een integraal onderdeel van het universum vormen. Er is geen afzonderlijk ‘ik’, er zijn geen levenloze rotsen en stenen, er is alleen onderlinge verbondenheid.

Al eeuwenlang wordt er melding gemaakt van bijna-doodervaringen, maar pas de laatste tijd worden die serieuzer genomen. Dat is vooral te danken aan enkele recente boeken en artikelen van gerespecteerde artsen, onder wie de Nederlandse cardioloog Pim van Lommel en de Amerikaanse neurochirurg Eben Alexander.

Over beiden hebben we al vaker bericht. Alexander stelt: ‘Onze oneindig machtige schepper houdt oneindig veel van ons, wat er ook gebeurt. We zijn hier op aarde om te leren, dus het draait allemaal om liefde en vergevingsgezindheid – vriendelijk zijn jegens vreemden en onze vijanden liefhebben. De kracht die daarvan uitgaat is onuitputtelijk en zal elk kwaad in de wereld tenietdoen.’

Afgaande op de beschrijvingen van bijna-doodervaringen kunnen we rustig stellen dat we in een totaal andere wereld zouden leven als ieder van ons iets dergelijks had meegemaakt. De kans dat iemand dan nog met een machinegeweer op willekeurige voorbijgangers zou gaan schieten, zou verwaarloosbaar klein zijn.

Natuurlijk is het een slecht idee om mensen opzettelijk een bijna-doodervaring te bezorgen, maar mogelijk is er een andere manier om tot hetzelfde resultaat te komen.

Sinds mensenheugenis hebben sjamanen hun stamgenoten met behulp van rituelen in een hogere staat van bewustzijn gebracht, waardoor ze een dieper inzicht kregen in de aard van het leven. Met behulp van rituele dansen, ademhalingstechnieken, kruiden en dergelijke konden sjamanen ervaringen oproepen die overeenkomen met de beschrijvingen van bijna-doodervaringen. Op die manier hebben zij altijd een belangrijke rol vervuld als vredestichters. Tegenwoordig vinden we sjamanen alleen nog terug in afgelegen streken en worden hun stemmen niet meer gehoord in onze verwesterde wereld, waar rationaliteit het hoogste goed is. Wijze sjamanen uit oude tradities worden tegenwoordig uitgemaakt voor bijgelovig en primitief.

Maar zoals we al veel te vaak hebben gezien, leidt die zo geliefde ‘rationele benadering’ soms tot de meest afschuwelijke vormen van geweld – van de verschrikkingen van oorlog tot terrorisme. Misschien is het zelfs zo dat alleen een verandering van bewustzijn ons kan helpen ontsnappen aan de vloek van dodelijk geweld.

Sjamanistische rituelen zijn inmiddels bezig aan een comeback, maar we hebben waarschijnlijk een radicalere aanpak nodig om aan de huidige geweldsspiraal een einde te maken.

De zoektocht daarnaar bracht me bij een man die meer dan zestig jaar geleden als eerste onderzoek deed naar lysergeenzuurdi-ethylamide, oftewel lsd. Stanislav Grof toonde aan dat lsd en andere psychedelica bewustzijnsdoorbraken kan teweegbrengen die lijken op die in bijna-doodervaringen en sjamanistische rituelen.

Lsd werd in de jaren zestig in de ban gedaan, hoewel het niet verslavend is en bovendien kan zorgen voor de hogere bewustzijnstoestanden waaraan onze wereld zo dringend behoefte heeft. Het verbieden ervan was dus misschien toch niet zo’n rationeel besluit.

Terwijl ik met Grof sprak (zie pagina 40), stelde ik me onwillekeurig voor hoe gevechtsvliegtuigen boven IS-gebied pillen lieten vallen in plaats van bommen. Vergezocht? Zeker. Maar hetzelfde geldt voor het bombarderen van mensen.

jjk@theoptimist.com

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 1

48 OMSLAGARTIKEL

Zijde: de route naar vooruitgang Dit aloude vezel is te vinden in alles van stropdassen tot kogelvrije vesten. Maar zijde heeft veel meer voor ons in petto. Veel, veel meer...

DOOR MARCO VISSCHER, I.S.M. GREG SPIELBERG

22

34

Pilletjes voor geluk

Het levensverhaal van Holkje van der Veer,

Vitamine B12 helpt tegen neerslachtigheid.

Wees zacht voor jezelf die leerde met haar beperkingen om te gaan.

DOOR NYNKE SIETSMA

OMSLAGFOTO MET TOESTEMMING VAN OXFORD SILK GROUP

DOOR LYNNE MCTAGGART

Inhoudsopgave Winter 2016

76 De computer is onze vriend Wie gaat de code schrijven voor onze toekomst? Linda Liukas heeft wel een idee.

40

DOOR ELLEKE BAL

LSD voor terroristen Stanislav Grof weet hoe je terrorisme en klimaatverandering moet bestrijden.

DOOR JURRIAAN KAMP

VERHALEN

VOORUIT, MET ONDER MEER:

DUURZAAMHEID & INNOVATIE

GEZONDHEID

22 Pilletjes voor geluk Veel gevallen van neerslachtigheid en depressie zijn, zo ontdekte een Britse arts, eenvoudigweg te wijten aan een tekort aan vitamines

48 De zijderoute naar

Vergeet sjaaltjes en stropdassen. Zijde van rupsen en spinnen kan het alternatief worden voor roestvrij staal – in alles van scheermesjes tot vliegtuigen – en de medische toepassingen zijn eindeloos.

Grootschalig gebruik van zijde kan zelfs leiden tot een duurzame economie.

28 Op weg naar beter zicht In ons vorige nummer schreef Elleke Bal over een methode om te leren zien zonder bril. Dat besloot ze zelf ook te doen.

ZINGEVING

60 Bouwen aan een beter

34 Holkje van der Veer

LEVEN

66 Steden van boven Foto’s van wereldsteden, maar dan zoals u ze nog nooit eerder hebt gezien.

kosmisch bewustzijn

Stanislav Grof, pionier op het gebied van onderzoek naar lsd, legt uit hoe we de mensheid kunnen redden. ‘Als mensen op grote schaal psychedelica gingen gebruiken, zou er een soort ontstaan die meer kans had om te overleven.’

cement

Cement stoot meer CO2 uit dan de luchtvaart en de mijnbouw. Tijd voor vergroening.

Een gesprek over kwetsbaarheid en overgave met een Amsterdamse vrouw die tegen alle verwachtingen in dominicanes in Zwolle werd.

40 De ontdekking van het

vooruitgang

76 De computer is onze

vriend

Technologie beheerst ons leven steeds meer. Wie weet hoe je moet programmeren, heeft de toekomst. Linda Liukas vindt dat die taak geen mannenwerk is.

13 Hoe boeddhisme en neurowetenschap samensmelten 15 Het Zweedse experiment met de

zesurige werkweek 18 Oplossingen voor ongelijkheid 21 Hoe je mindful de afwas doet

RUBRIEKEN

05 Dialoog 06 The Optimist Live:

Evenementen en cursussen 08 Ode aan: Sander Terphuis 10 Ode taan Shibam, Jemen 33 Column: Paulo Coelho 47 Column: Lisette Thooft 65 Column: Harry Starren 83 Inspiratie: Boeken en producten 88 Roze bril: Natuurrampen

V

AKMAN OOR AKMAN

HELP VAKCOLLEGA’S IN AFRIKA!

Met een donatie of uw gebruikt gereedschap helpt u collega-technici in Afrika een goede toekomst op te bouwen met een opleiding en een baan in de techniek. Gered Gereedschap zamelt gereedschap in, knapt dit op en verscheept het naar technische scholen en startende ondernemers in ontwikkelingslanden. Gereedschap werkt!

Geef samen met Gered Gereedschap invulling aan uw maatschappelijke betrokkenheid en steun samen met uw collega’s of bedrijf vakgenoten in de derde wereld.

Kijk hoe u kunt helpen op: www.geredgereedschap.nl/vakman

Dialoog BRIEF

Gefeliciteerd met de terugkeer van de Nederlandse verise! Anton Teunissen

De wonderbaarlijk snelle herrijzenis van de Nederlandstalige editie van The Optimist, nadat vorig jaar de zomereditie in het Engels was verschenen, leidde tot veel warme reacties van lezers. Hieronder een bloemlezing.

Grote verbazing

Zeer verheugd

Hoewel deze week de winter officieel is ingetreden, ontving ik vandaag tot mijn grote verbazing het najaarsnummer van The Optimist en dan ook nog eens in het Nederlands! Na de ontvangst van de Engelstalige versie had ik mij voorgenomen mijn abonnement op te zeggen. Daar was het nog niet van gekomen, dus u mag mij tot uw lezersgroep blijven rekenen. Niet dat ik het blad niet in het Engels zou kunnen lezen, maar het vraagt toch iets meer inspanning en eigenlijk had ik er gewoon geen zin in om ongevraagd over te stappen op een andere taal. Ik las en lees The Optimist altijd met plezier. Gefeliciteerd dus met de terugkeer van de Nederlandse versie!

Verbazing en verwondering waren mijn eerste reacties bij het lezen van jullie bericht over de doorstart van dit unieke blad. Aanvankelijk was ik inderdaad teleurgesteld over de overgang van zaken naar een Engelstalige editie, maar hier kan ik me snel overheen zetten na dit bericht. Ik ben zeer verheugd dat er een vervolg is.

Fons van Oorschot

Anton Teunissen Mijdrecht

De Optimist?

Wat een aangename verrassing om het herfstnummer te ontvangen. Nu kan ik mijn man weer laten meelezen, in plaats voor hem vanuit het Engels samen te vatten. Heel veel succes gewenst bij deze doorstart!

Voor ons en de rest van Nederland is dit goed nieuws. Misschien ook tijd om van de naam De Optimist van te maken in plaats van The Optimist? Zo zullen in de losse verkoop ook Nederlanders die niet Engels georiënteerd zijn sneller naar het blad grijpen. Wij blijven in ieder geval graag de Nederlandse versie lezen.

Anneke Schouten-Buijs, abonnee voor het leven

Arie van Rossum

Aangename verrassing

Hellevoetsluis

Oplossing Gefeliciteerd met jullie oplossing voor de Nederlandstalige abonnees! Er zijn best veel mensen die de inhoud vanuit het Engels moeilijk zouden vinden. Het is heel fijn te zien dat er een weg is gevonden. Groeten van een lezer vanaf het eerste uur.

Blij Ik ben er blij mee. Ik was een van de zeer teleurgestelde mensen die echt niet begreep waarom jullie dit besluit hadden ge­ nomen...

Wilma Post

Tiny Beemsterboer

Veel fijner

Succes

Wat ben ik ontzettend blij dat The Optimist weer in het Nederlands is. Ik had me voorgenomen om het een aantal maanden te proberen in het Engels. Bij de eerste editie bleek dat mijn Engels niet goed genoeg was om alle artikelen goed te begrijpen.

Maar ik hoopte dat het zou wennen en dat het beter zou gaan.

Maar nu toch weer gelukkig in het Nederlands, echt veel fijner.

Een beetje gek waren ook de artikelen met Nederlandse onderwerpen die waren vertaald naar het Engels...

Da’s geweldig goed nieuws. De Nederlandstalige editie gaat vast succesvol worden. De titel zegt genoeg.

Juliette Grimbergen

Frank Schreuder Budel

Geweldig Wat een geweldig nieuws. Het past helemaal bij The Optimist om zo om te gaan met reacties van mensen. Die energie voelt goed. We verheugen ons om jullie nieuwe edities te ontvangen.

Positieve berichten

Wim en Leida van Dijk-Smit

Hiep, hiep, hoera! Fijn hoor, ik miste deze welkome positieve berichten.

Wilt u ook ook reageren op artikelen in het tijdschrift? Stuur een e-mail naar

Eloise Kooijman

sluiten bijdragen i te korten of te redigeren.

redactie@theoptimist.nl. Omwille van duidelijkheid kan de redactie be­

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 5

Doe mee The Optimist laat u kennismaken met Bent u er klaar voor om de inzichten uit onze pagina te integreren in uw eigen leven? Neem dan deel aan de online cursussen en evenementen die we organiseren en die u vanachter uw computer kunt volgen wanneer u wilt. Bekijk hieronder het overzicht van ons huidige aanbod.

Hoe werkt het? Registreer op onze website, www.theoptimist.nl, en u ontvangt via email een link naar de online cursus of webinar die u wilt volgen. De link stelt u in staat om de cursus of

Steve Rothwell Waterkers: Superfood Waterkers zou wel eens de best verkrijgbare superfood kunnen zijn. Het heeft de hoogste voedingswaarde van alle fruit en groenten, meer vitamine C dan ­sinaasappelen, meer calcium dan melk en meer ijzer dan spinazie. Het heeft zelfs een kankerwerende werking. Kort gezegd: waterkers kan veel voor u doen. En Steve Rothwell, waarschijnlijk de enige persoon met een Ph.D. in waterkers, is de man om hier alles over te vertellen.

Evenement

Datum: 3 februari 2016 Taal: Engels Meer informatie: www.theoptimist.nl/evenementen

Dit evenement is mede mogelijk gemaakt door:

Tyler LeBaron Alkalinewater en de genezende werking van waterstof

Cursus

‘Het is geen verrassing voor mij dat waterstof een therapeutisch potentieel heeft; we zijn er immers altijd al mee in contact. Waterstofgas was essentieel bij het ontstaan van leven,’ zegt Tyler LeBaron. In deze online cursus geeft LeBaron een overzicht van de gunstige therapeutische effecten van waterstof: hoe werkt het, voor welke ziekten, hoe moet je het gebruiken en met welke doseringen. Tyler LeBaron, oprichter van de Molecular Hydrogen Foundation, heeft een bachelordiploma in biochemie en is sinds 2010 bezig met onderzoek naar waterstof in Japan en de Verenigde Staten.

Data: 4, 11 en 18 maart 2016 Taal: Engels Meer informatie: www.theoptimist.nl/evenementen

met onze webinars de p ­ ioniers over wie wij schrijven. webinar live te volgen, maar ook om achteraf te kijken op een moment dat u beter schikt. Als u er live bij bent, heeft u de gelegenheid om vragen te stellen.

Meer informatie? Kijk op www.theoptimist.nl of stuur ons een e-mail via info@theoptimist.nl.

NIEUW!

Fritz Vollrath De vele beloften van zijde Zijde heeft de potentie om álles te veranderen: van de cosmeticawereld tot de economische vooruitzichten in armere landen. Fritz Vollrath is een internationaal erkende pionier op het gebied van zijde. Al tientallen jaren bestudeert hij spinnen en hun webben, en hij staat aan de basis van innovatieve bedrijven die relevante toepassingen van zijde op de markt brengen. In dit webinar vertelt Vollrath meer over zijn passie – een passie die in staat is de economie duurzamer te maken.

Evenement

Datum: 12 april 2016 Taal: Engels Meer informatie: www.theoptimist.nl/evenementen

DEZE CURSUS WORDT ALLEEN GEORGANISEERD BIJ VOLDOENDE BELANGSTELLING Jurriaan Kamp Wilt u een cursus volgen over het Nieuwe Werken en Digitale Nomaden?

Cursus

Wilt u zich verdiepen in de kansen die het nieuwe werken u biedt en in wat het leven u als digitale nomade brengt? Onze hoofdredacteur Jurriaan Kamp staat al twintig jaar in de voorhoede van het nieuwe werken en hij is een ervaren digitale nomade.

Jurriaan Kamp wil zijn ervaringen graag met u delen en u introduceren in de mogeijkheden van het nieuwe werken. Wilt u dat hij een online even hierover leidt?

Wij staan klaar om deze cursus te organiseren, maar horen vooraf graag of u hierin geinteresseerd bent.

Laat het ons weten. Ga naar theoptimist.com/digitalnomads

n E: ATI mente M ne OR INF t.nl/eve R E ME ptimis

w

.the ww

o

Ode aan Sander Terphuis, Den Haag

8 T H EO PT I MI ST.NL WINTER 2016

Gevlucht naar de vrijheid

FOTO: PHIL NIJHUIS/HOLLANDSE HOOGTE

Als Sander Terphuis in de krant leest over de commotie rondom asielzoekerscentra moet hij vaak terugdenken aan zijn eigen asielprocedure. Want zijn naam mag dan wel Hollands klinken, hij werd in Teheran geboren als Ahmad Qeleich Khany. Zijn route naar Nederland verliep, net als zijn integratie, anders dan gebruikelijk. Al jong besefte Ahmad dat hij wilde vluchten naar de vrijheid. De aangeboren afwijking aan zijn ogen – met zijn beste oog ziet hij niet meer dan zes procent – was een redmiddel: hij trainde jarenlang om als worstelaar te worden geselecteerd voor het nationale worstelteam voor gehandicapten. Op zijn achttiende mocht hij deelnemen aan de Paralympics, die in 1990 werden gehouden in Assen. Daar besloot hij het Olympische dorp te ontvluchten en asiel aan te vragen. ‘De prijs voor mijn vrijheid was heel hoog’, blikt Terphuis terug. ‘Familie, vrienden, iedereen en alles liet ik achter om naar vrijheid te vluchten. Maar het was het wel waard.’

Terphuis – toen nog Khany – liet zich niet beperken door zijn handicap en ging volop aan de slag om de taal te leren. Hij sprak mensen aan op straat, in koffietentjes en cafés en werd lid van allerlei verenigingen. Zo ontmoette hij de Friezin op wie hij, naar eigen zeggen, ‘nóg verliefder werd dan op de Nederlandse samenleving’. Hij werd jurist en ging werken als ambtenaar op het ministerie van Justitite. Nu is Terphuis een ‘onafhankelijk mensenrechtenverdediger’. Vorig jaar schreef hij zijn levensverhaal op in De worstelaar: De Iraanse rebel met een oer-Hollandse naam.

De nieuwe naam, aangenomen in 1995, zag hij als een openlijke dankbetuiging voor wat zijn nieuwe thuisland hem heeft gebracht. Hij ziet het als ‘één van de meest ingrijpende keuzes in mijn leven’. De Iraanse vluchteling wilde er graag bijhoren en zijn ingewikkelde naam hielp niet. Het was een ‘pragmatische oplossing’, erkent hij, waaraan de Koningin uiteindelijk haar steun gaf.

Hij is de enige Terphuis in heel Nederland, meldt hij trots. Hij heeft de naam zelf verzonnen: een voorwaarde voor wie zijn achternaam wil wijzigen. Terphuis begrijpt dat asielzoekers niet in de rij staan om zijn voorbeeld te volgen.

‘Ach,’ relativeert hij lachend, ‘je moet wat offers brengen voor het thuisland.’

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 9

Ode aan Shibam, Jemen

1 0 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

Manhattan in de woestijn

FOTO: JAVARMAN/SHUTTERSTOCK

Hoogbouw is niet bepaald wat je zou verwachten in het midden van de woestijn. Toch is dat precies wat je aantreft in de Jemenitische stad Shibam. Deze oase met vijfhonderd bouwwerken is ’s werelds oudste concentratie van hoogbouw, met een geschiedenis die terug gaat tot de zestiende eeuw. De woestijntorens, die in hoogte uiteenlopen van vier tot elf verdiepingen, herbergen onderin vee en voorraden, terwijl de woonvertrekken zich bovenin bevinden. In Shibam leven tegenwoordig zo’n zevenduizend mensen.

De hoogbouw op deze plek, die op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO staat, is ontstaan als antwoord op omgevingsfactoren. Door binnen de stadsmuren te bouwen, waren de huizen beschermd tegen regelmatig voorkomende overstromingen en bovendien werd er geen schaarse en waardevolle vruchtbare grond onttrokken aan het landbouwareaal.

Anders dan moderne wolkenkrabbers hebben deze bouwwerken de tand des tijds weerstaan zonder enige ondersteuning van staal of beton. Ze zijn volledig opgetrokken uit blokken modder die van buiten de stadsmuren worden aangevoerd.

Het eeuwenoude ambacht wordt ook vandaag de dag nog uitgeoefend als er gebouwen gerepareerd moeten worden. De bewoners graven dan grond af in een naburig palmbos en boetseren die met behulp van water en stro tot dikke, langwerpige blokken die drie dagen lang in de zon worden gedroogd. Door alleen lokale grondstoffen te verwerken en voor het drogen van de blokken geen gebruik te maken van fossiele brandstoffen, demonstreren de mensen van Shibam hoe duurzaam bouwen letterlijk tot grote hoogte kan reiken. | MEER INFORMATIE: SHIBAMONLINE.NET

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 1 1

Vooruit DOOR NIEUWE WETENSCHAPPELIJKE ONDERZOEKEN BLIJKT DAT INZICHTEN UIT DE NEUROWETENSCHAP EN HET BOEDDHISME STERKE OVERENKOMSTEN VERTONEN.

WETENSCHAP

Boeddha en het brein FOTO: STEPHANE BIDOUZE/SHUTTERSTOCK.COM

NEUROWETENSCHAP IS HOT. HET IS BIJNA ONMOGELIJK EEN

krant open te slaan zonder te stuiten op een nieuw onderzoek dat aantoont dat ons gedrag in het dagelijks leven kan worden uitgelegd en begrepen aan de hand van het zenuwstelsel. Neurowetenschappers zijn in staat om alles terug te leiden naar de bedrading van onze hersens – van gezondheidsproblemen en onze voorkeuren voor voedsel of kunst tot de dingen waarin we geloven. En nu doen steeds meer neurowetenschappers beweringen die overeen komen met wat boeddhisten al eeuwenlang zeggen.

Het gaat om meer dan alleen een dialoog tussen twee groepen.

Boeddhisten en neurowetenschappers trekken al decennialang samen op. Hun samenwerking heeft geleid tot ontdekkingen over bijvoorbeeld het effect van regelmatige beoefening van meditatie. In de hersens blijkt dit tot meetbare veranderingen te leiden die in verband worden gebracht met een positieve mentale instelling, zelfbeheersing en veerkracht. Neurowetenschap en boed-

dhisme lijken elkaar meer dan ooit te vinden in hun benadering.

Een onderzoek dat in juli in Trends in cognitive sciences werd gepubliceerd, laat bewijs zien dat ‘de verwerking van het zelf in de hersens niet plaatsvindt in een bepaald hersengebied of netwerk, maar zich eerder manifesteert als een breed pallet van variabele neurologische processen die niet specifiek voor het zelf lijken te zijn.’ Het lijkt op wat boeddhistische monniken altijd al zeggen over het zelf dat constant verandert.

We hebben vaak het idee dat we in essentie niet erg veranderd zijn ten opzichte van onze jonge jaren, maar boeddhisten geloven dat dit slechts een illusie is. Het zelf is instabiel en een mentale constructie, opgebouwd uit componenten die in beweging zijn.

Het boeddhisme onderwijst het begrip anatta, dat ‘geen zelf’ betekent. Hiermee omschrijven boeddhisten zichzelf en herinneren ze fijntjes aan hun visie dat een zelf niet bestaat.

Deze visie wordt steeds populairder onder neurowetenschapWINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 1 3

Vooruit

1 4 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

GEZONDHEID

Supernoten

EEN DAGELIJKSE CONSUMPTIE VAN SLECHTS 50 GRAM AMANDELEN GEEFT AL EEN BETERE BLOEDCIRCULATIE.

ALS NOTEN EEN SUPERFOOD ZIJN, DAN ZIJN AMANDELEN EEN SUPER-SUPERFOOD. Uit nieuw onderzoek blijkt dat deze noten helpen het risico op hartziekten te verminderen door de bloedvaten gezond te houden. Amandelen – die veel gezonde vetten en vitamine E bevatten – vergroten de hoeveelheid antioxidanten in de bloedsomloop, verlagen de bloeddruk en verbeteren de doorstroming van het bloed.

Volgens onderzoekers van de Aston University in het Engelse Birmingham waren deze positieve effecten binnen een maand meetbaar, bij een dagelijkse consumptie van 50 gram amandelen. Ze voegden de noten toe aan het dieet van een groep mannen, terwijl ze de controlegroep het normale, amandelvrije dieet voortzetten. De proefpersonen die gedurende een maand amandelen hadden gegeten, hadden meer antioxidanten in hun lichaam, een betere bloedcirculatie en een lagere bloeddruk.

De boodschap? Het is goed om elke dag amandelen te eten en het is nooit te laat om daarmee te beginnen. ‘Als positieve effecten al binnen een maand zichtbaar zijn, kan iedereen van elke leeftijd er baat bij hebben’, aldus hoofdonderzoekster Helen Griffiths. | JOANNA EVANS

FOTO: YHULIA FURMAN/SHUTTERSTOCK

pers. Hun bevindingen wijzen in de richting dat onze geest – onze zelf, onze ziel – geen eenheid is en daarom niet echt bestaat. We kunnen misschien het idee hebben dat onze geest er is en een gevoel van controle creëren, maar dat is wat we onszelf voorhouden om onszelf om te tuin te leiden. De neurowetenschap laat ons zien dat ons ‘zelf’ voortdurend aan verandering onderhevig is.

‘Boeddhisten beweren dat niets constant is en dat alles door de tijd heen verandert. Iedereen wordt geconfronteerd met een voortdurende stroom van bewustzijn’, vertelde Evan Thompson, professor filosofie aan de University of British Columbia, aan Quartz. ‘En vanuit een neurowetenschappelijk oogpunt zijn lichaam en geest constant in beweging. Er bestaat niets dat wijst op het bestaan van een onveranderlijke zelf.’

Thompson legt ook uit dat sommige neurowetenschappers er nu van overtuigd zijn dat cognitieve vaardigheden niet vaststaan en dat ze kunnen worden getraind door middel van meditatie. Hij stelt dat er zelfs in diepe slaap sprake kan zijn van bewustzijn – een theorie die al heel lang door boeddhistische monniken wordt aangehangen. Nu hebben onderzoeken naar de slaappatronen van beoefenaars van meditatie uitgewezen dat meditatie elektro-fysieke breinactiviteit gedurende de slaap kan beïnvloeden. Hiermee wordt het volgens de onderzoekers mogelijk ‘informatie te verwerken en een bepaalde mate van bewustzijn te behouden, zelfs in een staat waarin deze cognitieve functies normaal gesproken sterk verminderd aanwezig zijn.’

In 2005 verklaarde de Dalai Lama al dat hij zich verheugde op een ‘nauwe samenwerking’ tussen de oude spirituele traditie en moderne wetenschap, waarbij hij hoopte dat het zou ‘bijdragen aan het uitbreiden van de menselijke kennis over de complexe wereld van de innerlijke subjectieve ervaring die we aanduiden met de geest.’

Quartz erkent dat het boeddhisme en neurowetenschap nog steeds verschillende standpunten hebben over vele aspecten van bewustzijn. Thompson bevestigt dat er nog genoeg voer voor discussie is. ‘In de neurowetenschap kom ik vaak mensen tegen die zeggen dat het zelf een illusie is die door de hersens wordt gecreëerd’, zegt hij. ‘Mijn visie is dat de hersens en het lichaam samenwerken om in de context van onze fysieke omgeving een gevoel van zelf op te wekken.

Het is misleidend te zeggen dat het om een illusie gaat, enkel en alleen omdat het een constructie betreft.’ | MARCO ­VISSCHER

Vooruit

WERK

Het experiment met een zesurige werkdag

FOTO: JACK FROG/SHUTTERSTOCK

GEDURENDE ONGEVEER EEN WEEK STOND

­ rankrijk, dat met 35 uur één van de kortste werkweken F in de Westerse wereld kent, even niet meer alleen in de spotlights. De media gonsden namelijk eventjes van de vluchtelige berichten over de overstap van Zweden naar een zesurige werkdag. Hoewel het uiteindelijk slechts om een lokaal experiment bleek te gaan, werd dankzij de hype wel de aandacht gevestigd op het Zweedse debat rondom kortere werkdagen.

Het is niet zo gebruikelijk dat een klein verpleeghuis in Göteborg de voorpagina’s van de kranten haalt, maar dat is wat er gebeurde toen bekend werd dat de verpleegsters van het centrum voor ouderzorg Svartedalens zes uur per dag werken in plaats van de reguliere acht uur. En dat terwijl ze wel gewoon hun volledige salaris ontvangen. Zorgen voor ouderen, waaronder ook veel mensen met dementie, is zwaar werk. De werkdag van de 82 verpleegsters werd met twee uur ingekorten, wat een enorm verschil maakte. Er werd gezegd dat de verpleegsters betere zorg verleenden, omdat hun eigen kwaliteit van leven verbeterd was.

Deze resultaten kwamen sterk overeen met de bevindingen van Birgitta Olsson, verbonden aan de Lund University, die een onderzoek deed naar de uitkomst van een vergelijkbaar experiment dat in Stockholm plaatsvond. Het betrof één van de vele initiatieven die overal in het land werden genomen, waarbij in de publieke zorgsector het aantal gewerkte uren werd gereduceerd, terwijl volledige salarissen werden uitbetaald. De onderzoekers keken naar de zesurige werkdag op kinderdagverblijven en dagbestedingscentra voor ouderen en mensen met een beperking. Over de hele linie waren de resultaten positief.

‘De werknemers gaven aan dat ze beter sliepen en dat het makkelijker was geworden hun leven in te delen’, legt Olsson uit. ‘Een medische test liet zien dat ze minder gestrest waren.’ Korte ziekmeldingen namen af met zo’n vijftien procent en een vragenlijst die aan patiënten en hun familieleden werd voorgelegd leidde tot de conclusie dat de kwaliteit van de dienstverlening op alle afdelingen was verbeterd. Minder vermoeid en minder gestrest personeel presteerde beter. ‘De studie in Stockholm bevestigde mijn verwachting dat kortere werktijden een win-winsituatie zouden kunnen opleveren voor zowel de werknemers als de maatschappij’, zegt Olsson.

Ondanks de behaalde resultaten, werd aan het experiment in Stockholm een einde gemaakt toen een nieuwe gemeenteraad aantrad, die de hoge kosten als argument noemde. Als mensen minder lang werken, betekent dat immers dat er meer personeel ingehuurd moet worden. Olsson heeft hier echter een andere kijk op. Hoewel het klopte dat de centra meer personeel moesten inhuren, denkt ze nog steeds dat het initiatief kostenefficiënt was. ‘Het is niet nodig

ZWEDEN ONDERZOEKT KORTERE WERKDAGEN MET BEHOUD VAN HET VOLLEDIGE SALARIS.

om nieuw personeel aan te nemen voor elke minder gewerkt uur.’

