The Optimist NL 160

Pleidooi tegen de overheid en voor de vrijheid Yvon Chouinard: de beste ondernemer ter wereld EEN VOORH

Maarten Zweers: een doordenker

Gezond zonder prikken

PLUS THEOPTIMIST.NL € 9,75 MEI/JUNI 2014 NR. 160

Hoe we de verbinding met onszelf kunnen herstellen

VOOR BURGERLIJKE ONGEHOORZAAMHEID! P. 88

Waarom vaccinaties niet nodig zijn

ORAC 104 600 ORAC 118 900

Mmmm!

Chantal Voets, ontwikkelde de ORAC-botanico mix met veel liefde.

ORAC botanico-mix: eerste smaakvolle super kruidenmix die aan je gezondheid denkt. Voor een stralend uiterlijk Gemakkelijke kruidenmix met fleur de sel, zeewier en sumak “Deze supermix van 9 kruiden met de hoogste waarde aan antioxidanten, 4 mineraalrijke zeewieren, levenskrachtig zeezout Khoisan fleur de sel en de “Zeewier, kruiden en zeezout krachtige sumakbes, biedt je een smaakbom met minder zout.” vormen een rijke bron van Chantal Voets, chef en mineralen, op een natuurlijke zegt medeoprichter van Amanprana. en gemakkelijk opneembare “Je kruidt al je gerechten in een handomdraai. Zonder manier. In balans en in de nadenken, krijg je een perfect juiste verhouding, smakend gerecht.” Zoveel meer zoals we ze nodig hebben.” smaak, geur en gezondheid dan - Paul Bergner met de eenzijdige peper en Professor in klinische voeding zout gewoonte. In een zachte en kruidengeneeskunde. Auteur of pikante versie (chili). Vijzel of van het boek ‘Healing Minerals’. vermaal je de ORAC botanicomix voor meer smaak en geur. Verwerk je de mix rijkelijk in soepen, sausen, vinaigrettes, verse sappen, smoothies, fruitsalades en desserts. Of gebruik je de botanico-mix als bouillon of fond.

Boordevol natuurlijke antioxidanten, 80 mineralen, spoorelementen en 1000 micro-voedingstoffen. Met een ontzurende en reinigende werking voor een gezond lichaam en stralend uiterlijk.

Gezond vanbinnen, mooi vanbuiten Voedingstekorten, verzuring en oxidanten doen ons verouderen.

Met de ORAC botanico-mix bieden we een natuurlijke remedie tegen veroudering en zorgen we voor een stralende expressie.

Als we het lichaam en de geest gezond voeden, is een mooie huid het zichtbare resultaat. En krijg je een lichaam dat zich beter verdedigt tegen invloeden van buitenaf. De ORAC botanico-mix bevat de 9 kruiden met de hoogste ORAC waarden, alsook de Turkse sumakbes, met de allerhoogste ORAC waarde van alle fruit (ORAC 312000). ORAC geeft de hoeveelheid antioxidanten in voeding weer. Met antioxidanten ga je het verouderingsproces van je lichaam en je huid tegen. Met de ORAC botanico-mix zijn jij en je huid gewapend.

Natuurlijke boost aan 80 mineralen en Khoisan fleur de sel Ons lichaam, geest en huid hebben minstens 31 mineralen en spoorelementen (mineralen die we in kleinere hoeveelheden nodig hebben), nodig. Je lichaam maakt deze niet zelf aan. Je kan ze niet door medicijnen vervangen. Bovendien bevat onze voeding vandaag veel minder mineralen en spoorelementen door intensieve landbouw en aquacultuur. Mineralen zijn gangmakers van enzymatische processen in ons lichaam. Ze zorgen voor structurele elementen, voor bindweefsels, beenderen, nagels en tanden. Ze bevorderen communicatie tussen onze miljarden cellen. De ORAC botanico-mix levert je alle mineralen.

Khoisan fleur de sel is een uniek niet-gemalen zeezout afkomstig van de Westkust van Zuid-Afrika. Daar waar de schoonheid van de Zuid-Afrikaanse flora samenkomt met de zuurstofrijke en krachtige Zuid-Atlantische oceaan. Zeezout in zijn meest pure vorm, natuurlijk gefilterd. Via een 2000 meter dikke barrière van kalksteen, kwartszand, klei- en schelpbedden volgt het Atlantisch zeezout zijn weg naar een zoutmeer waar het levenskracht, zonne-energie en regeneratievermogen krijgt. Zijn Boviswaarde ligt tussen 16600 en 24700. Beduidend hoger dan Himalaya zout.

Het wordt met de hand geoogst, gedroogd en gevitaliseerd in de zon. Uitgeroepen tot één van de 5 beste zouten ter wereld.

Het geeft finesse aan al je gerechten, schenkt gezondheid en levensenergie. Het heeft een zachte, ronde en harmonische smaak met een frequentiepatroon dat je doet leven. In de botanico-mix zit zijn kracht in zijn ontzurend vermogen, elektrische geleiding voor een goede communicatie tussen de lichaamscellen.

De ORAC botanico-mix is de eerste kruidenmix die van binnenuit aan je gezondheid en uitstraling werkt. Geniet ervan.

Als baby of 100-jarige.

0% JUNK

SUPER VOEDING

info www.noble-house.tk

Info: Tel. 00 32 3 653 25 41, www.noble-house.tk Verkrijgbaar in je natuurwinkel of thuisgeleverd via www.amanvida.eu

AMAN PRANA SERENE LEVENSKRACHT

Welkom

Vrijheid

FOTO’S: NEELTJE KONINGS; ROLAND PUPUPIN

DEZE EDITIE MAAKTEN WE TERWIJL

twee verkiezingen naderden: die voor de gemeenteraad en die voor het Europees Parlement. Om ons heen – op televisie en in de krant – vertellen ijverige politici wat ze allemaal van plan zijn als ze worden gekozen. Steeds vaker raken mensen echter teleurgesteld in de politiek. Het lijkt erop dat goede bedoelingen vaak verzanden in bureaucratie.

Nu heeft dit blad altijd een anarchistisch trekje gehad. In die lijn brengen we de visie van Gregory Sams, zelfbenoemd uitvinder van de veggie burger. In de conclusie van zijn betoog laat hij weinig onduidelijkheid bestaan: ‘De overheid… functioneert niet, heeft nooit gefunctioneerd en is niet in het langetermijnbelang van onze samenleving, onze beschaving of onze eigen persoonlijke evolutie’ (pagina 46). Sams grijpt terug op de chaostheorie om aan te geven dat een complex systeem, zoals onze maatschappij, zich beter kan ontwikkelen in vrijheid.

Politiek is georganiseerd wantrouwen, klinkt het wel eens. Immers, politieke partijen zijn gestoeld op de overtuiging dat de mensen niet zelf hun zaakjes voor elkaar kunnen krijgen. Vandaar het almaar uitdijend web aan regels, toezicht en handhaving. Want stel je voor wat er zou gebeuren als het volk niet duidelijk wordt gemaakt wat mag en niet mag? Dat wordt chaos!

Maar de ‘oplossingen’ van de overheid zijn niet altijd het beste voor het individu. Zo blijkt het Rijksvaccinatieprogramma geen ultiem recept om de gezondheid van onze kinderen te garanderen (p. 28). Sommigen vrezen voor een afnemende solidariteit als de politiek zich terugtrekt. Dat is geen gegeven; in Griekenland werpen artsen zich op om gratis zorg te verlenen nu de overheid daarin ernstig tekortschiet (p. 18). En dat we bepaalde taken net zo goed zelf kunnen doen, blijkt onder meer uit het verhaal van Ben Kuiken over hoe we de hindernissen van banken en verzekeraars kunnen omzeilen (p. 76). (Zijn boek Fuck de regels is, zoals de titel suggereert, een aanklacht tegen de bemoeizucht van politici, maar ook van managers.) genomen artikelen en toespraken – treft u een fragment aan uit het werk van Howard Zinn, de activistische historicus die in 2010 overleed. De woorden stammen uit 1970, maar zijn nog altijd actueel. Ze konden rekenen op een nieuw publiek nadat acteur Matt Damon ze voorlas aan een groep scholieren, terwijl een camera meeliep. Zinn riep op tot ‘verzet tegen onrechtmatige overheersing en tegen krachten die de mensen beroven van hun vrijheid en van het recht om geluk na te streven’ (p. 88). Wat de wereld nodig heeft, is burgerlijke ongehoorzaamheid, stelde hij. Terwijl de Europese verkiezingen het nieuws steeds meer domineren, is dat een prikkelende gedachte.

PS: Voortaan wordt u op deze plek begroet door Jurriaan Kamp, met wie ik al vijftien jaar aan dit prachtblad werk. Ik geef mijn rol als hoofdredacteur op om verder te gaan als zelfstandig journalist. Wel zal ik nauw verbonden blijven aan The Optimist. Dapper voorwaarts!

OBA LIVE De BOS (Boeddhistische Omroep Stichting) verzorgt wekelijks op dinsdagavond de populaire radiotalkshow OBA Live, opgenomen in de Openbare Bibliotheek in Amsterdam. Op uitnodiging van de BOS schuift Marco Visscher van The Optimist maandelijks aan met een optimistische blik op het nieuws. In OBA Live – elke werkdag te beluisteren tussen zeven en acht uur ’s avonds op Radio 5 – praten gasten over cultuur, politiek, wetenschap en moraal. Vaste presentatrice op de dinsdag is Bettine Vriesekoop.

GEERTJE COUWENBERGH Bij een eerste ontmoeting met de redactie, een jaar geleden, had schrijfster Geertje Couwenbergh een aantal waardevolle ideeën om ons prachtblad nog prachtiger te maken. En ze opperde een idee om zelf eens voor ons te schrijven.

Er was namelijk ‘een echt briljante man’ wiens rijke gedachtenwereld tamelijk onbegrepen en obscuur bleef. Zij stond zichtbaar te popelen een poging te wagen om het gedachtengoed van deze geniale geest te vertalen naar onze lezers. Het resultaat: een fascinerend verslag over de ideeënwereld van Maarten Zweers op pagina 38.

marco@theoptimist.nl MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 1

Word optimist!

The Optimist is uw gids naar een wereld vol inspiratie voor verandering. Dat doen we niet alleen via ons tijdschrift.

Ervaar de voordelen van

Wat artsen Angelina Jolie niet vertelden Levenslessen van een Japanse schoolmeester Intuïtie: besliskunde voor beginners

EN

VOORHE

Bokser en boeddhist

THEOPTIMIST.NL € 9,75 BPNOVEMBER/DECEMBER 2013

PLUS NR. 157

Lucia Rijker vond het geluk niet in haar wereldtitels, maar in zichzelf.

Helpt neurofeedback bij ADHD’ers?

Tijdschrift

Video-interviews

Online cursussen en webinars

6 edities van The Optimist (voorheen Ode), 100 pagina’s dik, bij u thuisbezorgd

4 videoregistraties van interviews met kansdenkers en pioniers

1 gratis online cursus naar keuze en gratis toegang tot 6 webinars; zie p.12 voor het huidige aanbod

Krijg nu nóg meer optimisme met toegang tot unieke ontmoetingen met onze favoriete denkers en doeners. Kijk op www.theoptimist.nl/lidmaatschap voor het lidmaatschap dat bij u past.

een jaar lang lidmaatschap TEER PROFI NU! Wat artsen Angelina Jolie niet vertelden Levenslessen van een Japanse schoolmeester Intuïtie: besliskunde voor beginners

EN

VOORHE

Bokser en boeddhist

€72,50 totale waarde: ruim

THEOPTIMIST.NL € 9,75 BPNOVEMBER/DECEMBER 2013

PLUS NR. 157

Lucia Rijker vond het geluk niet in haar wereldtitels, maar in zichzelf.

€390

Helpt neurofeedback bij ADHD’ers?

Boek

Geef optimisme cadeau

Ontvang gratis het boek Gids voor Optimisme. Dit boek leert u om een (grotere) optimist te worden.

1 gratis kwartaallidmaatschap voor een vriend of vriendin

Denk in kansen.

28 OMSLAGARTIKEL

Vaccinaties Hoe Jayne Donegan ontdekte dat er bepaalde dingen zijn over vaccinaties die haar (en u) niet eerder werden verteld.

DOOR MARCO VISSCHER

46 Leve de chaos!

Waarom de centrale planning van de staat niet werkt.

38 Verder denken Het wordt tijd dat u kennismaakt met Maarten Zweers, een van de meest interessante denkers van deze tijd.

DOOR GEERTJE COUWENBERGH

OMSLAGFOTO: DON LEWIS

DOOR GREGORY SAMS

Inhoud Mei/juni 2014

85 Kroniek van de onderstroom

70 ’s Werelds beste ondernemer Yvon Chouinard, oprichter van Patagonia, doet wat hij zelf wil.

DOOR JURRIAAN KAMP

DE BESTE VERHALEN DIE ONS INSPIREREN

Beleef het in de natuur

Kroniek van de onderstroom

Was er maar méer burgerlijke ongehoorzaamheid IJsland: voorbij de crisis

Editie 07

Verlangen naar wildernis Een verkenning van sublieme natuurervaringen.

Door MARJAN SLOB

Overgenomen uit GRNVLD MAGAZINE

I

CHRIS N DE LENTE VAN 1992 LAAT

McCandless zich afzetten bij de Stampede Trail vlakbij Denali National Park in het binnenland van Alaska. Hij trekt een in zijn eentje verder – met op zijn rug visnet, ongeveer vijf kilo rijst, een geweer en een paar boeken. Chris steekt een riviertje over en stuit na een tijdje op een ontmantelde oude stadsbus, waar hij zijn kamp bergopslaat. Te midden van de besneeuwde toppen, de hoge hemel en de wilde dieren een op levend door, brengt hij zijn dagen zijn dieet van rijst, planten en klein wild. In zich dagboek verhaalt hij hoe verbonden hij

het voelt met de natuur, hoe zuiver en groots leven is. Hij boekstaaft sublieme momenten.

Niet alles is sereen en vredig. Hij beeland schrijft ook hoe hij op een dag een zijn schiet. Chris legt aan, het dier zakt door poten, en het is aan Chris om het te villen. zijn Snikkend haalt hij het hart uit het beest, De bloed. het in armen tot over de ellebogen hompen vlees die hij uitsnijdt, zijn te groot. niet Chris improviseert een rookoven die niet goed wil trekken. Hij weet de vliegen onvoor te blijven en het vlees bederft; zijn gekunde maakt dat de eland voor niets is storven en dat neemt hij zichzelf kwalijk.

85 MEI/JUNI 2014 THEOPTIMIST.NL

VERHALEN

VOORUIT, MET ONDER MEER:

15 De opkomst van islamitisch feminisme GEZONDHEID

24 Gids voor overlevers Wat verbindt mensen die kanker overleven?

Misschien wel deze zes karaktertrekken.

28 Vaccinaties De visie van Jayne Donegan op vaccinaties, de mogelijke gevaren en de alternatieven.

Plus: tips voor jonge en aanstaande ouders bij het maken van hun keuze.

LEVEN

38 Maarten Zweers Hoe schrijfster Geertje Couwenbergh de wonderlijke wereld van een ongrijpbaar genie probeerde te doorgronden.

FOTO: MET DANK AAN PATAGONIA/TIM DAVIS

46 De chaos regeert Als we de maatschappij toestaan zichzelf te organiseren, zónder al te veel staatsbemoeienis, plaveien we de weg naar vrede, harmonie en duurzame vooruitgang.

ZINGEVING

54 Alleen op de wereld We zijn tegenwoordig verbonden met alles en iedereen. Ook met onszelf? Een fascinerende verkenning langs filosofen, psychologen en spirituele leraren.

DUURZAAMHEID & INNOVATIE

70 Yvon Chouinard De onbedoelde leider van een miljoenenbedrijf vertelt over zijn radicaal andere visie op ondernemerschap.

76 Wie heeft de

bank nog nodig?

Ruilen, crowdfunden, lokale munten: banken en verzekeraars zijn gewaarschuwd.

78 Frisse lucht Stevenen we af op een aldoor viezere lucht?

Hoopvolle berichten uit Mexico-Stad, tot voor kort nog de vuilste stad ter wereld.

18 Griekse artsen geven gratis zorg aan onverzekerde slachtoffers van de crisis 20 Geld maakt gelukkig – als je het besteedt aan anderen 21 Mark Boyle leeft al jaren zonder geld

RUBRIEKEN

06 Dialoog 08 Ode aan: Ezekiel Ole Katato 10 Ode aan: Socio Bosque 12 The Optimist: evenementen en cursussen 37 Column Lisette Thooft 53 Column Harry Starren 69 Column Paulo Coelho 85 Kroniek van de onderstroom 90 Eten: Asperges 91 Inspiratie: Boeken en producten 95 Column Jurriaan Kamp 96 Roze bril: Slimmer of dommer?

Dialoog MENSEN

Geluksman

IK KEN IEMAND DIE DE ERETITEL ‘INSPIRERENDE

optimist’ meer dan waard is. In onze maatschappij streven we naar mijn mening drie hoofdidealen na: vrijheid, rijkdom en geluk. Geluk is een relatief jonge waarde, die voor veel mensen het minst vanzelfsprekend is. Maar voor één persoon is geluk – en, belangrijker, het delen van geluk – zijn manier van leven geworden na een carrière van coachen, leidinggeven en begeleiden. Zijn naam is Chiel van der Linden.

Het instrument dat Chiel bedacht heeft om geluk te delen en te verspreiden, is een applicatie voor een smartphone met de naam HappyWe. De gratis app stelt je in staat om geluksmomenten op een eenvoudige en doeltreffende wijze te delen met vrienden, geluk vermenigvuldigt door het te delen. Het is geen chatprogramma, maar je kunt wel reageren op geluksmomenten van je vrienden. Die geluksmomenten kunnen visueel ondersteund worden met een foto.

Langzaam verspreidt de app zich over de wereld en gaan steeds meer mensen geluk met elkaar delen.

Wordt Chiel er rijk door? Niet materieel, integendeel, maar wel spiritueel. Door de exclusieve focus van Chiel merk je dat hij blij is dat je er bent. Het maakt hem voelbaar gelukkig. Deze geluksman maakt de wereld en mij gelukkig. | RIEN SCHALKWIJK, ’S HER-

Optimist van de maand

TOGENBOSCH, LEZER VAN THE OPTIMIST | OOK LEZERES FENNA HUMMEL UIT VOORBURG NOMINEERDE CHIEL

Chiel van der Linden

VAN DER LINDEN, VAN HAAR KREGEN WE DEZE FOTO.