In de praktijk moesten voor het project in Stockholm acht nieuwe werknemers worden ingehuurd, terwijl de 66 werknemers die er al fulltime of parttime werkten zes uur per dag gingen werken. Dat betekent een extra kostenpost van 2,7 miljoen kroon (300.000 euro) per jaar. Olsson denkt dat het bij het beëindigen van dit experiment niet om geld alleen ging: ‘Het gaat om de houding tegenover werk en sociale klasse.’

Nu heeft Göteborg het idee nieuw leven ingeblazen. Het experiment inspireert andere medische centra in het hele land het voorbeeld te volgen. Het is echter niet alleen de publieke zorgsector die het idee heeft omarmd. De kortere werkdag wordt ook overwogen door particuliere bedrijven. Toyota heeft de zesurige werkdag ingevoerd in haar servicecentra en heeft beloofd niet terug te komen op deze beslissing. Sommige start-ups volgen deze trend ook.

Olsson zegt dat deze verandering ten goede komt aan het welzijn van de werknemers en de mogelijkheid biedt om meer banen en betere werkomstandigheden te creëren. Ze wijst er echter ook op dat de verantwoordelijkheid niet alleen in handen van politici ligt. ‘De politiek is een afspiegeling van de dromen en wensen van mensen. Zolang mensen de prioriteit leggen bij het consumeren van producten in plaats van de mogelijkheid te genieten van vrijetijd, zal er niets veranderen.’ Olsson laat doorschemeren dat een ‘vorm van looncorrectie’ nodig zou kunnen zijn, maar volgens haar moet dat niet gezien worden als een verlies van koopkracht. Het betekent dat we ons moeten aanpassen aan een manier van leven. | CÍNTIA TAYLOR WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 1 5

Vooruit

MILIEU

De grootse mogelijkheden van kleine bossen

FOTO: SUBHENDU SHARMA

‘S WERELDS EERSTE KLEINE BOS IN EEN WOONWIJK IN NAINITAL, INDIA. SUBHENDU SHARMA (INZET) LEGT KLEINE BOSSEN AAN OM GROEI EN BIODIVERSITEIT TE MAXIMALISEREN.

IN DE AFGELOPEN JAREN ZIJN ER ALLERLEI IDEEËN GEOPPERD om ons weer met de natuur in contact te brengen. Het is inmiddels mogelijk groenten en fruit bij de boer te kopen en tuinen aan te leggen op ons dak – maar wat te denken van het idee uw eigen bos aan te planten in de achtertuin? Het is niet alleen maar een idee, het gebeurt al!

Het is begonnen in 2008 toen de Indiase ondernemer Subhendu Sharma als industrieel ingenieur aan het werk was op een campus van Toyota in India. De autofabrikant had Akira Miyawaki, een wereldberoemde botanist, gevraagd om een bos aan te leggen op het terrein om de uitstoot van CO2 te compenseren. Sharma raakte geboeid door het project en legde zijn eigen bos aan in de achtertuin van zijn huis in Uttarakhand, in het noorden van India. Minder dan twee jaar later groeien er in zijn tuintje van nog geen 100 vierkante meter wel 300 bomen van 42 verschillende soorten. Het aantal vogelsoorten dat er leeft, is ook verdubbeld.

‘Ik was zo enthousiast over deze resultaten dat ik meer van dit soort bossen wilde planten’, zo verklaarde Sharma onlangs tijdens een congres van TED. Hij richtte Afforestt op, een sociale onderneming met als doel op kleine percelen bossen met een hoge biodiversiteit te planten. Hij ontwikkelde een standaard voor dit aanplantproces door de biologische kennis van Miyawaki en het efficiency-model van Toyota te combineren.

‘De kern van het productiesysteem van Toyota is heijunka, het fabriceren van verschillende automodellen op één enkele assemblagelijn. Wij vervingen in dit systeem de auto’s door bomen. Nu zijn we in staat om 1 6 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

bossen bestaande uit verschillende lagen te creëren’, legt Sharma uit.

Zijn zogenaamde kleine bossen kunnen 30 keer zo veel bomen op dezelfde oppervlakte herbergen als conventionele aanplant. De bomen worden heel dicht naast elkaar gezet. Deze hoge dichtheid maakt het onmogelijk om een wandelingetje door het bos te maken, maar het creëert wel de natuurlijke voorwaarden die nodig zijn voor een hoge biodiversiteit. Sharma’s bossen vereisen een oppervlakte van op zijn minst ongeveer 100 vierkante meter, waarop in ieder geval 300 bomen worden geplant. Deze bomen moeten allemaal van nature voorkomen in de regio – een exoot kan het biologisch evenwicht verstoren.

Afforestt gebruikt lokale biomassa om de grond te verrijken en te bemesten. Deze bossen groeien tien keer zo snel als conventionele bossen.

Binnen twee tot drie jaar zijn ze zelfvoorzienend en hoeven ze niet langer onderhouden te worden. Verder wordt er gezegd dat ze 30 keer meer CO2 kunnen vasthouden dan conventionele aanplant.

Zaandam heeft zich gemeld als eerste proeftuin in Nederland, die zal worden gerealiseerd in samenwerking met het IVN, het Instituut voor natuureducatie en duurzaamheid. Vooralsnog richten de activiteiten van Afforestt zich op India en Masqat, de hoofdstad van Oman. Het bedrijf is bezig een open-source online platform te ontwikkelen om de methodologie en een database met bomen die in een bepaald gebied van nature voorkomen te delen. Binnenkort zullen mensen overal in de wereld de mogelijkheid hebben om hun eigen kleine bos te planten. | CÍNTIA TAYLOR

Vooruit TECHNOLOGIE

Een doorbraak voor waterstofauto’s TESLA MOTORS IS EEN KLASSE APART. DE UITMUNTENDE PRESTA-

ties en het strakke design van haar modellen zijn ongeëvenaard in de wereld van elektrische auto’s – op het gebied van de elektrische auto’s die worden aangedreven door een accu tenminste. Om serieuze concurrentie te vinden, moeten we onze blik richten op de elektrische brandstofcelauto’s, die recent door Toyota en Honda werden gepresenteerd en die ook wel bekend staan als waterstofaangedreven auto’s. Deze auto’s zuigen tijdens het rijden lucht op, waarbij ze de zuurstof vermengen met waterstof in de brandstofcellen om elektriciteit op te wekken en de motor aan te drijven. Hierbij wordt alleen onschadelijke waterdamp uitgestoten.

Het concept bestaat al decennialang en de CEO van Tesla, Elon Musk, is één van de grootste criticasters ervan. Hij noemde waterstof ‘een ongelofelijk onnozele brandstof’ en in 2015 noemde hij het hele idee ‘uiterst stom’. ‘Vergelijk het volledige brandstofcelsysteem eens met een Model S. Wat betreft volume en gewicht presteert het systeem een stuk slechter, om over de kosten nog maar te zwijgen.’

In een jaar tijd is het door technologische innovaties echter mogelijk geworden om veel van de gebreken te verhelpen en te verbeteren. Het resultaat is een aantal prachtige auto’s. Toyota presenteerde deze verbeteringen afgelopen herfst, toen het de Mirai lanceerde, de futuristische waterstofaangedreven opvolger van de Prius. Met een actieradius van bijna 500 kilometer op één volle tank, presteert de Mirai even goed als het Model S van Tesla, voor de helft van de prijs.

De FCX Clarity van Honda wist vervolgens nog meer sceptici op het gebied van waterstofaandrijving te overtuigen. Met de Clarity pakte Honda de kwesties rond volume en gewicht aan, die Musk eerder naar voren bracht, en installeerde in dit model een brandstofcelsysteem dat 30 procent kleiner is dan het oorspronkelijke prototype en veel kleiner dan dat van Toyota. Hierdoor biedt de Honda meer binnenruimte. Dankzij dit nieuwe, compactere brandstofsysteem, heeft de Clarity een ongelofelijke actieradius van 700 kilo-

meter, veel meer dan de huidige Tesla-modellen. En voor hen die belang hechten aan vormgeving, de Clarity heeft met het gestroomlijnde design van buiten wel iets weg van een Tesla.

Beide autofabrikanten erkennMIRAI, TOYOTA’S FUTURISTISCHE WATERSTOFGEDREVEN OPVOLGER VAN DE PRIUS. en dat de integratie van deze modellen in het dagelijkse vervoer stapsgewijs moet verlopen, aangezien er meer infrastructuur moet worden aangelegd om de waterstofaangedreven auto’s te ondersteunen. Er bestaan een tiental waterstoftankstations in Japan en de ambitie is dat dat er 35 zijn in 2020. Er zijn er ook een paar geopend in het Verenigd Koninkrijk. Californië heeft 200 miljoen dollar beschikbaar gesteld om op strategische punten in de staat dit soort tankstations te bouwen.

De productie van waterstofbrandstof is tot nu toe een energieintensief proces geweest, maar wetenschappers zijn erin geslaagd vooruitgang te boeken. Toyota heeft de wereld zelfs laten zien dat het mogelijk is waterstof te produceren met koeienmest. In een advertentie zei Toyota dat de auto ‘wordt aangedreven door bulls***’.

Zeker nu bedrijven als Toyota, Honda, Hyundai en Mercedes inzetten op waterstofaangedreven auto’s, bestaat er geen twijfel over dat er in de nabije toekomst een doorbraak in de productiemethodes van waterstof te verwachten is. In ieder geval is met het verschijnen van auto’s als de Mirai en de Clarity het begin van het einde aangebroken voor de benzineslurpers. | IVAR LAANEN

ETEN

Eten aan de muren

EEN VERTICALE MOESTUIN.

FOTO: CHATCHAI SOMWAT/SHUTTERSTOCK.COM

ALS JE DOOR DE STAD LOOPT, KOM JE LANGS DUIZENDEN LEGE MUREN DIE

nergens voor worden gebruikt. Soms wordt er uiteindelijk een reclamebord aan opgehangen of zet iemand er een graffiti-tekening op. Bright Agrotech, een bedrijf uit de Amerikaanse staat Wyoming, begreep dat er veel meer met deze lege ruimtes gedaan kon worden. ‘We worden er de hele dag lang door omgeven,’ zegt Nate Storey, de directeur van het bedrijf, in een introductievideo, ‘en we realiseren ons niet hoe lelijk ze eigenlijk wel niet zijn.’ Bright Agrotech installeert gladde witte torentjes, die 90 tot 120 centimeter hoog zijn en die werken met een systeem op basis van aquaponics (met gebruik van visafval) of hydroponics, zonder dat er aarde aan te pas komt. Het resultaat is een groene muurmoestuin die er niet alleen voor zorgt dat betonnen omgevingen er mooier uit gaan zien, maar die ook een oogst opleveren, van kruiden tot sla.

Aan de hand van deze innovaties wil Storey aan het werk gaan met het verfrissende idee dat ‘mooie dingen functioneel kunnen zijn en dat functionele dingen ook mooi kunnen zijn.’ | C.T. | MEER INFORMATIE: WWW.BRIGHTAGROTECH.COM WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 1 7

Vooruit

ECONOMIE

‘Ik ben een optimist. Het lijkt me niet heel zinvol iets anders te zijn.’

SIR WINSTON CHURCHILL, BRITS STAATSHOOFD (1874–1965)

HOE LOSSEN WE IN HET WESTEN DE TOENEMENDE ECONOMISCHE ONGELIJKHEID OP?

ONGELIJKHEID IS EEN BELANGRIJK THEMA IN HET

publieke debat, dat niettemin naar de achtergrond is geraakt. In Amerika en Europa zijn burgers nog altijd bezorgd over toenemende ongelijkheid in hun samenleving, zo bleek uit een recente peiling van het Amerikaanse Pew Research Center. De cijfers laten inderdaad een toenemende ongelijkheid in de wereld zien. Zo ontvangt de rijkste 1 procent mensen in Amerika bijna een vijfde deel van het totale bruto-inkomen. In Engeland ontvangt de bovenste 1 procent zo’n achtste deel van het totale bruto inkomen.

Wat is de oplossing? Er wordt eindeloos over gediscussieerd. Hoe verfrissend is het dat een van de belangrijkste economen op dit gebied met een boek vol oplossingen komt. Al sinds 1966 verdiept de Britse Anthony Atkinson, verbonden aan de Universiteit van Oxford en de London School of Economics, zich in het onderwerp economische ongelijkheid. Thomas Pikkety noemt hem zelfs ‘de vader van historische studies naar inkomen en rijkdom’.

Atkinson stelde zichzelf de vraag: als we de ongelijkheid willen terugdringen, hoe moet dat dan?

En hij schreef er een hoopvol boek vol concrete ideeën over: Inequality, what can be done? Sommige van zijn ideeën zullen misschien voor hand liggen, maar feit is dat we ze zo weinig meer horen in de politieke arena.

Atkinsons boodschap is: we kunnen veel meer doen aan ongelijkheid dan we nu voor mogelijk houden. Hij presenteert radicale voorstellen ‘die ons ertoe dwingen fundamentele aspecten van onze moderne samenleving te heroverwegen en politieke ideeën die de laatste decennia dominant zijn geweest overboord te werpen.’

Drie dingen zijn volgens Atkinson cruciaal: volledige werkgelegenheid, een rechtvaardiger verdeling van lonen en salarissen, en meer gelijkheid als het gaat om het bezit van kapitaal.

Atkinson dicht een belangrijke rol toe aan de overheid. Die zou volgens hem bijvoorbeeld veel vaker beleid moeten maken dat is gericht op een goede machtsbalans in de samenleving. Hij ziet het als een groot probleem dat vakbonden zoveel minder macht 1 8 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

Oplossingen voor ongelijkheid

hebben gekregen in de afgelopen twintig jaar. Zowel in de VS als in Europa, moet er worden nagedacht over nieuwe manieren waarop vakbonden, werkgevers en werkenden betrokken kunnen worden bij het maken van sociaal beleid, schrijft hij.

Een ander voorstel van Atkinson is om een ‘participatie-inkomen’ in te voeren, voor mensen die een actieve bijdrage leveren aan de samenleving. De bijdrage zou kunnen zijn: werken, naar school gaan, zorg dragen voor kleine kinderen of ouderen, actief op zoek zijn naar een baan. Dit is een soort basisinkomen, maar dan met een voorwaarde. Laat de EU dit participatie-inkomen verder onderzoeken, zegt Atkinson. ‘Het zou voor een doorbraak kunnen zorgen na decennia waarin de EU geen succes heeft weten te boeken in de harmonisatie van sociale zekerheid.’

Het erven van geld, bijvoorbeeld van familieleden, wordt over het algemeen gezien als een van de manieren waarop rijken aan de top van de inkomensverdeling blijven staan. En dus stelt Atkinson voor om een kapitaalschenking in te voeren, een minimumerfenis die aan iedereen wordt uitbetaald bij het bereiken van de meerderjarige leeftijd. De overheid zou voorwaarden kunnen stellen waarvoor het geld gebruikt zou mogen worden, zoals scholing of de aankoop van een huis.

Andere voorstellen die Atkinson in zijn boek doet, zijn: de overheid moet technologische innovatie stimuleren die mensen aan werk helpt. Ook kan ze gegarandeerde overheidsbanen bieden tegen het minimumloon.

En als het gaat om wereldwijde ongelijkheid, vindt Atkinson dat landen hun ontwikkelingshulp moeten opvoeren tot 1 procent van het bruto nationaal inkomen.

Atkinson weet dat veel mensen zijn oplossingen zullen afdoen als onhaalbaar en onbetaalbaar. Wordt de koek kleiner? Dat is onvoorspelbaar, meent Atkinson zelf. Maar, hoe dan ook meent hij dat ‘met de huidige ongelijkheid een eerlijker verdeelde koek te verkiezen is boven een grotere koek.’ Om er later aan toe te voegen: ‘Ik accepteer niet dat toenemende ongelijkheid onvermijdelijk zou zijn.’ | ELLEKE BAL | MEER INFORMATIE: WWW.TONY-ATKINSON.COM

FOTO: PHOTOGRAPHEE.EU

INSPIRATIE

Vooruit

COMMENTAAR

Wat de deeleconomie kan leren van Star Wars UBER LUIDT EEN NIEUW TIJDPERK VAN technologisch ondernemerschap in. Het bedrijf heeft maar één ambitie: een wereldwijd monopolie. Het is alles of niks. Daarvoor is meer dan negen miljard euro opgehaald aan durfkapitaal.

Het bedrijf beschikt inmiddels over ruim een miljoen chauffeurs die in 300 steden wereldwijd de taxibranche ontwrichten. En dat alles in amper vijf jaar. Als Uber succesvol is, wordt het de meest waardevolle startup in de geschiedenis.

Iemand noemde Uber – en ook Airbnb, dat bijna even groot en ambitieus is – een ‘Death Star’ platform (naar analogie van het galactische superwapen uit Star Wars waarmee hele planeten kunnen worden vernietigd). Die benaming is heel toepasselijk, want ze weerspiegelt de nietsontziende ambitie en gedrevenheid van deze platforms. De bazen van Uber hangen een ideologie aan die dominantie en grenzeloze ambitie predikt. De internationale technologiesector behoort waarschijnlijk nu al tot de machtigste statenloze spelers op het wereldtoneel.

En Death Star platforms vormen de voorhoede van die sector.

Death Star platforms maken behendig gebruik van de toenemende economische onzekerheid en de machteloosheid van de politiek. Hun bedrijfsmodel is gebaseerd op de inwisselbaarheid van contractanten. De mix van technologie, ideologie, design, pr, gemeenschapsvorming en een uiterst effectieve lobby vormt een krachtige nieuwe formule waarmee ze wereldwijd steden veroveren en gebruikers voor zich winnen. Ze schermen graag met termen als technologische vooruitgang, de onvermijdelijkheid van de vrije markt en zelfs het algemeen belang. Met als resultaat dat steden hen verrassend vaak hun gang laten gaan, zelfs al overtreden ze daarbij wetten en regels.

Zwakke gemeenteraden gaan voor de bijl of proberen wanhopig nog enige greep te houden.

Peter Thiel, de oprichter van PayPal en een belangrijke investeerder het het gebied van deeleconomie, moedigt ondernemers aan om monopolieposities na te streven. Marc Andreessen, eveneens investeerder op het gebied van deeleconomie, zei ooit dat er geen sector is

die niet kan worden ontwricht door webtechnologieën. Robin Chase, oprichter van Zipcar, is ervan overtuigd dat alles wat een platform kán worden, een platform zál worden. Uit een onlangs verschenen onderzoek door IBM blijkt dat topmanagers nergens zo bang voor zijn als voor de Uberizering van alles. Als dat klopt, is de deeleconomie nog maar het begin.

Met onwaarschijnlijk lage kosten, wereldwijd bereik, slim ontwikkelde gebruikersinterfaces en een goedgevulde kas proberen Death Star platforms hun successen te reproduceren in elke grote stad en elke dienstensector waar ook ter wereld. De durfkapitalisten van Silicon Valley kwijlen ervan. De vele werknemers en kleine zelfstandigen in allerlei sectoren overal ter wereld die zich keurig aan de regels houden, kunnen het nauwelijks opnemen tegen de wetteloosheid, de netwerkeffecten en de samengebalde kracht van Death Stars.

Dit is wat er op het spel staat. Net zoals in de twintigste eeuw de autoindustrie de wereld vormgaf middels een vervreemdend en grondstoffenverslindend systeem van snelwegen en vinexwijken, zo dreigt Silicon Valley de wereld van de eenentwintigste eeuw vorm te gaan geven middels Death Star platforms.

Maar er is een alternatief: ‘coöperatieve platforms’. Zoals Lisa Gansky stelde in haar boek The Mesh: why the future of business is sharing (2010), delen deze platforms waarde met de mensen die ze waardevol maken. Coöperatieve platforms combineren een coöperatieve bedrijfsvorm met een online platform om een reële dienst aan te bieden. Hoe zou het zijn als Uber in handen was van de chauffeurs? En als de gastheren en -vrouwen zelf eigenaar van Airbnb waren?

Voorbeelden van coöperatieve platforms zijn er genoeg. Er is zelfs sprake van een vloedgolf, maar de meeste daarvan vallen nog in de categorie dappere experimenten. Zo is Loconomics een coöperatieve variant van de klusjesmarktplaats TaskRabbit. Een van de meest succesvolle voorbeelden is Enspiral Network, een samenwerkingsverband annex digitaal collectief in Nieuw Zeeland dat honderden freelancers en

Neal Gorenflo is adviseur op het gebied van de deeleconomie en mede-oprichter van Shareable (www.shareable.net), waarop een langere versie van dit artikel eerder verscheen.

maatschappelijke ondernemingen collectief voordeel oplevert. Lazooz is een blokketenvariant van Uber, waarbij chauffeurs digitaal geld genereren door ritten aan te bieden, terwijl Swarm een blokketenvariant is van Kickstarter.

Deze voorbeelden staan voor drie patronen die zich aftekenen in de ontwikkeling van coöperatieve platforms. In de eerste plaats zien we coöperatieve varianten van deeleconomieplatforms die de vorm hebben van een ‘klassieke’ onderneming. Daarnaast zien we hybride vormen, die gebruik maken van soortgelijke principes om digitale technologie te financieren. En dan is er nog een derde variant, die zich het makkelijkst laat opschalen: blokketengebaseerde coöperatieve platforms. Zij maken gebruik van dezelfde technologie als Bitcoin – een gedistribueerde digitale boekhouding zonder centrale administratie – om platformdiensten op democratische wijze te coördineren, reguleren en compenseren.

Al deze varianten hebben kans van slagen.

Het is echter van belang te beseffen dat de coöperatieve beweging niet snel levensvatbare marktpartijen zal opleveren die concurrerend zijn. Het kostte Silicon Valley tientallen jaren om de productielijn van startups te perfectioneren.

De coöperatieve beweging zal minder tijd nodig hebben, aangezien Silicon Valley het meeste voorwerk al gedaan heeft. De beweging kan slim gebruik maken van de startupmethodiek, de bedrijfsmodellen, de ontwerpen en het innovatie-ecosysteem van Silicon Vally om zelf een vloedgolf aan coöperatieve platforms teweeg te brengen.

De kerngedachte achter coöperatieve WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 1 9

Vooruit

2 0 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

ENERGIE

Door de band genomen REGELMATIG DE AUTOBANDEN 0PPOMPEN BEPERKT DE CO2UITSTOOT AANZIENLIJK.

ELEKTRISCH RIJDEN MAG DE TOEKOMST HEB-

ben, maar voor de meeste automobilisten is de overstap te groot. Dat betekent niet dat duurzamer rijden aan hen voorbijgaat. Als ze hun banden nu eens vier keer per jaar zouden oppompen, kunnen ze hun CO2-uitstoot fors inperken.

Is het echt zo simpel? Ja, zegt Laurens Drogendijk, directeur van de Nederlandse stichting Band op Spanning. In Nederland rijdt zo’n 60 procent van de automobilisten met een te lage bandenspanning. In vergelijking met de rest van de wereld is dat nog weinig, zegt hij. ‘In andere landen zijn het er nog meer. Te gek voor woorden.’

Daarom doet Drogendijk er alles aan om mensen hiervan bewust te maken. Zo gaat hij met zijn team op uitnodiging langs bij grote bedrijven, evenementen en plekken waar veel auto’s staan, om banden op te pompen. Daarnaast ontwikkelde hij een slimme bandenpomp, waarvan er in Nederland inmiddels meer dan vijftig zijn geplaatst. Die pomp is beter dan de reguliere bandenpomp bij het benzinestation, zegt Drogendijk, waar lang niet altijd duidelijk is wat de precieze gewenste spanning is.

Banden van auto’s lopen langzaam leeg. Door het verschil in druk in en buiten de band, wordt heel geleidelijk steeds een beetje lucht door het rubber naar buiten geperst. Sommige banden hebben ook kleine lekken. Het verlies aan bandenspanning loopt volgens de makers van banden op tot zo’n 0,05 tot 0,1 bar (de natuurkundige eenheid van druk) per maand, en dat is 2 tot 5 procent.

Als banden zacht zijn, levert dat meer ‘rolweerstand’ op. Daardoor moet de motor harder werken en heeft de auto meer energie nodig. Het oppompen van de banden van een auto bespaart zo’n 2 procent aan uitstoot, zegt Drogendijk. Zijn redenering: het oppompen van de banden van 50 auto’s is hetzelfde als een elektrische auto op de weg laten die geen uitstoot heeft.

En als er dan ook nog eens minder banden gemaakt hoeven te worden omdat banden minder

snel slijten als ze voldoende spanning houden, dan wordt daar ook CO2-uitstoot bespaard. Door het oppompen van duizenden banden heeft Band op Spanning sinds 2004 al ruim zesduizend ton aan CO2-uitstoot bespaard, vertelt Drogendijk.

Er is ook sprake van financieel voordeel. Uit het werk van Band op Spanning blijkt dat een auto gemiddeld zo’n 100 euro per jaar aan brandstof kan besparen. Met dat argument kan Drogendijk voor de dag komen. ‘Er is nog veel te doen’, erkent hij. ‘Het is toch merkwaardig dat hier zo weinig aandacht voor is.’ | ELLEKE BAL

Feiten over banden en energie Wanneer de bandenspanning 15% te laag is, dan zal de auto 2% extra benzine verbruiken.

Dit resulteert in miljoenen tonnen extra CO2 uitstoot.

Als de bandenspanning te laag is, dan slijten de banden ook veel sneller.

Bij een tekort van 20% aan spanning daalt de levensverwachting van de banden met 25%.

Een te lage bandenspanning is ook gevaarlijk in het verkeer. Het verhoogt het risico op een klapband en vermindert het vermogen van de auto om met een slecht wegdek om te gaan.

Volgens onderzoek vormen de kosten van een te lage bandenspanning 2 tot 5% van de benzinerekening op jaarbasis. Voor een gemiddelde auto ligt dat tussen de €25 en €150 per jaar.

FOTO: TOA55

platforms is dat diegenen die de meeste waarde voor het platform scheppen – zoals chauffeurs en verhuurders – het platform zouden moeten controleren en bezitten. Op dit moment worden de aanbieders van diensten vooral uitgebuit, aangezien Death Stars de kosten en risico’s van de dienstverlening op hen afwentelen. In tegenstelling tot traditionele dienstverleners, zoals taxibedrijven of hotels, zijn de aanbieders van Death Stars contractanten die niet de voordelen en de bescherming van een arbeidscontract genieten.

Activisten, ondernemers, advocaten, vakbondsmedewerkers, financiers en academici zouden zich moeten inzetten voor de ontwikkeling van een democratisch alternatief voor Death Star platforms. Laat dit het startsein zijn voor een beweging van deeleconomieplatforms die in handen zijn van de aanbieders, waar de chauffeurs en de verhuurders de dienst uitmaken en niet de durfkapitalisten.

Accepteren we de onbuigzame en eenzijdige dominantie van Death Star platforms? Als die zich eenmaal gevestigd hebben, komen we er niet snel weer van af. Hun dominantie brengt de wereld weliswaar binnen ieders bereik, maar maakt ons gelijktijdig collectief onmondig.

Hun dominantie is een ernstige bedreiging voor de rijkdom, de veerkracht en de levensvatbaarheid van lokale gemeenschappen.

Of besluiten we, om met Charles Eisenstein te spreken, samen te werken aan een mooiere wereld, een waarvan we diep in ons hart weten dat die mogelijk is? Een wereld waar coöperatieve platforms het gemeenschappelijk belang van de samenleving dienen. Waar ons vermogen om samen zorg te dragen voor onze natuurlijke hulpbronnen echt wordt gerespecteerd. Waar het vanzelfsprekend is dat iedereen meebeslist. Waar lokale wetten, gewoonten en culturen in ere worden gehouden. Waar eigenbelang en algemeen belang in elkaars verlengde liggen. Waar we ons leven ten volle kunnen leven.

Onze uitdaging bij het realiseren van die mooiere wereld is dezelfde als waar Luke Skywalker voor stond toen hij het in Star Wars 1 opnam tegen de Death Star.

De sleutel tot de overwinning is overigens ook dezelfde. Ook wij zullen gebruik moeten maken van The Force, maar in dit geval is dat geen mystieke vorm van energie; The Force, dat zijn wij.

Vooruit OVERIGENS BEN IK VAN MENING...

‘Houd je gedachten bij de afwas’ AFWASSEN KLINKT MISSCHIEN NIET DIRECT ALS een activiteit die ons helpt onze geest tot rust te brengen. Onderzoekers van de Florida State University hebben echter ontdekt dat bij mensen die gevraagd wordt aandachtig de afwas doen de mentale inspiratie toeneemt de nervositeit afneemt.

Wij spraken met de hoofdonderzoeker van deze studie, Adam Hanley.

Hoe kun je aandachtig de afwas doen?

‘Het is eigenlijk een eenvoudig concept – zorg dat u er met uw gedachten bij bent als u de afwas doet. In plaats van uw gedachten terug te laten gaan naar het verleden, ze te laten meevoeren naar de toekomst of gefrustreerd aan de gang te zijn omdat u eigenlijk iets op televisie had willen zien, richt u uw aandacht op het voelen van de temperatuur van het water, het ruiken van de geur van de zeep en het aanraken van de borden. Het gaat erom bezig te zijn met alle zintuiglijke ervaringen van het afwassen.’

Welke positieve effecten zijn hieraan verbonden?

‘Onze studie heeft uitgewezen dat het een staat van mindfulness stimuleerde. Dat is fantastisch, want dat wordt in verband gebracht met positieve resultaten op het gebied van het algemene welbevinden – zowel sociaal, fysiek als mentaal gezien.

We ontdekten in het bijzonder dat deelnemers in de aandachtig afwassende groep zich meer geïnspireerd voelden – zij lieten op dat gebied een significante toename zien. Ze gaven ook aan minder negatieve gevoelens te ervaren, en dan met name minder nervositeit.’

Dat lijkt tegen ons gevoel in te gaan. Het huishouden lijkt nou niet bepaald een activiteit om vrolijk van te worden.

‘Klopt helemaal. Ik heb zelf ook een hekel aan afwassen!

Maar zelfs zo’n dagelijkse bezigheid die door velen gezien wordt als een verplichte corvee, kan ons inspiratie opleveren.