Meerlo Maker van de HappyWe-app

REDACTIE

Ledenlunch WE KOMEN ALS REDACTIE GRAAG IN CONTACT MET ONZE LEDEN, VOOR WIE WE IM-

mers The Optimist maken. Via e-mail en social media is dat tegenwoordig gemakkelijk, maar onlangs konden we wat persoonlijker kennismaken met vier lezers. Zij hadden een winnend bod uitgebracht op een lunch met de redactie, tijdens de onlineveiling die we vorig jaar organiseerden. De één expert op het gebied van de zorg, de ander journalist, zelfstandig ondernemer, stuk voor stuk optimisten. Voor beide partijen was de lunch een inspirerende ervaring. Zo kregen wij waardevolle feedback op ons blad en boden we de deelnemers een kijkje achter de schermen bij The Optimist. Ook de online-evenementen en -cursussen werden geëvalueerd. Zelfstandig ondernemer Annet van de Wetering van Metanoia noemt de mogelijkheid om een onlinecursus te volgen ‘interessanter dan een avondje tv kijken’. ‘Ik heb nu een aantal cursussen gevolgd en vind ze heel leerzaam, omdat ze alternatieve perspectieven bieden’, vertelt ze enthousiast. Voor ons genoeg reden om na de lunch snel weer aan de slag te gaan. | REDACTIE 6 T H EO PT I MI ST.NL MEI/JUNI 2014

TOP TWEET

Pepijn van der Weide @Pepijnvdw Arm, is iemand die teveel nodig heeft, zegt José Mujica in @JoinOptimism. De president van Uruguay geeft 90% van zijn salaris weg.

Ontregelkunde voor wereldv erbeteraars Colin Wilson : filosoo van het optimis f me

BRIEVEN

Nicolien de Kroon : avonturen van een idealist

VOORHEEN

Weg met broo d Waarom graan een gevaar

voor uw geheu gen is

Brood

Bij het uitpakken van de nieuwe editie van The Optimist schrok ik. ‘Weg met brood’ (mrt/apr, p. 30) las ik, en ‘waarom graan een gevaar voor uw geheugen is’. Dit stuit me tegen de borst. Ik ben opgegroeid met brood.

De laatste jaren bak ik het zelf. Ik voel me aangevallen op mijn eetpatroon. Een resultaat van ruim vijftig jaar en bewuste keuzes.

Dat dat nu zou aansturen op een grotere kans op dementie, geeft reden om kritisch naar mijn eetpatroon te kijken. Stuitender vind ik echter de manier waarop dit inzicht naar voren wordt gebracht. Het is tendentieus en misleidend om de kreet ‘Weg met brood’ op de omslag te plaatsen. In deze fase van ontdekken kan men alleen vragen stellen. Naar aanleiding van de ontdekkingen zal nog veel onderzoek nodig zijn. Pas daarna kunnen er conclusies worden getrokken.

rijstvasten gedaan. Na die week werden het nog steeds geen boterhammen maar ‘Hollandse sushi’. Dat is rijst met ingrediënten die ik op jullie tafel zag staan, met een norivel eromheen. Gemakkelijk om onderweg te eten, en geen snackdwang na een uur. Dank voor jullie mooie keus aan artikelen.

Marieke de Hoop, Rotterdam

Stap vooruit?

Piter Andringa,

De gedachte dat we niet vooruitkomen als we de realiteit aanvaarden (‘Utopie’, jan/ feb 2014, p. 1) is herkenbaar voor me. Het inzicht dat we verder kunnen komen als we de realiteit wel accepteren, gaf Byron Katie me met de vragen: ‘Hoe zit het dan met (je) kinderen? Leer je hen alleen dingen tegen wie ze nu zijn? Kun je anderen ook vanuit liefde en acceptatie laten leren?’

Wirdum

A. le Blom, Pingjum

Glutenvrije lunch

Wat grappig om te lezen dat de redactie van The Optimist glutenvrij luncht (‘Onze lunch zonder brood’, www.theoptimist.nl/onzelunch-zonder-brood/). Ik heb grotendeels dezelfde ervaring, maar ik heb om andere redenen (dan glutenvrij) een week lang het

Onvrede

VOOR KAZAKHS!

PLUS

P. 48

Evelien ten Cate @evelientencate Net lekker een tosti gemaakt, valt @JoinOptimism op de mat. We blijven #optimistisch.

Mijn tosti heeft gesmaakt!

het nu. Het kernvraagstuk van columnist Harry Starren hierbij is: ‘Zou er vooruitgang zijn zonder onze voortdurende onvrede?’

Onvrede kun je op twee niveaus omschrijven. Het inhoudelijke niveau: alles wat je wilt veranderen aan jezelf of de wereld.

Denk aan onvrede over je gewicht, grijze haren, maar ook aan armoede, onderdrukking, enzovoorts. Daarnaast heb je het ‘mein de mens. Opvallend hierbij is dat als de inhoud verandert, het mechanisme niet automatisch meeverandert.

En dan kom je meer op het terrein van bewustwording van je reflexen: innerlijke acceptatie. Dat is niet hetzelfde als goedkeuren. De inhoud blijft ongewenst, echter de bron vanwaaruit je reageert, is een andere.

Om te komen tot een mooiere toekomst, zijn er dan ook twee bewegingen nodig.

Niet alleen de creatie van een inhoudelijk mooiere toekomst, maar ook een transformatie van de reflexen in onszelf. De toekomst zal mijns inziens gaan over en-en in plaats van of-of.

Brend Seinen,

In het voorwoord over het interview van Harry Starren met Eckhart Tolle (‘Utopie’, jan/feb 2014, p. 1 en p. 66) wordt er expliciet een keuze gemaakt tussen streven naar een mooiere toekomst of het accepteren van

Nijmegen Ook reageren? Mail naar redactie@theoptimist.nl.

Omwille van duidelijkheid kan de redactie bijdragen inkorten of redigeren.

Jannike Oltmans @Jannike Oltmans Kijk nou, Ulrum in @JoinOptimism! #nieuworganiseren http://www.nieuworganiseren.nu

Harry van Vilsteren @lampionsenzo Niet erg optimistische cover voor #TheOptimist! #Gevaar weg met brood @JoinOptimism

Sandra Schmidt @YogaWesterbork Leuk interview in @JoinOptimism met @Gerhardhormann over zijn nieuwe boek ‘Het nieuwe nietsdoen’. #benieuwd

Ilco van der Linde @IlcoMasterPeace Shoot for @JoinOptimism magazine interview today in nice gardens of @GroenendaelMTC #Masterpeace2014

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 7

Ode aan Ezekiel Ole Katato INDUPA, KENIA

De Masai in Oost-Afrika staan bekend om hun krijgers. Jongens van het nomadische volk krijgen van oudsher respect van de gemeenschap door met leeuwen of rivalen te vechten. Conflicten tussen dorpen over graasvlaktes voor het vee of over waterputten worden vaak gewelddadig uitgevochten. De Masai Ezekiel Ole Katato uit Kenia ziet dit graag anders. Hij heeft liever dat geschillen met dialoog worden opgelost en dat de vrede in de Masai-regio bewaard wordt. Als lid van de internationale vredesorganisatie MasterPeace bemiddelt hij tussen de leidinggevende ouderen van dorpen met onenigheid.

Ook bij een conflict tussen zijn eigen geboortedorp Indupa en buurdorp Kilonito heeft hij de strijdende partijen bij elkaar gebracht. De dorpen hadden onenigheid over wie er meer recht had op de waterpoel. ‘Ik heb mezelf opgesteld als neutrale partij. Het was moeilijk de ouderen met elkaar te laten praten; de sfeer was erg gespannen. In het begin konden ze elkaar niet eens recht aankijken’, vertelde hij The Optimist tijdens een MasterPeace-bijeenkomst in Nederland. Uiteindelijk hebben de dorpen een compromis gesloten en gaan dorpsbewoners van Indupa en Kilonito nu om beurten water halen.

Katato wil zijn vredesboodschap verder uitdragen en daarbij ook de Masai-cultuur en de natuurgebieden beschermen. Om dit te bereiken, treedt hij op 30 mei in de voetstappen van de Schotse ontdekkingsreiziger Joseph Thomson. Met een zes dagen lange vredeswandeling langs verschillende Masai-dorpen zal hij aandacht vragen voor zijn vredesmissie. | WILLEMIJN RUISSEN

FOTO: MICHEL PORRO/MICHELPORRO.COM

Masai met een missie

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 9

FOTO: ELENA KALISTRATOVA/SHUTTERSTOCK.COM

Ode aan Socio Bosque ECUADOR

Beter bos BIJNA EEN DERDE VAN ECUADOR BESTAAT UIT BOS. DAGELIJKS NEEMT DEZE OPPERVLAKTE ECHTER af. Om deze ontbossing tegen te gaan, roept de regering de hulp in van de bevolking. Met het programma Socio Bosque krijgen eigenaren van een stuk grond met een hoogwaardig ecosysteem een geldbedrag (zo’n 1500 euro per jaar voor 75 hectare) van de regering om het bos te beschermen. Deelnemers aan Socio Bosque – zowel individuen als gemeenschappen – moeten een sociaal investeringsplan opstellen om aan te tonen hoe het geld wordt besteed. Een deel mag door individuen worden gebruikt voor voedsel, kleding, scholing en gezondheid. Gemeenschappen besteden het geld voornamelijk aan verbetering van de landbouw, elektriciteit, onderwijs, gezondheidszorg en ecotoerisme.

Een struikelblok in het programma is dat niet alle (inheemse) grondeigenaren de benodigde eigendomspapieren hebben om in aanmerking te komen voor de vergoeding. Toch hoopt het ministerie van Milieu 36.000 vierkante kilometer natuur te beschermen met het programma. | WILLEMIJN RUISSEN

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 1 1

Evenementen en cursussen met onze favoriete denkers

Maarten Zweers

en doeners.

Verder denken

Leden krijgen ! gratis toegang Ga naar mist.nl/ www.theopti lidmaatschap Hoe werkt het?

Via webinars (eenmalige evenementen of meerdelige cursussen) brengen wij u rechtstreeks in contact met de pioniers over wie we schrijven. Een webinar volgt u thuis op de computer of iPad. Na uw online registratie en betaling ontvangt u een link waarmee u een programma kunt downloaden, zodat u de bijeenkomst kunt volgen via een livestreamvideo. Elk webinar wordt ingeleid en begeleid door onze redactie. U kunt vragen stellen aan de spreker via chat of e-mail.

Achteraf krijgt u een link naar de opname van het webinar. Leden van The Optimist hebben gratis toegang tot evenementen en krijgen eens per (lidmaatschaps)jaar gratis toegang tot een cursus. Meer weten? Bel ons op 010 221 0313. Ga voor meer informatie graag naar onze site: www.theoptimist.nl/evenementen

t

en

em

www.theoptimist.nl/ evenementen

Hij behoort tot de interessantste en meest uitdagende denkers van onze tijd. Maar buiten een kleine groep enthousiaste volgelingen, is hij nauwelijks bekend.

The Optimist besteedt in deze editie uitgebreid aandacht aan deze Delftse ingenieur, voormalig zanger, theaterdirecteur én esotericus, die altijd bezig is om antwoorden te vinden op grote levensvragen. Volgens Zweers leven we in een tijd van revolutie. Een tijdsgewricht waarin nuchterheid een ondeugd wordt. Waarin we steeds meer worden geconfronteerd met oneindigheden en moeten leren om abstract logisch door te denken, ook als het ons voorstellingsvermogen te boven gaat. Schrijfster Geertje Couwenbergh dook in de wereld van Zweers, lees haar verhaal op pagina 38.

Heeft u nog niet genoeg van zijn ideeën? Tijdens dit webinar komt Maarten Zweers zelf aan het woord. Hij zal onder meer vertellen waar zijn inspiratie vandaan komt. Hoe hij zijn interesse in muziek en levensbeschouwelijke thema’s kon samenvoegen als theaterdirecteur. Hoe grote symbolische toneelstukken en opera’s wezenlijke thema’s neerzetten, vol van esoterie, die vaak niet doordrongen tot Leven het publiek. Op basis van die inzichten legt Zweers uit, ook aan ‘We moeten de hand van uw vragen aan hem, gewoon verder in wat voor wereld we leven en denken’ hoe die zich verder ontwikkelt.

Ev en

Blijf op de hoogte:

meest uitdagende denkers van onze Hij behoort tot de interessantste en volgelingen, is hij tijd. Maar buiten een kleine groep enthousiaste Maarten Zweers, nauwelijks bekend. Een portret van door de ogen van fan GEERTJE COUWENBERGH.

Datum: 27 mei Tijd: 20.00 Prijs: 10 euro, gratis voor leden Taal: Nederlands

39 MEI/JUNI 2014 THEOPTIMIST.NL

FOTO: RIKKERT HARINK

Vooruitblik Een nieuwe milieubeweging Met hun eigenzinnige kijk op ecologische vraagstukken bouwen Ted Nordhaus en Michael Shellenberger aan een nieuwe milieubeweging – eentje die effectiever kan zijn dan de huidige. In een komende uitgave schrijven we een uitvoerig portret over hun visie, die ze in een webinar nader zullen toelichten.

Pleidooi tegen de overheid en voor de vrijheid Yvon Chouinard: de beste ondernemer ter wereld EN

VOORHE

Maarten Zweers Zweers: een doordenker

Gezond zonder prikken

s Cu rs u

PLUS

Hoe we de verbinding met onszelf kunnen herstellen

VOOR BURGERLIJKE ONGEHOORZAAMHEID! P. 88

Waarom vaccinaties niet nodig zijn

Gezond zonder prikken Wel of niet vaccineren? Dat is een vraag waar veel jonge ouders voor staan. Het is gemakkelijk om gedachteloos mee te gaan met de adviezen van de gezondheidsdienst, maar steeds meer studies wijzen op mogelijke gevaren. Lees ook ons interview met Jayne Donegan op pagina 28. Donegan bleek zelf niet in staat een online cursus te verzorgen. Daarom zoeken we naar een expert die al uw vragen over vaccinaties kan beantwoorden. Over de risico’s van vaccinaties, over hoe de bijwerkingen kunnen worden afgezwakt en over hoe we aan onze gezondheid kunnen werken zonder te prikken.

Op www.theoptimist.nl/vaccinaties kunt u alvast uw interesse in de cursus kenbaar maken. Wij houden u dan op de hoogte, zodra meer informatie bekend is.

‘Leuker dan een avondje TV ki jken!’

Annet van de Wetering, deed mee met de cursus ‘De voedselzan dloper’

David Perlmutter

Cu rs u

Tijdens deze online cursus vertelt de Amerikaanse neuroloog David Perlmutter over hoe u met uw dieet uw geheugen kunt beschermen. Lees ook ons coververhaal ‘Weg met brood’ op pagina 30 in het maart/aprilnummer.

De data van deze cursus zijn nog niet bekend.

Gezien het onderwerp is de verwachting dat de cursus snel uitverkocht zal zijn. U kunt kosteloos en zonder enige verplichting een plaats reserveren. U ontvangt dan zo spoedig mogelijk definitieve informatie. Ga naar theoptimist.nl/perlmutter.

s

Leven zonder graan

Laura Bond

Volg je eigen weg Wat zijn belangrijke factoren die mensen met kanker helpen genezen? Die vraag hield Laura Bond, journalist en gezondheidscoach (links op de foto), bezig vanaf het moment dat haar moeder Gemma in 2011 kanker bleek te hebben. De afgelopen jaren sprak ze erover met talloze mensen die genazen van kanker, en meer dan zestig experts en artsen. Tot haar verbazing kwam ze tot de ontdekking dat innerlijke kracht, vertrouwen in de behandeling en de bereidheid om ‘los te laten’ belangrijk zijn voor het genezingsproces, net als hoge doseringen vitamines, aanpassingen in je dieet en de allermodernste behandelingen. Ze schreef er het boek Mum’s not having chemo over, en tijdens een webinar op woensdag 11 juni om 20.00 uur deelt ze haar bevindingen ook met u. Lees ook haar verhaal op pagina 24.

€ 450,-

p.p.

incl. 2 overnachtingen in Hotel Thermen Bussloo

Retraite ‘Detox, Yoga & Wellness’

| 23, 24 en 25 mei of 11, 12 13 juli 2014 | Ireen Kurvers en Mirjam de Hoon | € 450,- p.p. | Wil je uitrusten, tot jezelf komen en je lichaam en geest een frisse start geven? Boek dan dit detox, yoga en wellnessweekend: een combinatie van drie dagen sapvasten, yoga, meditatie, Chi Neng Qigong, onbeperkt gebruik van de wellnessfaciliteiten van Thermen Bussloo, een heerlijke massage en twee overnachtingen in het luxe hotel Thermen Bussloo. Dit weekend maak je letterlijk en figuurlijk een nieuwe start!

Tijdens dit weekend komen alle aspecten van detoxen en yoga aan bod: voeding, leefstijl, bewustwording, rust en beweging. Er is tevens een mogelijkheid tot individuele coachingsessies.

Ga voor meer informatie en inschrijven naar www.banyancentre.nl/detox

€ 54,95 Workshop Chi Neng Qigong incl. sauna-entree t.w.v. € 32,50

met Patricia van Walstijn

| 27 mei van 13.30 – 17.15 uur |

Je leert verschillende oefeningen waarin het ervaren van kracht in je lichaam en rust in je hoofd centraal staat. De oefeningen zijn eenvoudig door iedereen uit te voeren en het resultaat is direct voelbaar. Patricia weet de Chinese kijk op energie concreet te vertalen naar ons dagelijks leven in het Westen en leert je hoe lichaam en geest als vrienden kunnen samenwerken. Inspirerend, actief en ontspannend!

Deze workshop is ook te boeken als arrangement incl. twee dagen onbeperkt gebruik van de sauna faciliteiten, een luxe overnachting met ontbijt en een heerlijke massage.

Ga voor meer informatie en inschrijven naar www.banyancentre.nl/chineng

Agenda Banyan Centre 24 april, ‘Maya Wijsheid’ 25-27 april , ‘Yoga & Wellness weekend’ 27 april, ‘Engelendag’ 3 mei, ‘Yoga & Meditatie’ 15-16 mei, ‘Afslanken met het Enneagram’ 18 mei, ‘Zandmandala’s maken’ 27 mei, ‘Chi Neng Qigong’ 1 juni, ‘Chakra Healing’

Boek een workshop en ontvang gratis sauna-entree t.w.v. € 32,50.

Boek een lezing en ontvang 50% korting op sauna-entree

Bloemenksweg 38, 7383 RN Voorst | www.banyancentre.nl

| lezingen | workshops | retraites | reizen |

onderdeel van

Vooruit ISLAM

Gesluierde feministen

MOSLIMA’S IN KASHMIR, INDIA, BIDDEN TOT HET ALTAAR VAN DE HEILIGE SJEIK HAMZA MAKHDUM. IN STEEDS MEER ISLAMITISCHE LANDEN KOMEN MOSLIMVROUWEN OP VOOR HUN RECHTEN.

FOTO: YAWAR NAZIR/GETTY IMAGES

ZIBA MIR-HOSSEINI SPREEKT GEPASSIONEERD OVER HAAR GE-

loof. Ze is moslima, geboren in Iran. Maar denk maar niet dat ze willoos accepteerde dat ze als vrouw niet kon scheiden van haar man volgens de wetten van de islam. Als net afgestudeerde antropoloog aan de Britse Universiteit van Cambridge was ze in de jaren tachtig teruggekeerd naar Iran om daar te gaan werken aan een universiteit.

Maar omdat ze zich niet aan het gebod had gehouden om altijd een hoofddoek te dragen, ging dat plan niet door. Ook de liefde bekoelde, en ze wilde scheiden. Maar haar man bleek daar tot haar ontzetting geen toestemming voor te geven.

Mir-Hosseini besloot de wet minutieus te bestuderen, en begon intensieve onderhandelingen met het gerechtshof om haar scheiding voor elkaar te krijgen (waar ze de documentaire Divorce Iranian Style over maakte). Ze was succesvol en keerde terug naar Engeland.

Maar de gebeurtenis had haar wereld op zijn kop gezet. Ze besloot haar onderzoek naar familierecht binnen de islamitische traditie voort te zetten, en zo kwam ze er achter dat wetsteksten over scheidingen in veel islamitische landen gebaseerd zijn op ‘middeleeuwse

interpretaties’ van teksten uit de Koran. Waar veel mensen vrouwen zien als hopeloze slachtoffers van deze wetten, besloot Mir-Hosseini een pioniersrol op zich te nemen in het onderzoek naar deze rechtsstelsels, die gevangen zitten tussen de religieuze traditie en moderne realiteit.

Als moslim gelooft Mir-Hosseini dat de islam rechtvaardig is en dat God rechtvaardig is. En een rechtvaardige God kan vrouwen niet discrimineren, zegt ze resoluut. ‘Een rechtvaardige God behandelt vrouwen niet als tweederangsburgers. Maar, voegt ze daar meteen aan toe, ‘veel wetten in islamitische landen beschouwen vrouwen wél als tweederangsburgers’.

Ze wijst op islamitische rechtsbronnen die de discriminatie van vrouwen mogelijk maken. Denk maar aan steniging als straf voor overspel of praktijken zoals vrouwenbesnijdenis, maar er zijn ook genoeg wetten die vrouwen het recht ontzeggen op onderwijs, werkgelegenheid, erfrecht, kledingkeuze en de vrijheid om in te stemmen met een huwelijk. ‘We moeten ons afvragen: hoe is dit allemaal in die wetten gekomen?’, zegt Mir-Hosseini. Precies deze vraag is MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 1 5

Vooruit

INNOVATIE

-

-

Scheepje mag ik overflipperen HEEFT U ZICH OOIT AFGEVRAAGD WAAR-

-

-

-

²

-

-

-

O-foil was in 2013 de runner-up in de Postcode Lottery Green Challenge. Dit jaar vindt de achtste editie van deze wedstrijd plaats: startende, duurzame ondernemers over de hele wereld kunnen zich tot en met 3 juni opgeven om mee te doen. De winnaar krijgt vijfhonderdduizend euro om zijn ondernemingsplan uit te voeren. Onder één of twee runner-ups wordt tweehonderdduizend euro verdeeld. Meer informatie: www.greenchallenge.info | ELLEKE BAL 1 6 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

Vooruit

TECHNOLOGIE

PATRICK HEUTS (INZET) IS DE BEDENKER VAN DE O-FOIL TECHNOLOGIE, EEN SOORT ‘FLIPPER’ ALS AANSTUWINGSMECHANISME VOOR SCHEPEN ZOALS DE MS TRIADE, HIER AFGEBEELD.

Peek-eboe EEN PATIËNT IN NAKURU, KENIA, WORDT GETEST OP STAAR MET BEHULP VAN DE PEEK-APP.

verder te kunnen groeien.’ Hij wijst daarbij op de investeringen die komen kijken bij het bouwen van een schip met de nieuwe techniek. ‘Een nieuw binnenvaartschip kost al gauw enkele miljoenen euro’s. Dan ga je niet zomaar een risico lopen met een nieuwe, onbekende techniek.’

Volgens Heuts is de verduurzaming in de binnenvaart echter hard nodig. ‘De binnenvaart loopt ver achter op de vrachtwagens, die wel veel schoner zijn gaan rijden.’ Vooral rederijen zijn voorzichtig met baanbrekende innovaties. Van individuele schippers krijgt O-foil betere reacties. ‘Zelfstandige ondernemers voelen de kosten van het brandstofgebruik veel harder’, verklaart Heuts. Ondanks alle uitdagingen ziet Heuts grote kansen voor Ofoil. ‘Ja, het is een moeilijke markt, maar de potentie is er. Het is een kwestie van doen.’ | WILLEMIJN RUISSEN

FOTO: PEEK

ondernemer in 2008 aan de slag gegaan om het idee uit te werken, samen met compagnon Bas Goris. Inmiddels is O-foil aan de slag met steeds grotere binnenvaartschepen.

Een lang en vooral kostbaar proces.

In 2013 deed O-foil mee met de Postcode Lottery Green Challenge en won daar de runner-up-prijs van honderdduizend euro.

Een mooi bedrag, maar voor de grote stap die het bedrijf wil maken, is het volgens Patrick Heuts nog niet genoeg. ‘We zijn nu

HET IS EEN HELE OPGAVE OM EEN OPTICIEN TE VINDEN OP DE VLAKTEN VAN DE Afrikaanse Serengeti, maar onderzoekers van de London School of Hygiene and Tropical Medicine hebben een manier gevonden om van iedereen een oogarts te maken als de omstandigheden erom vragen. Met de smartphone-applicatie Peek − wat staat voor portable eye examination kit (draagbare oogonderzoekskit) − kan de camera van een mobiele telefoon worden gebruikt om tal van oogonderzoeken uit te voeren, zoals tests van het gezichtsvermogen en kleurenvelden. Ook kan de applicatie scans uitvoeren die de ooglens op staar controleren en het netvlies onderzoeken om andere afwijkingen op te sporen. De applicatie toont patiënten steeds kleiner wordende reeksen letters, net als bij de oogarts.

Eind vorig jaar werd Peek gelanceerd, met klinische onderzoeken in Kenia. Ruim duizend mensen kregen een oogscan. Bij veel oogziekten is vroege detectie essentieel: acht op de tien gevallen van blindheid zijn te voorkomen. Voeg daarbij dat negentig procent van de mensen die aan blindheid lijden in ontwikkelingslanden woont, en het is duidelijk hoe belangrijk het is kinderen in die landen oogonderzoek te bieden.

Nog steeds worden er klinische studies uitgevoerd met de app. Tegelijkertijd hebben onderzoekers van Peek onlangs aangekondigd dat ze onderwijskrachten in Kitale, een van de armste gebieden in Kenia, zullen leren met de Peek-app om te gaan. Eerst gaan tien scholen in Kitale hem gebruiken, daarna komen aangrenzende gebieden aan de beurt. Kinderen bij wie een oogziekte of oogbeschadiging is geconstateerd, worden voor behandeling doorgestuurd naar de oogkliniek van het districtsziekenhuis in Kitale.

Nu denkt u misschien dat het in de Serengeti net zo moeilijk is om een smartphone te vinden als om een oogarts te pakken te krijgen, maar feit is dat Afrika zich sneller ontwikkelt dan enig ander deel van de wereld. Het laatste decennium is de economie elk jaar met ruim vijf procent gegroeid. De verkoop van smartphones stijgt: in Afrika bestond 51 procent van alle in 2013 verkochte apparaten uit smartphones. Dit jaar nemen de mobiele connectiviteit en dekking naar verwachting verder toe. Afrika staat er duidelijk beter voor dan tien jaar geleden. Hopelijk geldt dat ook snel voor ooggezondheid, dankzij een grootschalig gebruik van Peek. | DANIEL HILLS | MEER INFORMATIE: WWW.PEEKVISION.ORG MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 1 7

Vooruit

VOLGENS GIORGOS VICHAS, DIRECTEUR VAN DE METROPOLITAN KLINIEK, HEBBEN OOK ONVERZEKERDE GRIEKEN RECHT OP ZORG EN MEDICIJNEN.

GEZONDHEID

‘WE ZULLEN NOG ÉÉN KEER DE FEITEN OP-

sommen die bewijzen dat onze minister van Gezondheid, Adonis Georgiadis, systematisch en schaamteloos liegt.’ Dit statement staat pontificaal op de homepage van de Metropolitan kliniek in Athene. Niet bepaald een tekst die je verwacht bij een medische zorginstelling. Maar het is dan ook niet een gewone zorginstelling. Metropolitan is een ‘sociale kliniek’ waar alle artsen en assistenten zich al meer dan twee jaar onbetaald inzetten om gratis zorg te geven aan onverzekerde zieken. En dat zijn er inmiddels heel wat in Griekenland.

Cardioloog Giorgos Vichas is de bevlogen initiatiefnemer en directeur van de kliniek. Toen hij tweeënhalf jaar geleden om zich heen zag wat de crisis voor steeds meer patiënten betekende, besloot hij om gratis zorg te verlenen. Hij bracht een aantal van zijn bevriende collega’s bij elkaar en samen begonnen ze eind 2011 hun kliniek in een zuidelijke deelgemeente van Athene.

1 8 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

Naast de kliniek staat een vervallen basketbalstadion met een golfplaten dak vol gaten. Aan de overzijde ligt een eenzame barak achter een hoog hek met prikkeldraad. Het enige vrolijke accent in deze troosteloze omgeving is het logo van de kliniek dat boven de deur hangt: vier kleurige poppetjes in een cirkel die elkaars hand vasthouden. De deur staat open. Binnen zitten zeker tien wachtenden. Twee baliemedewerkers zijn druk aan het bellen. Af en aan komen mensen vanuit verschillende kamers naar de balie met papieren en doosjes medicijnen. De telefoon rinkelt onophoudelijk.

Hier leidt Vichas een team van zo’n honderd artsen en honderdvijftig assistenten.

Velen van hen hebben naast dit werk een baan, maar sommigen zijn werkloos. Metropolitan heeft allerlei specialisten in huis: oogartsen, gynaecologen, fysiotherapeuten, orthopeden, psychologen, cardiologen, tandartsen. De kliniek biedt diagnostiek en behandeling met medicijnen. Ook chronisch

zieken kunnen terugkomen voor medicatie of vervolgonderzoek. Sinds de start zijn er inmiddels zo’n 25.000 patiënten behandeld.

De kliniek accepteert geen financiële donatie. Gezien de recente onthullingen van miljoenenfraudes bij enkele Griekse ngo’s, is die keuze begrijpelijk. ‘Als iemand langskomt met honderdduizend euro’, vertelt Vichas op zijn behandelkamer, ‘schrijf ik op een vel papier wat onze behoeftes zijn.

Dan zeg ik: hier, koop het waar je maar wilt en breng dat dan naar ons. Op die manier leren donateurs ons kennen en zullen ze de zieken leren kennen die we helpen.’

Medicijnen vormen de grootste behoefte van de kliniek, en ook die komen via donaties. Bij een tekort aan dure medicijnen voor kanker, zorgde een oproep via social media ervoor dat talloze familieleden van overledenen de resterende medicijnen van hun dierbaren brachten. Als farmaceutische bedrijven medicijnen willen doneren, mag dat, maar zonder reclame als tegenprestatie.

FOTO: PHILIPP GUELLAND/GUELLAND-FOTO.DE

Artsen zonder centen

Vooruit

Het aanbod van een grote privékliniek die aanbood twee jaar lang alle inentingen voor kinderen te geven in ruil voor hun naam op alle uitingen van de kliniek, werd geweigerd. Daarna belde een Griekse mevrouw uit Zwitserland – ‘met hulp van de kleine beschermengel van de kliniek’, lacht medeoprichtster Maria Rota – die alle inentingen wilde betalen, zonder tegenprestatie.

Twee jaar geleden was er slechts een handjevol van dergelijke klinieken in Griekenland, nu zijn het er meer dan veertig.

En de nood is nog niet geleden. Omdat het Griekse ziektekostenverzekeringssysteem is gekoppeld aan werk, is met de dramatisch hoge werkloosheidscijfers een bom ontploft. Volgens het Griekse Bureau voor de Statistiek ligt het werkloosheidspercentage op 27. Een ruime meerderheid van deze 1,3 miljoen werklozen zit al langer dan een jaar zonder werk. Na een jaar stopt niet alleen de bijstandsuitkering maar ook de ziektekostenverzekering, óók van gezinsleden.

Ziekenhuizen behandelen alleen spoedeisende gevallen kosteloos. Zodra een onverzekerde patiënt een bed inneemt, gaat de teller lopen. Je kunt als onverzekerde een gebroken been oplopen dat gratis wordt gezet, maar wanneer een tumor is verwijderd, kún je niet meteen naar huis en krijg je een rekening. Onbetaalde rekeningen gaan naar de belastingdienst, die dat zal verrekenen – desnoods door het opeisen van je huis.

De kliniek is open voor iedereen die kan aantonen dat hij onverzekerd is. De laatste maanden komen er echter ook verzekerde patiënten, omdat ze bij de staatsziekenhuizen hun medicijnen niet meer krijgen vanwege bezuinigingen. Daardoor wordt de rol van de ‘sociale dokters’ steeds vaker sceptisch bezien, omdat ze het werk van de regering zouden uitvoeren. Psychologe Rota klinkt strijdvaardig als ze daarover zegt: ‘Natúúrlijk willen wij hier niet zijn. Maar wat dan? Moeten we de mensen dood laten gaan omdat de regering het niet regelt?’

Vichas probeert al maandenlang op het ministerie van Gezondheid steun te krijgen om onverzekerden álle benodigde zorg te verlenen. ‘De politiek gaat niet de richting op die de onverzekerden zal helpen’, vreest Vichas. ‘Wat wij als gevolg van de hervormingen zullen meemaken, is een ware tragedie. Helaas zullen wij hier in onze kliniek nog zeker nodig zijn.’ | TEX RIJNDERS

MAATSCHAPPIJ

Een laatste wens EEN PATIËNT IS DOOR AMBULANCE WENS NAAR DE PLACE DU TERTRE IN PARIJS GEREDEN OM EEN TEKENING TE LATEN MAKEN VAN ZIJN KLEINZOON.

NOG ÉÉN KEER NAAR HET STRAND, DE bruiloft bijwonen van een kind of voor het laatst op bezoek bij een goede vriend.

Stichting Ambulance Wens Nederland vervult de laatste wensen van terminaal zieke patiënten. Omdat deze mensen vaak aan het bed zijn gekluisterd, kunnen ze zelf niet meer overal heen. En dat terwijl veel uitbehandelde zieken de behoefte hebben afscheid te nemen van een persoon of een plaats, of nog graag een laatste keer iets willen doen waar ze van houden.

Oprichter en oud-ambulancechauffeur Kees Veldboer kwam op het idee voor Ambulance Wens toen hij tijdens een ambulancerit met een zeeman langs het water reed. ‘De tranen liepen over zijn wangen van blijdschap toen hij het water zag’, herinnert Veldboer zich. ‘Hij zei dat hij graag nog eens zou varen.’ Die kans was klein, zei de zeeman, want hij zou waarschijnlijk de Kerst niet halen. Veldboer pleegde een paar telefoontjes en mocht vervolgens met zijn ambulance meevaren op een Spido.

‘Het was zo eenvoudig’, zegt Veldboer, ‘dat ik daar meer mee wilde doen.’ Drie maanden later was Stichting Ambulance Wens opgericht, met een eigen ambulance.

Nu, zeven jaar later, zetten tweehonderd medisch geschoolde vrijwilligers zich in − van verzorgenden tot aan artsen. Met vijf ambulances doet Ambulance Wens 1500 ritten per jaar door heel Nederland, dat zijn vier wensen per dag.

Veldboer noemt het vervullen van de wensen heel dankbaar werk. ‘Voor de meeste patiënten is het echt een kwestie van afscheid.’ | W.R. | MEER INFORMATIE: WWW.AMBULANCEWENS.NL

Dit is een initiatief van Kracht in NL. The Optimist werkt samen met deze community om sociale innovatoren aan te moedigen.

Meld u aan: www.krachtinnl.nl

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 1 9

Vooruit

INSPIRATIE

‘De schoen die de één perfect past, knelt bij de ander. En zo heeft iedereen ook zijn eigen maat van een bevredigend leven.’

SAMENLEVING

Gelukkig geven

CARL GUSTAV JUNG (1875-1961), ZWITSERS PSYCHOLOOG

Een Ferrari? Een lekkere maaltijd misschien? Uit onderzoek blijkt dat mensen met meer geld gelukkiger zijn. Maar een recente studie van de Amerikaanse Harvard Business School in Boston wijst uit dat de manier waarop je geld besteedt, misschien wel net zo belangrijk is als hoevéél je ervan hebt.

Het onderzoek, dat werd gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Current Directions in Psychological Science, werd uitgevoerd op de campus van een universiteit. Deelnemers kregen hetzij vijf, hetzij twintig dollar (respectievelijk 3,5 euro en 15 euro) en die moesten ze voor het einde van de dag uitgeven. De onderzoekers gaven de helft van de participanten de opdracht het geld aan zichzelf te besteden (‘persoonlijke besteding’). De andere helft moest het aan iemand anders uitgeven (‘maatschappelijke besteding’). Aan het eind van de dag werd de deelnemers gevraagd een schatting te geven van hun ‘geluksniveau’.

Het bleek dat een overgrote meerderheid van de mensen die het geld maatschappelijk hadden besteed, gelukkiger was dan de participanten die het aan zichzelf hadden uitgegeven.

Daarnaast had de hoeveelheid besteed geld – of dat nu voor een persoonlijk of maatschappelijk doel was – geen effect op de mate van geluk.

De onderzoekers beschreven het experiment aan andere mensen, om erachter te komen van welke situatie ze verwachtten dat deze tot meer geluk zou leiden. De voorspellingen waren in twee opzichten onjuist. Mensen dachten dat meer geld aan jezelf uitgeven gelukkiger zou maken. In werkelijkheid maakt geld uitgeven aan een ander gelukkiger, en doet het er niet toe om hoeveel geld het gaat.

De onderzoekers vermoedden eerst dat de correlatie tussen geven en geluk minder sterk zou zijn in landen waar een gebrek is aan basisbehoeften. Het onderzoek breidde zich daarom uit naar 136 landen. De hoeveelheid geld die deelnemers kregen, hing af van diverse factoren en inkomensniveaus. Het resultaat: in 120 van de 136 landen was het positieve verband tussen geven en geluk overweldigend.

Dit suggereert dat sociaal geven een wezenlijk onderdeel is van de menselijke natuur.

Dus de volgende keer dat u vijftien euro te besteden heeft, weet u wat u te doen staat. | D.H. 2 0 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

FOTO: PRESSMASTER/SHUTTERSTOCK.COM

WAAR MOET JE GELD AAN UITGEVEN OM GELUKKIG TE WORDEN? EEN NIEUWE JAS?

Vooruit

OVERIGENS BEN IK VAN MENING...

‘We moeten van het land leven’ DE IERSE ACTIVIST MARK BOYLE LEEFT AL SINDS 2009 ZONDER geld. Hij is nu bezig een economie op te zetten die gebaseerd is op wat het land voortbrengt − een manier van leven die hij propageert in zijn boek The moneyless manifesto.

Wat is er mis met geld?

‘Geld is de oorzaak van het gebrek aan wezenlijke relaties tussen mensen – niet alleen in de eigen gemeenschap, maar wereldwijd.

Onze wijn komt uit Chili, onze groenten uit Europa, onze soja uit Zuid-Amerika. Doordat geld tot zo’n extreem gespecialiseerde arbeidsverdeling leidt, hebben we geen zicht op de problemen waarmee de producenten te maken hebben, en op de ecologische afbraak waarmee het productieproces gepaard gaat.’