Alles wat we bewust benaderen, kan een meditatieve oefening zijn. Ik denk dat we gedurende de dag allerlei dingen op een

aandachtige manier kunnen doen. Van tandenpoetsen tot lunchen of een gesprek voeren met anderen.’

De boodschap is dus dat de vaatwasser de deur uit moet?

‘Haha! Ik heb die luxe op dit moment niet. Ik weet dus niet of ik zover zou gaan. De kern van het verhaal is dat we de zaken in het leven op een bepaalde manier zouden moeten benaderen – moeten we ze beschouwen als tijdverspilling of maken we er een waardevolle ervaring van? Wat mij betreft gaan we voor de laatste optie. De resultaten van mijn onderzoek hebben de manier waarop ik de afwas benader veranderd. Ik geniet er nu meer van.’ | MARCO VISSCHER

Effecten van aandachtig afwassen: • 25 procent toename in inspiratie • 27 procent afname van nervositeit BRON: MINDFULNESS, OKTOBER 2015

Grote tuin

FOTO: VICTORASS

Deeleconomie Prozac Kinderen Problemen

Klein bos Coöperatieve platforms Vitamine B12 Programmeurs Oplossingen

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 2 1

FOTO: JUNYANJIANG/SHUTTERSTOCK

Gezondheid

2 2 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

Pilletjes voor geluk Veel gevallen van neerslachtigheid en depressie zijn, zo ontdekte een Britse arts, eenvoudigweg te wijten aan een tekort aan vitamines. DOOR LYNNE MCTAGGART

D

E 74-JARIGE HUISARTS JOSEPH

Chandy uit het Engelse Durham is ervan overtuigd dat hij een remedie heeft gevonden die een groot aantal gevallen van depressie kan genezen. De zorgautoriteiten vinden zijn behandeling echter gevaarlijk. Zij zien de werking ervan niet bewezen. Jarenlang was Chandy gedwongen om de medicatie uit eigen zak te betalen omdat het Engelse ziekenfonds, de National Health Service (NHS), weigerde om de behandelingen te vergoeden.

In 2006 verbood de zorgtoezichthouder hem om zijn patiënten nog langer volgens deze methode te behandelen. Na maandenlang overleg werd het verbod opgeheven, maar de Engelse Raad voor de Geneeskunde, de General Medical Council (GMC) stelde in 2014 opnieuw een verbod in. Het betekent dat Chandy ook buiten het zieken-

fonds en buiten zijn praktijk – de Shinwell Medical Group in het stadje Peterlee – zijn behandelmethode niet meer mag gebruiken.

De verklaringen van honderden dankbare patiënten, die een patiëntenvereniging hebben opgericht om zijn werk te ondersteunen, brachten geen verandering in die beslissing.

En wat is er precies dan zo vreselijk gevaarlijk en onbewezen aan de methode van Chandy dat de GMC hem op de vingers heeft getikt en dat er zelfs een gerechtelijke uitspraak aan te pas kwam?

Injecties van vitamine-B12.

‘Dat is nu wat er gebeurt als je tegen de gevestigde orde ingaat’, zegt Chandy. ‘Het is een heksenjacht. Ze weten dat ik gelijk heb, maar ik stel een oude manier van denken aan de kaak, een archaïsche manier van denken.’

Het verhaal van Chandy bewijst eens te meer dat de aandoening die we depressie noemen en waaraan, met name in de winter, WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 2 3

zoveel mensen lijden, iets anders is dan een op zichzelf staande verstoring van ons chemisch evenwicht. Volgens de heersende opinie in de moderne geneeskunde is depressie het gevolg van een verstoorde serotoninebalans in de hersens. De gebruikelijke behandeling bestaat uit medicatie zoals SSRI (selectieve serotonine-heropnameremmers) die het proces waarbij serotonine wordt opgenomen in het lichaam, vertragen.

Er is echter steeds meer bewijs dat verstoringen in het evenwicht in het lichaam meer te maken hebben met een eenvoudig tekort aan één of meerdere voor de gemoedstoestand vitale elementen. Mogelijk maken ze deel uit van een groter plaatje waarin een rol is weggelegd voor metabolische stoornissen, die te maken hebben met degeneratieve ziektes die voortvloeien uit een bepaald voedingspatroon.

Chandy gebruikte vitamine B12 bij de behandeling van tal van ‘raadselachtige’ ziekten, waaronder chronische vermoeidheid en multiple sclerose, maar ook behandelde hij een aantal patiënten met een slopende depressie, die simpelweg bleken te lijden aan een vitaminetekort. Jeanette Chapman, 42 jaar oud, is één van hen. Ze kwam aan het woord in een BBC-documentaire over Chandy’s werk, waarin ze beschreef hoe ze dankzij de B12-injecties genas van een zware depressie en kon stoppen met het gebruiken van antidepressiva.

Volgens Chandy zouden vele gevallen van depressie niets anders zijn dan een ernstig tekort aan vitamine B12 en zou neerslachtigheid vaak hand in hand gaan met een gebrek aan B12. Omdat hij als huisarts in hetzelfde gebied werkte gedurende een periode van 33 jaar, behandelde hij meerdere generaties patiënten en zo ontdekte hij dat in bepaalde families meer wordt geleden aan een bepaald tekort. Door de jaren heen heeft hij persoonlijk gezorgd voor de financiering van het gebruik van vitamine B12 voor de behandeling van honderden patiënten die leden aan depressies.

Eén van deze patiënten, een vrouw van midden-dertig uit York, bezocht haar moeder in Horden, een plaatsje vlakbij de praktijk van Chandy. Bij haar was een zeer ernstige vorm van endogene depressie vastgesteld en ze kreeg verschillende medicijnen voorgeschreven. Hoewel ze hoogopgeleid was, was ze niet in staat te werken. Uit een bloedmonster dat Chandy van haar afnam, bleek dat ze leed aan een ernstig tekort aan B12. Hij 2 4 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

begon haar regelmatig injecties B12 toe te dienen. ‘Binnen enkele weken begon ze zich beter te voelen en binnen een maand kon ik de medicatie bij haar volledig stopzetten,’ vertelt hij. ‘Ze rondde vervolgens nog een studie af en nu heeft ze een belangrijke baan bij de overheid.’

V

ITAMINE B SPEELT EEN CENTRALE

rol bij de regulering van neurotransmitters, waaronder serotonine en dopamine, die te maken hebben met ons geluksgevoel. B12 is essentieel voor het produceren van rode bloedcellen. Een tekort aan de stof kan leiden tot stemmingswisselingen, depressies en andere aandoeningen die vaak ten onrechte worden bestempeld als psychiatrische problemen. Symptomen van een B12-tekort omvatten onder meer constante vermoeidheid, haaruitval, terugkerende hoofdpijn of duizeligheid en trillerigheid of verlammingen.

Er wordt steeds meer wetenschappelijk bewijs geleverd waaruit blijkt hoe belangrijk vitamine B is voor een opgewekte gemoedstoestand. Een Finse studie, uitgevoerd onder meer dan 400 patiënten die lijden aan depressies, liet zien dat het vitamine-B12niveau in verband staat met de mate waarin symptomen van depressie voorkomen.

Diegenen met de hoogste B12-niveaus leden niet aan symptomen van neerslachtigheid, terwijl de patiënten met algemene symptomen van depressie een gemiddeld B12-niveau hadden en de patiënten met de ernstigste symptomen – een melancholische depressie – over het minste B12 beschikten.

Een Amerikaanse studie onder vrouwen van 65 jaar en ouder toonde aan dat je met een tekort aan B12 twee keer zo veel kans had om aan een depressie te lijden als bij een goed B12-niveau. Een populatiestudie onder bijna 4000 oudere mannen en vrouwen met depressieve klachten wees tegelijkertijd uit dat mensen die over weinig B12 beschikken 70 procent meer risico op depressie liepen.

Hoewel het nog niet duidelijk is waarom B12 nu precies zo’n belangrijke rol speelt bij depressies, lijken verschillende theorieën op basis van dierlijke modellen erop te wijzen dat het te maken heeft met de interactie tussen B12 en het co-enzym S-adenosylmethionine (SAMe). SAMe komt vrijwel in alle cellen van het lichaam voor en zorgt er, onder andere, voor dat er hersenstoffen als serotonine, melatonine en dopamine worden geproduceerd en afgebroken. Deze neuro-

transmitters regelen de gemoedstoestand en een tekort aan B12 kan zorgen voor een daling van het SAMe-niveau. Dit wordt ondersteund door het feit dat een aantal klinische testen hebben laten zien dat doses van 200 tot 1600 milligram SAMe per dag een betere werking hadden dan een placebo en net zo goed werkten als tricyclische antidepressiva bij de verlichting van de klachten.

De belangrijke rol die micronutriënten als B12 spelen in het afwenden van depressies wordt ook duidelijk uit de complexe relatie tussen depressie en een ongezond dieet. Er is bewijs dat depressie verband houdt met het metabolisch syndroom – waaronder ontstekingen, insulineresistentie en mitochondriale stoornissen – dat aan de basis ligt van vele degeneratieve aandoeningen zoals hartziekten en diabetes.

Een verleden met depressieve klachten wijst vaak op een toekomstige hartaandoening, waarvan we nu weten dat het zonder uitzondering wordt veroorzaakt door ontstekingen. In een studie onder bijna 900 mensen, gepubliceerd in Psychophysiology, bleken de proefpersonen die leden aan aanvallen van ernstige depressie en stemmingswisselingen twee keer zoveel risico liepen op een hartaanval als diegenen die hier niet aan leden.

Vrouwen met een depressief verleden lopen een drie maal grotere kans om te sterven aan een hart- en vaatziekte en 14 keer meer risico om te sterven aan een hartaanval. Voor mannen is dat een kans die respectievelijk 2,4 en 3,5 keer zo groot is. Volgens de schrijvers van een onderzoek dat is gepubliceerd in Archives of General Psychiatry Journal, was één van de boosdoeners een toegenomen serotoninebinding in de hersens, als gevolg van voortdurende stress.

Depressie wordt ook gerelateerd aan een verhoogde concentratie van het aminozuur homocysteïne. Daarbij is bekend dat een tekort aan B12 de opbouw van homocysteïne mogelijk maakt. Als bijproduct van een normale afbraak van proteïnen in het lichaam is dit aminozuur een goede voorspeller van vaatziekten en hartaanvallen. Een hoge concentratie zorgt voor een significante toename van de risico’s, zelfs wanneer er sprake is van een normaal of laag cholesterol.

Een hoge concentratie homocysteïne kan het risico op hart- en vaatziekten verviervoudigen, zoals een onderzoek van The New England Journal of Medicine aantoonde. De grootste studie naar de gezondheid van het

hart die ooit is uitgevoerd, de Framingham Heart Study in de Verenigde Staten, bracht aan het licht dat hoe hoger de concentratie van homocysteïne in het bloed is, hoe meer de halsslagaderen vernauwen (stenosis). Ook bleek dat hoe hoger de concentratie foliumzuur en vitamine B6 waren, hoe minder vernauwing van de halsslagaderen optrad.

Daarbij komt nog dat nieuwe gegevens laten zien dat een aantal voedingsstoffen, zoals B12, de mitochondria binnen de cellen beïnvloeden. Dit zijn de energieproducenten binnen iedere cel, die ook een essentiële rol spelen bij de signalen die neurotransmitters afgeven in de processen die de gemoedstoestand reguleren.

Onderzoekers van de Yunnan University in China lopen voorop in het onderzoek naar de invloed van stress en hoge concentraties cortisol op de mitochondriale functie.

Zij hebben ontdekt dat een hoge concentratie cortisol (het vecht-of-vluchthormoon) oxidatieve schade kan toebrengen aan de mitochondria, waarmee ook de functies van de neurotransmitters worden aangetast. Nutriënten die bescherming bieden tegen dergelijke oxidatieve schade omvatten onder andere vitamine B12, foliumzuur, vetzuren die omega-3 bevatten, vitamine C, zink en magnesium.

Dit nieuwe bewijs uit Chinees onderzoek wijst erop dat een gebrek aan B12 slechts één onderdeel is van een complex geheel aan tekorten aan bepaalde voedingsstoffen. Vitamine B, zoals foliumzuur, B6 en niacine, spelen een rol in de synthese van neurotransmitters die de gemoedstoestand regelen. Dankzij nieuwe gegevens is ontdekt dat er een relatie bestaat tussen depressie en lage concentraties foliumzuur. Volgens onderzoek bij dieren zou de concentratie B6 de mate van synthese van serotonine met 20 tot 60 procent kunnen beïnvloeden.

Er is bewijs dat naast vitamine B ook vitamine C een rol speelt bij depressie. Wijlen Hugh Riordan, een Amerikaanse orthomoleculair arts, beschreef één van zijn patiënten, die had geleden aan een dermate ernstige depressie en vermoeidheid dat ze amper in staat was geweest om haar baan als lerares te behouden. Drie jaren van psychotherapie hadden geen verbetering in haar aandoening gebracht. Riordan ontdekte dat ze leed aan een tekort aan vitamine C. Hij schreef haar dagelijks 500 mg vitamine C voor, een voor zijn doen extreem lage dosis. Een paar weken later kwam zij terug naar zijn kantoor met de mededeling dat er een wonder had plaatsgevonden: haar gemoedstoestand was enorm verbeterd. Andere patiënten werden in dit soort gevallen geholpen door middel van toediening van zink, een andere antioxidant.

Mensen die lijden aan depressies kunnen ook een goede

‘Het is een heksenjacht. Ze weten dat ik gelijk heb, maar ik stel de oude manier, de archaïsche manier van denken aan de kaak.’

JOSEPH CHANDY, HUISARTS

Leven en werk JOSEPH CHANDY ZAG 40 JAAR GELEDEN, TOEN HIJ ALS JONGE ARTS IN India werkte, plotseling wat er aan de hand was. Hij vroeg zich af of er een verband bestond tussen de algemene vermoeidheid en de malaise onder zijn vele jonge Brahmaanse patiënten en het dieet dat zij volgden. Hij merkte ook op dat het beter ging met zijn patiënten nadat een hoofdarts van het Thiruvananthapuram Medical College, waar hij werkte, hen een leverextract had voorgeschreven. Alle Hindoestanen in dat gebied waren vegetariër en omdat de meest gemakkelijk beschikbare vorm van B12 te vinden is in vlees, vis, melk en eieren, is een gebrek aan B12 een veel voorkomend probleem onder veganisten en vegetariërs.

Chandy begon in India met het experimenteren met het gebruik van B12. Toen hij zich later in het Verenigd Koninkrijk vestigde en in 1970 een praktijk startte in het voormalige mijnwerkersdorp Peterlee, in het district Durham, zette hij zijn onderzoek naar B12 en het belang ervan voor de gezondheid voort.

Tien jaar later begon hij zijn patiënten te behandelen met deze vitaminen, nadat hij bij de geboorte van de baby van Glenise Mason had geassisteerd. Zij was toen 26 jaar oud en klaagde over steken in haar onderste ledematen en een constante vermoeidheid. Hij onderzocht haar en ontdekte dat ze een ernstig tekort aan B12 had. Het toedienen van B12 bleek haar klachten onmiddellijk op te lossen.

Tot nu toe heeft Chandy honderden patiënten behandeld die lijden aan multiple sclerose (MS) en onverklaarbare vermoeidheid, maar ook aan andere onverklaarbare aandoeningen als depressies. Door zijn werk wordt hij in India, waar hij geboren werd, op handen gedragen en ontving hij de onderscheiding Glory of India. Hij ontmoette premier David Cameron om met hem te spreken over zijn bevindingen. Het BBC-programma Inside Out zond in 2006 een reportage over hem en zijn werk uit, waarin veel van zijn patiënten aan het woord kwamen die verklaarden dat dankzij zijn behandeling met B12 hun levens waren veranderd. Onder hen ook MS-patiënten die zich niet langer in een rolstoel hoefden voort te bewegen nadat ze de behandeling hadden ondergaan.

Afgelopen juni werd Joseph Chandy niet alleen gesommeerd om te stoppen met het voorschrijven van zijn behandeling, maar hem werd door de medische autoriteiten te kennen gegeven dat hij zich helemaal niet meer bezig mocht houden met de behandeling van de aandoening.

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 2 5

balans tussen omega-3 en omega-6 vetzuren missen. Een literatuurstudie naar essentiële vetzuren, gepubliceerd in Neurobiology of aging, liet zien dat dergelijke onevenwichtigheden de communicatie tussen neuronen kunnen verstoren, met name als we ouder worden, en niet alleen de cognitieve functie kunnen aantasten maar ook de gemoedstoe-

stand, waardoor een depressie kan ontstaan.

Verder is er bewijs, volgens de Journal of clinical psychiatry, dat omega 3-vetzuren natuurlijke ontstekingsremmers zijn die depressies kunnen tegengaan. In een onderzoek onder 432 volwassenen met een ernstige depressie werd door de proefpersonen die acht weken lang een supplement met visolie namen een significante verbetering van hun aandoening gemeld, in vergelijking tot de controlegroep die een placebo kreeg toegediend.

Gebrek aan vitamine D, dat veel voorkomt in noordelijker klimaten, is eveneens in verband gebracht met algemene depressies, omdat het invloed heeft op neurotransmitters, kenmerken van ontstekingen en andere factoren die gerelateerd worden aan depressie.

D B12 is één van de weinige voedingssupplementen is die op alle vlakken veilig is bevonden, volgens een door de Europese Unie gepubliceerd rapport.

OOR B12 TE ISOLEREN ALS EEN BE-

handeling voor een variëteit aan ziekten, is Joseph Chandy misschien wel zonder het te weten gestuit op een nieuwe manier om depressie te bekijken: niet als een geval van een interne onevenwichtigheid in de hersens, maar als een onevenwichtigheid in het dieet, een gevolg van het Westerse dieet dat in toenemende mate bestaat uit bereid voedsel waarin bepaalde voedingsstoffen ontbreken.

Hoewel de wetenschappelijke literatuur in toenemende mate de ontdekkingen van Chandy ondersteunt, heeft de gevestigde medische orde ervoor gekozen om het bewijs te negeren. Er is geprobeerd om een goedkoop en veelbelovend antwoord op depressie en de arts die deze methode zonder medicijnen voorstaat, buiten spel te zetten.

En dat terwijl B12 één van de weinige voe-

dingssupplementen is die op alle vlakken veilig is bevonden, volgens een in 2004 door de Europese Unie gepubliceerd rapport over voedingssupplementen. Elke verpleegster in het Verenigd Koninkrijk kan vitaminen toedienen aan een patiënt, maar Chandy mag niet langer iemand behandelen met B12.

Als antwoord hebben Chandy’s patiënten een petitie online gezet om B12-injecties in de vrije verkoop toe te staan. Sommige patiënten hebben zelfs het plan opgevat om bij het parlement campagne te voeren om het verbod ongedaan te maken. Graham Morris, in dit district voor Labour gekozen in het parlement en lid van de Parlementscommissie Gezondheidzorg, heeft namens Chandy contact opgenomen met de GMC. Chandy zegt dat hij ‘zich op dit moment schikt in de situatie’, maar dat hij achter de schermen zijn bevindingen op papier zet.

‘Iedereen weet dat ik de waarheid spreek. In India krijgt mijn werk steeds meer bekendheid en daar zijn niet zulke achterlijke beperkingen.’

Depressie kan een probleem zijn dat door een veelvoud aan factoren wordt veroorzaakt: een combinatie van een dieet, leefstijl, gebeurtenissen in het leven en zelfs hormonale onevenwichtigheden. Maar voordat er wordt besloten om dure therapieën te volgen en sterke medicijnen met mogelijk schadelijke bijwerkingen te gebruiken, kan het zinnig zijn om uit te vinden of de slechte gemoedstoestand het gevolg kan zijn van een eenvoudig vitaminetekort, bijvoorbeeld een gebrek aan B12. In dit geval is er misschien wél een wondermiddel beschikbaar.

LYNNE MCTAGGART

is hoofdredacteur van

Medisch Dossier.

Een dieet om de neerslachtigheid te verslaan Eet een gevarieerd Mediterraan dieet met verse ingrediënten.

Hiervan is aangetoond dat het depressie tegengaat. Hierin moeten ruime hoeveelheden groenten en fruit, vis, granen en olijfolie worden verwerkt. Gebruik voor het koken of als toevoeging geen meervoudige onverzadigde oliën.

Stop de consumptie van bereid voedsel, omdat deze transvetten en omega 6-vetzuren bevatten die ontstekingen kunnen veroorzaken.

Beperk de consumptie van suiker, omdat dit oxidatieve stress en insulineresistentie zou kunnen veroorzaken.

Overweeg supplementen die zoutzuur bevatten (HCl) als testen uitwijzen dat u een lage concentratie maagzuur heeft en uw voedsel niet goed verteert, aangezien dit in verband wordt gebracht met een tekort aan B12.

2 6 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

Eet vier tot zes kleine maaltijden per dag als u hypoglykemie heeft (lage bloedsuiker).

Wat betreft supplementen, neem het complete B-complex.

Aangeraden dagelijkse doses: 300 μg biotine, 100 mg B6, 1.000–8.000 μg B12 als methylcobalamine, 400–800 μg methyl foliumzuur, 50 mg B1, 50 mg B2, 500 mg pantotheenzuur.

Vergeet andere voedingsmiddelen niet, zoals vitamine C (aangeraden dagelijkse dosis: minstens 1–2 g), vitamine D (1.000–8.000 mg), magnesium (400–2.000 mg), zink (30 mg), omega 3-vetzuren (minstens 1.000 mg) en co-enzym Q10 (100–200 mg).

Als u multivitaminen/minerale supplementen gebruikt, let erop dat ze calcium, ijzer, koper, selenium, chroom en kalium bevatten.

Bij Sensoor kan ik mijn verhaal kwijt Soms is het fijn om met iemand te kunnen praten.

Om je verhaal kwijt te kunnen, samen oplossingen voor een probleem te bedenken of alleen maar even contact te hebben.

Een goed opgeleide vrijwilliger heeft dag en nacht echte aandacht voor jou.

chat.sensoor.nl 0900-0767

(5ct/min)

Gezondheid

Op weg naar beter zicht Na het schrijven van het artikel over de Batesmethode om beter te kunnen zien zonder bril in ons herfstnummer, besloot journalist Elleke Bal van haar oogoefeningen een vaste routine te maken. Lees hier hoe het haar verging.

DOOR ELLEKE BAL

E

EN TIJDJE GELEDEN ONTDEKTE IK

dat ik een merkwaardige gewoonte heb. Telkens als ik aan mijn bureau ga zitten en mijn laptop open klap om aan het werk te gaan, schuif ik de rechterkant van mijn computer iets verder van me vandaan, zodat hij enigszins schuin voor me staat. Voordat ik voor het herfstnummer van een stuk schreef over de Batesmethode, zou die eigenaardige gewoonte me niet zijn opgevallen. Maar nu realiseer ik me dat het misschien gevolgen heeft voor mijn gezichtsvermogen en moet ik er misschien beter op letten.

Sinds het schrijven van dat artikel (dat u kunt lezen op pagina 24 van ons herfstnummer) ben ik me er meer bewust van hoe ik mijn ogen gebruik. Ik beloofde dat ik verslag zou doen van mijn vorderingen en zie hier. Maar om te beginnen een waarschuwing: mijn ogen zijn niet op miraculeuze wijze verbeterd tot 100 procent goed zicht.

Maar er zijn wel kleine veranderingen. Ik ben me veel meer bewust van de manier waarop ik mijn ogen gebruik. En ik heb minder sterke lenzen laten aanmeten.

Er is nog een lange weg te gaan. Een van de dingen die ik leerde was dat er een hoop geduld en doorzettingsvermogen voor nodig is om beter te gaan zien. En bovendien een zekere mate van eigenwijsheid, want heel wat mensen houden je voor dat het on-

2 8 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

mogelijk is om beter te gaan zien zonder een bril of contactlenzen.

Wiliam Horatio Bates was niet alleen een expert op het gebied van ogen, maar ook op dat van doorzettingsvermogen.

Bijna honderd jaar geleden beweerde deze Amerikaanse oogarts dat de meeste oogafwijkingen kunnen worden verholpen door te leren je oogspieren te ontspannen. Elke inspanning om beter te zien werkt averechts, volgens zijn theorie. Destijds was dat een uiterst omstreden idee, en eerlijk gezegd is het dat nog steeds. Maar tienduizenden mensen maken inmiddels gebruik van zijn methode om beter te kunnen zien, en met succes.

Esther Joy van der Werf is een van hen.

Bij haar laatste bezoek aan een opticien werd een oogafwijking van -1 en -1,25 vastgesteld, maar ze kon binnen twee weken weer scherp zien nadat ze zich de Batesmethode had eigen gemaakt. Dat was vijftien jaar geleden en inmiddels is Van der Werf een bekende expert die cursussen geeft in de Batesmethode. Nadenkend over mijn schuin geplaatste computer herinner ik me plotseling iets uit mijn interview met haar. Daarbij legde ze me uit hoe volgens haar astigmatisme ontstaat.

Astigmatisme is een brekingsafwijking.

Het ontstaat als de oogbol niet perfect rond is, zodat invallende lichtstralen in meer dan

één richting worden afgebogen. Reguliere optometristen kunnen niet goed verklaren hoe de oogbol vervormd raakt en zo astigmatisme veroorzaakt. Maar optometrist Elliott Forrest wees Esther van der Werf op het verband tussen bewegingen van de ogen en die van het hoofd. Hij ontdekte dat astigmatisme ontstaat door de gewoonte om je ogen en hoofd op een bepaalde manier te bewegen. ‘Als je een stijve nek hebt en je hoofd niet meedraait in de richting waarin je ogen bewegen, ontstaat vaak astigmatisme.’

Een voorbeeld: Stel dat je hoofd naar links neigt. Dan zou je linker oog bepaalde oogspieren kunnen aanspannen en andere juist niet, waardoor de oogbol kan vervormen zodat astigmatisme ontstaat. Deze theorie wordt ondersteund door onderzoek dat is gedaan onder musici. Onderzoeker en optometrist Paul Harris trof astigmatisme aan bij orkestmusici die tijdens het spelen een asymmetrische lichaamshouding hebben. Violisten zitten bijvoorbeeld vaak in een asymmetrische houding en ontwikkelen, toeval of niet, relatief vaak astigmatisme.

Zelf heb ik een lichte vorm van astigmatisme en kwam er achter dat ik het best zie als ik mijn computer enigszins schuin zet. Ik ontdekte dat om dit probleem te verhelpen en scherp te zien als ik recht voor

KIJK MAMA, ZONDER BRIL!

mijn computer zit, ik niets anders hoef te doen dan die gewoonte af te leren. Voor de honderdste keer vraag ik me af hoe het mogelijk is dat geen enkele opticien me daar ooit op gewezen heeft. In plaats daarvan verkochten ze me gewoon een paar lenzen.

Ook weer zo iets dat me motiveert om me verder te verdiepen in de Batesmethode.

FOTO: SHUTTERSTOCK/IOFOTO

I

NMIDDELS BEGON IK OOK MINDER

sterke contactlenzen te dragen. Ik had eerst -3 en -3,5 en heb nu -2,5 voor beide ogen. Het viel niet mee om de opticien te overtuigen, maar na veel discussie kon het worden geregeld. Het druist namelijk in tegen de gangbare theorie over hoe de ogen werken en tegen de stroom ­ingaan is nooit gemakkelijk.

Als Bates mijn oogarts was geweest, zou ik helemaal geen lenzen meer gebruiken. Hij was er namelijk van overtuigd dat brillenglazen een onnodige belasting van de oogspieren vormen, met verminderd ­gezichtsvermogen als gevolg. Maar ik was er nog niet helemaal aan toe om door het leven te gaan in een wazige wereld. Dat

leek me praktisch ondoenlijk, dus besloot ik de sterkte van mijn lenzen stap voor stap te verminderen.

Mijn oogcoach verzekert me dat het veilig is om met mijn lenzen van -2.5 over straat te gaan, omdat ik dan nog steeds voldoende zie. Hoe dat kan? Simpel: het recept voor mijn vorige lenzen was te sterk. Inmiddels weet ik dat dat maar al te vaak gebeurt. Volgens de experts van de Batesmethode willen opticiens je graag zó goed helpen dat ze je lenzen aanmeten die sterker zijn dan nodig voor normaal zicht, omdat daarbij nog steeds sprake is van een lichte wazigheid. De Bates-experts zijn van mening dat je uiteindelijk van dat laatste restje wazigheid af kunt komen, maar niet door sterkere glazen. Mijn oogspieren moesten dus dag in dag uit te hard werken door de impact van te sterke lenzen. Dat zorgde zelfs voor nog meer spanning in mijn ogen.

Daarnaast doe ik dagelijks mijn oogontspanningsactiviteiten, zoals palmeren – een manier om je ogen even rust te geven door ze met je handpalmen te bedekken. Boven-

dien probeer ik minder te staren en vaker met de ogen te knipperen, tips die ik kreeg van mijn Batesdocent. Ik heb geleerd dat knipperen de conditie van je ogen verbetert.

Volgens Van der Werf bevochtigt knipperen de ogen – en droge ogen raken geïrriteerd en doen pijn. Knipperen verzorgt en reinigt de ogen, geeft ze een korte rustpauze en vervolgens de kans om opnieuw te accomoderen (scherpstellen).

Nadat ik was overgestapt op mijn nieuwe lenzen, had ik dagenlang het gevoel in een andere wereld te leven, een die waziger was. Inmiddels ben ik daar al aan gewend, want toen ik op een dag mijn oude lenzen in deed, kreeg ik vrijwel meteen hoofdpijn en merkte ook duidelijk hoe mijn ogen zich moesten inspannen. Ik weet dus dat ik op de goede weg ben, want zo ontspannen als nu hebben mijn ogen nooit eerder gevoeld.

Het zal nog wel even duren voor ik die ­wazigheid kwijt ben, maar mijn gevoel zegt me dat het de moeite waard is.

ELLEKE BAL, ziet nog steeds niet heel scherp – hoewel, in sommige opzichten juist wél.

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 2 9

Optimaliseer je leve Het Optimist lidmaatschap brengt: oplossingsgericht nieuws, via vele kanalen.