Maar is het ook niet zo dat we contact leggen met mensen elders in de wereld wanneer we hun spullen kopen? Geld kan ook banden smeden…

levens veel gelukkiger dan die van ons. Het hangt er helemaal vanaf wat je onder armoede verstaat. “Veel hebben en altijd tie van armoede. Simpel leven biedt zoveel voordelen, heb ik gemerkt. Je voelt je veel vrijer, je gaat niet gebukt onder de last van materiële bezittingen en het feit dat je voor al dat spul moet betalen. Niet in moordende competitie gevangen zitten, niet moeten werken om dingen te kopen waar je niet eens gelukkig van wordt.’

‘Kan een bananenboer in Ecuador je echt iets schelen? Of zorgt hij Sommigen zeggen dat u een parasiet bent, omdat u leeft op er alleen maar voor dat je goedkoop aan je spullen kunt komen? Vol- kosten van een samenleving die het zich kan veroorloven dingen gens mij is er sprake van gebrek aan kwaliteit, van gebrek aan een te kopen die u opnieuw gebruikt. echte relatie, zoals je die wel kunt hebben met een boer om de hoek.’ ‘Dat ik spullen hergebruik, kun je als hypocriet zien, maar ik gebruik gewoon wat beschikbaar is. Overigens zeg ik niet dat het nu al mogelijk is helemaal van het land te leven. Wanneer we echt werk Lost het iets op als we allemaal lokale, biologische en fairtradewillen maken van duurzaamheid, is er een overgangsperiode nodig producten kopen?

‘Dat is inderdaad al een enorme stap in de goede richting. Maar ook waarin we de vaardigheden leren die we nodig zullen hebben in een wanneer je biologische fairtradebananen naar Ierland haalt, veroor- post-fossiele-brandstofeconomie.’ zaakt dat nog altijd milieuschade. Ethisch winkelen is simpelweg niet genoeg. Ik zie domweg niet in hoe we kunnen verwachten een Kan uw manier van leven op de samenleving worden toegepast? duurzame wereld tot stand te brengen als we geld blijven gebrui- ‘Wanneer we onze levens herinrichten, is dat absoluut mogelijk. ken. Dat lijkt mij niet mogelijk. Daarom vind ik dat we van het land Elke andere diersoort leeft zonder geld. Zo te zien, slagen bijen en mieren erin arbeid te beheren zonder dat er geld aan te pas komt. moeten leven.’

De mensheid zelf heeft het gedurende het overgrote deel van haar bestaan zonder geld gesteld. Echt, als je op zoek bent naar een moMaakt u zich eigenlijk niet schuldig aan een verheerlijking van del van een freeconomy (een soort deeleconomie, red.), dan hoef armoede?

‘Ik ben op veel plaatsen in de wereld geweest waar mensen mate- je alleen maar uit het raam te kijken naar hoe de natuur het doet.’ rieel gesproken met veel minder leven dan wij. En toch lijken hun | MARCO VISSCHER

Dolfijn Camera op een smartphone Eenzaam Fijnstof Zesjescultuur

Een aanstuwmechanisme Mobiele oogtest Samen met jezelf Steeds schonere steden Stijgende lijn in IQ-scores

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 2 1

Vooruit

COMMENTAAR

Vastgoed kan vast beter NOG NIET ZO LANG GELEDEN WAS VASTGOED NOG

Pim van der Ven is oprichter en directeur van Juli Ontwerp en Advies, een Rotterdams bureau voor stedenbouwkundige en architectonische plannen.

niet zo’n commerciële activiteit. Lokale aannemers bouwden goede gebouwen voor lokale opdrachtgevers.

Woningen voor particulieren, huurwoningen voor corporaties, kantoren voor bedrijven. De gebouwen, op maat gemaakt voor de gebruiker, werden robuust gebouwd opdat ze lang meegingen.

De woningnood in de jaren zestig veranderde dat. Het productieproces werd belangrijker dan de gebruikers; er moesten immers veel huurwoningen worden gebouwd.

Kwantiteit boven kwaliteit. Daarna kwamen de ontwikkelaars, die veel woningen voor nog onbekende kopers gingen ontwikkelen. Kopen kwam in de mode.

Zo ging langzamerhand het vastgoed en niet langer de gebruiker domineren in de verdienmodellen van ontwikkelaars, bouwers en beleggers. Op die manier werd zijn beschrijving van hoe de cyclus materie-geld-mateniet langer een middel, maar een doel. Gebouwen waren niet langer een product voor de gebruiker, maar een tool.

Daarnaast verloor vastgoed zijn duurzaamheid. Daarmee doel ik niet zozeer op energieverbruik, maar veel meer op hoe de Belgische econoom Bernard Lietaer oog is verloren. economische waarden heel goed samen met maatschapvol. De kunst is om een verdienmodel te bedenken dat is gebaseerd op dit principe.

Dat nieuwe verdienmodel werkt niet meer vanuit macht, maar vanuit inhoud. Het kijkt niet naar kortetermijnwinst, maar naar langetermijnwaarde. Het organiseert zich rondom coöperaties van bijvoorbeeld overheden, multinationale bouwers en beleggers.

Zo’n verdienmodel is gebaseerd op de kracht van verbinding en geduld, in plaats van eigenbelang en snelle winst. Dan is het nodig om te begrijpen dat in het accep-

2 2 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

teren van onzekerheid, de humuslaag voor groei zit. Het vraagt begrip voor de stelling dat ‘steden zijn gemaakt van vlees en niet van beton, zoals Harvards stadsecomet gebruiksconcepten dan met gebouwconcepten. Niet een gebouw bouwen en dan maar kijken wie er in wil, maar gebruikers verzamelen rond een bepaald thema en vervolgens kijken waar ze zich kunnen vestigen. Met name leegstaand vastgoed leent zich goed voor deze aanpak. En daar hebben we nogal wat van in Nederland. digheden, en partijen zijn daarom bereid te investeren in goede ideeën die worden genegeerd door banken omdat Een mooi voorbeeld van een project waarin we dit toepassen, is ons project in de vesting van Brielle. Samen met de gemeente Brielle en projectontwikkelaar Blauwhoed werken we via de why-how-what-methode van Simon Senek aan een plan in diverse scenario’s om hier een echt stukje stad te maken, en niet het zoveelste woonwijkje. Het lijkt echt te gaan lukken daar!

Bij al deze veranderingen kan het vastgoed veel leren van multinationals. Terwijl we in het vastgoed masterplannen ontwerpen die in een periode van vele jaren onveranderd moeten worden uitgevoerd, werken multinationals met diverse scenario’s voor toekomstige ontwikkelingen. De toekomst kunnen we immers niet voorspellen. Dan is het beter om in te spelen op die onzekerheid, en ruimte te laten voor aanpassingen van de plannen.

Bovendien zien multinationals co-design als een belangrijk middel bij hun strategische sessies. Bij het om het gezamenlijk bepalen van de kernwaarden van projecten. Het gaat om het ontdekken van nieuwe verbindingen tussen partijen, om zo sterke plannen te maken. Die werkwijze past goed bij plannen met een hoge belangendichtheid, zoals binnenstedelijk bouwen, maar toch is dat niet gebruikelijk.

Kortom, er zijn een hoop tools die wij als ontwerpers kunnen inzetten om bij onze plannen gelijktijdig maatschappelijke waarde en vastgoedwaarde te creëren. Wij moeten dan wel leren om ons ego wat minder credo zijn.

Helpt u mee de homeopathie in Nederland toegankelijk te houden?

Want dat is momenteel harder nodig dan ooit: pathisch middel te vermelden waartoe het dient. over de werking van homeopathische middelen. verdwenen uit de schappen van de drogist.

Om het tij te keren zet de Vereniging Homeopathie met uw hulp publiekscampagnes, politieke lobby, en heel veel andere acties in.

Nu met een Welada huidolie cadeau*

Word lid en help mee!

Stuur de bon in of ga naar www.vereniginghomeopathie.nl en word lid van de Vereniging Homeopathie. U bent tot 1 januari 2014 gratis lid en ontvangt een huidolie van Weleda t.w.v. max. F 18,49 cadeau. Daarnaast krijgt u 5 keer per jaar het tijdschrift Homeopathie Magazine in interessante kortingen in diverse webshops. * Zolang de voorraad strekt.

Ik help mee de homeopathie toegankelijk te houden.

Ik word lid van de Vereniging Homeopathie tot 1 januari 2015 voor maar F 39,95 en ontvang een Weleda huidolie cadeau.

Achternaam* Voorletter(s)*

Als cadeau kies ik voor een: Arnica Massageolie t.w.v. F 10,49 (100 ml) Granaatappel Regeneratieolie t.w.v. F 18,49 (100 ml) Lavendel Ontspanningsolie t.w.v. F 13,49 (100 ml)

Straat*

Stuur deze antwoordbon naar: Vereniging Homeopathie, Antwoordnummer 16156, 1000 TE Amsterdam.

Telefoon nr.*

* Verplicht in te vullen.

Like us!

Dhr. / Mevr.*

Postcode*

Plaats*

E-mail Geb.datum

/

/

Bankrek.nr. (Iban) Handtekening:*

Lid worden kan ook telefonisch T: 020 617 83 08 of via onze website www.vereniginghomeopathie.nl

Gezond beter worden.

Gezondheid

Volg je eigen weg Wat verbindt mensen die kanker overleven? Misschien zijn het deze 6 karaktertrekken.

DOOR LAURA BOND Toen Gemma Bond in maart 2011 kanker in haar baarmoeder en eierstokken bleek te hebben, weigerde ze chemotherapie. Ze gooide het roer om en veranderde haar dieet en levensinstelling.

Mensen waren geschokt door haar besluit. Toch wijzen vertrouwelijke enquêtes onder oncologen uit dat veel van hen hetzelfde zouden doen.

Dochter Laura, journalist en gezondheidscoach, begon een blog om een aantal beperkingen van de conventionele kankerbehandeling onder de aandacht te brengen. Ze wilde laten zien wat er nog meer mogelijk was.

Bond interviewde meer dan zestig deskundigen uit de hele wereld, vooral artsen, en schreef haar bevindingen op in het boek Mum’s NOT Having Chemo. Het boek wil niet dicteren hoe het moet, maar laat de grote verscheidenheid aan opties zien.

Daardoor kunnen mensen ‘hun beslissing baseren op informatie in plaats van angst,’ zegt Laura. Het boek vertelt onder andere hoe u de bijwerkingen van chemotherapie kunt minimaliseren.

Met Gemma gaat het uitstekend. Meer informatie:www.laura-bond.com. | DE REDACTIE

2 4 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

Z

IEKTE RAAKT DE KERN VAN WIE JE

bent. Plotseling staat je hele leven op losse schroeven en worden toekomstplannen en dagelijkse gewoontes op zijn kop gezet. Als je in deze bedreigende situatie terechtkomt, kan het lonen om eens te kijken naar anderen die door ditzelfde lot werden getroffen.

De afgelopen twee jaar heb ik talloze mensen gesproken die genezen zijn van kanker. Veel van hen hebben het noodlot getart door af te zien van een conventionele behandeling. Ik heb ook meer dan zestig deskundigen uit de hele wereld geïnterviewd – van vooraanstaande oncologen tot energetisch genezers. En tot mijn verbazing kwam ik tot de ontdekking dat innerlijke kracht, vertrouwen in de behandeling en de bereidheid om ‘los te laten’ belangrijk zijn voor het genezingsproces, net als hoge doseringen vitamines, aanpassingen in je dieet en de allermodernste behandelingen.

Niet iedere kankerpatiënt zal een verband zien met de emotionele aspecten van kanker. Voor sommigen zullen bijvoorbeeld junkfood of beschadigde genen een grotere rol spelen. Maar kanker is een ziekte met vele factoren en een van de stappen die u kunt zetten op weg naar genezing, is zorgen voor uw emotionele gezondheid.

TOEN GEMMA BOND (RECHTS) IN 2011 KANKER IN HAAR BAARMOEDER EN EIERSTOKKEN BLEEK TE HEBBEN, WEIGERDE ZE CHEMOTHERAPIE. HAAR DOCHTER LAURA VERDIEPTE ZICH IN ALLE ALTERNATIEVEN, ER SCHREEF ER EEN BOEK OVER.

Wat zijn nu belangrijke factoren die ons helpen genezen? Hieronder vindt u zes eigenschappen die mensen die kanker hebben overwonnen, met elkaar gemeen hebben. U kunt deze ontwikkelen als het leven tegenzit – of als de ziekte toch een verhulde zegen blijkt te zijn. Want hoe u tegen de diagnose aankijkt, kan wel eens belangrijker zijn dan u dacht…

1

VERWELKOM VERANDERING

Het staat buiten kijf dat het voor uw geestelijk welzijn beter is kanker te zien als een waarschuwing dan te denken dat u slachtoffer bent. ‘Veel kankerpatiënten die ik spreek en met wie het niet zo goed gaat, hebben het gevoel dat alles wat ze moeten doen een straf is, van het drinken van koolsap tot het ondergaan van chemo,’ zegt Kelly Turner. Ze begeleidt mensen met kanker en schreef er een boek over: Radical remission.

‘Veel patiënten hebben weerstand tegen verandering. Ze willen alleen maar hun oude leven terug.’

De overlevers die ik heb gesproken, waren allemaal bereid oude (eet)gewoonten en denkpatronen om te gooien, hoewel de stappen die zij zetten op weg naar genezing verschillend waren. Toen Nicola Corcoran op haar veertigste te horen kreeg dat ze stadium II van borstkanker had, besloot ze dat het tijd was voor grote veranderingen – maar wel in hanteerbare stapjes. Eerst nam ze haar dieet onder handen: zout, suiker, gluten, zuivel en alcohol verving ze door notenmelk, kortkorrelige rijst en groentesappen. Daarna begon ze met het ontgiften van haar lichaam en gaf ze haar immuunsysteem een oppepper met een reeks natuurlijke behandelingen, waaronder hoge doseringen vitamine C, waterstofperoxide-infusen en hyperthermiebehandelingen (warmtetherapie).

Al snel na haar diagnose pakte ze ook haar emotionele gezondheid aan. ‘Ik probeer me niet te laten leiden door angst, maar door mijn intuïtie en ik leef in het hier en nu,’ zegt ze. ‘Ik kijk naar een situatie en bedenk wat ik ervan kan leren, in plaats van een oordeel te hebben of op mijn gebruikelijke manier te reageren.’ Corcoran is inmiddels kankervrij.

Verandering lijkt te leiden naar herstel, of je nu voor conventionele of alternatieve geneeskunde kiest. Onderzoekers van het kankercentrum MD Anderson in Texas keken naar patiënten die op onverklaarbare wijze langer bleven leven, nadat hun verteld was dat ze terminale kanker hadden. Hun

2 6 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

bereidheid om actie te ondernemen bleek de sleutel te zijn. Een deelnemer aan het onderzoek vertelde: ‘De ziekte schudde me wakker en zette mijn leven in een ander daglicht, waardoor ik dingen meer ging waarderen.’

2

GENIET VAN HET LEVEN

Een blij gevoel is de op een na belangrijkste factor die voorspelt of iemand beter wordt, volgens Sandra Levy, hoogleraar psychiatrie en geneeskunde aan de universiteit van Pittsburgh. Een opgewekt gevoel zorgt voor meer interleukine-2. De synthetische versie van deze molecule – het antikankermedicijn aldesleukin – kost ongeveer € 30.000 en heeft een lange lijst bijwerkingen. Maar medisch onderzoek wijst uit dat u uw eigen interleukine-2-spiegel kunt verhogen door gewoon blij en ontspannen te zijn.

Het klinkt zo simpel. Maar is het dat ook?

Volgens een recent onderzoek werkt ruim een op de drie werknemers in Nederland geregeld over. De aanhoudende druk van het leven in de 21e eeuw maakt dat we niet meer weten hoe we moeten ‘loslaten’.

Voordat mijn moeder Gemma Bond kanker kreeg, leed ze een ‘plichtmatig’ leven, zoals ze zelf toegeeft. Ze voelde zich een slaaf van haar klussenlijst en stelde leuke dingen altijd uit omdat ze nog een klusje moest afmaken. ‘Als ik tegenwoordig met de plaats en maak ik tijd voor leuke dingen, of dat nou een inspirerende spreker op mijn iPod is of blootsvoets met mijn honden door de tuin lopen,’ zegt ze.

3

WEES EEN LASTIGE PATIËNT

Lawrence LeShan, beschouwd als pionier van de psychologische steun aan kankerpatiënten, waarschuwt om geen onderdanige patiënt te zijn. ‘Hoewel de zachtmoedigen de aarde zullen beërven, kun je beter niet zachtmoedig zijn. Tenzij je graag zo snel mogelijk in je eigen stukje aarde wilt belanden,’ schertst hij in zijn boek Een kans op herstel.

Je maakt jezelf misschien niet geliefd als je weigert rustig op bed te gaan liggen, maar het kan je wel helpen genezen. Onderzoekers van de Yale-universiteit hebben ontdekt dat er een direct verband bestaat tussen een actief immuunsysteem en het negatieve oordeel dat de hoofdverpleegkundige over een patiënt heeft. Een recent Brits onderzoek liet zien dat kankerpatiënten ‘doodgingen van

beleefdheid’, terwijl diegenen die geen genoegen namen met nee meer kans hadden op herstel. ‘Te veel mensen durven de arts niet tegen te spreken,’ zegt de Britse professor Jane Plant, auteur van het boek Your life in your hands. ‘Ze kunnen beter duidelijk maken dat ze bij alle beslissingen betrokken willen worden.’

Plant kreeg in 1987 borstkanker. Ondanks een borstamputatie, 35 bestralingen en chemotherapie bleef de kanker terugkomen. De laatste keer, toen ze een kwaadaardige tumor in haar nek kreeg, zeiden de artsen dat ze weinig meer konden doen. Maar Plant weigerde dit medische vonnis te accepteren en stortte zich op een onderzoekscampagne, die leidde tot de ontdekking dat zuivel de oorzaak van haar ziekte was.

Alle overlevers die ik interviewde, durfden zonder uitzondering lastige vragen te stellen. Ze gingen op onderzoek uit en als ze het gevoel hadden dat er iets niet klopte, stonden ze erop dat er meer onderzoek werd gedaan.

4

HEB VERTROUW EN IN DE BEHANDELING

De diagnose kanker kan u vervullen met angst en maken dat u niet meer rationeel kunt denken. Veel deskundigen adviseren daarom dat u een week de tijd neemt om het nieuws te verwerken en alle opties te overwegen. Maar als u eenmaal klaar bent met uw speurwerk en hebt besloten wat de juiste weg voor u is, dan moet u vertrouwen hebben in het behandelplan. Vertrouwen is de grootste, belangrijkste factor.

Nadat bij Rachel Kierath op haar 31e een agressieve vorm van borstkanker werd geconstateerd, werd ze sterk onder druk gezet om een conventionele behandeling te ondergaan. ‘De dag voordat de chemotherapie zou beginnen, dacht ik uiteindelijk: weet je wat?

Ik moet luisteren naar wat voor mij goed voelt. Als ik aan chemo dacht, voelde ik me vreselijk terneergeslagen; alle energie ebde weg… Het leek me afschuwelijk om me de hele dag ziek te voelen en dan de energie te moeten vinden om daartegen te vechten.

Zodra ik had besloten op mijn gevoel af te gaan, de behandeling af te wijzen en het op mijn manier te doen, viel er een last van mijn schouders. Ik wist dat ik mijzelf zojuist had bevrijd van alle spanning en dat het goed zou komen.’ Kierath kreeg een jaar na de diagnose te horen dat ze ‘helemaal schoon’ was.

Nicholas Gonzalez, een vooraanstaand

oncoloog in New York, legt uit wat de kracht van vertrouwen is: ‘Als mensen ergens in geloven, brengt dat een gevoel van ontspanning teweeg, wat zorgt voor genezing.’

Amerikaanse Instituut voor Integratieve Voeding (IIN). ‘Mijn ervaring is dat mensen sneller beter worden als ze zich verbonden voelen met het grote geheel.’

5

6

LAAT LOS

Als u geconfronteerd wordt met een ernstig gezondheidsprobleem, is het misschien gemakkelijker om te denken dat u het slachtoffer bent van verkeerde genen dan te erkennen dat uw gedachten en gedrag uw gezondheid aantasten. Maar het negeren van de emotionele aspecten van kanker kan uw herstel in de weg staan.

Volgens Leonard Coldwell, een oncoloog en autoriteit op het gebied van stressgerelateerde ziektes, is het belangrijker om de oorzaak van kanker vast te stellen dan de tumor weg te halen. ‘Als je twaalf dagen lang driemaal daags vitamine C-injecties krijgt, zullen de kwaadaardige tumoren best verdwijnen. Maar ze komen natuurlijk terug als je de oorzaak niet aanpakt: een slecht huwelijk, een vreselijke baan, het constant compromissen sluiten met jezelf, een gebrek aan hoop, aan liefde, aan eigenliefde. Dat zijn de oorzaken van kanker.’

Ruimte maken voor spiritualiteit heeft mijn moeder – en vele anderen – geholpen de donkere tijden door te komen. Maar niet iedereen is gebaat bij gebed. ‘Voor mensen die agnost of atheïst zijn, betekent spiritualiteit bijvoorbeeld ’s avonds laat een wandeling maken en de uitgestrektheid van de nachtelijke hemel voelen,’ zegt Joshua Rosenthal, oprichter en directeur van het

NEEM DE TOUWTJES IN HANDEN

Ondanks het denkwerk van deskundigen en stapels studies, stuit het gesprek over de psychologie van overlevers nog steeds op hevig verzet. Critici vinden dat je patiënten onnodig belast als je de verbinding tussen lichaam en geest bij de behandeling betrekt, alsof het hun schuld is wanneer ze niet beter worden.

Niets is minder waar. Het nieuwe geneesmodel geeft patiënten hun macht en autonomie terug. ‘Als we kijken naar wie het redt met kanker, zijn het de mensen die de ziekte niet zozeer als een bedreiging, maar als een uitdaging zien,’ zegt medisch wetenschapper Joan Borysenko. ‘Ze stoppen hun energie in dingen waarvan ze weten dat die het verschil kunnen maken, en proberen niet het onbeheersbare te beheersen.’ Ruth Bolletino helpt patiënten de zin in het leven terug te vinden.

Ze legt uit: ‘Wat veel belangrijker is dan de oorzaken, is wat je ertegen kunt doen. Door psychische factoren te veranderen, transformeer je de hele situatie waarin de kanker is ontstaan.’

‘Als mensen ergens in gaan geloven, brengt dat een gevoel van ontspanning teweeg, wat zorgt voor genezing.’

NICK GONZALES, ONCOLOOG

Dit is een bewerkt fragment uit Mum’s not having chemo (Piatkus), door LAURA BOND. Dit artikel verscheen eerder in Medisch Dossier, zie ook: www.medischdossier.org

Met Laura Bond

Volg je eigen weg Evenement Datum: 11 juni Tijd: 20.00 uur Prijs: 10 euro, gratis voor leden Taal: Engels Meer informatie: www.theoptimist.nl/

Wat zijn belagrijke factoren die mensen met kanker helpen genezen? Die vraag hield Laura Bond, journalist en gezondheidscoach (links op de foto), bezig vanaf het moment dat haar moeder Gemma in 2011 kanker bleek te hebben.

De afgelopen jaren sprak ze erover met talloze mensen die genazen van kanker, en meer dan zestig experts en artsen. Ze schreef er het boek Mum’s not having chemo over, en tijdens dit webinar deelt ze haar bevindingen ook met u. Preventie van kanker door leefstijl-aanpassing zal een belangrijk thema zijn.

evenementen

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 2 7

Gezondheid

De dokter die liever niet vaccineert Jayne Donegan leerde tijdens haar medische studie hoe belangrijk vaccinaties zijn geweest. Maar ze ontdekte later dat ze overbodig zijn en waarschijnlijk meer schade aanrichten. DOOR MARCO VISSCHER

H

ALVERWEGE ONS GESPREK

hamert ze erop dat ze toch echt lange tijd voorstander is geweest van vaccinaties. Tijdens haar medische studie was er beslist geen ruimte voor kritiek. Als moeder had ze zonder enige argwaan haar beide dochters de vaccinaties uit het staatsprogramma gegeven. En als arts had Jayne Donegan verontruste ouders telkens gesust en overgehaald.

Maar twintig jaar geleden ontstonden de eerste scheurtjes in haar geloof in de

2 8 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

wonderen van vaccinaties. En die scheurtjes zijn uitgegroeid tot kraters. Als Donegan het heeft over de risico’s van vaccinaties heeft ze het niet over bijwerkingen als pijn, slapeloosheid of huiduitslag. Die reacties zijn immers een alom erkend en heel logisch gevolg van het inbrengen van een lichaamsvreemde stof die het lichaam moet uitlokken te reageren.

Het ĂŠchte gevaar schuilt volgens haar in de gedachte dat we zomaar met een enkele technologische ingreep menen gezondheid

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 2 9

‘We hebben over het algemeen goedaardige kinderziekten verruild voor een chronische ziekte met een hoger sterftecijfer.’

te kunnen garanderen, alsof er geen onbedoelde effecten zijn. Die zijn er namelijk wel degelijk. Zo zijn gevallen bekend van wiegendood en hersenvliesontsteking die in verband zijn gebracht met vaccinaties. Maar wellicht nog veel belangrijker zijn de mogelijke gevolgen op lange termijn: de allergieën en auto-immuunziekten die zo sterk in opkomst zijn sinds we op steeds grotere schaal zijn gaan vaccineren.

Donegan wijst erop dat het sterftecijfer voor kinderen onder de zestien jaar bij astma hoger is dan dat bij de mazelen in de jaren veertig. ‘Wat we in feite hebben gedaan is over het algemeen goedaardige kinderziekten verruilen voor een chronische ziekte met een hoger sterftecijfer’, meent Donegan.

‘Vinden we het soms wel goed dat een kind aan astma sterft, maar niet aan mazelen?

Zelf zou ik mijn kinderen liever blootstellen een chronische ziekte als astma.’

Maar Donegan blijft op haar hoede als haar wordt gevraagd naar de relatie tussen vaccinaties en astma. ‘Wat we in ieder geval weten’, antwoordt ze, ‘is dat niet bekend is wat precies de nadelige gevolgen van vaccinatie zijn. Daar is namelijk nooit goed en deugdelijk uitgevoerd onderzoek naar gedaan. Het is eigenlijk ontstellend, maar van vervolgonderzoek naar de schadelijke effecten van vaccins is nauwelijks sprake.’

Toch zijn er gevaren die heel vanzelfsprekend en logisch zijn, meent ze. ‘Als het wordt afgeraden om baby’s tarwe, koemelk, citrusvruchten en noten te geven, via de mond, vóór ze zes maanden zijn, vanwege het risico op allergieën of infectie, hoe kan het dan goed zijn om vreemde materialen, zoals aluminiumzouten en formaldehyde in hen te injecteren? Van formaldehyde wordt nota bene op een poster in de spreekkamer van mijn huisarts gezegd dat het een bestanddeel is van sigarettenrook en dat het wordt gebruikt om lijken te balsemen.’ Ze ziet het als ‘gezond verstand’ om daaruit te concluderen dat een jong lichaam schade oploopt als je zulke stoffen rechtstreeks toedient.

En al die moderne ziekten? ‘Die horen tegenwoordig gewoon bij het leven’, concludeert Donegan bitter. ‘Tegenwoordig laten mensen hun kinderen overal tegen vaccineren, zelfs tegen een snotneus’, schampert ze.

‘De overheid wil niet dat vrouwen voor hun

3 0 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

kinderen zorgen. Zij moeten actief zijn op de arbeidsmarkt, dus doen moeders van alles om ervoor te zorgen dat hun kind niet ziek wordt.’

En waar zijn al die vaccinaties nu eigenlijk voor nodig? Volgens Donegan zijn kinderen geprogrammeerd om even ziek te zijn voordat ze zich verder kunnen ontwikkelen.

‘Voorafgaand aan elke belangrijke gebeurtenis in je jeugd, zoals het krijgen van je eerste tand, voor het eerst rechtop gaan lopen of van school veranderen, houdt je lichaam grote schoonmaak,’ legt Donegan uit. ‘Het doel daarvan is je lichaamstemperatuur te laten stijgen zodat de enzymen beter hun werk kunnen doen.’

Dan kan het zijn dat het kind gaat zweten, vol slijm zit, moet overgeven of diarree krijgt, of een vorm van huiduitslag. ‘Als we dat proces negeren of verstoren, bijvoorbeeld door kinderen gewoon eten te blijven geven, kan het naar binnen slaan’, zegt Donegan. ‘Dan kan de ziekte invasief worden en kunnen er complicaties optreden.’

Maar als we het proces zijn gang laten gaan, stelt ze, zullen die eerste tand, het rechtop gaan lopen en het wennen aan die nieuwe school niet teveel problemen opleveren. ‘Het zijn heel normale stappen in je fysieke en emotionele ontwikkeling. Ouders moeten gewoon het raam open zetten, hun kind veel laten drinken en weinig laten eten, tenzij het verhongert. Eigenlijk moeten ze het gewoon zijn gang laten gaan.’

Vaccins, concludeert Donegan, zijn dan ook een paardenmiddel voor wat doorgaans geldt als tamelijk onschuldige kinderziekten, die gewoon bij het leven horen, of inmiddels uiterst zeldzame infectieziekten, die inmiddels goed te behandelen zijn. En dat is niet iedereen met haar eens. Er is altijd vrees voor de dood of voor blijvend letsel als gevolg van de ziekten waartegen wordt gevaccineerd. ‘Daar heb ik begrip voor’, begint Donegan, ‘maar dood en blijvend letsel behoren niet tot het normale verloop van deze ziekten; het zijn complicaties.’

‘Weet je’, vervolgt ze, wetend dat het een gevoelig thema is, ‘we zijn geneigd het proces dat bepaalt of iemand aan een ziekte sterft of haar ondergaat als een milde verkoudheid, te beschouwen als een soort loterij. Alsof er daarboven een God is die vanaf zijn wolk beslist: “Die is voor mij.” Maar zo zit het niet. Ons lichaam gedraagt zich, net

als de natuur, volgens een bepaalde logica.

Als je je lichaam en de natuur met respect behandelt, ervoor zorgt dat je goed doorvoed bent en in een goed geventileerd huis woont met iemand die van je houdt, dan zal zo’n ziekte je sterker maken in plaats van zwakker.’

FOTO: HERITAGE IMAGES/GETTY IMAGES

Z

O BEGON HET ALLEMAAL. IN 1994

Zo werden we gezonder Jayne Donegan legt uit waarom niet vaccinaties, maar maatschappelijke veranderingen hebben gezorgd voor een betere gezondheid.

wilde de Britse overheid zeven miljoen schoolkinderen vaccineren met ‘DOOR DE GESCHIEDENIS HEEN ZIJN HONGERSNOOD EN OORLOG ALTIJD het vaccin tegen de mazelen en rodehond. de voornaamste doodsoorzaken geweest. Dat veranderde toen we massaal naar de Jayne Donegan las de informatie van het misteden trokken. In die tijd kwamen ziekten als tuberculose op. Neem het Verenigd nisterie aandachtig. Een mazelenepidemie Koninkrijk omstreeks de achttiende eeuw. De plattelandsbevolking leefde in grote zou op komst zijn, vandaar deze massale armoede. Er was voedselschaarste en veel mensen bezweken daaraan. campagne. Dat was vreemd, vond DoneVervolgens begon de Industriële Revolutie. Mensen trokken massaal naar de gan. Toen dat vaccin in 1968 werd geïntrosteden, waar ze terecht kwamen in sloppenwijken. Ze waren niet alleen maar arm, duceerd, werd aan dokters verteld dat dit de maar leefden bovendien onder mensonwaardige omstandigheden. Werkdagen van infectie met het echte virus zou imiteren. negentien uur waren geen uitzondering. Je leefde op thee, brood en jam – als je geluk Daardoor zou één prik voldoende zijn om had. Van isolatie en ventilatie was geen sprake, dus in de woningen was het of ijskoud, voor de rest van je leven immuun te zijn. of snikheet. Onder die omstandigheden konden ziekten als tuberculose zich razendWaarom dan de vrees voor een epidemie? snel verspreiden.

Donegan herAls je de beschrijvingen van Friedrich las de informaEngels leest over hoe de mensen leefden N N HET EINDE VA DEN FAMILIES AA tie en kwam er in de sloppenwijken van Manchester, dan NDER ZO N IN LONDEN WOON IZE HU TE EEUW IN SLECH N DE NEGENTIENDE maar niet achter. vraag je je niet af waarom zoveel mensen LGENS DONEGA . ZIEKTE WERD VO CCINATIES. GOEDE HYGIËNE T, NIET DOOR VA AR Waarom moest overleden. De vraag is: hoe kon iemand LVA WE OR OPGELOST DO iedereen die zo’n überhaupt overleven? vaccinatie al had Het zijn de sociale omstandigheden gehad dan nóg die verklaren waarom de sterftecijfers een keer? Waarvoor infectieziekten begonnen te stijgen om werd gesteld – niet alleen in absolute zin, omdat er dat zelfs twee mameer mensen kwamen, maar ook relazelenvaccinaties tief, per hoofd van de bevolking. niet voldoende beDe periode daarna was er een van scherming boden grote maatschappelijke veranderingen. tegen zo’n voorEr werden spoorwegen aangelegd die spelde epidemie? verse groente naar de stad brachten. In Hoe kon ze nu in het Victoriaanse Engeland verscheen haar dokterspraktijk de eerste riolering. Drinkwater werd blijven volhouden aangevoerd. Er kwamen wetten die de dat vaccinaties besloop van krotten mogelijk maakten en minimuscherming boden? meisen voor ventilatie en dergelijke. Juist dan zien we een dramatische daling van ‘Wat heeft vaccineren eigenlijk voor zin’, sterftecijfers en niet bij de introductie van vaccins. vroeg ze zich af, ‘als het geen bescherming Tijdens mijn studie werd ons altijd voorgehouden dat er sprake was van een duidelijk biedt bij een epidemie?’ onderscheid tussen enerzijds ziekten die niet langer dodelijk waren dankzij maatschapZe besloot op onderzoek uit te gaan. Inpelijke omstandigheden en anderzijds ziekten die niet langer dodelijk waren dankzij ternet was nog geen waardevolle, toeganvaccinatie. Je zou denken dat iemand met een normale intelligentie – zoals je van een kelijke bron voor iedereen. Er waren wel student medicijnen of een coassistent mag verwachten – zich dan zou afvragen: “Als een paar anti-vaccinatieboeken, maar daar de ene categorie ziekten niet langer dodelijk is dankzij verbeterde maatschappelijke moest Donegan niets van hebben. Ze ging omstandigheden, waarom zou dat dan niet ook gelden voor de andere?” Maar tijdens de – met haar dochters, kleuters nog – naar de studie medicijnen wordt alles afzonderlijk behandeld en het programma is zo overladen bibliotheek van het Bureau voor de Statisdat je niet de kans krijgt kritische kanttekeningen te plaatsen.’ M.V. tiek in hartje Londen. Daar zocht ze in oude,

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 3 1

ziekten waartegen werd gevaccineerd. De data gingen terug tot 1837. En zo vond ze iets wat ze tijdens presentaties nog altijd graag laat zien.

‘Kijk’, begint ze, ‘dit zijn de grafieken van de overheid.’ We kijken naar de sterfgevallen van kinkhoest. In 1950 ligt dat cijfer op iets minder dan vierhonderd. Vanaf het moment dat het vaccin even later wordt gesnel doorzet en vervolgens blijft het sterftecijfer als een vlakke lijn vlakbij de nul. De rend horen: vaccins hebben een einde gemaakt aan gruwelijke ziekten.

‘En kijk nu hier eens naar.’ Ze glundert bij voorbaat, want ze kan de reactie inmiddels uittekenen. De dalende lijn die op de vorige grafiek zo duidelijk werd ingezet, was feitelijk al tientallen jaren aan de gang.

In 1847 lag het sterftecijfer rond tienduizend. Dat getal daalde gestaag richting de eeuwwisseling en viel daarna nog veel snelop staan die beschikbaar zijn, ziet dat kinkhoest al een vrij zeldzame doodsoorzaak was geworden tegen de tijd dat het vaccin werd geïntroduceerd. En datzelfde geldt voor andere ziekten waarvoor we zijn gaan vaccineren. ‘Het sterftecijfer was met meer

BEGIN DIT JAAR IS INDIA OFFICIEEL POLIOVRIJ VERklaard. Dat wordt alom gevierd als een enorme overwinning. Met Pakistan, Afghanistan en Nigeria behoorde India tot de landen waar het maar niet lukte om polio volledig uit te roeien. Jayne Donegan ziet het echter helemaal niet als goed nieuws. Polio was zeer zeldzaam in India, vertelt ze, en redelijk goed onder controle. Het moet dus een enorme lobby zijn geweest, vermoed ze, om een relatief klein probleem met zoveel machtsvertoon op te lossen.

Maar wat verontrustender is: er is een andere gelijksoortige aandoening opgekomen, genaamd Non-Polio Acute Flaccid Paralysis (NPAFP). Deze verlamming is klinisch niet van polio te onderscheiden, maar wel tweemaal zo dodelijk en hangt samen met het gebruik van het orale poliovaccin.

‘Bij toediening van levende vaccins is altijd sprake van een klein aantal mensen dat verlamd raakt door de vaccinatie’, DE GROOTSCHALIGE CAMPAGNE OM POLIO zegt Donegan. ‘Dat staat vast; het is een onomstreden feit.’

IN INDIA UIT TE ROEIEN, GAAT MOGELIJK GEPAARD MET DE En dat is precies wat in India nu op grote schaal is gebeurd, OPKOMST VAN EEN VERLAMMING DIE DODELI JKER IS. meent Donegan. Sommige kinderen kregen volgens haar wel twintig doses, wat hoogst ongebruikelijk is. Donegan baseert zich op studies van Jacob Puliyel, een Indiase kinderarts die in de statistieken terugvond dat er in 2011 zo’n 47.500 extra gevallen waren van NPAFP, boven wat je zou mogen verwachten. Puliyel rapporteerde hierover in het Indian Journal of Medical Ethics.