Beter nieuws…

voor jou…

Wat artsen Angelina Jolie niet vertelden Levenslessen van een Japanse schoolmeester Intuïtie: besliskunde voor beginners

EN

VOORHE

Bokser en boeddhist

THEOPTIMIST.NL € 9,75 BPNOVEMBER/DECEMBER 2013

The Optimist Daily

PLUS NR. 157

Lucia Rijker vond het geluk niet in haar wereldtitels, maar in zichzelf.

Helpt neurofeedback bij ADHD’ers?

Magazine

Digitale editie

Nog geen lid van The Optimist?

Meld je NU aan via de website en ervaar dagelijks de voordelen van het lidmaatschap!

n, elke dag!

PROFI TEER NU!

en voor de wereld

NU € 9 ,95 pe of € 84 r maand ,- per ja ar

The best, most simple

strategy to live a long, healthy, happy and successful life JURRIAAN KAMP

Editor, The Intelligent Optimist

Webinars & Specials

Toegang tot het online archief

www.theoptimist.nl/nu

MAX MOET NOG VEEL LEREN.

Help hem blindengeleidehond worden. Ga naar

adopteerreenpup.nl

Column

Paulo Coelho Schrijver van vele populaire romans, waaronder De pelgrimstocht naar Santiago en De alchemist. www.paulocoelhoblog.com

Visies op de hel OMDAT DE DUIVEL NU EENMAAL NIET VEEL OVER

FOTO: SYLVIA FEUDOR

zichzelf vertelt, ging de mens op zoek naar wat er zoal over de hel de ronde doet.

De meeste religies beschikken over iets wat ze een ‘plaats der kastijding’ noemen en waar de onsterfelijke ziel naartoe wordt gestuurd wanneer hij bepaalde misdaden tegen de gemeenschap heeft begaan (het lijkt allemaal eerder een sociale kwestie te zijn dan een individuele). Elke cultuur ontwikkelt een eigen bijzondere visie op dit oord van foltering: het kan de overkant van een rivier zijn, vanwaar een hond met drie koppen niemand ontsnappen laat, of een berg die zielen verplettert onder zijn gewicht.

Voor de Griekse held Prometheus, die het vuur van de goden stal en het aan de mens gaf, was de hel dat hij werd vastgeketend aan een rots waar elke dag een vogel in zijn lever kwam pikken. Jean-Paul Sartre zegt in zijn stuk Met gesloten deuren dat de hel de anderen zijn. Jorge Luis Borges geeft in een gedicht een uiterst interessante beschrijving van wat ons na het leven te wachten staat: de eeuwigdurende beschouwing van een gezicht. Voor sommigen zal dat het paradijs zijn, want het gezicht is van iemand van wie we houden, terwijl het voor anderen de hel zal zijn, want ze zullen altijd het gezicht moeten bekijken van iemand die ze zonder enige reden gekwetst hebben.

Een andere interessante beschrijving komen we tegen in een Arabisch boek. Daar lezen we dat de ziel, eenmaal buiten het lichaam, over een brug moet lopen die zo smal is als het scherp van een mes, terwijl zich rechts het paradijs bevindt en links een reeks bochten die naar de duisternis in het binnenste van de aarde voeren. Voordat je de brug oversteekt (waarheen die leidt, vertelt het boek niet) neem je je deugdzaamheden in je rechterhand en je zonden in je linker – de disbalans leidt ertoe dat je de kant op valt zoals bepaald is door je daden op aarde.

Elke cultuur ontwikkelt een eigen bijzondere visie op dit oord van foltering

Het christendom spreekt van een plaats waar je gehuil en tandengeknars zou horen. Het jodendom heeft het over een grot, een ruimte met plaats voor een beperkt aantal zielen; op een dag zal de hel vol zijn en dan zal de wereld eindigen. De islam spreekt over een vuur waarin iedereen zal verbranden ‘tenzij God het tegenovergestelde wil’. Het Woordenboek der godsdiensten meldt dat er in Christus’ tijd binnen enkele joodse denkstromingen de opvatting bestond dat bedorven zielen na de dood gestraft zouden worden in een plaats Gehenna geheten – een naam ontleend aan een plek bij Jeruzalem, die voor omliggende steden als vuilstortplaats diende. Maar bij Gehenna was het idee van een eeuwigdurende bestraffing afwezig, de straf mocht ten hoogste 365 dagen duren.

Voor hindoes is de hel beslist geen oord van eeuwige foltering, ze geloven immers dat de ziel na zekere tijd reïncarneert, met als doel zijn zonden goed te maken op dezelfde plaats als waar hij ze begaan heeft – in deze wereld dus. Toch hebben de hindoes eenentwintig plaatsen van lijden die ze ‘de lagere gronden’ noemen.

Boeddhisten onderscheiden eveneens verschillende soorten bestraffing waarmee de ziel te maken kan krijgen; acht brandende hellen, acht ijskoude en verder een rijk waar de veroordeelde kou noch hitte voelt, maar slechts oneindige honger en dorst.

Dit is echter niets vergeleken bij de gigantische verscheidenheid aan hellen die de Chinezen bedacht hebben. Anders dan bij de meeste culturen – die de hel in het inwendige van de aarde situeren, over het algemeen vanwege de analogie tussen dood, begraving en ontbinding – gaan bij hen de zielen van de zondaars naar een berg, de Kleine IJzeren Schutting genaamd, waar een andere, de Grote Schutting, omheen staat. In de ruimte tussen de twee zijn acht grote boven elkaar gelegen hellen, ieder van deze bestuurt zestien kleine hellen, die op hun beurt ieder weer tien miljoen hellen onder hun controle hebben.

De Chinezen menen daarnaast ook dat demonen zielen zijn die hun straf al volbracht hebben, pijn geleden hebben en nu wraak zoeken door pas aangekomenen aan steeds zwaardere folteringen te onderwerpen.

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 3 3

Zingeving

3 4 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

FOTO’S: ADRIE MOUTHAAN

Wees zacht voor jezelf Vanaf het prille begin staat het leven van Holkje van der Veer in het teken van kwetsbaarheid en overgave. Ze leert omgaan met haar beperkingen en geeft toe aan haar spirituele zoektocht.

Binnenkort verschijnt haar boek, Veerkracht. Dit is haar levensverhaal. DOOR NYNKE SIETSMA

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 3 5

H

ET BEGINT MET EEN BIERTJE.

Holkje van der Veer is student en drinkt een pilsje met een medestudent in een kroeg in Zwolle. Het is halverwege de jaren tachtig.

De jongen vertelt dat hij in een klooster woont. Wat is dat voor onzin, denkt ze.

Misschien probeert hij indruk te maken.

‘Jaja, en mijn tante woont in Australië en heeft een kangoeroefokkerij’, reageert ze spottend. Hij laat het er evenwel niet bij zitten en loodst haar mee naar het Dominicanenklooster in Zwolle, niet ver van haar studentenkamer. De jongen woont er op zolder in een studentenhuis.

Als ze boodschappen doet, loopt ze vaak langs het klooster. Nooit was het haar opgevallen dat er broeders wonen. Kloosters vindt ze iets van vroeger, iets voor in een film of boek. Samen stappen ze binnen.

De schoonheid van het gebouw en de sfeer overvallen haar. Hoe het licht door de glasin-lood-ramen schijnt. Hoe de stilte haar hoofd binnenkruipt. Hoe indrukwekkend de bibliotheek is. Hier wil ik iets mee, weet ze. Een stage!, flitst er door haar heen. Ze weet nog niet hoe of wat, maar vraagt voor de zekerheid het telefoonnummer van een pater. Het voelt alsof ze verliefd is, terwijl ze niets heeft met katholieke geloof. Ze weet er zelfs niets van.

Holkje van der Veer, nu 55, groeide op in een atheïstische omgeving in Amsterdam. Ze gaat naar een openbare basisschool. Gelovig zijn is uit. Naar de kerk gaan al helemaal. Haar ouders – doopsgezinden ‘van het meest vrijzinnige soort’, zegt ze – gaan af en toe naar de doopsgezinde kerk aan het Singel in het centrum van Amsterdam, maar vragen hun kinderen zelden mee te gaan. Liever niet zelfs. Al die religieuze praat is niets voor kinderen, vinden ze.

Toch wil Holkje als puber graag mee.

‘Ik ben met een religieuze snaar geboren, denk ik.’ Geweldig vindt ze het, om op een stoeltje naast haar ouders te zitten en te kijken naar de lichtval. Zelfs de geur van teer waarmee de palen onder de vloeren zijn ingesmeerd, snuift ze met liefde op. Holkje is 14 jaar als ze zich laat dopen onder licht protest van haar ouders die haar te jong vinden. Ze schrijft haar eigen belijdenis.

Daarna is ze niet meer te stoppen. Ze kiest na de Sociale Akademie in Zwolle voor een theologische opleiding in het

3 6 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

gereformeerde bolwerk Kampen. Ook dat zorgt voor opgetrokken wenkbrauwen en protest. Een docent verzekert haar dat de Bijbel een gevaarlijk boek is. Als ze terugkijkt, begrijpt ze het wel. ‘Het waren de jaren tachtig’, vertelt Van der Veer. ‘Het was een tijd van kernwapens, jeugdwerkloosheid en het ultieme wie-wacht-er-nouop-mij-gevoel. Junks liepen op straat. Ik luisterde Herman Brood en Nina Hagen.

God was dood. En wat deed ik? Ik koos voor een opleiding tot kerkelijk werker.’

Na haar stage woont ze ruim vijfentwintig jaar bij de Dominicanessen in het centrum van Zwolle en werkt er als jongerenpastor. Ze organiseert onder meer kloosterweekenden voor groepjes jongeren. Bij de zusters is het een drukte van belang. Ze geven yogalessen, assertiviteits- en weerbaarheidstrainingen aan vrouwen, organiseren gesprekgroepen met bijstandsmoeders, er is een Bijbelgroep, er zijn vieringen en er wordt muziek gemaakt. Van der Veer voelt zich er thuis in de reuring én de stilte. In 1996 wordt ze de jongste Dominicanes van Nederland als ze intreedt. Vanaf dan is ze zuster Holkje.

‘Ik wilde twenty-four-seven met het geloof bezig zijn, niet alleen op zondag’, legt Van der Veer enthousiast uit, zittend aan een tafel in het Dominincanenklooster in Huissen, vlakbij Nijmegen. Hier werkt ze tegenwoordig. Van der Veer, rap van tong, leidt er bezinningsdagen en is zowat dé ambassadeur van het drukbezochte klooster. Zo stond ze de dag ervoor in alle vroegte op om door een regionale omroep te worden geïnterviewd over een nieuw kloosterbier. Ook vandaag heeft ze weer tal van afspraken. Haar habijt blijft uit vandaag.

‘Als jongere had ik gefantaseerd over een soort Pippi Langkous-huis, waar altijd reuring was en waar een gemeenschap woonde’, zegt ze. ‘Die fantasie werd werkelijkheid in het huis van de zusters in Zwolle. Hier kon ik met anderen samenleven en over het geloof praten en Bijbelteksten bestuderen zonder beoordeeld te worden als heilig boontje. Dat was bevrijdend.’

Van der Veer woont en werkt in Zwolle totdat de drukte in het huis van de zusters, waar de deur áltijd open staat en waar ze alles zelf moeten regelen, haar opbreekt.

Ook zusters die twee keer per dag bidden

‘DOOR ZACHTMOEDIG TE ZIJN VOOR JEZELF KUN JE DAT OOK VOOR EEN ANDER ZIJN.’

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 3 7

‘Maar je ziet er helemaal niet zo gehandicapt uit!, zeggen sommige mensen. Dat prikkelt me nog altijd.’

3 8 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

kunnen overbelast raken. Want er is nog iets waarmee ze uit de kast moet komen.

Nu ze haar religieuze overtuigingen openbaar heeft gemaakt, moet ze haar ziekte onder ogen komen.

H

OLKJE VAN DER VEER HEEFT HET

Marfan-syndroom, een zeldzame, aangeboren aandoening aan het bindweefsel. Marfanners hebben vaak problemen met hun hart, aorta, ogen en het skelet. Ze ondergaat tientallen operaties aan haar ogen, rug en hart. Mensen in haar nabije omgeving weten het wel, maar ze is er een ster in om haar aandoening te verbergen. Niet omdat ze zich ervoor schaamt, of dat ze haar ziekte niet accepteert, maar omdat ze zo gewoon mogelijk wil leven.

Ze wil absoluut niet te boek staan als ‘die gehandicapte pastorale medewerker’.

Zelfs haar oudere broer heeft pas op z’n negentiende in de gaten dat zusje Holkje toch eigenlijk best wel gehandicapt is. Dat zegt iets over haar drang om gewoon te zijn, want Holkje van der Veer groeit zowat op in een korset, van liezen tot oren, om de ernstige verkromming in haar rug tegen te gaan. Als puber moet ze vaak urenlang stilliggen omdat er gewichten aan haar ledematen moeten hangen. Na een ingrijpende rugoperatie als ze twintig is, mag het korset uit. Tegenwoordig is de kromming in haar rug wel zichtbaar en noemt ze zichzelf kreupel. Ze loopt regelmatig met een stok.

Wanneer het Marfan-syndroom bij haar wordt vastgesteld, is die term nog maar net opgenomen in de geneeskundige literatuur.

Er is weinig over bekend, maar wel dat een afwijking aan het hart fataal kan zijn.

Holkjes levensverwachting wordt aanvankelijk geschat op een jaar of veertig. De doktersbezoeken zijn ontelbaar. Als klein meisje wordt ze door onderzoekers in haar ondergoed tentoongesteld aan studenten.

In medische handboeken staan foto’s van Holkjes handen, voeten en romp: alle uitzonderlijk lang en flexibel. Erg vond ze dat niet. ‘Ik vond het wel stoer en voelde me bijzonder.’

Thuis spreken Holkjes ouders niet veel over de medische situatie van hun dochter.

‘Mijn ouders zullen gedacht hebben: als wij erover zwijgen en gewóón doen, dan is het ongewone gewoon.’ Het vormt haar.

Holkje van der Veer ís ook gewoon – alleen doet haar lichaam niet altijd wat het zou moeten doen. Haar spierkracht blijft dan wel achter en ze kan haar eten niet

goed doorslikken, maar ze ziet zichzelf niet als zieke. Ze gaat naar een Montessorischool in de buurt en ravot net zo hard als haar klasgenootjes. En ze is goed gebekt.

Dat scheelt ook.

Vreselijk vindt ze het wanneer ze volgens een latere behandeling veel moet stilliggen. Haar vriendinnen zijn buiten, gaan uit, krijgen vriendjes... ‘Uren liggen, hallo!’ roept ze verontwaardigd uit. ‘Voor iemand die altijd van hot naar her rent!’

Maar ze leert dat het leven een kwestie van overgave is. ‘En dat leer je stukje bij beetje.’

Die les is vast de reden waarom ze tegenwoordig zo goed kan stilliggen. Van der Veer ligt dagelijks minstens tien uur aan een beademingsmachine. ‘Overgave is misschien wel het thema van mijn leven’, zegt ze. ‘Tijdens operaties en behandelingen geef ik mij over aan de deskundigen – en ik ben altijd weer opnieuw onder de indruk van hun kundigheid. En ik geef me over aan God. Ik ervaar God als een opwaartse kracht. De vraag waarom God dit lijden toestaat, doet er voor mij niet toe.

Wat er toe doet, is dat God met me méégaat, de MRI-scan in, als ik daar weer eens alleen in moet liggen en alle verpleegkundigen en artsen na een tijdje weglopen. Als ik daar zielsalleen lig en paniekgedachtes krijg. Uiteindelijk ervaar ik een innerlijke kracht en begin ik te denken dat het goed komt. Dát is God voor mij. Die is er om ons te dragen.’

H

OLKJE VAN DER VEER VERHUIST

van de zusters in Zwolle naar Nijmegen. Naast de retraites in het dominicanenklooster van Huissen geeft ze lezingen. Ook schrijft ze een boek, Verlangen als antwoord, over de weg die ze aflegt van doopsgezinde studente naar de intrede in de dominicaanse traditie. ‘Het schrijven is mijn manier van prediken.’

Een jaar of zeven geleden bemerkte Van der Veer dat ze het moeilijk vond om zich kwetsbaar op te stellen wat betreft haar ziekte, bang om zielig over te komen of juist als een aanstelster te worden gezien.

Het was de aanleiding voor haar om erover te schrijven. Binnenkort verschijnt bij Uitgeverij Berne Media een nieuw boek, Veerkracht: Hoe een bijzonder lichaam inspirerend kan zijn.

‘Je wordt heel snel uitgesloten vanwege het gehandicaptenstempeltje’, zegt ze.

‘Mensen hebben niet altijd van zichzelf door hoe ze de ander in een hokje kunnen

zetten. Als een hulpeloos geval, bijvoorbeeld. Maar je ziet er helemaal niet zo gehandicapt uit!, zeggen ze. Dat prikkelt me nog altijd. Soms zeg ik dan iets prikkelends terug: wat had je dan verwacht?

Iemand die kwijlt?’

Een andere valkuil van mensen zonder handicap is dat ze ongevraagd voor mensen met een handicap invullen wat goed is voor ze. Dat kan ernstige gevolgen hebben. Bijvoorbeeld als mindervaliden worden geweigerd voor een baan die juist geknipt is voor ze. ‘Bij zo’n werkgever denk ik: had dan simpelweg even gevraagd wat de sollicitant wel of niet kan.’

Het meest schokkende wat ze tijdens het schrijven van haar nieuwste boek ontdekte, is dat óók kloostergemeenschappen – herstel, zélfs kloostergemeenschappen – mensen met een bijzonder lichaam hebben geweigerd. ‘Kloostergemeenschappen zijn een soort minibedrijfjes en vaak zelfvoorzienend’, weet ze als geen ander.

‘Een mindervalide wordt dan gezien als een zwakke schakel.’

Van der Veer vindt dat we de publieke ruimte zó moeten inrichten dat iedereen kan meetellen. ‘Iedereen wil er het liefst bij horen. En gewoon zijn. Daarom is het ook zo belangrijk dat we voorbeelden hebben van mensen die lichamelijk bijzonder in elkaar zitten.’ Een topsporter als Esther Vergeer die in een rolstoel tennist en presentatrice Lucille Werner die mank loopt zijn volgens haar wezenlijk om aan jongeren te laten zien dat ze met een bijzonder lichaam gewoon meetellen. ‘Ik vind het een heel geruststellend beeld dat de rollator van staatssecretaris Jetta Klijnsma in het gangpad van de Tweede Kamer staat.

Dat die er gewoon mag zijn. Zo zou het overal moeten zijn.’

Het was voor Van der Veer een proces zich zachtaardiger tegenover zichzelf op te stellen. Alsof ze het korset – dat ze in haar kindertijd droeg – nog van zich af moest werpen. Ze was van de harde aanpak, van hup, de schouders eronder. Nu ziet ze in dat zachtheid begint bij jezelf.

Dat je ook compassie kunt hebben met een

bijzonder lichaam.

Ze neemt tegenwoordig meer ‘zielentijd’, zoals ze dat noemt. ‘Vroeger zou ik na een zwaar gesprek bij een arts ’s avonds weer gewoon een cursus geven’, vertelt ze. ‘Nu neem ik even een paar dagen te tijd om te helen en het even te herkauwen.’

Ze heeft geleerd berusting te vinden in haar dagelijkse gang naar de beademingsmachine. Dat viel nog niet mee voor ‘een bezige bij’, zoals ze zelf zegt. ‘Ik doe dit nu een jaar of vijf en tegenwoordig vind ik het heerlijk om aan die machine te hangen.

Mijn lijf vraagt letterlijk om op adem te komen. Inmiddels gun ik mijzelf die extra zuurstof. Door zachtmoedig te zijn voor jezelf kun je dat ook voor een ander zijn.

We zijn allemaal kwetsbaar. Niet alleen de mensen met een bijzonder lichaam.’ journaliste met een aangeboren nieuwsgierigheid naar religieuzen en spirituelen, reisde anderhalf jaar lang door Nederland om kerkdiensten en spirituele bijeenkomsten te recenseren.

NYNKE SIETSMA,

B i o d y n a m i s ch e kwa l i te i t

Leven begint met Demeter Demeter is de Griekse godin van de vruchtbaarheid en het internationale keurmerk van de biodynamische landbouw. Demeter gaat verder dan biologisch. Eisen en richtlijnen zijn strenger.

Met grensverleggende landbouwmethoden versterken boeren de natuurlijke levenskracht die bodem, planten, dieren en mensen in kringlopen aan elkaar doorgeven. Hun gewassen worden rustig volwassen, dankzij een ruime vruchtwisseling en minimale bemesting. Echt lekker en gezond voedsel komt uit het meest natuurlijke landbouwsysteem. Logisch dat je meer van leven geniet, als je zulke goddelijke sla eet. www.stichtingdemeter.nl

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 3 9

Zingeving

Een gesprek met Stanislav Grof, een van de pioniers op het gebied van onderzoek naar lsd, over terrorisme, de opwarming van de aarde en hoe we de mensheid kunnen redden. ‘Als mensen op grote schaal psychedelica gingen gebruiken, zou er een soort ontstaan die meer kans had om te overleven.’ Door Jurriaan Kamp

4 0 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

De ontdekking van het kosmisch bewustzijn ILLUSTRATIE: JACOAB REEVES/JAKEREEVESART.COM

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 4 1

Volgens Steve Jobs was het gebruik van lsd een van de twee of drie belangrijkste dingen die hij in zijn leven had gedaan.

4 2 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

A

LS STANISLAV GROF ALS BE-

handelend arts van de totale wereldbevolking kon optreden, al was het maar voor één dag, zou hij ons allemaal één klein pilletje voorschrijven. Hij is ervan overtuigd dat dit pilletje en de ervaring die het teweeg brengt, meer positieve veranderingen kan opleveren met betrekking tot terrorisme en milieuvervuiling dan jaren van diplomatieke inspanning.

Volgens Grof moet het antwoord op vraagstukken als islamitisch extremisme en klimaatopwarming gezocht worden in hogere bewustzijnstoestanden. En net als sjamanen uit inheemse culturen heeft hij zijn hele werkzame leven lang gezocht naar manieren om die te realiseren. Grof weet waar hij het over heeft. Niemand anders op aarde heeft meer sessies met lysergeenzuurdi-ethylamide (lsd) begeleid dan hij – dezelfde pil die hij aan ons allemaal zou willen voorschrijven, mits natuurlijk zorgvuldig toegediend en gecontroleerd – voordat het middel in de Verenigde Staten in 1967 verboden werd in het kader van de ‘war on drugs’, een verbod dat in 1971 door de Verenigde Naties werd overgenomen.

Terwijl ik luister naar Stanislav Grof – geboren in 1931 in Tsjechoslowakije, arts en gepromoveerd in de geneeskunde – stel ik me voor hoe een militair vliegtuig boven ISgebied pillen laat vallen in plaats van bommen. Als slechts een paar van de extremisten zo’n pilletje zouden slikken en ‘het licht’ zien, zouden we binnen de kortste keren in een heel andere wereld leven. Een plezierige droom, moet ik toegeven, maar wat bedoelt hij er precies mee? Hoewel hij naar eigen zeggen zo’n vijfduizend lsd-sessies heeft begeleid en het middel ook zelf vele malen heeft gebruikt, is Grof beslist geen pleitbezorger van recreatief gebruik of geëxperimenteer. In dat opzicht neemt hij afstand van de campagnes voor drugsgebruik door zijn Harvard-collega’s Timothy Leary en Ram Dass met hun slogan ‘turn on, tune in, drop out’. ‘Het is een hulpmiddel’, zegt Grof.

‘Een heel krachtig hulpmiddel. Je moet er heel voorzichtig mee omgaan en het op de juiste manier gebruiken. Natuurlijk ben ik bevooroordeeld, maar als het op de juiste wijze gedaan wordt, is het misschien de enige uitweg voor onze zo geplaagde industriële samenleving’, stelt hij.

Vijftig jaar na dato zijn lsd en andere psychedelica bezig aan een comeback. Be-

gin 2015 berichtte The Guardian over een Britse studie waaruit bleek dat psychedelica volgens de onderzoekers - die voor het eerst konden beschikken over hersenscans van mensen onder invloed van lsd - een ‘veelbelovend’ geneesmiddel waren bij behandeling van depressie en alcoholisme. ‘De eerste resultaten […] bevestigen eerdere aanwijzingen dat psychoactieve geneesmiddelen kunnen helpen bij het ongedaan maken van dwangmatige of negatieve gedachtepatronen’, meldde de krant.

In de Verenigde Staten gaf The Atlantic commentaar op een grootschalig onderzoek aan de Noorse Universiteit voor Natuurwetenschap en Technologie in Trondheim.

De conclusie van dat onderzoek, dat was gepubliceerd in het Journal of Psychopharmacology, luidde dat er geen verband was gevonden tussen het gebruik van lsd en psilocybine (de werkzame stof in paddo’s) en psychische klachten. ‘Meer dan dertig miljoen volwassen Amerikanen hebben psychedelica geprobeerd en er zijn nauwelijks aanwijzingen voor gezondheidsproblemen’, stelt auteur en klinisch psycholoog Pål-Ørjan Johansen. ‘De publicatie van het onderzoek komt op een moment waarop er opnieuw belangstelling is voor psychedelische middelen – of in elk geval voor het wetenschappelijk belang ervan’, aldus The Atlantic.

Tot slot portretteerde The New Yorker onlangs een aantal wetenschappers aan de universiteit van New York, naar aanleiding van hun onderzoek waarbij was gebleken dat het toedienen van psilocybine overwegend positieve effecten heeft – met name bij patiënten bij wie terminale kanker is vastgesteld.

Hoe zit het dan met de bewering dat lsd kan zorgen voor wereldvrede?

D

AT STANISLAV GROF ONDER-

zoeker zou worden op het terrein van psychedelica, lag niet bepaald voor de hand. De jonge Stan hield van tekenen en schilderen en droomde na afloop van de Tweede Wereldoorlog van een carrière in de wereld van de animatiefilm, tot een vriend hem Inleiding tot de psychoanalyse van Sigmund Freud cadeau gaf. Die avond kon hij niet ophouden met lezen en binnen enkele dagen besloot hij dat hij psychoanalyticus wilde worden. Om als psychiater aan de slag te kunnen, studeerde hij geneeskunde en ging in dezelfde periode zelf in analyse, driemaal per week,

zeven jaar lang. Het werd een teleurstellende ervaring. ‘Aan de theorie lag het niet. Het was meer de praktische onwerkbaarheid ervan: het is een langdurige en kostbare methode en de uitkomsten waren ook niet bepaald wereldschokkend.’

In de jaren vijftig stond Grof op het punt de psychiatrie vaarwel te zeggen en zich opnieuw te richten op de animatiefilm, toen het farmaceutische bedrijf Sandoz een hoeveelheid lsd ter beschikking stelde aan het psychiatrisch onderzoeksinstituut in Praag waar hij werkzaam was, met de vraag om het middel, dat in 1938 door Albert Hoffman was ontdekt, nader te onderzoeken. De eerste bevindingen van Hoffman bevatten aanwijzingen die volgens Sandoz nader onderzoek rechtvaardigden. ‘Ik was teleurgesteld in de psychiatrie,’ vertelt Grof, ‘en dit leek een opwindende nieuwe kans. Zo werd ik een van de eerste vrijwilligers’.

‘Mijn eerste ervaring met lsd was zo heftig dat ik de avond erna niet meer dezelfde persoon was als die ochtend, terwijl zeven jaar lang droomduiding op de sofa geen enkel overtuigend verband had opgeleverd met wat er in mijn leven voorviel. Deze ervaring leidde tot een diepe en langdurige interesse voor “niet-normale” bewustzijnstoestanden.’

Grof beschrijft die indringende eerste ervaring op een manier die doet denken aan ‘holistische’ verslagen van het gebruik van psychedelica. ‘Ik begon eraan als atheïst. Ik was nog nooit in aanraking geweest met religie. Mijn ouders hadden een enorm conflict met de Kerk over hun huwelijk en wilden mij en mijn broer niet opzadelen met welk geloof dan ook. En toen, op die ene middag, ontdekte ik plotseling de diepe spirituele dimensie van het bestaan. Ik ontdekte het kosmisch bewustzijn.’

Het onderzoek dat Grof had verricht achter het IJzeren Gordijn, werd opgemerkt in de VS en in 1967 werd hij uitgenodigd om als klinisch wetenschapper en onderzoeker te komen werken aan Johns Hopkins University in Baltimore. Vervolgens werd hij hoofd psychiatrisch onderzoek aan het Maryland Psychiatric Research Center, eveneens in Baltimore. In 1973 kreeg hij een uitnodiging van het Esalen Institute in Big Sur, Californië, waaraan hij tot 1987 als scholar-in-resident verbonden bleef. Sinds een jaar of dertig woont Grof in de San Francisco Bay Area, waar hij nog altijd les geeft en workshops begeleidt.

Freud had al gesuggereerd dat de problemen waarmee we in ons leven worstelen, voortkomen uit het onbewuste. ‘Het bepaalt je hele leven. Het creëert het beeld dat je hebt van je zelf en van de wereld om je heen, je relaties, je gedrag. En dat gedrag wordt bepaald door oude programma’s. Het vertekent je beeld van de werkelijkheid’, zegt Grof.

En, zoals hij zelf heeft ervaren, helpt psychoanalyse niet echt om dat probleem te verhelpen.

Lsd deed dat wel. ‘Lsd werkt als een krachtige katalysator die toegankelijk maakt wat er zich afspeelt in heel diepe lagen van DANKZIJ LSD ONTDEKTE de psyche, die gewoonlijk buiten STANISLAV GROF, bereik liggen.’ Hij voegt er aan OPGEGROEID ALS toe dat de gebruiker van de lsd ATHEIST, “DE DIEPE SPIRITUELE DIMENSIE zelf niets merkt en trekt daarbij VAN HET BESTAAN.” een vergelijking met een microscoop: ‘De microscoop maakt de microwereld niet. Hij zorgt er alaan Harvard onder leiding van Timothy leen voor dat we haar kunnen waarnemen.’