Donegan noemt het ‘immoreel’ om zoveel geld te besteden aan vaccinaties. India kreeg veel donorgeld om polio uit te roeien, maar op voorwaarde dat het zelf een fors deel zou bijdragen. Het gaat om zo’n 2,5 miljard dollar, uitgegeven in de afgelopen twintig jaar. ‘Als dat geld was uitgegeven aan schoon drinkwater, zouden we zeer waarschijnlijk een algehele verbetering van de gezondheid hebben gezien’, meent Donegan. ‘Kostbare middelen zijn aangewend voor een ingreep die even effectief is als een pleister om een gat in een dijk te dichten.’ M.V.

3 2 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

FOTO: NARINDER NANU/STRINGER/GETTY IMAGES

India poliovrij?

dan 99 procent gedaald voordat het vaccin tegen kinkhoest werd geïntroduceerd’, concludeert Donegan. (Zie ook het kader ‘Zo werden we gezond’ op de vorige pagina.)

Haar ontdekking ziet ze inmiddels als een sterk wapen tegen de argumenten vóór vaccinaties. Destijds was het een schok. Ze had geleerd dat vaccins levensreddende uitvindingen waren, die na eeuwen van algehele misère het volk eindelijk behoedden voor een vroegtijdige dood – en nu begon dat beeld uit elkaar te vallen.

Ze ging de vakliteratuur ook met andere ogen bekijken. Nu viel het haar ineens op dat er niet, strikt feitelijk, stond dat er ná een vaccinatieprogramma polio was uitgebroken, maar dan stond er: ‘ondanks’.

Of wanneer een studie aantoonde dat vaccinaties niet hadden voorkomen dat de ziekte zich voordeed, klonk het in de conclusie dat er dus méér vaccinaties moesten worden gegeven.

In wetenschappelijk onderzoek – ter ondersteuning van de vaccinaties – heeft ze geen vertrouwen meer. ‘In feite komt het erop neer dat de gewenste uitkomst op bestelling wordt geleverd.’ Dat een studie verschijnt in een vakblad, waarin elk artikel tot stand komt nadat anonieme kenners hun goedkeuring hebben gegeven, maakt geen verschil. Donegan moet lachen bij die term, peer review. ‘Dat wil zeggen dat een tijdschrift jouw artikel toestuurt aan mensen die er belang bij hebben dat alles bij het oude blijft. En natuurlijk verwerpen die je conclusie als die afwijkt van wat zij vinden.’

Ze haalt een aforisme aan: ‘Elk nieuw idee begint als ketterij.’

Ook kwamen gevoelens van schuld naar boven, omdat ze zo gedachteloos haar eigen kinderen had laten vaccineren. ‘Hoe kon ik als “goed geïnformeerde” medicus zo dom zijn geweest?’ Ze besloot om dat niet meer te laten gebeuren. Wanneer koorts zich aandiende bij haar dochters, lette ze erop dat de symptomen niet zouden worden onderdrukt, zodat het lichaam de kans kreeg om zichzelf schoon te maken.

H

ET STANDPUNT VAN DONEGAN

wordt inmiddels in de samenleving steeds breder gedragen. Een argwanende houding tegenover vaccinaties is niet langer voorbehouden aan traditionele, reli-

Tot ergernis van de gevestigde orde, waar critici al gauw worden weggezet als onverantwoord, alternatief en vaag.

Donegan vindt er niets vaags aan. ‘Als de voorstanders zoveel vertrouwen hebben in vaccins, waarom zijn ze dan bang dat ziekten opnieuw opduiken en kinderen treffen die gevaccineerd zijn? Als vaccins zouden werken, zouden zij immers beschermd moeten zijn.’

En ze wijst erop dat oorspronkelijk ‘vaccineren’ en ‘immuniseren’ door elkaar werden gebruikt. Dat was ook logisch: door te vaccineren, ontwikkelde je antilichamen, zodat je de ziekte niet (meer) zou krijgen.

Dat was althans het idee. Maar de terminologie is aangepast, zodat nu het woord ‘bescherming’ overal opduikt. ‘Dat is een nogal nietszeggende term’, stelt Donegan, die heel goed weet dat ze haar criticasters op de kast jaagt door hen te beschuldigen van slap geouwehoer.

Maar dat betekent niet dat Donegan het altijd eens is met de ouders die kritisch staan tegenover vaccinaties. Ze verwijst naar ouders die zeggen dat ze hun kinderen niet aan de risico’s van een vaccin willen blootstellen. ‘Aan die argumentatie heb ik nou echt de pest’, zegt ze. ‘Heel egoïstisch vind ik het. Dan zouden mensen met recht kunnen zeggen: waarom moet ik mijn kind in gevaar brengen zodat jij niks hoeft te doen? Zelf zou ik het heerlijk vinden als mijn kinderen ziek werden, bij voorkeur de bof, mazelen en rodehond. Ik heb ze allemaal gehad en beschik daardoor over de juiste antilichamen. En ik wil dat zij die ook krijgen.’ Dát zou volgens haar het argument moeten zijn om tegen vaccinaties te zijn.

‘Ik ben niet tegen vaccinatie; ik ben vóór gezondheid. Ik zeg nooit dat je niet mag vaccineren, want daarmee zou ik dezelfde fout maken als de overheid, die stelt dat je het juist wel moet doen. Mensen hebben verschillende behoeften, en wat ze vooral nodig hebben, is informatie. Het is belangrijk om verder te kijken dan alleen de informatie die het ministerie van Volksgezondheid verschaft.’ En als je alle informatie hebt verzameld, moet je tot een keuze komen ‘die voor jou, je gezin, je leefomstandigheden en je opvatting van gezondheid de beste is’.

Is er volgens haar een goede reden om te vaccineren? ‘Kijk, veel ouders zijn niet

‘Het is eigenlijk ontstellend, maar van vervolgonderzoek naar de schadelijke effecten van vaccins is nauwelijks sprake.’

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 3 3

En nu?

Handreikingen aan jonge of aanstaande ouders (en anderen) om verstandig om te gaan met vaccinaties.

In Nederland zijn vaccinaties niet verplicht, maar volgens het Rijksinstituut voor Volksgezond heid en Milie (RIVM) ‘wel verstandig’. Kinderdagopvangcentra of scholen mogen uw kind niet weigeren wanneer het niet alle vaccinaties heeft gehad.

Verdiep u in het onderwerp vóórdat uw eerste baby is geboren.

Overweeg later te beginnen met vaccinaties, zeker wanneer uw kind borstvoeding krijgt en niet geregeld naar de dagopvang gaat. Als u later begint, zullen bovendien een aantal vaccins komen te vervallen.

Zeg de afspraak om te vaccineren af wanneer uw kind ziek of niet lekker is.

Geef uw kind extra vitamine C, al vanaf twee weken voor de afspraak bij het consultatiebureau. Bij een homeopathi sche arts kunt u informeren naar de mogelijkheden voor het gebruik van een homeopathisch middel dat is gemaakt van het vaccin.

Haal niet meerdere prikken tegelijk, maar slechts een.

Haal nooit het griepvaccin, ongeacht de leeftijd.

Less vooraf de bijsluiter, zodat u weet van de bijwerkingen en de ingrediëntenlijst.

Geef bij thuiskomst, nadat uw kind een vaccinatie heeft gehad, nooit een Paracetamol. Houd uw kind 24 uur goed in de gaten. Na een week of twee reageert het immuunsysteem nog maals, dus wees ook alert vanaf tien tot twintig dagen na de vaccinatie.

Overweeg Homeopathische Profylaxe (HP), ontwikkeld door de Australische arts Isaac Golden, als alternatief voor vaccins.

Als u wilt afwijken van het standaardschema in het Rijksvaccinatieprogramma kunt u losse vaccins en combivaccins via de huisarts verkrijgen bij de apotheek of International Pharmacy.

Leer vroege symptomen van ziekte te herkennen en weet wat u moet doen.

Stimuleer de opbouw van het natuurlijke afweersysteem, bijvoorbeeld door gezonde voeding, voldoende slaap en het voorkomen van stress.

Met dank aan de Nederlandse Vereniging Kritisch Prikken, www.nvkp.nl

gelukkig met het idee van vaccineren, maar ze zijn wel heel bang voor de ziekten. In hun hart zouden ze misschien liever niet vaccineren, maar ze zijn gewoon angstig. Tegen die ouders zeg ik: Als je je telkens weer angstig en radeloos voelt zodra je kinderen iets mankeren, kun je ze misschien beter laten vaccineren. Kinderen zijn heel gevoelig voor de stress en de angsten die hun ouders ondergaan als zij ziek zijn. Als gevolg daarvan maken ze enorme hoeveelheden steroïden aan, wat ten koste gaat van hun immuunsysteem en hun vermogen om op eigen kracht een ziekte te boven te komen. Dus voor de kinderen pakt dat juist slecht uit. Volgens mij kunnen zulke ouders hun kinderen dan ook maar beter tegen alles vaccineren – en gelukkig zijn. Wel moeten ze erop letten dat als een kind hoge koorts krijgt – om van alle rommel af te komen die in het vaccin zit – het niet uitgeput mag raken.’

Maar een paardenmiddel blijft het. ‘Of je nu wel of niet vaccineert, elk kind moet van tijd tot tijd een infectieziekte krijgen om een volgende stap te kunnen zetten in zijn of haar ontwikkeling, en het is belangrijk om te weten hoe je daarmee om moet gaan’, besluit Donegan. ‘Er zijn namelijk heel wat aandoeningen waarvoor geen vaccins bestaan en waaraan je kind toch kan sterven of blijvend letsel overhouden. Je zult gewoon goed voor ze moeten zorgen.’ heeft een nieuwe herinnering van het RIVM opzijgelegd.

MARCO VISSCHER

Gezond zonder prikken Cursus Maak uw interesse kenbaar en wij houden u op de hoogte. Ga naar: www.theoptimist.nl/ vaccinaties

3 4 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

Dit artikel over vaccinaties nodigt uit tot verdere verdieping van de materie. Omdat Jayne Donegan zich in een laat stadium wegens een overvolle agenda terugtrok om een online cursus voor onze lezers te verzorgen, zijn we op het moment van het ter perse gaan van deze uitgave druk doende een geschikte vervanger te vinden. Deze cursusleider zal meer aangeven over de gevaren van vaccinaties, waar u aan kunt denken als u besluit uw kind te vaccineren en wat u kunt doen om de gezondheid van uzelf en uw kinderen te bevorderen zonder prikken.

Op www.theoptimist.nl/vaccinaties kunt u alvast uw interesse in de cursus kenbaar maken. Wij houden u dan op de hoogte, zodra meer informatie bekend is.

“Veel mensen weten niet goed wat de ziekte van Parkinson nu eigenlijk inhoudt. Ze denken direct aan trillen, maar er komt nog zoveel meer bij kijken. Parkinson hield hem dag en nacht in zijn macht.”

Dank voor uw steun!

Hoofdweg 667A, 2131 BB Hoofddorp, Telefoon: 023 - 5540755, Fax: 023 - 5540775 E-mail: info@parkinsonfonds.nl, www.parkinsonfonds.nl, IBAN: NL10ABNA0504201530, BIC: ABNANL2A, KvK-nr.: 34103067

11 mei 2014

My religion is very simple.

My religion is kindness.

De DaLai Lama weLzijN, wijsheiD eN Compassie Kom naar de lezing van de Dalai Lama en laat je inspireren door een van de grootste geestelijke leiders van deze tijd.

De 78-jarige Nobelprijswinnaar van de Vrede geeft op zondag 11 mei in AHOY Rotterdam de volgende lezingen: 10.00 - 12.00 Boeddhistische les ‘De Drie Hoofdzaken van het Pad’ 13.30 - 15.30 Lezing ‘Welzijn, Wijsheid en Compassie’

DaLai Lama NeDerLaND 2014

Kijk voor het programma en tickets op www.dalailama2014.nl

Column

Lisette Thooft Journalist, spreker, mythosoof en auteur van onder andere Wie domme dingen doet, wordt wijs. www.lisettethooft.nl

Het mislukte hoort erbij

FOTO: TESSA POSTHUMA DE BOER

WE GOOIEN BIJNA EVENVEEL VOEDSEL WEG ALS WE

opeten. Dat heeft veel oorzaken, maar één ervan is dat we geen kromgegroeide wortels, te korte komkommers of raargevormde aardappels in de schappen willen. Alles wat ‘mislukt’ is, gemeten naar het standaardproduct, is onverkoopbaar.

Ik doe er zelf aan mee, want ik kies in de winkel ook zorgvuldig de rechte penen en de appels zonder plekjes.

Maar rara – de kromme worteltjes, de doorgeschoten boerenkool en de uitwaaierende broccoli van onze eigen moestuin eten we natuurlijk wel met smaak op. Dan begrijp je ook waarom het allemaal standaard moet zijn.

Niet vanwege de smaak, want die is prima.

Vreemdgevormde groenten kosten gewoon meer tijd om schoon te maken en te verwerken. Ze zullen ook wel meer ruimte innemen – en zo kom je weer uit op die vermaledijde cijfers onder de streep. Kennelijk is het winstgevender om alles weg te gooien wat niet volmaakt is, dan om het een plaats te geven in ons leven.

Maar waar zouden we zijn zonder het mislukte? der altijd het lekkerst. Als ze een stapel bakte, kwam de eerste meestal in een vormloos hoopje op een bord terecht. We vochten erom wie dat mocht opeten: mmm, van vrijheid. Het vakantiegevoel dat je hebt op een dag

Alles wat had kunnen zijn maar het niet werd, verrijkt ons.

dat de stoplichten niet werken. Of als een afspraak niet doorgaat.

In de natuur mislukt nooit iets. Het spreekwoordelijke zaad dat op de rotsen valt, is maar al te welkom bij de vogels. Bloemen in de knop gebroken hoef je niet te bewenen, want ze worden compost en verrijken de humuslaag van de bodem. Net als vruchten die al verrotten voor ze opgegeten kunnen worden, stengels die vertrapt raken en zich niet meer weten op te richten, vogelnestjes die verstoord worden zodat de jongen nooit uitvliegen.

For all sad words of tongue or pen the saddest are these: It might have been, schreef dichter John Greenleaf Whittier en het werden gevleugelde woorden, maar hij had ongelijk. Alles wat had kunnen zijn maar het niet werd, verrijkt ons. Al het mislukte is nuttig, als een geestelijke humuslaag in ons bewustzijn.

Als je er per se om wilt wenen, doe het dan met een glimlach. Zoals in het geweldige kinderverhaal van de kinderboekenschrijver Arnold Lobel over Uil die wel trek heeft in een kopje tranenthee. Hij zet een theepot klaar en gaat aan treurige dingen denken: stoelen waarvan een poot ontbreekt, potloodjes die te klein zijn geworden om te gebruiken, lepeltjes die achter het fornuis zijn gevallen… Als hij uiteindelijk een potje vol gehuild heeft, schenkt hij zichzelf vergenoegd een lekker kopje in.

Kromme wortels en rare aardappeltjes die nooit opgegeten worden, dát is pas iets om ons druk over te maken.

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 3 7

Leven

‘We moeten gewoon verder denken’ Hij behoort tot de interessantste en meest uitdagende denkers van onze tijd. Maar buiten een kleine groep enthousiaste volgelingen, is hij nauwelijks bekend. Een portret van Maarten Zweers, door de ogen van fan GEERTJE COUWENBERGH.

FOTO’S: RIKKERT HARINK

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 3 9

N

ADAT IK EERST IN DE VERKEER-

de tuin sta, wijst de buurvrouw op ‘dat kleine huisje’ wanneer ik vraag naar nummer 1a. Daar, tussen de bomen, overwoekerd haast, zie ik een soort boshut. Zonder huisnummer, zonder bel. Het verbaast me om de een of andere reden niet.

Ik klop op de deur. Maarten Zweers, vijfenzestig jaar, doet open en ziet eruit als iemand die net diep heeft zitten denken, voor zijn iMac gebogen, waar zes verschillende pagina’s van zijn nieuwste werk, Orfeo’s nieuwe lied (dat in juni uitkomt), tegelijkertijd openstaan. Ik zie hem met zijn compacte, fitte en felle verschijning al door de mazen van het conventionele gedachtennet glippen. Het huisje staat vol met oude spullen – een comtoise, een Friese staartklok, een cd-box van operazangeres Maria Callas die er onaangeraakt uitziet.

‘Maarten Zweers schetst een wereldbeeld dat mij een perspectief biedt op een grotere werkelijkheid dan het reductionisme dat in onze tijd de boventoon voert. Zijn werk geeft me geloof en vertrouwen dat ik een uniek deel ben van een zinvol geheel, niet een speelbal van toeval en causaliteit. Het geeft me de realisatie dat ik een mate van verantwoordelijkheid heb voor de paar kubieke meters kosmos die mij omringen.’

JOHAN SCHABERG, PUBLICIST EN ADVISEUR OP HET GEBIED VAN ORGANISATIE EN BESTUUR

‘Het is een mannenhuis’, excuseert hij zich wanneer ik hem volg naar een kleine keuken, waar hij thee maakt. Hij woont samen met zijn oudste zoon. Tijdens het schrijven van dit artikel zal Zweers verhuizen naar het oosten van het land, waar hij samenwoont met zijn vriendin. Ik vind het spannend hier nu te zijn en stuiter wat onhandig door het huis. Hier kookt hij dus die volkomen unieke ideeën, schiet er door mijn hoofd, terwijl ik om me heen kijk.

‘De voordrachten van Maarten Zweers hebben tot doel antwoorden te vinden op actuele, individuele en maatschappelijke levensvragen. Daarbij komen grote, revolutionaire perspectieven in zicht’, zo staat te lezen op de website van Zweers. Zoals dit al doet vermoeden, valt zijn werk niet eenvoudig samen te vatten. Eén ding is zeker: 4 0 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

niet eerder ontmoette ik iemand die Wagner, abstract logisch denken, Shakespeare, wiskunde, God en liefde met zoveel gemak in één adem bij elkaar brengt als Zweers.

Volgens deze Delftse ingenieur, voormalig zanger, theaterdirecteur én esotericus, leven we in een tijdsgewricht waarin nuchterheid een ondeugd wordt. Waarin we steeds meer worden geconfronteerd met oneindigheden en moeten leren om abstract logisch door te denken, ook als het ons voorstellingsvermogen te boven gaat.

Dat aan mijn vermogen om abstract logisch door te denken nog wel wat te verbeteren valt, verbaast me – een ras-alfa – niet echt. Maar van een cultuur die zich zo rationeel voordoet als de onze, zou je toch denken dat ze geen moeite zou hebben met Zweers’ haast wiskundige denkmodellen.

Toch staat volgens Zweers het ‘blindstaren op fenomenen in deze wereld’ het nadenken over het echte mechanisme achter deze fenomenen in de weg. Door de bomen zien we het bos niet meer.

Een goed voorbeeld daarvan noemt hij de economische crisis. Op uitnodiging van de Caux Round Table bezocht hij een tijdje geleden een bijeenkomst met enkele ‘grote jongens’ uit de politiek en het bedrijfsleven.

Tot zijn verbazing ging het gesprek enkel over wat er economisch en politiek gebeurt, zonder een enkele bevraging over waarom het gebeurt. ‘Wat is het mechanisme waarom onze wereld zich zo ontwikkelt, en niet anders?’ Zweers bemerkt dat veel mensen ophouden met denken wanneer ze het zich niet meer kunnen voorstellen. ‘Dit is de kern van het probleem’, stelt hij vast. ‘Mensen lazen het grotere overzicht.’

Dat grotere overzicht is volgens Zweers een snel veranderende wereld waarin traditioneel denken terrein verliest; van het oude militaire denken en het politieke denken in tegenstellingen tot de starheid van de wetenschap. ‘Over de financiële wereld hoeven we het natuurlijk niet eens meer te hebben’, ‘Het oude denken loopt vast’, vervolgt hij. ‘De oude moraal loopt vast. De oude esoterie en oude religies hebben geen antwoorden meer op de vragen van de nieuwe tijd. Die zijn niet meer te handhaven. Daar is geen revolutie mogelijk.’ Evolutie is een voortborduren op iets wat er al is. Een revolutie is drastischer, iets nieuws. En laat dit nu precies zijn waar we volgens Zweers voor

staan: een grote bewustzijnsverandering.

Ik ontmoette Zweers vijf jaar geleden bij de uitgang van de keuken van een kasteel in Frankrijk. Hij gaf daar een week lang lezingen, ik bezocht er een ander programma.

Ik had het geluid van menig Wagner-fragment door het kasteel horen schallen zonder er verder veel van te denken. Tot we elkaar toevallig spraken. Zittend op de rand van een gietijzeren tafeltje vertelde hij enthousiast waar zijn lezingen over gingen.

Vraag me niet wat hij precies vertelde – een terugkerend patroon dat een thema werd in mijn relatie tot zijn werk – maar in die vijf minuten leerde ik meer dan in de voorafgaande vijf jaar.

Omdat ik op het punt stond terug te rijden naar Nederland, kocht ik ter plekke zijn audioboek Het paard van Troje (‘Een muzikale

MAARTEN ZWEERS, THUIS: ‘DE WETENSCHAPPER DIE ZEGT DAT WE NOG DRIE STAPPEN VERWIJDERD ZIJN OM ALLES TE KUNNEN BEGRIJPEN IS EEN DWAAS. DIE HEEFT NIET DOOR HOE DE ONEINDIGHEID IN ALLES SPEELT.’

collage over de veranderingen in onze wereld’). Ik beluisterde het tijdens de terugweg.

Sindsdien is mijn wereld nooit meer hetzelfde geweest. Het leek alsof ik toegang kreeg tot een enorme, onbekende mijn, bomvol schatten en ruwe edelstenen. Dynamietstaven gingen af in mijn hart en geest, en ik begon letterlijk ruimer te denken. Ik kan gerust zeggen dat mijn eigen boeken putten uit de mijn van Zweers’ gedachtengoed.

Nu we jaren later bij hem thuis verder praten over zijn werk, beken ik direct dat ik alles uit de kast moet halen – van mijn intellectuele en logische tot diepste spirituele vermogens – om hem te kunnen volgen. En dat ik het dan nog maar nauwelijks kan bijbenen. ‘Je slaat de spijker op zijn kop’, zegt Zweers opgelucht wanneer hij een theemok voor me neerzet op de houten tafel en gaat

zitten. Volgens hem is er slechts een handvol mensen die zijn werk écht begrijpt.

Nadat ik me in stilte voorneem om vóór het einde van mijn leven bij die handvol te behoren, vraag ik hem waarom hij denkt dat zijn werk zo ingewikkeld is voor zoveel mensen. Hij zegt er langzaamaan achter te komen wat het probleem is. Het is iets wat hij zich niet kan voorstellen ‘maar moet aanvaarden,’ namelijk dat echt abstract logisch doordenken voor velen een grote uitdaging is. Zelfs voor zijn Delftse vrienden met hun mathematische denktrant.

De kweekbodem van Zweers’ ideeën lag in de fascinatie die hij al op jonge leeftijd had met de grote symbolische theaterwerken – met name het werk van Shakespeare en Wagner. Hij trof er ‘een ongelofelijke diepe samenhang en logica’ in aan.

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 4 1

Hij draait zich om en wijst naar een portret dat boven de piano hangt. Het is een portret van zijn grootvader, de befaamde componist Bernard Zweers. ‘Ik heb hem nooit gekend, maar hij heeft me altijd enorm gefascineerd en geïnspireerd. Hij ging in 1876 op 22-jarige leeftijd als jonge componist naar de wereldpremière van Wagners Ring des Nibelungen in Bayreuth. Stel je eens voor… Daar heeft hij toen deze piano gekocht en meegebracht.’

Naast de klassieke meesterwerken was de jonge Zweers geïnteresseerd in esoterische en levensbeschouwelijke thema’s. Hij heeft naar eigen zeggen zijn spirituele kant van zijn Russische moeder. Zijn vader daarentegen maakte aan tafel grappen over de Bijbel en was eerder agnostisch. Als hij dan

‘Juist in deze tijd, waarin we door een grote transitie gaan, biedt zijn concept een logisch houvast voor mensen die het grotere kader niet zien of zoeken. Of voor hen die crisis. Daarom is het van groot belang dat zijn denken en zijn concept op een veel grotere schaal bekend worden en besproken worden. Het verspreiden van zijn gedachtengoed zou velen kunnen helpen veel beter te begrijpen wat er op wereldschaal aan de hand is, waarom gebeurt wat er gebeurt en waar we, als mensheid, naartoe zouden moeten.’

PETER HAGEDOORN, SECRETARIS-GENERAAL VAN DE EUROPEAN CIO ASSOCIATION

weer eens met veel theater een grap over een bijbelverhaal had gemaakt, zei zijn moeder heel rustig en liefdevol, maar daardoor zo superieur: ‘Maar het is toch geen onzin.’

Als tiener luisterde Zweers graag naar preken van dominees op de radio. Niet uit kerkelijke belangstelling of omdat hij het met ze eens was, maar vanuit belangstelling voor de geestelijke wereld en omdat ze ‘zo rechtlijnig met hoofdlijnen bezig waren’.

Het systematisch denken ontwikkelde Zweers verder tijdens zijn opleiding als ingenieur in Delft. Spiritualiteit en mathematisch denken lijken misschien in tegenstelling met elkaar te staan, maar een bevriende constructeur leerde hem de esoterie in te duiken zonder ervoor terug te deinzen, en daar de logica in te vinden. ‘Hij heeft me duidelijk gemaakt dat het juist géén zweverij is.’ Op 4 2 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

zijn vierentwintigste werd Zweers vrijmetselaar. De bouwstenen van zijn leven – de liefde voor kunst, de logica en de esoterie – waren gelegd. In zijn studententijd studeerde hij zang en maakte hij enkele jaren deel uit van het koor van De Nederlandse Opera.

Na een korte tijd als ingenieur gewerkt te hebben, werd hij op dertigjarige leeftijd directeur van de Twentse Schouwburg in Enschede. In de tien jaar dat hij er directeur was, ontdekte hij hoe een esoterische gedachtenwereld in alle grote symbolische verhalen te vinden is. ‘Een mythe dramatiseert een bepaald krachtenspel in het leven’, redeneert hij, ‘zoals een wiskundige formule een natuurwet beschrijft’.

In 1988 werd hij zelfstandig ondernemer en maakte analyses van werken van Mozart, Beethoven en Wagner, maar ook van Shakespeare en nog anderen. In de loop van de tijd ontdekte hij niet alleen een enorme logica binnen deze meesterwerken, maar ook ertussen. Uiteindelijk bracht dat Zweers ertoe om in zijn werk en voordrachten bovenal levensbeschouwelijke thema’s te bespreken en deze te illustreren met muzikale fragmenten uit die meesterwerken. En die formule werkt: inmiddels laat een trouwe groep spelers uit de politiek en het bedrijfsleven zich inspireren door zijn werk.

V

OLGENS ZWEERS LEVEN WE IN

een tijd van revolutie. En wel een van een omvang waarbij alle andere revoluties verbleken. De Franse revolutie en de industriële revolutie betroffen ‘een paar mensen’, zegt hij, maar nu betreft het ‘alle mensen op aarde en zelfs de hele planeet’.

En daarmee verlaten we de reikwijdte van de meeste politici, economen en filosofen, en betreden we de gedachtenwereld van Zweers. Volgens hem kunnen we pas op een constructieve manier omgaan met deze ingewikkelde tijd wanneer we begrijpen waarom we worden geconfronteerd met economische en klimatologische crises, en met toenemend religieus fanatisme. De fundamentele aanname om dit te kunnen, is volgens Zweers het logische gegeven dat er naast een fenomenale wereld – de wereld van het zichtbare, het materiële – ook een niet-fenomenale wereld moet zijn: de wereld van de geest.

Zweers geeft het voorbeeld van twee verschillende schilderijen aan een muur. Het antwoord op de vraag waarom ze verschillen, weten we allemaal: er ligt een ander

idee, een ander gedachtengoed ten grondslag aan elk creatief werk. Ook het feit dat het ene huis er anders uitziet dan het andere, kunnen we gemakkelijk verklaren door het feit dat er simpelweg een andere bouwtekening was.

Dat aan alles in de fysiek-materiële wereld een idee ten grondslag ligt, klinkt logisch wanneer we denken aan kunstwerken en huizen, maar die logica doortrekken naar bijvoorbeeld de maan, een bos of een individu, vinden we lastig. ‘Waarom ziet de zon er anders uit dan de maan?’, vraagt Zweers zonder het antwoord af te wachten. ‘Omdat er natuurlijk een ander concept achter zit.

Dat dit concept voor ons ongrijpbaar is, is iets anders, maar het moet er wel zijn. Dat is een kosmische wet die voor alles geldt. Dus zowel voor de graankorrel als voor de zandkorrel als voor Mars, voor Piet of Jan, of een olifant: alles heeft een concept, een bouwtekening, of in elk geval een niet-fysiek gegeven dat verantwoordelijk is en correspondeert met de vormgeving die we zien.’

Te zeggen dat het niet bestaat, noemt Zweers net zo dwaas als zeggen dat positieve getallen wel, maar negatieve niet bestaan.

Zeggen dat er achter de vormgeving van een potlood wel een idee ten grondslag ligt (zodat iemand kan tekenen en de producent er geld mee verdient), maar achter bijvoorbeeld mij – ‘Geertje’ – niet, noemt Zweers ‘een prachtig voorbeeld van hoe nuchterheid eigenlijk enorm domme resultaten oplevert’.

Volgens Zweers heb je pas de mogelijkheid iets vorm te geven als je er een idee over hebt – hoe zinnig of onzinnig dat idee ook is. Volgens de wetten van de logica moet het omgekeerde ook waar zijn, en moeten ideeën ontstaan uit de confrontatie met vormen – van mensen tot keukens en bomen, oorlogen en auto’s. ‘Er is immers niets wat zijn tegendeel niet kent’, zegt Zweers vastberaden. ‘Naast rechts is links, naast yang is yin, naast dag is nacht, als er een plus is, dan is er een min. En die twee staan ook met elkaar in wisselwerking, en die wisselwerking is in alles.’

Hij vervolgt: ‘Daarom is de kwantummechanica zo’n ongelofelijke ontdekking geweest. Eigenlijk veel groter en revolutionairder dan de relativiteitstheorie van Einstein, want de kwantummechanica geeft aan dat bewustzijn invloed heeft op wat wordt waargenomen. Alleen, die ultieme consequentie durft men niet te trekken. Men blijft steken in de fenomenen. Er zouden nieuwe

visies op het leven ontstaan en in plaats van dat dit ons leven zou bedreigen, zou het vele levensraadsels kunnen oplossen.’

Dat ideeën ingegeven worden door confrontatie met dingen om je heen – en niet magisch uit de lucht vallen – kan ik volgen.

Check. Dat er een bouwtekening achter elk huis is ook. Check. Maar ik vind het nogal iets om dat gegeven consequent logisch door te trekken naar alles. Het is nogal een idee om toe te laten dat er achter elke vorm een idee schuilt.

Zo sta ik tegenwoordig regelmatig te staren naar een paddenstoel, een afgeragd winkelwagentje of, lastiger nog, mezelf, terwijl ik me afvraag welk idee er in vredesnaam aan ten grondslag ligt. Negen van de tien keer kom ik er niet uit, maar gelukkig is dit geen probleem, vindt Zweers. ‘Het enige wat echt dom is’, beweert hij, ‘is te zeggen het bestaat niet op het moment waarop je het je niet meer kunt voorstellen. De onbegrijpelijkheid zit hem er niet in dat de formule onbegrijpelijk is, maar omdat er in alles oneindigheid, en dus ook in veel een oneindige gecompliceerdheid, zit.’

Hij verbeeldt dit door zijn handen bij elkaar te houden in een bolvorm. ‘Als dit je kennis is, en je kennis wordt steeds groter, dan wordt het raakvlak met het onbekende ook groter. Dus hoe meer je weet, hoe meer je ontdekt wat je niet weet. Het mysterie wordt steeds duidelijker naarmate de bol groter wordt. De wetenschapper die zegt dat we nog drie stappen verwijderd zijn om alles te kunnen begrijpen, is een dwaas. Die heeft niet door hoe de oneindigheid in alles speelt.’

Kijk, en daar kan ik dan weer wat mee.

Precies dit maakt Zweers anders dan de gezich niet laat kennen – een mysterie of God – is geen eindpunt van de gedachtengang, maar ten diepste onderdeel ervan. Als het werk van Zweers me iets over mezelf heeft geleerd, dan is het wel dat ik afhaak wanneer ik het me niet meer voor kan stellen.

Bij Zweers kom je daar niet mee weg. Hij nodigt je constant uit om door te blijven denken, gesteund door de wetten van de logica.

Bovendien is dat oprekken van geest en hart volgens Zweers precies wat deze tijd van ons vraagt. ‘We worden door de natuurkunde en de sterrenkunde gedwongen om langzamerhand te gaan leven met het feit dat het nergens ophoudt, net zoals het in die atomen ook niet ophoudt. De wiskunde laat in

alles zien dat je getallen oneindig kunt vergroten en verkleinen. Of je nu naar rechts gaat of naar links gaat, naar boven of beneden, in het verleden of in de toekomst. Er schuilt in alles oneindigheid, en vaak ook een oneindige complexiteit.’

Deze oneindige vergroting van onze kijk op de wereld ziet Zweers bijvoorbeeld terug in de zich steeds verder ontvouwende technologische wereld. ‘Als je mensen twintig jaar geleden had verteld over de mogelijkheden van het internet, dan hadden ze je voor gek verklaard.’

Maar Zweers is niet iemand die met nostalgie terugkijkt naar de tijd dat we nog telefoonnummers uit het hoofd kenden. De aversie tegen technologie in sommige ‘zogenaamd liefdevolle, esoterische, antroposofische kringen’ moet volgens hem zelfs

‘Met zijn Hermes herboren heeft Maarten Zweers imposant en intrigerend werk geleverd. Het is de culminatie van jarenlange intensieve studie van de grote muzikale en literaire meesterwerken van onze cultuur, en de daarin verscholen wijsheden over wereld en leven. Op basis van de stelling dat al het bestaande zijn pendant heeft in de logische redeneringen een alomvattende theorie over de aard van het leven uit. Zweers schetst een revolutionair wereldbeeld dat ons kan helpen de doorbraak te maken naar een nieuwe tijdgeest.’

HERMAN WIJFFELS, ECONOOM EN VOORMALIG VOORZITTER VAN DE SOCIAAL-ECONOMISCHE RAAD

dat technologie een ongelofelijk instrument is om ons in de nieuwe tijd de gelegenheid te geven op een hoger plan ons in het leven in te zetten. En dat het dus een gigantische zegen is.’

Hij verzit even. ‘De mens heeft tot nu toe eigenlijk altijd in het slijk der aarde moeten ploeteren voor de eerste levensbehoefte. En al die robots, computers, 3D-printers, noem maar op – en alles wat nog gaat komen – ontneemt ons zoveel dagelijkse rompslomp.

We zullen daarmee moeten leren omgaan, maar uiteindelijk krijgen we tijd vrij. Niet om nog meer domme televisie te kijken, maar om andere levenstaken op te pakken, met name de medemenselijke. Dus meer tijd aan zorg, het onderwijs en nog veel meer waar we ons nu nog niet bewust van zijn.’

De technologie geeft ons dus de mogelijkheid meer ‘levenstijd’ vrij te maken voor dingen die er echt toe doen. En volgens Zweers’ wetten van de logica moet er een wederzijds oorzakelijk verband bestaan tussen de mens en de technologie. ‘Als twee mensen elkaar ontmoeten, dan zit er een boodschap in voor beide partijen. De boodschap kan heel verschillend zijn. Dat geldt niet alleen voor mensen, ook tussen de ontmoeting van de mensheid en technologie.’

Op de vraag wat de technologie ‘haalt’ uit de ontmoeting met ons, geeft Zweers een waarschuwing: dit is heel mystiek denken.

En hij vertelt dat het volgens hem een verhoging van het bewustzijn van die computers, tablets en smartphones zelf is. ‘Als je een hoogbegaafd paranormaal mens vraagt of er bewustzijn zit in zand, dan zegt die MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 4 3

natuurlijk, anders zou het geen vorm hebben. Alleen, het is niet ons bewustzijn; dat zegt natuurlijk niet dat het er niet is.’

In het geval van onze relatie met technologie is dit een confrontatie met wat wij mensen hebben gemaakt. ‘Het is niet alleen zo dat die chipjes en apparaten óns helpen, maar wij verhogen ook díe materiële wereld’, zegt Zweers. ‘Als je heel abstract doordenkt, is het precies hetzelfde als de godenwereld die mensen nodig heeft om zichzelf te verrijken.’ Ik moet toegeven: mijn smartphone lijkt inderdaad bij elke upgrade slimmer te worden.

Toch is dit nu een van de vele Zweersiaanse voorbeelden waarvan mijn hersens en vaste denkkaders kraken. Hij ziet het en zet door: ‘Wanneer je alleen maar praktisch blijft denken, kom je er niet uit. Wanneer je bereid bent het abstract te nemen en zegt zo boven, zo beneden, is het alleen een schaalverschil. Zodra je dat vermogen in jezelf

‘Op fascinerende wijze weet Maarten het onderwerp interculturaliteit aan te snijden in een groep van talenten van niet-Nederlandse afkomst. Geboeid en gevangen in Maartens woorden en verhalen, weet iedere aanwezige vanuit zijn of haar eigen cultuur het beeld te duiden. Nooit eerder was de oprechte worsteling van de culturen die niet hetzelfde zijn maar zeker aan elkaar gewaagd zijn, me zo helder voor de geest gekomen.’

ANNEMIEKE ROOBEEK, HOOGLERAAR, NYENRODE BUSINESS UNIVERSITEIT

wakker maakt om ondanks het grote verschil in schaal toch niet het principe overboord te gooien, dan word je automatisch in de eindeloze wereld gegooid waar we steeds meer in terechtkomen. Eindeloos qua informatie, eindeloos qua mogelijkheden. Dat is een wissel omzetten die voor veel mensen heel uitdagend is.’