De psychedelische ervaring maakt het Leary begin jaren zestig het beroemde Conmogelijk om trauma’s te herbeleven die cord Prison Experiment uitvoerde, ontdekte verborgen liggen in het onbewuste en die het dat de kans op recidive na behandeling vaak verband houden met de enorme im- met lsd bijna was gehalveerd. ‘We wisten pact van het geboorteproces op de psyche. tweemaal zoveel ex-veroordeelden buiten Grof is ervan overtuigd dat dat proces een de gevangenis te houden dan verwacht’, verenorm grote rol speelt bij de ontwikkeling klaarde Leary destijds. van verschillende soorten emotionele en Andere studies wijzen op zeer gunstige psychosomatische stoornissen. ‘Teruggaan resultaten bij lastig behandelbare aandoenaar dat moment en het herbeleven, de emo- ningen als chronisch alcoholisme en narcoties doorwerken en de energie ervan te ont- ticaverslaving. Grof beschrijft zijn ‘meest laden is een uiterst belangrijk therapeutisch aangrijpende’ onderzoek bij een groep termiinstrument’, legt hij uit. ‘Psychedelica kun- nale kankerpatiënten. Deze mensen beleefnen een diepe regressie teweeg brengen naar den op heftige wijze het proces van sterven de vroegste momenten van ons leven en bie- en opnieuw geboren worden. Het veranderde den ruimte aan correctieve psychobiologi- hun emotionele toestand ingrijpend, waarsche indrukken. Die nieuwe indrukken lijken door hun angst voor de dood verdween. vervolgens net zo’n bepalende invloed te Ook hebben psychedelica een positief efhebben op ons leven als de oorspronkelijke fect op ons vermogen problemen op te lossen imprint. Als zelfs trauma’s die we vergeten en zijn ze bevorderlijk voor inspiratie en crezijn – zoals geboortetrauma’s – blijvende ge- ativiteit. Op plaatsen als Silicon Valley tekent volgen kunnen hebben, geldt dat zeker ook zich een nieuwe trend af, waarbij mensen voor ingrijpende gebeurtenissen die we ons microdoses lsd innemen –ongeveer een tienbewust herinneren. Het is een krachtig in- de van de dosis die nodig is om een echte trip strument voor zelfonderzoek en behandeling te veroorzaken – om energieker en creatiever te worden. Francis Crick, de Nobelprijswinen veel effectiever dan gesprekstherapie.’

De resultaten uit onderzoek bevestigen dat naar die geldt als de vader van de moderne trauma’s en psychische stoornissen kunnen genetica, vertelde ooit dat lsd hem geholpen genezen door de inzichten die psychedelica had bij het ontrafelen van de structuur van verschaffen. Toen een team onderzoekers het DNA. In zijn boek What the Doormouse WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 4 3

‘Ademhalingstechnieken maken al eeuwenlang deel uit van sjamanistische rituelen en traditionele ceremonies. Je kunt onbewust materiaal heel goed toegankelijk maken via de ademhaling.’

4 4 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

Said wijst John Markoff op een rechtstreeks verband tussen het gebruik van psychedelica in Amerika in de jaren vijftig en zestig en de ontwikkeling van de computerindustrie. En volgens Steve Jobs was het gebruik van lsd een van de twee of drie belangrijkste dingen die hij in zijn leven had gedaan. Hij merkte op dat mensen in zijn omgeving die deze ervaring misten, er moeite mee hadden hem volledig te begrijpen.

D

E MEESTE MENSEN VERWAR-

ren lsd met andere illegale middelen – heroïne, cocaïne, amfetamine enzovoort. Maar lsd is heel iets anders. Psychedelica als lsd beïnvloeden het bewustzijn op een holistische manier. Psychedelica zijn ook niet lichamelijk verslavend. Drugs op basis van amfetamine veroorzaken een kortstondige euforie maar verschaffen geen diep inzicht. ‘Psychedelica zijn in biologisch opzicht heel veilig en kunnen de diepste lagen van de psyche daadwerkelijk blootleggen’, aldus Grof.

De ‘war on drugs’ heeft echter ook lsd om zeep geholpen. Grof herinnert zich een lezing van Daniel Ellsberg, de man die beroemd werd door het onthullen van de geheime Pentagon Papers in 1969. Nadat lsd in de ban was gedaan, vertelde Ellsberg hoe defensiespecialisten met elkaar spraken over de eerste nucleaire aanvalsgolf, die alleen al in Europa waarschijnlijk driehonderd miljoen slachtoffers zou eisen, over de locaties waar raketten het best konden worden opgeslagen en waarom Noorwegen wellicht gespaard zou blijven, afhankelijk van de windrichting.

‘Ik zat te denken: Mensen die dit soort scenario’s bedenken, worden als normaal beschouwd. En mensen die zich met behulp van psychedelica vorige levens herinneren, worden als gevaarlijk beschouwd?!’

Dat wil overigens niet zeggen dat Grof van mening is dat het gebruik van psychedelica zonder risico’s zou zijn. ‘Veel is afhankelijk van omstandigheden en omgeving.

Hoe riskant het is, hangt af van wie het doet, met welk doel en in wat voor omstandigheden. Ook de persoonlijkheid van de gebruiker is een belangrijke factor. Als iemand nog maar pas geleden een crisissituatie heeft

doorgemaakt, kunnen psychedelica echt rampzalig uitwerken.’

Op Esalen bleef Grof, ook nadat lsd in de ban was gedaan, lezingen geven over zijn onderzoek en zijn ervaringen met lsd. Dat leidde tot frustraties bij zijn gehoor, aangezien zij deze ervaringen zelf niet meer mochten opdoen. Als reactie daarop ontwikkelde Grof samen met zijn vrouw Christina ‘holotropic breathwork’, een methode waarbij sneller ademhalen, aangevuld met stimulerende muziek en energie-ontladend lichaamswerk, naar eigen zeggen hetzelfde spectrum van ervaringen oplevert als een psychedelische sessie – van psychospiritueel sterven en herboren worden tot herinneringen aan vorige levens en archetypische ervaringen. Volgens Grof kunnen deze ervaringen, mits juist geïnterpreteerd en begeleid, een helende werking hebben en leiden ze niet zelden tot een positieve persoonlijkheidstransformatie.

‘Ademhalingstechnieken maken al eeuwenlang deel uit van sjamanistische rituelen en traditionele ceremonies. Je kunt onbewust materiaal heel goed toegankelijk maken via de ademhaling’, zegt hij.

Grof bedacht de term ‘holotropisch’ (strevend naar heelheid), een samentrekking van de Griekse woorden holos (geheel) en trepein (bewegen naar) – naar analogie van heliotropie, het vermogen van een plant om zich naar de zon te richten. Grof legt uit dat we in holotropische bewustzijnstoestanden de enge grenzen van het lichaamsego en onze alledaagse identiteit ontstijgen en onze ware identiteit hervinden.

In zijn boek When the impossible happens schrijft Grof: ‘Mijn eerste kennismaking met holotropische bewustzijnstoestanden verliep uiterst moeizaam. In de eerste jaren van mijn laboratoriumwerk en mijn klinische onderzoek met psychedelica werd ik dagelijks geconfronteerd met ervaringen en waarnemingen waarop mijn medische en psychiatrische opleiding me niet hadden voorbereid.’

Hij wantrouwde zijn eigen waarnemingen en twijfelde zelfs aan zijn geestelijke gezondheid, maar geleidelijk aan begon Grof zich te realiseren dat het probleem niet gelegen was in zijn waarnemingsvermogen, maar dat de gangbare psychologische en psychiatrische theorieën te kort schoten.

De psychologie werd gedomineerd door hetzelfde materialistische, Newtoniaanse paradigma als de natuurkunde en daarin was

geen plek voor een begrip van bewustzijn dat los staat van de hersenen. ‘We zouden af moeten van het idee dat het bewustzijn wordt voortgebracht door de hersenen.’

Grof haalt diverse voorbeelden aan.

Mensen geven heldere beschrijvingen van bijna-doodervaringen waarbij – zoals medici tegenwoordig kunnen vaststellen – hun hart tot stilstand kwam en er geen hersengolven meer gemeten konden worden. Uit onderzoek is ook gebleken dat sommige mensen die vanaf de geboorte blind waren, in een bijna-doodsituatie kunnen zien en dat ook kan worden geverifieerd wát ze zien.

‘Dat soort observaties toont aan dat het bewustzijn in staat is onafhankelijk van het lichaam te functioneren en geen product is van de hersenen’, aldus Grof.

In de visie van Grof is het bewustzijn een veld waar mensen als het ware op afstemmen. Dat veld omvat ons hele bestaan.

Hij verwijst naar het ‘morfogenetische veld’ van de bioloog Rupert Sheldrake en naar het ‘Akashik Field’ van Ervin Laszlo, de wetenschapsfilosoof. Het bewustzijnsveld slaat alles op dat ooit is gebeurd en bewaart die informatie. Dat zou verklaren hoe mensen ‘psychedelische’ maar zeer waarheidsgetrouwe ervaringen hebben van gebeurtenissen waar ze in dit leven onmogelijk bij aanwezig kunnen zijn geweest.

‘We weten dat we in ons alledaagse bestaan maar een heel smal spectrum van het elektromagnetische veld kunnen waarnemen. Er zijn frequenties, geluiden, die we niet kunnen horen, maar honden wel. Als we onder andere omstandigheden afstemmen, kunnen we meer zien en horen dan gewoonlijk’, volgens Grof.

Al vroeg in zijn carrière kwam Grof tot de conclusie dat het standaardmodel van de psychologie ontoereikend is om het volledige ervaringsspectrum van de menselijke psyche te omvatten. Samen met zijn Amerikaanse collega’s Abraham Maslow en Anthony Sutich ontwikkelde hij daarom de ‘transpersoonlijke psychologie’, teneinde het volledige spectrum van de menselijke ervaring te kunnen bestuderen, inclusief ‘ervaringen waarbij het gevoel van identiteit of zelf het persoonlijke ontstijgt (trans) en bredere aspecten van het menszijn, het leven, de psyche of de kosmos omvat.’

De transpersoonlijke psychologie was een reactie op allerlei ‘abnormale verschijnselen’, die zijn beschreven door psychedeli-

sche onderzoekers en mystici, geleerden uit Oosterse godsdiensten en antropologen die veldwerk hadden gedaan onder sjamanen in inheemse culturen.

De boodschap van de transpersoonlijke psychologie werpt een geheel nieuw licht op sjamanisme. ‘Toen ik mijn eerste psychedelische sessie had ondergaan en begon aan mijn onderzoek naar psychedelica,’ vertelt Grof, ‘voelde ik me schuldig tegenover sjamanen. Het beeld van de sjamaan dat ik had overgehouden aan mijn studie was ronduit laatdunkend en afwijzend geweest. Ze werden omschreven als primitief, bijgelovig en zouden zich bezighouden met magie. Onze eigen rationele benadering van de menselijke psyche werd beschouwd als superieur aan alles waar sjamanen zich mee bezig hielden.’

Hij gaat verzitten. ‘Maar inmiddels weet ik dat de filosofische onderbouwing van het westerse wereldbeeld op ernstige misvattingen berust en dat sjamanen dankzij hun eeuwenoude instrumentarium van kruiden en rituelen niet alleen een dieper inzicht hebben in de menselijke psyche maar ook over therapeutische technieken beschikken die de westerse psychiatrie en psychotherapie verre te boven gaan. Sjamanen begrijpen de werkelijkheid op een veel fundamenteler niveau dan wij.’

W

E DRINKEN THEE IN ZIJN

woning in Mill Valley, vlak ten noorden van San Francisco – een plek waar de eer van sjamanen al lang geleden is hersteld.

Stan Grof behoort tot de tachtigers bij wie leeftijd er niet meer toe lijkt te doen. Zijn aanwezigheid is nog even intens als voorheen en zijn boodschap misschien nog wel relevanter dan ooit tevoren. Het taboe op het middel heeft een schaduw geworpen over de relevantie van zijn werk: het nastreven van een hogere staat van bewustzijn.

Heeft hij er spijt van dat hij niet meer werk heeft gemaakt van een carrière als animatiefilmer, waarmee hij ongetwijfeld eerder succes had gehad? Snel en gevat antwoordt hij: ‘Psychedelische experimenten staan met hun visuele rijkdom helemaal niet zo ver af van animatiefilms.’

Hij voegt er aan toe dat Hollywood een wezenlijke bijdrage zou kunnen leveren aan de redding van de mensheid. ‘De special effects uit speelfilms hebben tegenwoordig

veel invloed. Je zou daarmee niet alleen mystieke ervaringen kunnen verbeelden, maar ik ben ervan overtuigd dat je die ook in mensen teweeg kunt brengen, als ze goed zijn gemaakt. Als we onze kennis over deze ervaringen combineren met wat er met special effects technisch mogelijk is, kan dat tot opzienbarende resultaten leiden. Helaas worden ze meestal gebruikt voor spectaculaire filmscenes vol geweld en destructie.’

Het redden van de mensheid? We zijn terug bij waar het gesprek begon. ‘Als mensen op grote schaal psychedelica zouden gebruiken, zou dat een menselijke soort opleveren die meer kansen had om te overleven’, stelt Grof. ‘Je hoeft mensen die zo’n ervaring hebben gehad, niets meer bij te brengen over ecologie en vrede. Zij zullen beseffen hoezeer we onderling verbonden zijn en hoezeer we deel uitmaken van de natuur, en dat we noch de natuur noch elkaar iets aan mogen doen wat we onszelf niet zouden willen aandoen. Dat leidt tot een spectaculaire afname van agressie, toename van compassie en tolerantie en vervaging van grenzen, of die nu betrekking hebben op ras, sekse, cultuur of religie.’

‘Er is zich een spiritualiteit aan het ontwikkelen’, vervolgt hij, ‘die voorbij gaat aan religies als christendom en islam, die de verschillende manifestaties van de ene bron respecteert en hen allemaal overstijgt. Zo’n soort spiritualiteit is misschien wel de enige uitweg uit de crisis waarin we ons bevinden, waarbij de wereld op zoveel manieren op schrijnende wijze is verdeeld.’

Het overmatig materialistische karakter van onze moderne samenleving versterkt de behoefte aan – en misschien zelfs het verlangen naar – een spirituele opening, denkt Grof. ‘De ervaring van het Goddelijke is voor ieder mens bereikbaar’, zegt Grof.

‘Zolang je die ervaring niet hebt gehad, is het zinloos erover te spreken. Zo lang er nog gediscussieerd moet worden over al dan niet in God geloven, is het gesprek volkomen irrelevant, omdat het nergens op is gebaseerd.

Zodra je het zelf hebt ervaren, weet je dat die ervaring echt en overtuigend is en zal je wereldbeeld voorgoed zijn veranderd.’

En van die ervaring ben je maar één pil verwijderd. heeft nog nooit lsd of andere drugs gebruikt, maar is er klaar voor om het kosmisch bewustzijn te ontdekken.

JURRIAAN KAMP

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 4 5

Steun de acupunctuur word lid!

Meer en meer patiënten ervaren dat, door toepassing van acupunctuur, hun klachten verminderen of zelfs helemaal verdwijnen. Deze ervaringen worden bevestigd door wetenschappelijk onderzoek, onder meer door de Wereldgezondheidsorganisatie. Acupunctuur is daardoor in steeds grotere kringen geaccepteerd.

Acupunctuur kan verlichting geven bij bijvoorbeeld pijnbestrijding en bij gewrichtsaandoeningen, allergieën, huidaandoeningen of verslaving. Maar ook bij spijsverteringsproblemen, bij mentale stoornissen als stress of slaapproblemen en bij zenuwontstekingen zoals ischias. Acupunctuur blijkt ook een goede therapie bij diabetes.

Aangezien acupunctuur in Nederland minder gereguleerd is dan in veel andere Europese landen hebben patiënten zich verenigd in de NPVA (Nederlandse Patiëntenvereniging voor Acupunctuur).

De landelijke patiëntenvereniging NPVA richt zich op het bevorderen van een verantwoorde inzet van acupunctuur en houdt zich bezig met: • belangenbehartiging, denk hierbij aan het pleiten tegen de BTW-heffing op acupunctuur. Ook is de NPVA in overleg met zorgverzekeraars over de verbetering van de dekking; • het streven naar geïntegreerde zorg, ook huisartsen en specialisten moeten kennis hebben van acupunctuur zodat zorgverleners beter kunnen samenwerken aan uw gezondheid; • voorlichting, zodat u uw eigen gezondheid beter kunt sturen; • lotgenotencontact. De uitwisseling van patiëntenervaringen. Zodat eenieder zich goed kan oriënteren en een afgewogen besluit kan nemen over acupunctuurbehandelingen.

De NPVA is aangesloten bij de NPCF. Veel zorgverzekeraars vergoeden daarom het lidmaatschap geheel of gedeeltelijk.

Steunt u ons ook? Meld u dan alstublieft aan als lid. Met meer leden kan de NPVA meer voor acupunctuurpatiënten betekenen. U kunt u ook aanmelden via onze website www.npva.nl

----------------------------------------

Column

Lisette Thooft Auteur. Haar nieuwste boek, Kom uit je hoofd, gaat over trauma’s en hoe je ze uit je lichaam kunt krijgen. www.lisettethooft.nl

Vergeef me

FOTO: TESSA POSTHUMA DE BOER

MIJN MAN LAG TE SNURKEN. NORMAAL GESPROKEN

zou ik hem een por in zijn zij geven; dan zou hij tijdelijk stoppen met snurken en meestal na een poosje weer beginnen. Maar deze nacht deed ik iets anders. Ik zei tegen mezelf: Het spijt me. Vergeef me alsjeblieft. Ik hou van je. Dank je wel. Want ik had net een boekje gelezen van de Duitse auteur Ulrich Duprée over het Hawaiiaanse Ho’oponopono-ritueel van vergeving dat wonderen zou bewerkstelligen en ik dacht: je weet nooit.

Maar was er dan iets wat me speet? Híj lag toch te snurken? Je moet bij dat ritueel altijd op zoek gaan naar iets in jezelf dat negatief is en waarvoor je spijt betuigt.

Het spijt me, zo redeneerde ik, dat ik me lig te ergeren aan hem. Dat ik eigenlijk, met een kinderlijk stuk van mezelf, zelfs bereid ben te geloven dat hij expres ronkt om mij te pesten. Onzin natuurlijk – ik snurk ook dikwijls en dat doe ik echt niet expres.

Het spijt me, dacht ik. Vergeef me alsjeblieft. Ik hou van je, dank je wel. Mijn man stopte prompt met snurken. Toeval natuurlijk, maar wel zo prettig, en ik viel in slaap.

Maar toen de volgende nacht precies hetzelfde gebeurde, vond ik het wel erg toevallig. Ik zocht een verklaring. Kennelijk ontspande ik erdoor en misschien kon hij die ontspanning onbewust registreren? De derde nacht stopte hij niet meteen met snurken toen ik mijn tovertruc toepaste, maar het resultaat was hetzelfde, want ik viel vredig in slaap.

Mijn hart vindt dit heel fijn. Dit is precies wat een hart wil dat je zegt of denkt. Dit maakt een hart gelukkig.

Wat een wondermiddel! Hoe kan dit? Ik constateerde dat de vier zinnetjes van het ritueel lichamelijk effect hebben op mij. Ik voel ze resoneren in mijn borstkas, in mijn hart. Ze werken in op je onbewuste, is de verklaring van mensen die ermee werken. Mijn hart vindt dit heel fijn, denk ik. Dit is precies wat een hart wil dat je zegt of denkt. Dit maakt een hart gelukkig.

Wij zijn cultuurbreed – als reactie op de schuld, de schuld, de grote schuld van het christelijk geloof – de laatste decennia gewend om te geloven dat we schuldloos zijn. We veroordelen onszelf niet meer en we hebben nooit iets fout gedaan. Hoogstens waren we wat onhandig af en toe. Dat is een opluchting; het zware zondebesef van vroeger was deprimerend en destructief.

Toch denk ik dat die erfzonde van vroeger psychologisch niet zo gek gezien was van de christenen. Als je de hel en verdoemenis eraf haalt, blijft over: de meeste mensen voelen zich ten diepste ergens wel een beetje slecht. Vrijwel iedereen heeft in het donkerste putje van zijn ziel de vage, mistige overtuiging niet goed genoeg te zijn. Ze moeten me niet, het lukt me niet, ik hoor er niet bij… Hoe je het ook formuleert, linksom of rechtsom, daar komt het op neer: dat je tekortschiet.

Dat noemen we tegenwoordig trauma – ook wel bekend onder de namen ‘oude pijn’, ‘kinderbeelden’, ‘overlevingsbesluiten’ of ‘deelpersoonlijkheden’. Volgens spirituele leraren is ons ego eruit opgebouwd. Wat er in het hier en nu gebeurt, krijgt een lading door die oude pijn. Het grijpt ons onbewust aan op een pijnpunt van vroeger.

En natuurlijk spijt me dat. Natuurlijk is het bevrijdend om vergeving te vragen. Natuurlijk ontspant het om te beseffen dat je liefhebt. Terwijl dankbaarheid altijd hartstikke gezond is, zo blijkt uit onderzoek.

Ik hou het erin, dat Hawaiiaanse ritueel.

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 4 7

Duurzaamheid & Innovatie

De

zijderoute

naar vooruitgang

Door Marco Visscher, i.s.m. Greg Spielberg

4 8 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

FOTO: MOOMSABUY/SHUTTERSTOCK

Vergeet sjaaltjes en stropdassen. Zijde van rupsen en spinnen kan het alternatief worden voor roestvrij staal – in alles van scheermesjes tot vliegtuigen – en de medische toepassingen zijn eindeloos. Grootschalig gebruik van zijde kan zelfs leiden tot een duurzame economie.

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 4 9

NA EINDELOOS MOERBEIBLADEN TE HEBBEN VERSLONDEN, WORDEN RUPSEN OP EEN SOORT HOR GEPLAATST, WAAR ZE ZICH IN ZIJDE HULLEN.

mee omwikkelen, zodat ze langer vers bleven. Toen er steeds meer vraag naar zijde kwam, met name ook vanuit het Romeinse Rijk, kwam er een handelsroute die Oost en West met elkaar verbond. Dat werd de Zijderoute. Zijde was een luxeproduct dat op een goed moment haar gewicht in goud waard was.

Zoals zijde destijds de beschaving een handje hielp, zo zou dit roemrijke product dat vandaag ook kunnen doen. Want zijde – of het nu komt van rupsen of spinnen – is zoveel meer dan de koningin van vezels, zoveel meer dan de materiaalleverancier voor chique sjaaltjes en stropdassen. Zijde is namelijk oersterk en overtreft dure metalen als roestvrij staal en titanium in diverse toepassingen, zoals in de luchtvaartindustrie en mobiele telefoons.

Een spannend terrein is dat van de biomedische toepassingen. Zijde-eiwitten worden makkelijk door het menselijk lichaam geaccepteerd. Al jaren wordt zijdegaren gebruikt bij hechtingen, maar nieuwe ontwikkelingen maken het mogelijk om zijde in te zetten voor kunsthuid, bloedvaten, pezen en bij de regeneratie van beschadigde zenuwcellen. Ook kan zijde helpen beschadigd kraakbeen te genezen door de aanmaak van nieuw kraakbeen te stimuleren.

Intussen is de moerbeiboom waarin de zijderups gedijt, in staat om bodemerosie tegen te gaan en de grond vruchtbaarder te maken. Grootschalige zijdeteelt kan leiden tot een echt duurzame economie.

Over de wonderen van zijde zegt Randy Lewis, professor moleculaire biologie aan de Universiteit van Wyoming: ‘Er is niets van wat mensen kunnen maken, dat hieraan kan tippen.’

O

H

ET VERHAAL GAAT DAT ZIJDE BIJ

toeval is ontdekt. Lang, lang geleden – al gauw zo’n vijfduizend jaar terug, om iets preciezer te zijn – zat de Chinese keizerin Hsi-Ling Shi thee te drinken onder een moerbeiboom in de paleiselijke tuin toen er een cocon in haar kopje viel.

Door het contact met het kokend hete water barstte de cocon open en werd een flinterdun draadje zichtbaar. De keizerin wikkelde het verder af en hield een draad van honderden meters over, waarmee ze om de tuin kon lo-

5 0 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

pen. Haar man, de legendarische ‘gele keizer’ Huangdi die volgens de overlevering gold als een groot uitvinder, bedacht vervolgens een manier om van het spinsel zijde te maken: een perfecte, glanzende stof voor de nieuwe kleren van de keizerin.

De toevallige uitvinding leidde tot een nieuwe stap in de Chinese beschaving. Zijde, gesponnen uit de cocon van de zijderups, werd populair in het vorstenhuis. Je kon er niet alleen de mooiste kleren en tapijten mee maken, maar je kon er ook groenten en fruit

in de zoölogie-faculteit aan de Universiteit van Oxford schuift Fritz Vollrath de deur open van een geïmproviseerde kas. Het is er benauwd en het ruikt er naar verrot fruit. Dat lijkt de tientallen spinnen niet te deren. Binnen hangen ze ontspannen in hun webben. Eerder op de dag hebben ze verse vliegjes gekregen. Die worden in de kas losgelaten (‘Lunch time!’) en als ze onvermijdelijk in een web verstrikt raken, doet een gelukkige spin zich eraan tegoed.

Er is vermoedelijk niemand op de wereld die zoveel naar spinnenwebben heeft zitten turen als Vollrath. Al zo’n veertig jaar staat zijn academische loopbaan in het teken van

FOTO: VISUN KHANKASEM/SHUTTERSTOCK

P HET DAK VAN ZIJN LABORATORIUM

FOTO: MET TOESTEMMING VAN OXFORD SILK GROUP

WAARSCHIJNLIJK HEEFT NIEMAND IN DE WERELD ZO VEEL UREN NAAR SPINNENWEBBEN ZITTEN TUREN ALS FRITZ VOLLRATH, EEN BIOLOOG AAN DE UNIVERSITEIT VAN OXFORD.

het flinterdunne spinnendraad. En na een ontmoeting met hem is het onmogelijk om zijn fascinatie niet te delen. Het helpt dat hij veel lacht als hij vertelt. Vermoedelijk weet hij zelfs een arachnofoob nog enthousiast te krijgen.

Hier, op het dak van een van ‘s werelds meest gerenommeerde universiteiten, komen de spinnen bij van hun deelname aan een techniek die Vollrath al vijftien jaar aan het perfectioneren is. In het laboratorium staat een apparaat waarmee de zijde wordt verzameld voor onderzoek en diverse toepassingen. De spin wordt vastgepind en verdoofd met kooldioxidegas. ‘Volstrekt ongevaarlijk’, haast Vollrath zich te zeggen.

Met een pincet wordt het draad voorzichtig uit de zijdeklieren gehaald, om een spoel gelegd en vastgelijmd. Daarna begint een motortje te lopen om het spinnen gaande te houden. De versufte Nephila edulis kan zo wel tientallen meters zijde produceren.

Vollrath – wiens jongensachtige uitstraling niet verraadt dat hij 67 jaar is – had evolutionaire biologie gestudeerd aan de Universiteit van Freiburg in Duitsland. Hij wilde zich specialiseren in neurofysiologie.

In die tijd gebeurde er veel op dat terrein.

Iets té veel, naar de smaak van de Duitse student. ‘ Als je een paar dagen vrijaf had genomen, was je al hopeloos achterop geraakt’, blikt Vollrath terug in zijn kantoor van de

‘Spinnen maken bouwwerken van materiaal dat tien keer dunner is dan mensenhaar en dat zo sterk is dat het een vliegtuig in zou kunnen vangen.’

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 5 1

Oxford Silk Group. ‘Dat was niet het tempo waarin ik wilde werken.’

Dus zocht hij naar een deelgebied waar nog nauwelijks academische interesse in was. Tot zijn verbazing ontdekte hij dat spinnenwebben zo’n onderbelicht gebied vormden. Vreemd eigenlijk, want spinnen kunnen iedere nacht vanuit hun eigen lichaam een bouwwerk maken van materiaal dat tien keer dunner is dan het haar op ons hoofd – een bouwwerk dat, op schaal, zo groot is als een voetbalveld en zo sterk dat het, naar verhouding, een vliegtuig zou kunnen vangen.

‘Ik vond dat een razend knap staaltje van ingenieurswerk’, zegt Vollrath.

Over allerlei insecten en ongedierte was van alles bekend, maar er was nauwelijks literatuur over hoe die kleine beestjes zoiets voor elkaar kregen. Fijn voor de jonge Vollrath, die liever observeerde en ging onderzoeken dan met zijn neus in de boeken te zitten. Wat over spinnenwebben was geschreven, was onvolledig en tegenstrijdig.

Dus verzamelde hij de apparatuur om metingen te verrichten.

5 2 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

Zo werd Fritz Vollrath een heuse kenner op het gebied van spinnenwebben, met academische posities in Oxford, het Zwitserse Bazel en Aarhus in Denemarken, en met veldonderzoek in landen als Panama, Papoea-Nieuw-Guinea en Kenia. Op Wikipedia hoef je maar vier regels te lezen over spinnenwebben of zijn naam valt als bron.

Er was natuurlijk wel degelijk diepgaande kennis over zijde. Die kennis zat in de koppies van de rupsen en spinnen, die onafhankelijk van elkaar al honderden miljoenen jaar zijde produceren. Bij de rupsen komt de zijde uit hun speekselklier, bij spinnen uit diverse klieren en de tepels in het achterlijf. De zijde van het achtpotige beestje is vijf keer sterker dan staal. In 2008 werd één Australisch exemplaar van de soort een bescheiden internethit toen het in een achtertuin een vogel ter grootte van een vink in zijn web had gevangen.

Als Vollrath over zijde praat, lichten zijn pretoogjes op. Het is alsof hij een liefdesverklaring afgeeft. Want nu de miljoenen achterstand in research en development een

beetje wordt ingelopen, wordt duidelijk hoe bijzonder zijde is. ‘Zijde is uniek, want er is geen enkel ander biologisch materiaal dat niet groeit maar gesponnen wordt’, begint hij. ‘We hebben hier te maken met een vezel die nog veel sterker is dan Kevlar (een synthetische vezel die bekend staat om zijn zeer gunstige verhouding tussen spankracht en gewicht, red.), die kan uitrekken zonder snel te breken en die biologisch afbreekbaar en door het lichaam kan worden opgenomen.

Hij kan zo kort zijn als 20 nanometer, met een diameter van slechts enkele moleculen, en de transformatie van vloeibaar naar vast kost duizend maal minder energie dan bij synthetische polymeren.’

Hij laat een stilte vallen. ‘Dat is cool.’ Er verschijnt een glinstering in zijn ogen. ‘Dat is echt ontzettend cool.’

W

AT JE ERMEE KUNT? HET SCHEER-

mesje is een onverwacht voorbeeld van een product dat radicaal zal veranderen wanneer hiervoor zijde zou worden gebruikt. Het scheermesje is een typisch

FOTO: STOONN/SHUTTERSTOCK

COCONS WORDEN GEKOOKT OM ZIJDE TE VERKRIJGEN.

Het maken van Telers planten

Zijde

rupsen

moerbeibomen

1 cocon

genereren meststoffen gaan erosie tegen

300 - 900

=

meter zijde

Zijde kan gebruikt worden voor cosmetica

kleding

scheermesjes

Na 10

1 stropdas 100 cocons

1 sari 10.000 cocons

jaar

wordt ongeveer

Huidige jaarlijkse vraag naar zijde

1

reduceert de uitstoot met

300 miljoen ton CO 2 opgenomen 1 miljard ton CO 2

100.000 ton

=

kilo

COMBINATIETEELT

9 kilo meststoffen

zijde

rond moerbeibomen

jaarlijks 9 miljoen ton

Dit kan

Levert

10

$

$ kilo

$

5

PER HECTARE OP

15 miljoen banen

onvruchtbaar land omzetten in vruchtbaar land

waarde per

6 BANEN

creëert

2,5 Miljoen HECTARE

ILLUSTRATIE: ONLY INFOGRAPHICS/ONLY-INFOGRAPHICS.COM

biomedische apparaten

vliegtuigen

$

50

$5 100 0 100 $100

$ $

1 MILJOEN

$

1 KILO

1 KILO

1 KILO

1 KILO

$5

$60–70

$200–500

$2.000–3.000

cocons

zijdedraad

kleding

sari’s

biomedische apparaten $1.000.000 en meer

bronnen: Gunter Pauli: de blauwe economie; Fritz Vollrath WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 5 3

product van de twintigste eeuw. Gillette werd in 1901 opgericht om het eerste wegwerpscheermes op de markt te brengen. Tot dan moest een man om de zoveel tijd zijn mes slijpen met een stuk leer. King Camp Gillette (ja, zo heette hij echt) begon een bedrijf dat scheermesjes op de markt bracht die je na verloop van tijd kon weggooien en vervangen door nieuwe.

Het werd een hit. Gaandeweg werd het scheermesje steeds vriendelijker in het gebruik, met variaties in scherpte en kleur. In 1999 werd de waarde van het bedrijf geschat op 43 miljard dollar. Even later zou Gillette worden overgenomen door Procter & Gamble, een wereldmarktleider op het gebied van consumptiegoederen. Dit is hoe vooruitgang er in de vorige eeuw uitzag.

Het scheermesje van Gillette had echter ook een schaduwzijde. Twee schaduwzijden, eigenlijk. Eén: het kan worden gezien als het begin van onze wegwerpcultuur, waarin spullen niet langer worden gewaardeerd en onderhouden, maar simpelweg gedumpt. Twee: het is een voorbeeld van een product dat roofbouw op de aarde pleegt.

Immers, al dat metaal moet ergens vandaan komen.

Omdat een scheermesje voortdurend met vocht in aanraking komt, heb je corrosiebestendig staal nodig. Het staal moet gehard zijn, omdat de vorm van het mesje intact moet blijven en toch flexibel genoeg om de rondingen in het gezicht te volgen. Gehard staal bevat ijzer, koolstof, silicium, mangaan, chroom en molybdeen. Dan is er een deklaag van titanium nodig. En uiteraard een plastic bevestiging binnen de houder van het mesje. Iedere keer worden al die grondstoffen weggegooid na een paar scheerbeurten.

Honderd jaar na het eerste mesje zit er bijna twintig keer minder metaal in. Dat kun je zien als efficiënt materiaalgebruik, maar de lagere kosten bij massaproductie en de lagere verkoopprijs – het eerste mesje kostte 5 dollar, wat vandaag zou neerkomen op zo’n 140 dollar – betekenden vooral dat het ding nog sneller dan voorheen werd weggegooid.

Naar schatting worden zo’n 10 miljard mesjes ieder jaar weggegooid. Dat is 250 duizend ton aan kostbare metalen, die, hup, elk jaar op de afvalberg komen.

Zijde kan een alternatief zijn. Misschien heb je er nog een mineraal bij nodig, maar zijde zou scherp en hard genoeg moeten zijn om keratine – het eiwit waaruit haar is opgebouwd – af te snijden. Dat suggereert ondernemer en visionair Gunter Pauli. In 5 4 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

zijn boek De blauwe economie: 10 jaar, 100 innovaties, 100 miljoen banen stelt Pauli dat een rol met honderden fijne draadjes de baardharen kan afsnijden, als een molentje van draden, min of meer zoals een handgrasmaaier werkt. Bijkomend voordeel: zijde kan alleen het haar afsnijden, niet de huid.

En zijde is het tegengestelde van een wegwerpproduct. Spinnen beschikken over een uniek vermogen om hun web te recyclen. Wanneer ze hun web willen aanpassen, eten ze de spinrag op. Zo zetten zij de polymeren weer om in de oorspronkelijke aminozuren. ‘Een van de beste recycleprogramma’s ooit ontworpen voor een polymeer’, jubelt Pauli. ‘Vergelijk dat eens met het moderne wegwerpplastic dat zich blijft ophopen tot een gigantisch drijvend continent van plastic afval in de Stille Oceaan, en dat het leven in zee stelselmatig vergiftigt.’

De prijs van bewerkte zijde schat Pauli op 100 dollar per pond, waarmee het scheermesje van zijde minder dan een dollar per stuk hoeft te kosten. En omdat het de plaats inneemt van delfstoffen, met bijbehorende vervuiling en CO2-uitstoot, zou dit kunnen wijzen op ‘een ideale kosten-batenverhouding’. Pauli: ‘Grote fabrikanten zoals Schick en Gillette zouden er goed aan doen om de mogelijkheden te onderzoeken.’

De verspilling van natuurlijke hulpbronnen – terug te zien in stortplaatsen en verbrandingsovens – vindt Pauli doodzonde.

Maar er is in de huidige een verspilling die hij mogelijk nóg kwalijker vindt: de verspilling van menselijk kapitaal, te zien aan schrikbarende cijfers van (jeugd)werkloosheid, noemt hij ‘absoluut onaanvaardbaar’.

In zijn gedroomde ‘blauwe economie’ wordt de efficiënte werking van ecosystemen toegepast op economische systemen. Zo ontstaat er een patroon van duurzame productie en consumptie, die ook nog nuttige, groene banen creëert.

Honderd jaar geleden, op het hoogtepunt van zijdeproductie op traditionele grondslag, lag de productie op een miljoen ton per jaar. Vanwege de concurrentie van synthetische stoffen als nylon is de huidige vraag naar zijde ver gezakt. Vandaag schommelt de vraag rond de 100 duizend ton per jaar.

Om tegemoet te komen aan deze vraag kun je 2,5 miljoen hectare onvruchtbare grond omzetten in vruchtbare grond, zo becijfert Pauli. Per hectare kun je uitgaan van zes banen, wat neerkomt op 15 miljoen banen.

De productie van 1 kilo ruwe zijde levert 9 kilo pure meststof op, in de vorm van

uitwerpselen van de zijderups, rekent Pauli verder voor. Dat scheelt zowel kunstmest als energieverslindende mijnbouw en verwerking van erts, waardoor de CO2-uitstoot onmetelijk zal worden teruggedrongen. Na een jaar of tien wordt de grond rondom de moerbeibomen zo vruchtbaar dat je kunt beginnen met combinatieteelt. ‘Een duurzaam model, op basis van zijde,’ besluit Pauli, ‘is concurrerend en makkelijk te verkopen.’

Z

O VER IS HET NOG NIET. IN OXFORD

ver­zamelt Fritz Vollrath meer dan genoeg zijde om het in te zetten in medische toepassingen, die worden onderzocht en ontwikkeld vanuit een waaier van bedrijven die zijn gelinkt aan zijn Oxford Silk Group. Daarmee blaast Vollrath nieuw leven in een oude traditie; vroeger werden spinnenwebben gebruikt bij het helen van wonden. Je legde een schoon web op de wond en terwijl de antibiotische werking van de draden beschermde tegen schimmels en bacteriën, hielp de vitamine K om de bloeding sneller te stollen.

Nadat we al meer dan vijfduizend jaar hebben kunnen genieten van het aangename gevoel dat zijde geeft in onze kleding, ontdekken wetenschappers nu manieren om zijde ook inwendig toe te passen. Oxford Biomaterials, waarvan Vollrath mede-­ oprichter en mede-eigenaar is, maakt gebruik van zijde voor de productie van geneesmiddelen die behulpzaam zijn bij het regenereren van zenuwen, het vervangen van bot en kraakbeen en middelen die een alternatief bieden voor conventionele hechtingen. Het uiteindelijke doel is om schade aan het r­ uggenmerg te kunnen herstellen, aldus Vollrath.

Spidrex, een in 2002 opgerichte spin-off van het bedrijf, produceert een synthetische zijde waarmee kraakbeen en bot kunnen worden aangemaakt. Deze bezit niet alleen de bijzondere eigenschappen van de spin, maar is ook volstrekt lichaamsvriendelijk; het heeft namelijk een korte DNA-sequentie gemeen met het menselijk lichaam. Daardoor brengt Spidrex geen immuunrespons teweeg, iets waarmee ‘vreemde’ elementen in het lichaam doorgaans worden aangevallen. In tegenstelling tot zijderupszijde – die al wordt toegepast bij hechtingen – breekt Spidrex in minder dan twee jaar volledig af.

En omdat het lichaamsvriendelijk is, brengt het slechts een geringe immuunreactie ­teweeg.

Suturox, ook een spin-off, ontwikkelt

FOTO: YOJIK/SHUTTERSTOCK

HET WEVEN VAN ZIJDEN DRADEN.

hechtingen die zo geprogrammeerd kunnen worden dat ze met een bepaalde snelheid afbreken, van enkele weken tot een half jaar.

Anders dan gangbare hechtingen, die bij een volgend bezoek aan de arts verwijderd moeten worden, lossen die van Suturox gewoon op als de klus geklaard is. Op dit moment wordt het middel getest op muizen en met een beetje geluk kunnen wonden al binnenkort worden gehecht zonder dat een tweede bezoek aan de arts nodig is.

SpinTec Engineering in het Duitse Aken is een andere spin-off die zijden membranen ontwikkelt als alternatief voor verbandgaas. Gewoonlijk wordt een open wond behandeld met anorganische gaaskussentjes die zijn gedrenkt in een medicijn. Die kussentjes moeten elke dag opnieuw worden aangebracht en daarbij krijgen microben de kans om de wond te besmetten. Een SpinTec membraan, dat eruit ziet als transparant vershoudfolie, kan tot zes dagen lang op de wond blijven zitten. In het gaas bevinden zich de geneesmiddelen die zorgen voor een probleemloos, blijvend herstel.

Omdat het lichaam gunstig reageert op spinnenzijde, kunnen deze eiwitten zonder

veel problemen inwendig worden toegepast.

Onderzoekers aan het in Londen gevestigde Neurotex, een joint-venture met de Queen Mary universiteit, moduleren onderzoekers de eiwitten door ze vloeibaar te maken en de oplossing te verwerken tot een gel. Van die gel maken ze vervolgens dunne cilindrische buisjes die kunnen dienen als omhulsel voor beschadigde zenuwen. Net zoals gips gebroken botten recht houdt tijdens het genezingsproces, zo zorgt het Neurotex omhulsel ervoor dat de zenuw in de juiste richting aangroeit.

Als zenuwen worden doorgesneden, willen ze zich herstellen maar raken na ongeveer een centimeter de weg kwijt. De nieuwe cellen die worden gevormd nadat een zenuw beschadigd is, zogeheten neurieten, verdwalen zonder hulp van nabijgelegen cellen. Met een Neurotexbuis aan het uiteinde van een beschadigde zenuw krijgt de neuriet voldoende begeleiding om op de juiste manier uit te groeien. Daartoe bevat de holle buis zijdevezels die fungeren als geleiders. Zoals klimop langs een paal groeit, zo volgen de neurieten de zijden geleiders.

Intussen krijgt de zenuw door het poreuze

Voor een stropdas zijn zeker honderd rupsen nodig, voor een kimono bijna tienduizend.

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 5 5

5 6 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

membraan heen voedsel vanuit omringende cellen, aderen en weefsel. Als het herstel is voltooid, lost het omhulsel op en verdwijnt.

Neurotex heeft al met succes onderbroken zenuwbanen van anderhalve centimeter hersteld bij ratten en binnenkort begint een proef met grotere dieren.

Het regenereren van zenuwen met behulp van zijden buisjes zou een enorme verbetering zijn ten opzichte van de huidige medische praktijk. Als artsen nu een beschadigde zenuw willen herstellen, zoals de grote beenzenuw, moeten ze een dubbele operatie uitvoeren. Eerst wordt een deel van een minder belangrijke zenuw verwijderd, meestal uit de voet. Vervolgens wordt die gebruikt als vervanging van het ontbrekende deel van de grote zenuw. ‘Het idee is om te zorgen voor kant-en-klare producten die in geval van nood meteen beschikbaar zijn – ongeacht de benodigde lengte’, zegt Stéphanie Lesage,

leidinggevende bij Oxford Biomaterials.

Het lijkt een bizar idee: botten en kraakbeen uit zijde. Maar dat is precies waar bij Orthix, een andere spin-off van Oxford, aan gewerkt wordt. Orthox, dat in 2008 door een voormalige directeur van Oxford is opgericht, extraheert fibroïne-eiwit uit spinnenzijde en modelleert de verkregen gel tot bruikbare vormen. Fibroïne lijkt op het menselijk collageen-eiwit, dat kraakbeen vormt.

FibroFix, het eindproduct van Orthox, wordt op dit moment getest op zijn vermogen om lichaamsdelen te vervangen die meestal een kortere levensduur hebben dan wij zelf.

Zonder kraakbeen zouden onze botten tegen elkaar schuren, met vreselijke pijn als gevolg. Met name de meniscus in de knie, die duizenden keren per dag wordt belast, loopt gevaar. Alleen al in de VS vinden jaarlijks meer dan 750.000 meniscusoperaties plaats, die meestal resulteren in verwijdering

FOTO: LIEWLUCK/SHUTTERSTOCK

Spinnen kunnen hun web recyclen.

Wanneer ze hun web aanpassen, eten ze de spinrag op: het tegendeel van een wegwerpcultuur.

knieschijfimplantaat hebben gekregen. In afwachting van de uitkomsten zegt hij opgewekt: ‘En ze leven nog steeds!’

Naar de uitkomsten van de proef wordt in spanning uitgekeken door mank lopende voetballers en skieërs overal ter wereld. Nu de halvemaanvormige meniscus met succes kan worden nagemaakt, verwacht Skaer dat hetzelfde mogelijk moet zijn voor heupen, gezichtsbeenderen en delen van de schedel.

‘Een van de belangrijkste voordelen is dat we dingen heel precies vorm kunnen geven’, zegt hij. Net als de zenuwomhulsels, het wondgaas en de hechtingen is ook FibroFix biocompatibel en bevordert het de natuurlijke genezing. ‘Wat ik geweldig vind’, zergt Skaer, ‘is dat het materiaal niet alleen dient als functioneel alternatief, maar ook een regeneratieve werking heeft.’

In zijn berekeningen heeft Pauli de wereldmarkt voor biocompatibele componenten in de medische sector geschat op ruim 20 miljard dollar per jaar. Het is bovendien een markt die sterk groeit, jaarlijks met tien procent. Als zijde daarin zelfs een bescheiden rol zou spelen – niet alleen bij hechtingen, maar ook bij wondverbanden, kunstgewrichten en orthopedische protheses – dan zou dat een enorm effect hebben.

HANDGEMAAKTE RUWE ZIJDEN DRADEN, KLAAR OM TE WORDEN GEBRUIKT VAN STROPDAS TOT SARI.

van de knieschijf en daarmee verlies van het vermogen om schokken op te vangen. ‘Er zijn heel wat patiënten die rondstrompelen totdat er een vervangende knieschijf kan worden geplaatst’, vertelt Orthox-directeur Nick Skaer.

In plaats van de beschadigde knieschijf te verwijderen en te wachten op een reconstructieve ingreep, zou Skaer graag zien dat de zijde-oplossing gebruikt wordt om het kraakbeen te vervangen. Op dit moment gebruiken artsen weefsel uit kadavers. Dan is de methode van Orthox heel wat minder macaber.

Grootschalige dierproeven tonen aan dat het middel zowel goed belastbaar is als biocompatibel. Bij schapen zijn al knieschijven door Orthox vervangen en in november ging een proef bij menselijke patiënten van start. Vollrath vertelt over twee patiënten die net twee weken voor onze ontmoeting een

D

AAR HOUDT HET NIET OP. DE

markt voor zijde is veel groter. Zowel het Amerikaanse als het Britse leger heeft interesse in zijde, met name voor beschermende kleding. Dat moet geen verwondering wekken. Zijde heeft een lange geschiedenis als beschermend materiaal.

Middeleeuwse krijgers in Japan droegen borstbeschermers van zijde om zich te beschermen tegen snij- en steekwonden. Aan het begin van de twintigste eeuw werden vele lagen zijde gebruikt om kogels van klein kaliber tegen te houden. Ook werd zijde gebruikt voor parachutes, tot het tijdens de Tweede Wereldoorlog werd vervangen door nylon.

Tegenwoordig dragen Amerikaanse grondtroepen allerlei soorten beschermende kleding. Vlamwerende uniformen die na vier seconden lange directe blootstelling aan vuur automatisch uitdoven. Lichtgewicht bepantsering die het bovenlichaam beschermt tegen handvuurwapens en messen.

Hun helmen van Kevlar zijn bestand tegen geweerschoten en met de handschoenen die ze dragen, kunnen ze probleemloos prikkeldraad hanteren. Voor extra veiligheid dragen ze sokken met een coating van zilver, die permanente bescherming biedt tegen microben en lichaamsgeuren.

Helaas zijn er nog geen afdoende oplos-

singen bedacht voor de bescherming van benen, lies en onderbuik. Pantserplaten zijn sterk maar niet erg buigzaam. In plaats van de heupbewegingen te volgen, gaan ze klapperen en verschuiven van plaats. Zijde heeft de ideale combinatie van kracht en flexibiliteit – niet om snel bewegende fragmenten af te stoppen maar om de schokgolf van een explosie op te vangen en om de omhoog schietende fragmenten van een landmijn af te buigen. Vuil en rondvliegend puin zorgen daarbij vaak voor verwondingen en vervolgens infecties. Maar het volledig bedekken van het lichaam met bepantsering is simpelweg niet praktisch. Zijde wordt nu ook door het leger onderzocht om te worden gebruikt bij het verzorgen van besmettelijke wonden in oorlogsgebieden.

Er is meer verborgen wijsheid te halen uit het spinnendraad. Het Duitse bedrijf Glaswerke Arnold is de maker van glas voor ramen waarin ultraviolet licht wordt gereflecteerd, precies zoals spinnenwebben dat doen. Wij zien dat licht niet, maar vogels wel. Daarom weten onze gevleugelde vriendjes doorgaans spinnenwebben prima te vermijden, op een enkele pechvogel na.

De Duitse vondst is uitstekend geschikt voor ramen in hoge gebouwen, waar de nodige vogels wél tegenaan vliegen, vaak met dodelijke gevolgen. Vanuit de vogel gezien maakt het UV-licht zo’n gebouw tot de onneembare horde die het ook in werkelijkheid is.

Intussen rept Gunter Pauli in zijn boek vol innovaties voor de blauwe economie van andere industrietakken waarin zijde kan worden ingezet. Cosmetica zou een goede markt zijn, want op water na zijn polymeren de meest voorkomende ingrediënten in schoonheids- en verzorgingsproducten.

Deze fungeren bijvoorbeeld als fixeermiddel, verdikkingsmiddel, emulgator of schuimstabilisator. De marktwaarde van deze synthetische polymeren wordt geschat op 15 miljard dollar.

‘Het is misschien vandaag moeilijk voorstelbaar dat zijde ooit de plaats in kan nemen van roestvrij staal in scheermesjes en vliegtuigen’, erkent Pauli. ‘Deze stap is minder problematisch bij huid- en haarverzorgingsproducten die we tenslotte veel sneller associëren met het begrijp “zijdezacht”.’

Zonnebrandcrème zou een goede testcase kunnen zijn. Niet alleen kunnen de zijdepolymeren structuur geven aan een crème, maar ook kan de UV-straling worden verstrooid. Haarkleuringsproducten zijn eveneens geschikt. Zijde kan de chemische polymeren vervangen en in combinatie met andere biocompatibel producten iedere geWINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 5 7

In de geneeskunde kan zijde worden gebruikt om zenuwen te helpen regenereren, kan het bot en kraakbeen vervangen en vormt het een alternatief voor traditionele hechtingen.

Het herstellen van schade aan het ruggenmerg is het uiteindelijke doel.

wenste kleur bieden die langer kan worden vastgehouden dan de bestaande natuurlijke middelen zoals henna.

D

E VRAAG BIJ ZOVEEL MOGELIJKHEDEN

is dan ook – althans, bij sommigen: is er een ethische manier om al die zijde te verkrijgen? Immers, als spinnen moeten worden gedrogeerd en als de rupsen moeten worden gekookt om hun zijdedraad te verkrijgen, is die hele zijde-industrie dan niet één grote dieronvriendelijke toestand?

Allereerst: spinnen zullen geen grote hoeveelheden leveren. Het gaat veel te langzaam en je hebt veel te veel ruimte nodig; als je spinnen dicht op elkaar zet, eten ze elkaar op. Dan kom je dus uit bij de zijderupsen.

Daar heb je er flink wat van nodig om te voldoen aan een grote vraag. Ter indicatie: voor een stropdas zijn zeker honderd rupsen nodig, voor een kimono bijna tienduizend – en dat is alleen nog maar textiel. Hoeveel rupsen zouden er wel niet nodig zijn om de plaats in te nemen van het roestvrijstaal in een Boeing 747?

Wat opvalt aan de teelt van zijderupsen is dat die ontzettend arbeidsintensief is. Daarom wordt dit alleen gedaan in landen waar arbeid goedkoop is en waar het warm genoeg is voor de moerbeibomen. Japan heeft er zijn economische groeispurt in de jaren zestig en zeventig aan te danken. Daarna is de Japanse teelt teruggedrongen tot een paar honderd families. In China is er – opnieuw – een levendige zijdeteelt. Nu de welvaart daar toeneemt, verschuift het werk zich naar het westen van het land, waar de lonen zijn achtergebleven bij de algehele welvaartstoename.

De zijdevlinder legt een paar honderd minuscule eitjes. Wanneer ze na een week of twee uitkomen, hebben de rupsjes onophoudelijk een onstilbare trek (denk aan Rupsje Nooitgenoeg). Ze eten de ganse dag en de ganse nacht een strikt dieet van moerbeibladeren, moerbeibladeren en moerbeibladeren. Na een week of drie hebben ze zichzelf vetgemest. Dan spinnen ze een cocon.

De zijdeteler plaatst de rupsen dan op een soort hor, waar ze hun fijne draad afscheiden en ze zich in zijde hullen. Een teler heeft al gauw tienduizenden zijderupsen, die tegelijk beginnen te spinnen, liefst op een koele, geventileerde locatie. De verteerde moerbeibladeren zijn veranderd in fibroïne (zijdestof), dat wordt opgeslagen in twee klieren die door het lichaam van de rups lopen.

Vervolgens wordt dit vloeibare eiwit naar buiten geperst, waar het in aanraking met de

lucht hard wordt en een draad vormt. Na anderhalve dag heeft de rups al een kilometer draad geproduceerd.

Dan komt het gedeelte dat dierenvrienden zal verontrusten. De poppen in de cocons worden gedood voor ze uitkomen. Daarvoor worden ze ondergedompeld in heet water.

De draden komen los, net als in het kopje thee van keizerin Hsi-Ling Shi. Vervolgens worden de draden gevangen met roterende borstels en op een spoel gewonden. Deze massale slachting was voor Mahatma Gandhi een van de redenen om in India katoen te spinnen.

Vollrath erkent het ethische dilemma, maar lijkt er zelf niet van wakker te liggen.

Hij weet van andere methoden. Zo wordt er geëxperimenteerd, weet hij, met methodes waarbij je geen rups of spin nodig hebt. Het blijkt niet eenvoudig. Aan de Universiteit van Wyoming hebben onderzoekers synthetisch wielwebspin-DNA ingebracht in geiten, in een poging de productie van het waardevolle eiwit te verhogen. Zo kregen ze geiten bij wie het synthetische eiwit gewoon kon worden gemolken in een emmer.

Daisy, de meest succesvolle geit van het programma, produceerde in de loop van enkele maanden 600 liter melk en daarmee 60 gram spinnenzijde-eiwit.

Het DNA werd door hetzelfde team ook ingebracht in alfalfa, een wijdverbreid landbouwgewas met een hoge eiwitopbrengst.

De eerste generatie transgene alfalfa bevatte minder dan 1 procent spinnenzijde-eiwit.

Hoewel volgende generaties meer opleverden, werd het project gestaakt, net als dat met de geiten. In beide gevallen bleek het winnen van zijde lastiger dan verwacht.

Meer veelbelovend zijn de pogingen van AMSilk in Duitsland om de proteïnen van spinnenzijde te produceren op basis van genetisch gemodificeerde bacteriën. De methode kan relatief eenvoudig naar een grote schaal worden gebracht. De biopolymeren vormen de ingrediënten voor producten, waaronder cosmetica, een spray voor snelle heling van wonden en een coating voor silicone borstimplantaten.

In Japan maakt de start-up Spiber gebruik van de E.coli-bacterie. Een gram van hun proteïne kan worden gebruikt voor bijna tien kilometer aan zijde. In november kondigde Spiber aan dat het voor The North Face, een Amerikaans kledingmerk voor buitensporters en avonturiers, een jas op de markt brengt, waarin kunstmatige zijde wordt gebruikt.

Bolt Threads, gevestigd in Californië,

richt zich eveneens op de kledingmarkt. De synthetische zijde is voornamelijk gebaseerd op suiker, water, zout en gist. Tijdens het productieproces wordt de zijde vochtig gehouden, vergelijkbaar met hoe acryl en viscose worden gemaakt. Bolt streeft naar een kunstzijde met dezelfde kwaliteiten als conventionele zijde, maar die in het gebruik makkelijker is (lees: kleding die in de wasmachine kan).

Als er één ding duidelijk is na een rondgang langs bedrijven, is het dat er een groeiende interesse is om synthetische zijde te produceren. Voorlopig is het nog een spannende zoektocht om grootschalige productie in volle gang te krijgen.

O

F ZIJDE OP GROTE SCHAAL DUURZAAM

kan worden geproduceerd, is ook in Oxford een prangende vraag. Uit hun studies blijkt vooral dat het lastig is betrouwbare gegevens te vergaren over de huidige werkwijze van de telers. Daardoor is een analyse van de milieudruk moeilijk te maken.

Zijde is een product met een groot en groeiend afzetgebied, onder meer vanwege de uitdijende middenklasse in China en India. Het heeft bovendien een grote waarde.

Vollrath rekent voor, uit het blote hoofd.

‘Een kilo cocons van goede kwaliteit levert 5 dollar op, een kilo draad ergens tussen 60 en 70 dollar, een kilo geweven zijde waarschijnlijk een paar honderd dollar, een sari misschien zelfs een paar duizend. Maar als je zijde gebruikt als grondstof voor geneesmiddelen, is het plotseling miljoenen dollars waard. Ik ken niet veel landbouwgewassen met zo’n waardenketen.’

En de productie van zijde is geen technologisch hoogstandje. Ja, het kan vast worden verbeterd door de genen van de beestjes en de omgeving te perfectioneren, maar heel veel meer of heel veel betere zijde zal het je nu ook weer niet opleveren.

‘Het is een arbeidsintensief proces, maar geen zwaar lichamelijke fabrieksarbeid’, zegt Vollrath. ‘Bovendien is zijde niet beperkt houdbaar. Het rot niet, dus als de cocon is afgewikkeld hoef je niet meteen op de fiets te springen om het naar de markt te brengen.’

Dat zijn allemaal aantrekkelijke aspecten. Maar kan grootschalige zijdeteelt duurzaam? Ja, daarvan is Vollrath overtuigd. ‘Die is nog niet overal duurzaam, maar daar kunnen we wel voor zorgen.

Hoewel boeren geneigd zijn om kunstmest te gebruiken, zeggen experts dat dierlijke mest het meest geschikt is. Waar boeren nu hout of elektriciteit gebruiken om de cocons te koken, zouden ze heel goed zonneenergie kunnen gebruiken en daarmee de ecologische voetafdruk van zijde nog kleiner maken dan die al is.’

Bij het verduurzamen van de zijdeteelt komt ook de kennis van de oude Chinezen van pas. Ooit zagen zij hun grond verarmen en uitdrogen. De witte moerbeiboom keerde die trend. De uitwerpselen van de zijderups vielen op de aarde, waar ze als een magneet werkten voor bacteriën en micro-organismen. Zo kwamen er voedingsstoffen die de toplaag verbeterden, terwijl de erosie werd verhinderd. Vruchtbaarheid werd gegarandeerd, zonder dat land hoefde te worden bewerkt, omgeploegd of bevloeid.

Toen het bijproduct van deze landbouwmethode, zijde, niet meer kon concurreren met synthetische polymeren en plastics en de landbouw overschakelde op monoculturen en kunstmest, werd erosie van vruchtbare bovengrond dan ook een steeds groter probleem. Jaarlijks verliest het Afrikaanse continent miljarden ton vruchtbare grond.

Dat leidt tot een totale ondermijning van de landbouw.

De traditionele Chinese methode om zijderupsen te kweken op moerbeibomen is al succesvol geïntroduceerd in uiteenlopende landen als Namibië en Fiji. Daar verbetert de bodemkwaliteit en komt een gezonde kringloop op gang. Bovendien, zo schrijft Gunter Pauli in De blauwe economie, fungeert zijde als een kooldioxidevanger. Dat betekent dat CO2 niet in de atmosfeer wordt uitgestoten, maar wordt opgenomen in de bomen, de ­bovengrond en de zijde.

‘Als we vat krijgen op de elegante interactie tussen natuurkunde en biochemie binnen bestaande ecosystemen, kunnen we daar baanbrekende innovaties op modelleren’, meent Pauli. ‘Dit opent allerlei mogelijkheden op het gebied van vooruitgang en een toereikende voedselvoorziening. Het is aan ons allen om deze kansen ten volle te benutten.’

Vollrath glundert bij de gedachte aan een doorbraak in de terugkeer van zijde.

Bij het aanhoren van Pauli’s analyse en zijn rekenmodellen, knikt hij alleen maar.

‘Het kan echt helemaal groen.’

MARCO VISSCHER

moet nu ook maar aan de

stropdassen.

De vele beloften van zijde

ONLINE EVENT

met Fritz Vollrath

Zijde heeft de potentie om álles te veranderen: van de cosmeticawereld tot de economische vooruitzichten in armere landen. Fritz Vollrath is een internationaal erkende pionier op het gebied van zijde. Al tientallen jaren bestudeert hij spinnen en hun webben, en hij staat aan de basis van innovatieve bedrijven die relevante toepassingen van zijde op de markt brengen. In dit webinar vertelt Vollrath meer over zijn passie – een passie die in staat is de economie duurzamer te maken.

Datum: 12 april 2016

Meer informatie: www.theoptimist.nl/evenementen

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 5 9

Duurzaamheid & Innovatie

Bouwen aan een

beter cement Cement zorgt ervoor dat we wegen en viaducten kunnen bouwen, auto kunnen rijden en onze steden kunnen inrichten. Maar de productie van cement zorgt ook voor de uitstoot van CO2.

Zijn er groenere alternatieven?

DOOR CĂ?NTIA TAYLOR

6 0 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 6 1

Cement is verantwoordelijk voor 5 procent van de wereldwijde uitstoot van CO2 – meer dan de luchtvaart en de mijnbouw.

6 2 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

O

mstreeks 123 na Chr. groeven ingenieurs in opdracht van de Romeinse keizer Hadrianus een cirkelvormige sleuf van acht meter breed en veertig meter diep. Elders waren arbeiders bezig met het bereiden van een mengsel van vulkanische as, kalk uit kalksteen en wat water. Dat mengsel brachten ze vervolgens in manden naar de bouwplaats, waar het samen met kleine steentjes in de sleuf werd gestort. Dit cement in de sleuf zou de fundering vormen van een van de meest opmerkelijke bouwwerken van het Romeinse Rijk: het Pantheon.

Zo’n fundering zonder wapening van metaal zou vandaag waarschijnlijk als overtreding van bouwvoorschriften worden beschouwd. Maar bijna tweeduizend jaar later staat dit schitterende staaltje architectuur nog fier overeind. Zoals veel andere Romeinse bouwwerken dankt het zijn duurzaamheid aan deze oude cementvorm.

Ondanks al dat Romeinse vernuft zou het nog tot in de negentiende eeuw duren voordat een metselaar uit Leeds in Engeland cement wist te perfectioneren. En sindsdien is Portland-cement – vernoemd naar een schiereiland in het Kanaal – de lieveling van de moderne betonarchitectuur.

Het is sterk, weerbestendig, goedkoop en duurzaam. Of het nu wordt verwerkt in beton of gebruikt als metselspecie, cement is alomtegenwoordig in de stedelijke omge­ ving, in bruggen, wegen en woningen.

Maar er dient zich een probleem aan.

Volgens schattingen van de Verenigde Na­ ties zal de wereldbevolking groeien van zeven miljard naar ruim negen miljard in 2050, wat betekent dat er veel meer infrastructuur nodig zal zijn. Dat is goed nieuws voor de cementindustrie, maar minder goed nieuws voor het milieu. Cement is verantwoordelijk voor ongeveer vijf procent van de wereldwijde uitstoot van CO2. Daarmee scoort de cementindustrie nog hoger dan andere sectoren die vanwege hun ecologische voetafdruk een slechte reputatie genieten, zoals de luchtvaart, de chemische industrie en de mijnbouw.

De CO2-uitstoot van cement wordt vooral veroorzaakt door de verwerking van de grondstoffen, zoals mergel of kalksteen.

Die moeten worden verhit om er klinker van te maken, het voornaamste bestanddeel van cement. Daarbij worden temperaturen van wel 1500 graden Celsius bereikt. Dit proces is verantwoordelijk voor 60 procent

van de CO2-uitstoot van de gehele sector.

Koen Coppenholle, directeur van CEMBUREAU – de in Brussel gevestigde European Cement Association – stelt dat men er weinig aan kan doen, omdat dit nu eenmaal samenhangt met het proces om cement te maken. De cementindustrie beweert sinds 1990 de hoeveelheid uitgestoten CO2 met 13 procent te hebben gereduceerd dankzij efficiëntere ovens en meer alternatieve brandstoffen. ‘We hebben al 36 procent van de traditionele brandstoffen vervangen door biomassa of afvalwarmte en streven naar 60 procent in 2050’, aldus Coppenholle.

CEMBUREAU wil dat het totaal aan emis­sies in 2050 met 32 procent is gereduceerd. Dat klinkt fraai, maar is nog lang niet de 90 procent die de Europese Commissie eist. Volgens Coppenholle is de cementindustrie afhankelijk van nieuwe technologieën om de uitstoot van CO2 verder te kunnen terugdringen. Een voorbeeld daarvan is het afvangen en hergebruiken van CO2, wat zou kunnen leiden tot 80 procent minder uitstoot. De ECRA (European Cement Research Academy) heeft het voortouw genomen bij het onderzoek naar deze techniek en werkt aan een proefproject in een Noorse cementfabriek.

N

et zoals cement zich heeft ontwikkeld van een ambachtelijk mengsel uit de oudheid tot het Portland-cement van tegenwoordig, dienen zich ook nu weer nieuwe alternatieven aan. Een van die innovaties is afkomstig van de startup Solidia Technologies. Cementgigant Lafarge heeft de rechten verworven om de nieuwe koolstofarme cementtechniek van dat bedrijf op de markt te brengen. Daarmee zou de CO2-voetafdruk van de cementproductie met 70 procent kunnen worden teruggedrongen.

Voor het bindmiddel van Solidia vindt het productieproces plaats bij lagere temperaturen en met behulp van een chemische reactie waarbij minder CO2 vrijkomt. Het cement wordt vervolgens gebruikt voor de fabricage van voorgestort beton, dat naar verluid volledig uithardt binnen 24 uur – tegenover de 28 dagen die nodig zijn voor de uitharding van de conventionele variant.

Een andere mogelijkheid is op zoek te gaan naar heel andere productieprocessen.

Een voorbeeld daarvan is Eco-Cement, dat werd ontwikkeld door een consortium van zes bedrijven. Drie jaar lang werkten zij aan

EEN WOLKENKRABBER IN AANBOUW IN SHANGHAI. IN CHINA EN ANDERE OPKOMENDE LANDEN BREIDEN STEDEN ZICH STEEDS VERDER UIT. DE BEVOLKING IN DE STEDEN GROEIT EN DAARMEE DE VRAAG NAAR CEMENT DAT VOOR ALLES WORDT GEBRUIKT VAN HUIZEN TOT WEGEN.

een milieuvriendelijker bindmiddel waarbij gebruik wordt gemaakt van bacteriën. Micro-organismen leveren het calciumcarbonaat dat als bindmiddel voor Eco-Cement dient. Omdat het proces geen hoge temperaturen vereist, belooft het een schoner alternatief te kunnen worden.

Volgens Coppenholle wordt in de sector naar deze nieuwe bindmiddelen gekeken, maar hij waarschuwt dat de industrie er wel eerst zeker van wil zijn dat de cruciale eigenschappen van cement behouden blijven.

‘De duurzaamheid en hardheid van cement zijn belangrijke aspecten. En het zijn ook altijd de aspecten waarin nieuwe soorten cement tekortschieten.’ Aangezien al deze projecten zich nog in de aanvangsfase bevinden, schat hij dat zulke nieuwe cementsoorten in 2050 slechts een klein deel van de markt zullen uitmaken. Daarom wil hij zich richten op de toepassing van alternatieve brandstoffen, gerelateerd aan afval, op toegang tot afvalstromen en op de kringloopeconomie.

Het was het concept van de kringloopeconomie dat Koos Schenk op het idee bracht de productie van cement opnieuw te doordenken. Als adviseur bij het Betonlaboratorium van de TU Delft begon hij zich te realiseren dat er ruimte was voor verbetering. Zijn achtergrond in de cementindustrie kwam goed van pas. ‘Ik wist dat de helft van het cement in beton nog ongebruikt is.

Je moet het er alleen nog uithalen.’

Schenk doelt op de 40 procent van het cement die tijdens het mengproces van de betonproductie niet reageert met water en dus onaangeroerd blijft, ongebruikt, in zijn zuivere vorm. Als je het er uit zou halen, zou het meteen herbruikbaar zijn, zowel voor het maken van beton als voor elke andere toepassing die cement kan hebben.

Maar de grote vraag waar Schenk mee worstelde, was hoe je dat ‘onaangeroerde’ cement zou kunnen terugwinnen.

Het antwoord bleek te liggen in het aanpassen van de vergruizer. Betonvergruizers breken het grind, waardoor silicaatdeeltjes zich verspreiden door het cement. Met de machine van Schenk, de SmartCrusher, worden cement, zand en grind gescheiden opgevangen zonder vermengd te raken. De verschillende bestanddelen kunnen daardoor met gemak voor andere doeleinden worden gebruikt, zodat alle materialen in omloop blijven. Schenk voegt er nog aan toe dat de op deze manier gerecyclede pro-

ducten zelfs beter presteren bij hergebruik: het cement reageert vrijwel onmiddellijk met water, en zand en grind blijken sterker.

Zijn uitvinding komt op een goed moment. De mergelgroeve bij Maastricht zal in 2018, als de vergunning afloopt, worden gesloten. Voor Schenk zou dat een mooie gelegenheid zijn om te helpen van Nederland het eerste land ter wereld te maken waar niet-gedolven cement wordt geproduceerd.

Cement zou dan immers herwonnen worden uit oude betonconstructies en niet vervaardigd uit verse grondstoffen. ‘Het zal de industrie op zijn kop zetten’, zegt hij. Maar de prijs van een miljoen euro per machine blijft voor veel bedrijven natuurlijk een belemmering, ook al draagt die machine het keurmerk van Delft, een van de topuniversiteiten van het land.

Portland-cement is immers nog altijd vrij

goedkoop – tussen €45 en €70 per duizend kilo – en in een markteconomie is dat nog altijd bepalend voor de meeste beslissingen.

Maar Schenk wijst erop dat zijn machine de kosten van de productie van beton kan halveren.

Hoewel de wereld wakker is geworden met betrekking tot de uitstoot van CO2 door de bouwsector, zijn we nog ver verwijderd van een reëel alternatief voor Portland cement. Wel dienen zich enkele veelbelovende ontwikkelingen aan. Met elke poging en elke mislukking doen we een stap vooruit.

Per slot van rekening is Rome niet in één dag gebouwd. Daar kon zelfs cement niks aan veranderen.

CÍNTIA TAYLOR schreef dit artikel terwijl ze haar werkkamer aan het renoveren was. Cement kwam daar overigens niet aan te pas.

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 6 3

VERBORGEN SCHATTEN

Column

Harry Starren Spreker, dagvoorzitter en publicist rond thema’s als strategie, leiderschap en ondernemerschap. www.harrystarren.com

De stille weg

FOTO: RAYMOND DE VRIES

IN FRANKRIJK, WAAR IK GEDEELTELIJK WOON, IS EEN

boek van Jean-Christophe Rufin een hit. Deze dokterdiplomaat besloot in het midden van zijn leven een voettocht naar Santiago de Compostela te maken en verhaalt daarover. Het is – dat mag u niet verbazen – een reflectief boek. Hij neem de lezer mee. Het prettige is dat je aldus zonder de ontberingen te hoeven doorstaan in de opbrengst ervan kunt delen.

Er zijn over de stille gang naar Compostela veel boeken geschreven. Je zou kunnen zeggen dat we over de stilte niet uitgepraat raken. Elk jaar verschijnen er tientallen boeken over.

Een compleet leeg boek zou waarschijnlijk de essentie van de tocht het beste raken. Met in het midden een ‘gratis’ lidmaatschapskaart om zelf de tocht te maken. De titel van het boek zou moeten luiden: Schrijf zélf een boek. Lezen in bed over de tocht naar Compostela, het heeft iets potsierlijks.

Waarom trekt de tocht naar Compostela zoveel aandacht? Ooit was het een penitentiegang. Een fysieke spijtbetuiging. Geen gratuit ‘sorry’, waarin we ons hedentendage oefenen, maar een offer, een straf eigenlijk. Strafregels zoals je die vroeger op school opgelegd kreeg. Maar dan fysiek. Tien rondjes rond de kerk en als je het heel bont had gemaakt: ‘naar Compostela!’.

Voor de meesten van ons is alleenzijn geen vanzelfsprekende zaak. We verkeren voortdurend in gezelschap. Dat leidt tot een eenzijdige ontwikkeling. We leren het alleenzijn af. Zoiets is ook gaande met de stilte. Die wordt voortdurend doorbroken. We kwetteren wat af. En als de stilte het dreigt over te nemen,

Lezen in bed over de tocht naar Compostela, het heeft iets potsierlijks.

dan zetten we een muziekje op.

De retraites die ik geef in de abdij van Egmond – een opleiding bij paters heeft haar uitwerking niet gemist – hebben als stelregel dat bij de maaltijden niet gesproken wordt. Dat is in het begin voor de disgenoten lastig, want krampachtig. Maar na een tijdje wordt het weldadig en rustgevend. De maaltijd wordt een oase. Een vijver waarop je je gedachten kunnen laten dobberen. Je gaat nergens heen. Elke bedoeling ontbreekt. Bedoelingen bederven. Kom je dan achter.

Dat geldt in zekere zin ook voor de weg naar Compostela. Je bent op weg naar een punt waar je niets te zoeken hebt. Je hebt een afspraak met je zelf. Je wordt niet opgewacht. Je komt aan omdat het is gedaan. Het is misschien het leven zelf.

De weg naar Compostela – de titel van een onlangs verschenen boek van William Strobbe – is een ontsnappingsroute. Niet een ontsnappingsroute uit het leven, maar een ontsnappingsroute om het leven te hervinden door er even buiten te gaan staan. Zoals een schilder wegloopt van het canvas en zoals een schrijver wegloopt van zijn tafel. Afstand nemen door op weg te gaan. De boel de boel laten.

Duizenden doen dat jaar in jaar uit. En nog meer mensen lezen erover. Het schijnt dat mensen die de weg gegaan zijn, er ook over lezen én schrijven.

Vooraf, tijdens en daarna. Echt nieuwe dingen lees je niet. Maar de herhaling doet weldadig aan. Zoals het stappen naar de einder. Elke dag gelijkt de ander. En dat geeft de ziel rust en de geest betekenis.

De reis staat voor de levensweg. ‘Ik ben de weg, de waarheid en het leven.’ Het zijn woorden die ik mij van school herinner. Ik vond het nogal wat. Nu op weg naar het einde, herhaal ik de woorden wel eens.

En dan kan ik de gedachte niet onderdrukken. Zo is het, denk ik dan. Het is een Cruijffiaans gevoel. Je gaat het pas doorhebben als je beseft dat je er niets van begrepen hebt.

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 6 5

FOTO’S: © VINCENT LAFORET, COURTESY FAHEY/KLEIN, LOS ANGELES

Leven

Een blik van bovenaf Steden zoals u ze nog nooit eerder hebt gezien.

LONDEN

VINCENT LAFORET HEEFT LUCHTFOTOGRAFIE naar een hoger niveau getild. Hij steeg op naar hoogtes waarop helikopters bijna nooit vliegen – tot wel drieduizend kilometer – en hing uit het raampje om zelden vertoonde foto’s te maken. Om zijn zojuist verschenen 228 pagina’s tellende boek Air te maken, vloog de winnaar van de Pulitzer Prize ‘s nachts over een aantal van de meest fascinerende steden ter wereld, waaronder New York, Londen, Sydney, Berlijn en Barcelona.

Hoewel dit wereldsteden zijn met miljoenen inwoners, zegt Laforet dat hij vanaf grote hoogte ironisch genoeg de intimiteit en verbondenheid kon voelen. Als we door de straten van deze steden lopen, voelen we ons misschien wel klein en onbelangrijk, maar zo van boven gezien werd het voor hem duidelijk dat ‘de wereld veel kleiner is dan we denken. Grenzen verliezen hun betekenis en afstanden worden kleiner. Het is duidelijk dat we nauwer met elkaar zijn verbonden dan we ons misschien realiseren.’ | MEER INFORMATIE: WWW.LAFORETAIR.COM

BARCELONA

BERLIJN

LOS ANGELES

LAS VEGAS

NEW YORK

SYDNEY

Laat ons overleven.

Doen je nieren hun werk niet, dan ga je dood. Een nierpatiënt als Fabian ligt 40 uur per week vast aan een dialyseapparaat. Dat houdt hem in leven, maar is zwaar.

Jaarlijks overlijdt 1 op de 6 dialysepatiënten. Een draagbare kunstnier geeft Fabian de vrijheid en energie om een gewoon leven te leiden. Voor zijn zoon Dirk (9) die dezelfde nierziekte heeft, droomt Fabian van een échte oplossing: nierziekten genezen. Zodat Dirk nooit afhankelijk wordt van dialyse of moet wachten op een donornier. De Nierstichting zet alles op alles om dat te realiseren.

Uw steun is onmisbaar. SMS NIER naar 4333 of geef via nierstichting.nl Met 1 SMS doneert u eenmalig € 2 (exclusief telefoonkosten). www.nierstichting.nl/sms

Leven

De

computer is onze vriend Als software steeds meer onze toekomst bepaalt, wordt het tijd om mee te doen. Daarom wil Linda Liukas uit Finland dat wij allemaal – en vooral ook meisjes en vrouwen – leren programmeren.

DOOR ELLEKE BAL

7 6 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

FOTO: MAIJA TAMMI

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 7 7

FINSE KINDEREN GEBRUIKEN HET BOEK HELLO RUBY VAN LINDA LIUKAS OM EEN PAPIEREN COMPUTER TE MAKEN.

‘We moeten onze kinderen leren hoe ze computers kunnen gebruiken als probleemoplossers.’

7 8 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

W

E ZIJN NOG MAAR EEN

kwartiertje in gesprek als Linda Liukas plotseling iets zegt waardoor ik me een ietsepietsie zorgen begin te maken. Het was een achteloze opmerking die ze maakte, maar toch, haar woorden blijven hangen.

‘Ik vind het van intellectuele luiheid getuigen, als mensen zeggen dat ze computers te ingewikkeld vinden om te begrijpen.’

Kennelijk voel ik me persoonlijk aangesproken. Want het klopt, ik maak graag gebruik van computers, maar ik heb me nog nooit afgevraagd wat er gebeurt als ik op de play-knop van een YouTube filmpje druk, als ik online geld overmaak of als ik een whatsapp berichtje stuur naar een vriendin.

Laat staan dat ik me in programmeren heb verdiept. Veel te ingewikkeld. Niets voor mij. Maar nu denk ik ineens: ben ik er te lui voor?

Liukas heeft een angst, zal ze me la-

ter vertellen. Ze is bang dat er een wereld ontstaat waarin er een verdeling is tussen makers en passieve gebruikers. De makers spreken de taal van computers. Ze gebruiken technologie om te bouwen, te creëren en de wereld beter te begrijpen. Ze maken software om oplossingen te vinden voor problemen, om gefundeerde besluiten te nemen of om hun leven beter te organiseren. De passieve gebruikers daarentegen, die consumeren alleen maar de software die anderen voor ze maken. Ik begin te vermoeden dat ik tot die laatste categorie behoor. Is dat erg?

De ochtend begon nog wel zo zorgeloos.

De zon scheen heerlijk toen ik door de prachtige statige winkelstraat ­Aleksanterinkatu liep. Helsinki was net wakker geworden.

Het fameuze Scandinavische warenhuis Stockmann opende zijn deuren. Iets verderop in de straat, tussen twee modezaken in, precies zoals Liukas had omschreven, vond ik al snel de smalle trap omhoog naar een

knus barretje, La Torrefazione.

Daar vond ik haar in een hoekje naast het raam, driftig tekenend in een schetsboek. Ze was net begonnen aan een ontbijt van brood, zalm, oranje sinaasappelvla en een grote mok koffie. Al snel raakten we in gesprek over hoe computers, technologie, internet en software onmiskenbaar een steeds belangrijker onderdeel van ons leven zijn geworden.

We worden afhankelijker van de computers die we in onze broekzak meedragen, we doen onze financiën met behulp van software, onze gezondheid wordt steeds vaker gemonitord met behulp van online applicaties en op de werkvloer zijn computers niet meer weg te denken. Steeds meer apparaten worden met internet en software uitgerust, van slimme thermometers tot lantaarnpalen en koelkasten. Ook is er sportkleding met sensoren.

De vraag die Liukas graag stelt, luidt: Wie zijn de architecten van die technologie-

ën? Anders gezegd: als de nieuwste software onze toekomst bepaalt, wíe maakt dan die toekomst?

Dat is geen onbeduidende vraag. ‘De ontwerpers van software bepalen wat er in deze wereld beter en geavanceerder wordt’, zegt Liukas. Ze ziet het als een groot probleem dat de groep mensen die kan programmeren nog te klein, geografisch gecentreerd en homogeen is. Neem deze statistieken maar eens. Volgens het Amerikaanse Bureau voor Arbeidsstatistieken is 80 procent van de softwareprogrammeurs in Amerika man. Die verzamelen zich dan ook nog eens in tech-walhalla Silicon Valley. Of denk je eens in: slechts 17 procent van de technische werknemers van Google is vrouw, en 95 procent van de Google-werknemers is blank of ­Aziatisch.

Daarmee wil Liukas van jonge witte mannen geen slechteriken maken. Sterker nog, zegt ze: ‘Zij zijn de moedige mensen die nieuwsgierig genoeg waren om nieuwe dingen te gaan bouwen met computers.’ Maar jonge mannen richten zich op andere jonge mannen als ze dingen maken, zo werkt het nu eenmaal, zegt Liukas. ‘Hier in Finland is geavanceerde software in de gezondheidszorg een groot gemis. In de tussentijd zijn de huidige software programmeurs meer bezig met apps die de bezorging van pizza’s verbeteren. Dat is allemaal leuk en aardig, maar we moeten bewuster een nieuwe generatie opleiden om grotere problemen in de wereld op te lossen met behulp van software.’

En dus heeft Liukas een missie: ze wil een diverse groep mensen inspireren om te beginnen met programmeren.

Vooruit dan, even een korte uitleg. Want wat is programmeren? Het opschrijven van een reeks instructies, die de computer vervolgens uitvoert. Die instructies worden geschreven in een programmeertaal omdat een machine onze eigen taal niet kan begrijpen.

Die programmeertaal (de zogeheten broncode) wordt vervolgens door een programma omgezet in de computertaal van nullen en enen.

Om te kunnen programmeren, moet je dus een programmeertaal leren. Daar zijn er vele van, die allemaal verschillende regels hebben. Ingewikkelde talen zijn nauw verwant aan de taal van de computer. Andere zijn makkelijker om te leren, omdat ze meer op mensentaal lijken, maar die staan verder af van de taal van de computer. Het nadeel

daarvan is dat het langer duurt voordat de computer ze kan ontcijferen.

Stel, je wilt in programmeertaal tegen de computer zeggen: Hello World! Dan ziet dat er in de programmeertaal Javascript zo uit: document.write(‘Hello, world!’);, terwijl het er in de programmeertaal C zo uit ziet: #include int main(void) {puts(“Hello, world!”);}. De programmeertaal waar ­Liukas veel mee werkt, heet Ruby, en dat is een vrij eenvoudige taal om te leren. Kijk maar: puts “Hello, world!”

‘Bruisend’ is een woord dat de 29-jarige Liukas graag gebruikt. Het past bij haar, ze zit vol energie en ideeën, en deelt die graag.

Ze vertelt haar verhalen in La Torrefazione met zoveel enthousiasme, dat ze soms bijna vergeet adem te halen.

Liukas groeide op Espoo, vlakbij Helsinki. Haar ouders, beiden econoom, stimuleerden haar om ook economie te gaan studeren.

Ze probeerde een tijdje een Business School, maar dat werd niks. Uiteindelijk zou ze product design gaan studeren, in Finland, en later aan de Universiteit van Stanford. Daar volgde ze ook haar eerste programmeerlessen. En die sloegen aan.

‘Ik zie nu pas dat veel vaardigheden die ik ontwikkelde in mijn leven uiteindelijk naar programmeren zouden leiden’, zegt Liukas.

‘Ik hield bijvoorbeeld van sokken breien. En breien draait om het volgen van een serie steken, of codes. Ze hebben zelfs lussen, net als in programmeren. Zo’n lus is bijvoorbeeld: herhaal deze steek totdat je bij de elleboog komt. Daarnaast was ik gek van filosofen als Bertrand Russell. Zijn logische manier van denken is belangrijk geweest voor de ontwikkeling van programmeertalen.’

In 2010 begon Liukas met Rails Girls, een workshop voor vrouwen om web-applicaties te leren maken. Wat begon als een weekend-tripje waarin ze haar vrienden bekend wilde maken met Ruby on Rails – de Ruby programmeertaal die geschikt is voor beginnende programmeurs – groeide uit tot een wereldwijd netwerk van workshops waar van België tot Egypte tot Kenia zo’n 10.000 vrouwen aan deelnemen.

En nu heeft Liukas net haar nieuwste project afgerond. Ze haalt een boek uit haar tas en legt het op tafel. Het is de Engelstalige versie van Hello Ruby: Een spannend sprookje over programmeren (Uitgeverij Nieuwezijds), met op de cover een roodharig meisje en haar vriendje: de computer. ‘Ik WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 7 9

‘Aan de universiteit van Harvard was het populairste vak voor eerstejaars jarenlang economie.

Nu is het computer science.’

8 0 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

wil kinderen leren om computers te gebruiken als probleemoplossers’, vertelt ze. ‘En om dat te kunnen doen, moeten ze computers kunnen bouwen en creëren, in plaats van alleen maar online consumeren.’

Het boek, waarin het meisje Ruby de denkvaardigheden van een programmeur ontdekt, werd gepubliceerd na een van de meest succesvolle Kickstarter-campagnes voor kinderboeken ooit. Binnen 24 uur had ze 100 duizend dollar opgehaald om Hello Ruby te financieren. Uiteindelijk zouden 9.258 donateurs bijdragen aan het ongelooflijke totaalbedrag van 350 duizend euro.

Donaties kwamen massaal van ouders die hun kinderen de basis van het programmeren wilden leren. ‘Nu het boek uit is, ben ik vooral trots dat ik zoveel reacties krijg van leraren, die me vragen of ik ook een lessenplan heb gemaakt’, zegt Liukas.

Ruby is een kein wijsneusje. Als haar vader haar vraagt om haar kleren aan te trekken omdat ze naar school moet, laat ze haar pyjama onder haar kleren aan. Het is heel belangrijk om precies te zijn, als je leert programmeren, zegt Liukas. Als je al een puntkomma weglaat uit een serie commando’s, kan de computer je opdracht niet verwerken.

‘En hij heeft haar nooit specifiek gezegd dat ze haar pyjama uit moest doen.’ Om eraan toe te voegen: ‘Het is mogelijk dat dit boek in handen komt van een generatie heel eigenwijze kinderen.’

Ruby leert later in het boek ook nog om een dans uit te voeren. Ze oefent steeds een paar nieuwe danspasjes, die ze dan in een bepaalde volgorde achter elkaar moet zetten. ‘Een computer is heel goed in herhalen’, zegt Liukas. ‘Maar om een computer aan het herhalen te krijgen, moet je hem zelf een lus van stukjes code geven, met een begin en een eind.

Andere concepten die kinderen in het boek leren zijn de sequentie (een opeenvolging van acties) en het kunnen onderscheiden van een patroon in data. Het boek staat vol opdrachten. ‘Zo leren ze dat je data en codes heel verschillend kunnen zijn. Neem bijvoorbeeld de boolean, die kent maar twee waarden: waar of onwaar.’ Programmeren leren kinderen in het boek nog niet. ‘Ik wil kinderen eerst enthousiast maken over deze manieren van denken’, zegt Liukas daarover.

Waarom schreef Liukas een boek om programmeren te leren, zou een app niet veel logischer zijn? Nee, zegt ze stellig. ‘Deze kinderen brengen al zoveel tijd door met een

scherm voor hun neus. Ik vind dat we als volwassenen moeten bedenken hoe we ze offline creatieve nieuwe manieren van denken kunnen aanleren.’

Computer-deskundigen hebben in de afgelopen jaren de computer zo abstract gemaakt, dat mensen ze niet meer goed kunnen doorgronden, zegt Liukas. En daarom heeft ze bij Hello Ruby ook allerlei computeronderdelen van papier gemaakt, waarmee kinderen kunnen knutselen en hun eigen computertoepassingen kunnen maken. Liukas heeft al eens meegemaakt dat een klein meisje er een applicatie voor dolfijnendokters mee maakte. Creatief bezig zijn en het ontwikkelen van verbeeldingskracht zijn volgens haar ontzettend belangrijk voor het leren programmeren.

H

ELLO RUBY LIGT IN HELSINKI

al in een museum. Het boek is daar de hekkensluiter van een tentoonstelling over Scandinavisch design voor kinderen. De Scandinavische landen en Finland staan bekend om hun aandacht voor de ontwikkeling van kinderen. Het Finse onderwijssysteem wordt wereldwijd geprezen. De tentoonstelling leidt bezoekers langs een duizelingwekkende hoeveelheid speciaal voor kinderen ontworpen producten. Van kinderstoelen tot wiegjes, kunstprojecten, boeken als Pippi Langkous en natuurlijk het speelgoed Lego.

En dan eindigt de expositie met het roodharige meisje Ruby, als toekomstbeeld. In Finland zijn ze allang overtuigd: de vraag hoe kinderen zich tot computers gaan verhouden wordt dé vraag van de eeuw. Zo wordt volgend jaar het vak computing, computergebruik, ingevoerd in het standaard curriculum op alle Finse scholen.

‘Ik heb zoveel discussies met kinderen over wat computers precies zijn, zegt Liukas. Al over een aantal jaren zal die vraag niet meer zo eenvoudig te beantwoorden zijn, zegt ze. ‘Ze vragen me: kan een hond een computer zijn? En wat als de hond een chip draagt? En een robot-hond, is dat een dier of een computer? De computer is Ruby’s vriendje. En Liukas hoopt dat kinderen opgroeien met die gedachte. ‘Maar we moeten beter leren begrijpen waar computers dan goed in zijn, en hoe ze ons tijd geven om ons te richten op waar mensen goed in zijn’, waarschuwt ze ook.

Liukas hoopt ook dat kinderen door te leren programmeren allemaal kleine pro-

FOTO: MAIJA TAMMI

VROUWEN ZIJN ERG GOED IN PROGRAMMEREN, MEENT LIUKAS. ‘ZE ZIJN HEEL PRECIES EN ZIJN GOED IN HET SPOTTEN VAN PROBLEMEN.‘

bleemoplossers worden, dat ze de computer leren gebruiken als een ‘probleemoplossende discipline’. Zo doet ze dat zelf ook. Ze geeft een klein voorbeeld. Deze lente verhuisde Linda Liukas naar een huisje met een tuin in Helsinki. En zo raakte ze in de ban van het tuinieren. Het punt was, als beginner moest ze best even puzzelen om erachter te komen wanneer alle zaadjes de grond in moesten. En dus zette ze de computer voor haar aan het werk. Ze maakte snel een persoonlijke tuinier-kalender, een programma dat een lijstje produceerde met de dagen waarop ze haar bloemen en planten kon zaaien. Probleem opgelost.

‘Ik houd van deze mindset’, zegt Liukas.

‘Programmeren staat je toe om in systemen te denken, om alle dingen te zien die een probleem beïnvloeden. De meest gecompliceerde en angstaanjagendste problemen van de wereld bestaan uit vele facetten. Ik denk dat informatica je de mogelijkheid geeft om na te denken over deze problemen op het niveau van al die losse onderdelen. En vervolgens leer je om verbanden te leggen.’

Veel mensen weten niet eens wat computer science (informatica) inhoudt, zegt Liukas even later. ‘Wat leer je bij computer science? Problemen oplossen! Met behulp van computers’, roept ze uit. En van die probleemoplossers hebben we er veel meer nodig, daar is ze van overtuigd. Ook tot de rest van de wereld dringt dat overigens door. ‘Aan de universiteit van Harvard was het populairste vak voor eerstejaars jarenlang economie. Nu is het computer science’, vertelt Liukas. ‘Dus dat zegt iets over wat jonge mensen belangrijk achten voor de toekomst. Het goede nieuws is, ook steeds meer vrouwen gaan computer science studeren, volgens Liukas.

Vrouwen zijn erg goed in programmeren, zegt Liukas. Waarom? ‘Ze zijn heel precies en zijn goed in het spotten van problemen.

Ze zijn creatief. Een groot deel van het programmeren bestaat vandaag de dag uit communicatie met mensen uit het bedrijfsleven en ontwerpers. Communicatie, daar zijn vrouwen ook echt goed in.’

Er komt een grote lach op haar gezicht als ze vertelt over Rails Girls. Er zijn meer dan 10.000 vrouwen die tot dusver hebben deelgenomen. Van kleuterleidsters en verpleegkundigen tot managers. ‘Ik heb het gevoel dat Railsgirls velen van hen het vertrouwen heeft gegeven om naar hun IT-afdeling te gaan en te vragen: ‘Wat bedoelde je eigen-

lijk, toen je zei dat we dit dure responsive website design gaan kopen?’ Of om te zeggen: ‘Ik heb geleerd dat er een betere manier is om dit te doen.’’

We hebben programmeurs nodig die computers gebruiken om oplossingen te vinden voor allerlei soorten maatschappelijke problemen, zegt Liukas. ‘Computers zijn overal om ons heen. We hebben mensen nodig die ze niet zien als enge of magische apparaten, maar die bereid zijn om ermee te werken. Ik denk niet dat iedereen een programmeur hoeft te worden. Maar we hebben veel meer mensen nodig die de taal van computers spreken.’

Liukas vergeet weer adem te halen. Maar ze herstelt zich na een nieuwe teug lucht: ‘We hebben specialisten in de gezondheids-

zorg nodig die computers kennen. In deze vergrijzende samenleving hebben we robots nodig die onze zorg voor oudere mensen kunnen aanvullen. We hebben biologen nodig die computers kennen. We hebben vluchtelingen nodig die leren programmeren om oplossingen te vinden, we hebben boeren nodig die leren programmeren. En natuurlijk is er ook behoefte aan journalisten die programmeren.

Bij die laatste zin kijkt Liukas me even met een schuin oog aan. Ik glimlach, bezorgd ben ik inmiddels niet meer. Ik denk dat ik er niet onderuit kom. heeft inmiddels op haar bureau een exemplaar van het boek Learn Ruby the Hard Way liggen.

ELLEKE BAL

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 8 1

SMS AMNESTY NAAR 4333 EN DONEER EENMALIG € 2

GEEF OM VRIJHEID 13 T/M 19 MAART 2016

Inspiratie RUTH DEFRIES: ‘VOOR HET EERST WORDEN ONZE PROBLEMEN NIET VEROORZAAKT DOOR GEBREK, MAAR DOOR OVERVLOED.’

BOEK

FOTO: THOMAS SCHLIJPER

De cyclus van problemen en oplossingen THE BIG RATCHET: HOW HUMANITY THRIVES IN THE FACE OF natural crisis is een boek met ambitie. Ruth DeFries, professor ecologie en duurzame ontwikkeling aan de Columbia University in New York verklaart aan de hand van de manier waarop we ons voedsel produceren hoe wij er als soort in geslaagd zijn om het leven op onze planeet naar onze hand te zetten. The Optimist sprak met DeFries in het Californische Sausalito, waar ze de Breakthrough Paradigm Award in ontvangst nam vanwege haar inspanningen om ‘een positieve visie op de toekomst te schet­ sen.’ De prijs wordt jaarlijks uitgereikt door het Breakthrough Institute, een vooruitstrevende denktank die zich tot doel heeft gesteld een nieuwe milieuvisie te ontwikkelen.

Waarnaar verwijst de ‘big ratchet’ (grote ratel) in de boektitel?

‘Het verwijst naar de afgelopen 50 jaar, een periode waarin zoveel beperkingen voor de landbouwproductie werden weggenomen.

Dankzij de fossiele brandstoffen beschikten we over een overvloed

aan goedkope energie. We konden stikstofverbindingen maken met lucht. We boekten enorme vooruitgang op het gebied van irrigatie, met als gevolg dat de mensheid in staat werd gesteld om meer voedsel per hoofd van de bevolking te produceren dan ooit tevoren, ondanks de enorme bevolkingsgroei. Dat is ongelooflijk, een niet te weerleggen overwinning van inventiviteit.’

Het is dus een vrolijk verhaal over de vooruitgang?

‘Nee, dat is niet het hele verhaal. Wij mensen volgen een patroon, waarbij wij met onze inventiviteit deze ongelooflijke planeet zo inrichten dat er meer voedsel kan worden geproduceerd. Dit zet ook processen in beweging die er uiteindelijk voor zorgen dat er nieuwe problemen ontstaan. Dat leidt dan weer tot nieuwe oplossingen, via heel andere processen. Het is een cyclus: oplossingen leiden tot problemen, die weer leiden tot oplossingen. Dat patroon herhaalt zich keer op keer. Voor de big ratchet is dat niet anders, hoewel er misschien wel andere consequenties aan zijn verbonden. Voor het eerst WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 8 3

Inspiratie worden de problemen waarmee we worden geconfronteerd niet veroorzaakt door gebrek, maar door overvloed.’

ACCESSOIRES

Draag de natuur bij je

Aan welke problemen denkt u dan?

‘Er zijn nu meer mensen die te kampen hebben met overgewicht of obesitas, dan met ondervoeding. Klimaatverandering is een gevolg van een overvloed aan broeikasgassen. Het wegspoelen van stikstof is een fenomeen dat ontstaat door overvloed. De aard van de problemen is veranderd, maar het patroon is hetzelfde.’

Moeten we grenzen stellen om deze problemen te stoppen?

‘Dat denk ik niet, al was het maar omdat er nog genoeg mensen op deze planeet rondlopen die gebrek hebben. Ik denk dat de problemen eerder vragen oproepen over de efficiëntie van productie – hoe efficiënt gebruiken we water, meststoffen, enzovoort.’

Wat zijn op dit moment de meest nijpende problemen rondom onze voedselproductie?

‘Ten eerste is er een ongelijke verdeling van de overvloed waarover we beschikken. Ten tweede zien we dat er steeds meer vetten en suikers worden gebruikt, met als gevolg een toename van obesitas. Ten derde zien we de gevolgen voor het milieu, zoals het wegspoelen van stikstof en de uitstoot van broeikasgassen.’

Maakt u zich zorgen over het opraken van fosfor, een eindige hulpbron die steeds schaarser wordt en die noodzakelijk is voor de productie van voedsel?

‘Inderdaad, fosfor zorgt ervoor dat de grond vruchtbaar blijft. Dat wordt steeds urgenter, want fosfor raakt inderdaad op.’

ALS TASSEN AAN BOMEN GROEIDEN, ZOUDEN ZE ER BEST EENS zo uit kunnen hebben gezien. Deze tas is volledig gemaakt van materialen afkomstig van bomen. Een Nederlands team eco-ondernemers, bestaande uit broer en zus Juliaan en Erica Bol, ontwierpen deze natuurlijk afbreekbare tas die gemaakt is van samengeperste kokosvezels en zongedroogd, natuurlijk rubber. De materialen zijn geverfd en aan elkaar genaaid met natuurlijke materialen, zoals bijenwas, plantenextracten en houtpulp. Als de tas versleten is, kan hij op de composthoop en gebruikt worden als meststof voor nieuwe bomen. Daar komt nog eens bij dat de tassen worden vervaardigd in een klein atelier in Amsterdam, door werknemers met een beperking. | MEDIUM TREE BAG, €245 | MEER INFORMATIE: WWW.REWRAP.EU

U kunt ook zeggen: we kennen nu het fosforprobleem, maar we weten nog geen oplossing.

‘Precies, dat is het patroon. Maar ik wil hier wel voorzichtig in zijn.

Er bestaat geen garantie dat het patroon zich ook in de toekomst zal voortzetten, maar als je naar onze lange geschiedenis kijkt, lukte het ons altijd om een slimme oplossing te bedenken. Er is geen reden aan te nemen dat het patroon zich niet voortzet, maar er is ook geen garantie dat het wel het geval zal zijn.’

JUWELEN

Eco-chic

Wat vindt u van de beweging die lokaal geproduceerd voedsel ziet als een oplossing voor de problemen die worden veroorzaakt door onze industriële voedselproductie?

‘Op zich is dat goed, maar laten we alleen wel realistisch blijven: lokaal voedsel kan belangrijk zijn voor een gemeenschap, maar als je ervoor kiest om lokaal voedsel te eten omdat je hoopt dat je daarmee je ecologische voetafdruk drastisch verkleint, moet ik je teleurstellen. Dat werkt niet, want slechts een klein percentage van de uitstoot van gassen vindt plaats bij de productie van voedsel. Biologische landbouw biedt grote voordelen omdat er geen pesticiden worden gebruikt, maar het vereist wel veel meer landbouwgrond.

Ik weet dat het gemakkelijker is je te laten meevoeren met een romantisch, rechtlijnig verhaal, maar de realiteit is dat het allemaal rommeliger en ingewikkelder in elkaar zit. Het is niet allemaal zwart-wit. Ik denk dat dat een belangrijke les is uit onze geschiedenis op het gebied van voedselproductie. Laten we deze kwesties niet eenvoudiger voorspiegelen dan ze zijn. Er bestaat geen eenduidige oplossing voor alle problemen. Verschillende oplossingen werken in verschillende contexten. Maar we weten één ding: als menselijke soort zullen we altijd bezig blijven te experimenteren met de natuur.’ | MARCO VISSCHER 8 4 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

GAAN FAIR TRADE EN SIERADEN GOED SAMEN? GREG VALERIO is ervan overtuigd. Hij richtte in 1996 de kleine Britse sieradenwinkel CRED op, waarmee hij een pionier op het gebied van handel in ethische sieraden werd. Hij gaf zelfs de opdracht tot onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek naar de toeleveringsketen van sieraden. CRED was de eerste partij die in zee ging met een aanbieder van fair trade gecertificeerd goud – het Colombiaanse mijncollectief Oro Verde – en verkocht als eerste onafhankelijk gecertificeerde trouwringen. Het bedrijf brandt van ambitie om de sieradenbranche nog verder te verduurzamen. Tot hun spijt is het nog niet mogelijk om platina, diamanten of edelstenen te betrekken uit bronnen met dezelfde ethische standaarden als hun goud en zilver. | LICHTGEWICHT ARMBAND GEMAAKT VAN 100% GERECYCLED ZILVER UIT NEPAL, ONGEVEER €90 | MEER INFORMATIE: WWW.CREDJEWELLERY.COM

Inspiratie BOEK

KORT

Wanneer je moet rebelleren BEGIN JAREN ZESTIG DEED STANLEY

Milgram, psycholoog aan Yale University, onderzoek naar onze bereidheid om te gehoorzamen aan een autoriteit. Daarbij kregen studenten opdracht dingen te doen waarmee ze anderen overduidelijk pijn bezorgden. De proefpersonen moesten aan andere deelnemers elektrische schokken toedienen als die bij een geheugentest foute antwoorden gaven. Het onderzoek van Milgram werd berucht omdat veel proefpersonen geen enkel bezwaar maakten tegen de procedure en de instructeur zelfs bleven gehoorzamen als ze de ander hoorden schreeuwen van pijn.

We kunnen ons gemakkelijk voorstellen hoe wij ons in die omstandigheden hadden gedragen. Natuurlijk hadden we geprotesteerd. Natuurlijk hadden we geweigerd mee te werken. Helaas zijn we niet immuun voor het mechanisme dat ons doet Intelligent Disobedience gehoorzamen aan autoriteiten. Uit onderIra Chaleff zoek blijkt dat tweederde van alle mensen BERRETT-KOEHLER zelfs zou gehoorzamen als ze wisten dat ze anderen daarmee pijn deden.

Voor wie op zoek is naar inspiratie om zich beter te kunnen weren tegen foute bevelen, heeft Ira Chaleff een verhelderend boek geschreven. Intelligent disobedience: doing right when what you’re told to do is wrong staat vol waargebeurde verhalen – over een jonge verpleegster die opdracht kreeg een patiënt een medicijn toe te dienen waarvan ze wist dat het dodelijk kon zijn, over een luitenant die verzocht werd misstanden in zijn kazerne te verzwijgen, over een manager die opdracht kreeg een werknemer te fouilleren. Het zijn verhalen die ons wakker schudden en laten zien wat we wel/niet moeten doen.

Chaleff, een pionier op het gebied van onderzoek naar volgelingen, vond de titel voor zijn boek in een artikel over de opleiding van geleidehonden, die speciaal worden getraind als begeleider van mensen met een handicap. Hun talent voor ongehoorzaamheid maakt ze geschik. Om hun werk goed te kunnen doen, moeten ze immers leren gevaarlijke situaties te herkennen en zo nodig bevelen te weigeren.

Hoe zou de wereld eruit zien als we allemaal waren getraind om nee te zeggen tegen onterechte bevelen? Zou fraude dan minder vaak voorkomen en eerder aan het licht komen? Zou de financiële sector het belang van haar klanten laten prevaleren boven dat van de topmanagers? Zouden onze politici bakens van moreel besef zijn?

Kijkend naar de toekomst is Chaleff ervan overtuigd dat het mogelijk is om een cultuur tot stand te brengen waarin we rekenschap geven van ons handelen. Wat daarvoor nodig is, zijn manieren om te leren autoriteit voortdurend in twijfel te trekken. Daarbij is het nuttig om de kunst af te kijken bij rolmodellen die het goede deden toen ze de opdracht kregen het verkeerde te doen. Een einde maken aan de cultuur van ‘doe wat je gezegd wordt’ en ons te verzetten tegen ‘gedachteloos gehoorzamen’ zou een prima manier zijn om de wereld te verbeteren.

Dit boek is van belang voor mensen die de werkomstandigheden in hun organisatie of bedrijf willen verbeteren. Het is ook relevant voor bestuurders, managers of leraren die een omgeving willen creëren waarin mensen rekenschap afleggen voor hun handelen.

Maar het zou verkeerd zijn om Intelligent disobedience te betitelen als managementboek.

Zoals Chaleff zelf al stelt, schreef hij het boek voor een ieder, omdat de lessen toepasbaar zijn in ons leven. Het is een aanrader voor iedereen die niet bang is om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of haar eigen keuzes. | MARCO VISSCHER

Waarom ik mijn vrienden niet opeet Matthieu Ricard UITGEVERIJ TEN HAVE

Matthieu Ricard, een Franse boeddhist, wijst op een merkwaardige paradox: we houden allemaal van dieren, maar onze compassie houdt op zodra we aan tafel zitten om te eten. Het is in dit ‘pleidooi voor mens, dier en aarde’ snel duidelijk waar Ricard in de discussie staat: vlees eten is slecht voor alles – slecht voor de dieren, slecht voor onze gezondheid, slecht voor het milieu en het klimaat. Het is ethisch dubieus en onverantwoord. Echt altruïsme beperkt zich volgens hem niet tot mensen, maar richt zich op alle levende en voelende wezens.

Kom uit je hoofd Lisette Thooft BOEKERIJ

Soms is het contact met je gevoel te pijnlijk. Zo verging het Lisette Thooft al op jonge leeftijd, opgroeiend in een gezin vol spanningen. Ze kwam ‘in haar hoofd’ terecht. Ze herkent bij anderen: mensen die niet bij hun gevoel komen en zich amper bewust zijn van hun lichaam. Die mensen worden niet gelukkig, weet Thooft. Dit boek, met bruikbare tips en trucs, leest als een spannend en eerlijk verslag van de weg die Thooft– met succes – heeft afgelegd om uit haar hoofd te komen en eindelijk contact te maken met haar eigen zelf. Trouwe lezers van The Optimist zullen in het boek elementen herkennen van diverse artikelen die ze op onze pagina’s schreef: van stembevrijding tot somatic experiencing.

WINTER 2016 T H EO PT I M I ST. N L 8 5

Voordelig 80.000 lezers van

ONZE MISSIE Als een onafhankelijk internationaal opinietijdschrift en onlinecommunity staan wij voor vooruitgang, voortdurende mogelijkheden en de menselijke creativiteit. We weten dat er voor elk probleem een oplossing bestaat. Wij verkennen en omarmen kansen en perspectieven. In ons tijdschrift en op onze website presenteren wij de ideeën die de weg wijzen naar baanbrekende vernieuwing en de mensen die vooropgaan. Wij verbinden u met deze kansdenkers en -doeners in onze (online)evenementen en cursussen. We presenteren optimisme als een wijze van leven, omdat het uw geluk en uw gezondheid ondersteunt.

bereiken?

OPRICHTERS Jurriaan Kamp, Hélène de Puy HOOFDREDACTEUR

Jurriaan Kamp

ART DIRECTOR Andrea Mota

Plaats uw advertentie in de The Optimist!

Neem voor een aanbieding contact op.

REDACTIE

Elleke Bal, Cíntia Taylor

VERTALING Ton Maas, Hielke Schouten, Carl Stellweg,

Vertaalbureau Textwerk B.V.

AANMELDEN

MEDEWERKERS Paulo Coelho, Piet Janssen, Ivar

Laanen, Harry Starren, Lisette Thooft PRODUCTIEMANAGERS Rick Greer (design), Els Kwaks

(redactioneel)

CORRECTIE

Ilse Ariëns

POSTADRES

Postbus 2402, 3000 CK Rotterdam CONTACT

e info@theoptimist.nl i www.theoptimist.nl

Voor vragen over uw lidmaatschap kunt u terecht bij onze klantenservice. Zie onder ‘aanmelden’ in de rechterkolom.

BRIEF AAN DE REDACTIE

redigeren voor duidelijkheid of lengte.

LIDMAATSCHAPPEN INTERNATIONALE EDITIE

Sir Winston Churchilllaan 287, 2288DB Rijswijk

The Intelligent Optimist, 268 Bush Street, #4419, San Francisco, CA 94104, USA. i www.theoptimist.com e info@theoptimist.com

MARKETING & ADVERTENTIES

VOOR SLECHTZIENDEN

UITGEVER Ode Management BV

E-mail: advertenties@theoptimist.nl

Nieuwe leden ontvangen binnen acht weken na aanvraag hun eerste nummer. Uiteraard gaan de voordelen van het lidmaatschap direct na ontvangst van uw betaling in. Jaarlidmaatschappen worden automatisch verlengd, tenzij twee maanden voor het verstrijken van de lidmaatschapsperiode een bericht van opzegging is ontvangen per post, of e-mail.

Opzeggingen worden altijd bevestigd.

Adreswijzigingen graag vier weken van tevoren doorgeven per post of e-mail.

correspondentie van lezers te

The Optimist behoudt zich het recht voor

010 7988010

Via S.P. Abonneeservice, Online: www.theoptimist.nl/ledenservice Per post: Postbus 105 2400 AC Alphen aan den Rijn t 088-1102010 (kantooruren) e theoptimist@spabonneeservice.nl i www.theoptimist.nl/lidmaatschap

Wij nemen uw gegevens op in een gegevensbestand.

Deze gegevens worden gebruikt voor de uitvoering van met u gesloten overeenkomsten, zoals de lidmaatschapsadministratie. Uw gegevens worden niet aan derden verstrekt.

redactie@theoptimist.nl

Telefoon:

LIDMAATSCHAPPEN

De jaarprijs voor het lidmaatschap is € 84,00.

Voor het buitenland is dit exclusief de portokosten.

Bel 088-1102010 of mail naar theoptimist@spabonneeservice.nl voor de portotarieven.

Kijk voor de verschillende lidmaatschapsvormen op onze website, www.theoptimist.nl/lidmaatschap.

Let op: voor betalingen per acceptgiro geldt een toeslag van € 7,50.

Marco Visscher (eindredactie)

advertenties@theoptimist.nl

© 2016 Uitgeverij The Optimist B.V. of de individuele auteurs.

86 T HEOPT IMIST. NL WINTER 2016

The Optimist verschijnt op cd voor mensen die slechtziend, blind of dyslectisch zijn, of een andere leeshandicap hebben. Via Dedicon kunt u een abonnement nemen op een voorgelezen The Optimist.

Telefoon: 0486 486 486, e-mail: info@dedicon.nl, website: www.dedicon.nl.

KWF Kankerbestrijding gelooft in de dag dat niemand meer hoeft te sterven aan kanker.

Die dag die komt. We weten alleen nog niet wanneer. Wat we wel weten is dat we samen deze dag dichterbij kunnen brengen.

Daarom vragen we iedereen om ons mee te helpen. Ook jou. Want alles wat we doen is weer een stap dichterbij. Dichter bij nog meer kennis, nieuwe successen, betere behandelingen.

Dichter bij die ene dag, de dag dat we kanker verslaan. Kijk wat jij kunt doen op kwf.nl.

Roze bril is a better place The world

than you think

Marco Visscher Journalist die graag een tegengeluid laat horen. www.marcovisscher.nl

Natuurrampen JE HOORT VAAK DAT DE OPWARMING VAN DE AARDE

leidt tot meer extreem weer. Als je het nieuws mag geloven, is dit zeer aannemelijk. We lezen voortdurend over droogtes, overstromingen en stormen, en vaak worden er experts opgevoerd die deze voorvallen plaatsen in de context van klimaatverandering. Zo concludeerde Scientific American dat ‘extreme weersomstandigheden het gevolg van klimaatverandering zijn’. De Amerikaanse president Barack Obama zei dat we op een opwarmende aarde ‘meer extreme droogtes, overstromingen, bosbranden en orkanen’ kunnen verwachten.

Dit wordt bevestigd door de meest betrouwbare bron die wereldwijd informatie verzamelt over natuurrampen: EM-DAT, een database van het Center for Research on the Epidemiology of Disasters (CRED), laat zien dat het aantal rampen dramatisch is toegenomen in de tweede helft van de twintigste eeuw: ieder decennium met toenames van wel 50 tot 100 procent.

Hoewel deze stijging kan worden gezien als een gevolg van klimaatverandering spelen ook andere factoren zeker een rol. Dankzij de betere communicatiemiddelen, het grotere bereik van het nieuws en de meer internationaal georiënteerde hulpverlening is het aannemelijk dat er vandaag een groter deel van de rampen in de database terechtkomt. Bij CRED hebben onderzoekers aan de pers meegedeeld dat zij niet in staat zijn te zeggen of de verandering in de data te maken heeft met klimaatverandering.

Hoewel het een belangrijk gegeven is als extreme weersomstandigheden vaker zouden optreden, is er iets dat nog belangrijker is: hun impact.

Wie zou er immers van wakker liggen als overstromingen en stormen vaker optraden, 8 8 T H EO PT IM I ST.NL WINTER 2016

maar niemand er last van had? Om de impact van rampen te beoordelen, moeten we kijken naar het wereldwijde cumulatieve aantal doden over een lange periode. Of, nog beter, kijken naar het sterf­tecijfer, zodat we het effect van de bevolkingsgroei kunnen verrekenen.

Indur Goklany deed dit. De voormalig beleidsanalist van het Amerikaanse ministerie van Binnenlandse Zaken en IPCC-afgevaardigde analyseerde alle 9167 klimatologische, meteorologische en hydrologische voorvallen in EM-DAT sinds het jaar 1900. Hij ontdekte dat zowel het aantal overlijdensgevallen als de sterftecijfers ten gevolge van deze voorvallen zijn gedaald sinds de jaren twintig van de vorige eeuw, waarbij vrijwel alle tienjarige perioden daarna een scherpe daling lieten zien. In de jaren twintig bedroeg het aantal doden 485 duizend (een sterftecijfer van 241 per miljoen), in de jaren zestig was dit 168 duizend (of 50 per miljoen), en nog eens veertig jaar later bedroeg dit nog maar 33 duizend (6 per miljoen).

Wat zijn de oorzaken voor deze spectaculaire afname?

Het is mogelijk dat naarmate samenlevingen welvarender worden, zij beter in staat zijn om zich aan te passen en voor betere bescherming te zorgen. Munich Re, een van ‘s werelds grootste herverzekeraars, heeft in een persbericht laten weten dat de early-warning systemen beter en op meer locaties functioneren, en dat de evacua­tiesystemen steeds beter worden.

Laten we de ontwikkeling eens in perspectief zetten. In de eerste tien jaar van deze eeuw bedroeg het gemiddelde aantal jaarlijkse sterfgevallen ten gevolge van extreme weersomstandigheden wereldwijd iets minder dan 40 duizend per jaar. Als we aannemen dat jaarlijks tussen de 50 en 60 miljoen mensen overlijden, betreft dit aantal 0,07 procent van het totaal. Daarbij moet worden opgemerkt dat de afname van het aantal sterfgevallen ten gevolge van rampen die door extreme weersomstandigheden zijn veroorzaakt, heeft plaatsgevonden ondanks een toename van het aantal sterfgevallen door allerlei andere oorzaken.

Volgens Goklany wijst dit erop dat ‘de wereld veel beter omgaat met natuurrampen dan met andere oorzaken voor overlijdens- en ziektegevallen’.

FOTO: ZASTOLSKIY VICTOR/SHUTTERSTOCK

Wij maken ons bezorgd dat extreem weer de nieuwe norm geworden is. Maar is het wel zo erg als het lijkt?

Organic Mustard and Organic Mayonnaise Made with 100% Solarpower

By Ton and his team, in Zierikzee the Netherlands • www.tonsmosterd.com

Lend money to entrepreneurs in emerging economies at an interest rate of 3-4%!

Via www.lendahand.com you can directly contribute to more employment in emerging countries ánd receive an interest rate of 3-4% on the loan provided. Social impact and financial return truly co-exist within Lendahand.

Good idea?

Check our website, choose a crowdfunding project that fits you and provide a loan!

info@lendahand.com 0031 10 340 05 51 www.lendahand.com

and....

Ton recommends: www.lendahand.com

Help je mee om Homeopathie in Nederland toegankelijk te houden?

WORD LID EN ONTVANG EEN EERSTE HULP PAKKET T.W.V.

€ Dat is nu harder nodig dan ooit, omdat door regelgeving steeds minder over homeopathie geschreven mag worden en er hierdoor steeds meer homeopathische middelen uit de winkels verdwijnen.

Dankzij onze leden kunnen wij: • Publiekscampagnes en politieke lobby voeren • Onderhandelen met verzekeraars • Investeren in wetenschappelijk onderzoek En heel veel andere acties inzetten om te bewerkstelligen dat de homeopathie een volwaardige positie in het Nederlandse zorgstelsel krijgt.

Als lid ontvang je: • 4 x per jaar het Homeopathie Magazine • Korting op je zorgverzekering • Korting op producten en diensten in vele webshops • Een Eerste Hulp Pakket t.w.v. € 19,40 Lid worden kan door de bon hiernaast in te vullen of via: vereniginghomeopathie.nl/lid-worden.

020 617 83 08 www.vereniginghomeopathie.nl

19,40

JA

ik word lid van de Vereniging Homeopathie voor € 39,95 per jaar en ontvang een Eerste Hulp Pakket t.w.v. € 19,40.

Achternaam.* Dhr. / Mevr.* Voorletter(s)* Adres* Postcode*

Plaats*

E-mail Telefoonnr.

Bankrekening (Iban) *

Geb. datum

/

/

Handtekening*

Verplicht in te vullen.

Stuur deze bon naar: Vereniging Homeopathie, Antwoordnummer 16156, 1000 TE Amsterdam.