Een wissel omzetten, is zeker iets wat het werk van Zweers van je vraagt. Hij herkent hoe lastig dat is. ‘Maar ik heb ook zoveel keren gemerkt dat als je eenmaal op het goede spoor bent en ergens vastloopt, je niet in paniek moet raken, maar datgene wat zich aandient, moet proberen in te passen in wat je al had. Vaak betekent het dat je blikveld zich verruimt. Niet ten koste van wat je al had, maar het komt in een groter geheel.’ Zweers integreert God en kunst en wetenschap met 4 4 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

gemak in een overkoepelend, logisch geheel. ‘We moeten gewoon verder denken’, zegt hij vanzelfsprekend.

Dat omarmen van een steeds grotere complexiteit is volgens hem de taak van de voorhoede, een verschijnsel dat zo oud is als de mensheid zelf. De voorhoedecultuur heeft zich volgens Zweers altijd verschoven op aarde; eerst in India en vervolgens was het de Perzische cultuur, het Midden-Oosten, of Egypte, de Eufraat en de Tigris. Nu de in zijn ogen laatste voorhoedecultuur, de Europese cultuur, als voorloper haar einde nadert, vindt een niet eerder opgetreden verschijnsel plaats: de voorhoede bevindt zich niet langer op één plek, maar is verspreid over individuen over de hele wereld. ‘Het wordt een mondiale cultuur waarin de voorhoede en achterhoede gewoon tussen buren zichtbaar is’, zegt hij. Wat hij vervolgt met een doodleuk ‘Dan kom je eigenlijk bij de Apocalyps uit’. En hij verduidelijkt: ‘Dan wordt de individuele vraag gesteld Heb je nu begrepen dat je met je medemens in liefde en harmonie moet leven, of niet? Zo niet, dan is er geen plaats meer voor je. Daar groeien we natuurlijk nu al een beetje naartoe.’

Het toenemende fundamentalisme ziet hij dan ook als een logisch verschijnsel; waar een onderzoekende, nieuwsgierige voorhoede is, moet ook een achterhoede zijn die blijft hangen in tradities. En de taak van de achterhoede is nu eenmaal om een achterhoedegevecht te voeren. ‘De achterhoede doet alles in vertraging. Dat zal nog eeuwen duren. Dat is niet om het gedrag van de achterhoede goed of af te keuren, maar om het te leren begrijpen.’

Z

WEERS PRAAT ZOALS HIJ SCHRIJFT

en klinkt in zijn voordrachten en audioboeken. Glashelder, zonder een steek te laten vallen. Hij is een zender, en is zich daarvan bewust. Tijdens ons gesprek moedigt hij me een paar keer aan hem af te kappen als hij te veel doorgaat op een onderwerp. Ik ben al blij dat ik zijn redenering enigszins kan bijbenen, laat staan dat het in me opkomt hem te onderbreken. Terwijl ik in de loop van ons vier uur durende gesprek zo ongeveer aan de zuurstof moet, verrekt Zweers geen spier.

‘Ik ken geen moeheid’, zegt hij als ik hem ernaar vraag. Het komt regelmatig voor dat hij vijftien uur achter elkaar werkt. Ik daarentegen lag na thuiskomst een uur in de hangmat bij te komen.

Het is een typische Zweers-ervaring voor mij. Alle keren dat ik een voordracht van hem bezocht, vertrok ik geïnspireerd én geïntimideerd door de wereld die Zweers openbrak, maar die zo radicaal nieuw is dat ik geen idee had hoe ik het kon integreren in het leven zoals ik het ken.

Tijdens een van deze bijeenkomsten in Driebergen – waar ik de gemiddelde leeftijd van de bezoekers aanzienlijk omlaag trok – viel het me op dat mensen zo normaal bleven.

Toen ik de laatste keer tussen de drommen mensen liep die zich aan statafels laafden aan hapjes en glazen wijn, wilde ik iedereen aanklampen en vragen: ‘Heb je dat net ook gehoord? Als er orde in het universum is, dan moet er een zin zitten achter alles! De basis van het oude denken gaat eraan!’

Terwijl ik van mijn verbazing bij stond te komen aan een van de statafels, kwam ik Herman Wijffels tegen, die ik kort daarvoor op uitnodiging van mijn uitgever had ontmoet én ontdekt als mede-Zweers-fan.

We bespraken kort zijn inleiding bij deze bijeenkomst. Wijffels gebruikte de term transrationalisme om de stijl van Zweers te beschrijven. Hij noemde het de bereidheid om over de bewijsbare logica heen te stappen, om de echte, onweerlegbare logica te vinden.

Beter zou ik het zelf niet kunnen omschrijven. Zweers gedachtenwereld is – zeker ook voor zover ik dat kan inschatten – compleet logisch. Het enige verschil met wetenschappelijke logica is dat hij niet stopt waar je voorstellingsvermogen eindigt.

‘Nuchterheid zal een ondeugd worden’, zei

Zweers vol overtuiging in diezelfde voordracht. Zo’n vooruitstrevende denktrant eist veel van een simpele ziel zoals mijzelf – en velen met mij. Zweers kent een groep ‘fans’, mensen die het interessant vinden wat hij doet, maar de constructieve dialoog met wetenschappelijke kringen waarop hij hoopt blijft uit.

Volgens zijn goede vriend en oudstudiegenoot Peter Hagedoorn blijkt keer op keer dat de meeste mensen uit andere disciplines – wiskundigen, natuurkundigen, maar ook biologen en medici – de discussie met hem uit de weg gaan. Bovendien zijn zíj het, meent Hagedoorn, die, als ze al reageren, veelal met emotionele argumenten aankomen (de ‘dat kan toch niet waar zijn’ s) en zelden met abstracte, logische tegenwerpingen. Het is volgens Hagendoorn van het grootste belang dat een gesprek op inhoud over zijn concepten gevoerd gaat worden.

Aan de thee bij Zweers thuis vraag ik of het hem wel eens frustreert dat zijn werk nog niet door de grote massa wordt erkend.

Zweers antwoordt instemmend. ‘Maar ik ben er veel rustiger onder geworden’, voegt hij toe. ‘Ik heb een prachtig leven, een heel rijk leven. Tja, als het niet gaat, dan gaat het niet.’

‘Het behoeft geen nadere toelichting dat wij in een periode van crisis in onze cultuur leven, zowel collectief als individueel. Maarten toont ons dat er geen weg terug is, maar alleen een weg vooruit. Hij reikt ons rijke voeding aan voor een moderne, individuele spiritualiteit.’

PETER IDENBURG, BESTUURSADVISEUR EN LEIDERSCHAPSCOACH

– columnist, zelfbenoemd ‘innernemer’ en auteur van diverse boeken, waaronder Hartcore – kan regelmatig in haar achtertuin staren naar een hommel in een poging het idee achter dit wezen te ontdekken. Ga voor meer informatie naar haar website: www.potentialbuddha.com.

GEERTJE COUWENBERG

met Maarten Zweers

Verder denken Evenement Datum: 27 mei Tijd: 20.00 uur Prijs: 10 euro, gratis voor leden.

Meer informatie: www.theoptimist.nl/

Tijdens dit webinar legt Maarten Zweers zijn ideeënwereld zelf uit. Hij zal onder meer vertellen waar zijn inspiratie vandaan komt. Hoe hij zijn interesse in muziek en levensbeschouwelijke thema’s kon samenvoegen als theaterdirecteur. Hoe grote symbolische toneelstukken en opera’s wezenlijke thema’s neerzetten, vol van esoterie, die vaak niet doordrongen tot het publiek. Op basis van die inzichten legt Zweers uit, ook aan de hand van uw vragen aan hem, in wat voor wereld we leven en hoe die zich verder ontwikkelt.

evenementen

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 4 5

Leven

De chaos regeert De chaostheorie verklaart waarom de centrale planning van een staat niet werkt. Als we de maatschappij toestaan zichzelf te organiseren, plaveien we de weg naar vrede, harmonie en duurzame vooruitgang. DOOR GREGORY SAMS

ILLUSTRATIE: CENSUUR.COM

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 4 7

T

OEN DE RUSSISCHE LEIDERS TEN

tijde van het sovjetregime eens werden rondgeleid door een Amerikaanse supermarkt, dachten ze dat die nep was. Ze vermoedden dat het een façade was, neergezet om hen te imponeren.

Ze konden zich niet voorstellen dat een volk in staat was zichzelf te voeden zonder van bovenaf gereguleerd te worden. Ze waren niet de enigen. Na de Tweede Wereldoorlog kregen de Britten hun voedsel nog negen jaar ‘op de bon’, omdat de regeringsleiders er zo aan gewend waren geraakt dat ze niet konden geloven dat zo’n complex en belangrijk proces zomaar zelfregulerend zou kunnen zijn.

Niet zo gek geredeneerd van die Russen en Britten. Want hoe verklaren we de wonderbaarlijke manier waarop steden zo groot als Londen, Mumbai, New York en Mexico-Stad het voor elkaar krijgen om al die inwoners dag in, dag uit al naargelang hun eigen smaak en inkomen te voeden, zonder enige centrale organisatie of planning? Het antwoord luidt: het is besturen van onderaf, door het volk. Het is de ware democratie.

Hoewel we het onzichtbare, natuurlijke bestuur dat zich in een vrije aanvoerketen van voedsel manifesteert zelden opmerken, of laat staan naar waarde schatten, houdt het onze maag en voorraadkast gevuld met alles wat we maar wensen.

En die wonderbaarlijke prestaties beperken zich niet tot de voedselindustrie.

De meeste zaken waarvan we afhankelijk zijn, spelen zich in feite grotendeels af buiten de invloedssfeer van de overheid – en functioneren uitstekend. Zoals u heel goed in staat bent uzelf te voeden, weet u zich waarschijnlijk ook van kleding te voorzien, uw woonruimte in te richten, op alle mogelijke manieren te communiceren, uw vaardigheden te verkopen of uit te wisselen, literatuur te lezen, telefoongesprekken te voeren, van A naar B te reizen, tv en dvd’s te kijken, met een computer om te gaan, zich te verzekeren tegen de risico’s van het leven, muziek te luisteren, feest te vieren en heel veel andere dingen te doen die we associëren met de manier waarop we leven.

Toch heeft geen enkele overheid die producten of activiteiten bedacht of ontwikkeld.

Ze zijn, net als alle andere dingen waar we in redelijke mate van op aan kunnen, ontstaan uit de chaotische interactie van een samenleving die bestaat uit miljarden vrij

4 8 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

handelende wezens. De patronen die uit deze chaotische uitwisseling ontstaan, bepalen voor een groot deel het stramien van ons dagelijks leven en worden van onderaf bestuurd, door de mensen zelf.

Ik geloof dat als wij handelen binnen het fundamentele uitvoeringskader dat in wezen een vrij systeem is, de wereld voor zichzelf kan zorgen en mensen kan ondersteunen zoals hij elke andere levensvorm op deze planeet ondersteunt. Wij zijn zo kortzichtig dat we grote systemen de vrijheid ontzeggen om zichzelf te organiseren, en sommigen menen zelfs dat het volmaakte systeem verwezenlijkt zal worden als zij eenmaal een mate van controle krijgen die erop neerkomt dat ze alles willen regisseren. We negeren de onderliggende les van de wetenschap die chaostheorie heet, die de zelforganiserende krachten van complexe systemen onderzoekt. Dit arrogante en onwetende gedrag van een dominante soort bedreigt niet alleen onze eigen toekomst, maar misschien zelfs die van de planeet zelf.

De meesten van ons geloven dat het noodzakelijk is om zoiets als een overheid te hebben die de maatschappij onder controle houdt, omdat het al zo lang op die manier is gedaan dat we ons geen voorstelling kunnen maken van een andere aanpak. We zien het gevreesde vacuüm opdoemen dat er overblijft als er geen ‘centraal gezag’ is dat ons precies voorschrijft wat ons te doen staat en dat er met de nodige stokken achter de deur voor zorgt dat we het doen ook! Ondertusonrechtvaardigheden en regelrechte wandaden van de staat dat we het allemaal gelaten accepteren omdat de wereld nu eenmaal zo in elkaar zit.

We mogen graag denken dat de overheid het beste met ons voor heeft, ook al loopt haar optreden inzake kwesties als veiligheid en vervuiling ver achter op de publieke bewustwording, die in andere organisaties wel voor verandering in bedrijfsvoering en ontwikkeling zou hebben gezorgd. Of het nu gaat om asbest, nucleaire ongelukken, transvetten, kunstmatige zoetstoffen, pesticidenvergiftiging of genetisch gemanipuleerd voedsel: al tientallen jaren zien we de overheid vernietigende bewijzen over de gevaren hiervan in de doofpot stoppen of negeren.

Vaak zien we dat de overheid pioniers die zulke kwesties aan de kaak stellen, lastigvalt, tot zwijgen brengt of zelfs opsluit – of het

nu gaat om wetenschappers met ongewenste bevindingen, organisaties als Greenpeace, of individuen die vanuit hun vrijbuitersmentaliteit hun protest op een geheel eigen manier uitdragen.

De overheid verricht functies die noodzakelijk zijn voor de maatschappij. Ze claimt een monopolie op zulke vitale functies – en brengt het er steeds beroerder vanaf. We zien de misdaad welig tieren terwijl er steeds meer geld in de bestrijding wordt gepompt.

We zien echte gezondheid en vitaliteit afnemen naarmate er door de staat steeds meer geld in de gezondheidszorg wordt gestoken.

Waar we ook kijken, overal zien we de vastberaden hand van de overheid processen afbreken en verstoren die zij in feite tracht te beheren en te verbeteren.

Al té lang wordt de maatschappij gerund vanuit de overtuiging dat we iets wat zo complex is, kunnen besturen en beheersen, door steeds ingewikkeldere regels en voorschriften op te leggen. Overal waar dit gebeurt, wordt de natuurlijke ‘feedback-lus’ verbroken, die er juist voor zorgt dat de samenleving succesvol kan evolueren en reageren op alles wat gebeurt. Er zijn domweg veel te veel elementen betrokken bij het complexe systeem dat we beschaving noemen om de koers ervan door één persoon of groep te laten bepalen door middel van opgelegde lokale of mondiale regels, al dan niet met goede bedoelingen opgesteld.

Het enige constante kenmerk dat de overheden die al 4500 jaar proberen hun territoria onder controle te houden gemeen hebben, is de hoeksteen van het determinisme. Determinisme is, heel simpel, de overtuiging dat het met centrale planning en de juiste informatie mogelijk is om de ontwikkeling en toekomstige gesteldheid van een complex systeem te bepalen. Het is de overtuiging dat we, door het aannemen van door mensen bedachte wetten en de lancering van programma’s en plannen, in staat zijn de evolutie van een maatschappij positiever te beïnvloeden en effectiever te beheersen dan zij dat zelf zou kunnen.

Dit streven om een maatschappij onder controle te houden, is vergelijkbaar met het idee dat het zonnestelsel een stuk beter zou functioneren als wij mensen maar de kans kregen om met uiterste precisie de baan en rotatie van elke planeet, maan en asteroïde af te stellen. Waar de wetenschap redelijk goed in is, is voorspellen wat een complex

systeem gaat doen, of op zijn minst naar de waarschijnlijkheid van verscheidene uitkomsten gissen. Wat de wetenschap niet kan, is de uitkomst van een systeem wijzigen of nauwkeurig beïnvloeden door domweg te verordonneren, onderbouwd met manipulatie van sommige onderdelen en sancties voor die onderdelen die zich niet schikken.

De nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen die uit de studie van chaotische systemen voortkomen, laten ons niet alleen zien dat pogingen om ze mechanisch te controleren zinloos zijn, maar ook dat ze een zelforganiserend vermogen bezitten. Dat houdt in dat chaotische systemen – die zijn opgebouwd uit een niet-telbaar aantal onderdelen die zelfstandig en op onvoorspelbare manieren werken – de neiging hebben zich systemen, en zich daarbij constant aanpassen al naargelang de feedback van binnen en buiten het systeem. De informatie die dat proces voedt, is de voortdurende uitwisseling tussen alle niet-telbare componenten van het systeem die onderling informatie en reactie terugkoppelen. Dit wordt voorgesteld als een systeem dat is opgebouwd uit veelgelaagde ‘feedback-lussen’, die op alle niveaus en door alles heen weven, waarbij ze zich organiseren rondom dingen die ‘vreemde attractoren’ heten.

Een goed voorbeeld van zo’n systeem is het regenwoud, dat een stabiel systeem creëert waarin het bestaan van haar talloze componenten wordt ondersteund terwijl het als bijproduct zuurstof levert aan de rest van de aarde. We zouden ons aanzienlijk minder zorgen hoeven maken over het lot van het Amazone-regenwoud als de Braziliaanse regering de houtkap niet actief gesubsidieerd had omwille van veehouderij en de aanleg van wegen en faciliteiten voor buitenlandse houtmagnaten. In haar schaamteloze gretigheid om haar effectieve belastinggrondslag te verbreden, besteedt de overheid grote bedragen aan publieke gelden om bedrijven ertoe te verleiden een ecosysteem te verkrachten dat anders economisch onaangeroerd zou zijn gebleven. Hoewel het hele project alle kenmerken in zich draagt van een ramp die tot in lengte van dagen betreurd zal worden, zou het nog jaren hardnekkig voortgezet kunnen worden door een staat die nooit gebrek heeft aan opvolgers naar wie ze de verantwoordelijkheid voor haar kortzichtigheid kan doorschuiven.

De chaostheorie heeft korte metten gemaakt met alle projecties van politici, economen en soortgelijke lineaire denkers. sche systemen geeft een heldere verklaring voor de uiteindelijke mislukking van vroegere en toekomstige overheidsprogramma’s die ‘vitale’ asonze maatschappij bestaat met bestuursdwang en manipulatie in toom houden. Op vrijwel elk terrein dat de staat controleert, is de natuurlijke feedback-lus die inherent is Door de ontdekking van de chaostheorie worden de eeuwen van deterministisch denken waar religie, wetenschap en overheid van zijn doordesemd, op losse schroeven gezet. De samenlevingen die we vormen, kunnen niet langer beschouwd worden als reusachtige en zeer ingewikkelde machinerieën die een controlestructuur van steeds adequaat bestuurd te worden. Het geheim tuur schuilt in de eenvoudige technieken waarmee ze van onderaf worden opgebouwd en aangestuurd, in het combineren van herhalingshandelingen met de merkwaardig opbouwende chaos van de onvoorspelbaarheid. Het netwerk van de natuur bestaat uit een oneindig aantal componenten die functioneren als feedback-lussen naar het geheel.

Elke component voedt het systeem constant met informatie en activiteit, en stemt zijn eigen gedrag af op de activiteit van het hele systeem. Soms lijken de resultaten van dit verbonden netwerk je reinste magie.

Is er enige reden om aan te nemen dat de mensenmaatschappij als enige in het universum op de een of andere manier buiten de regels valt die verder overal de ontwikkeling geren? De wetenschap van de chaostheorie heeft een holistischer wereldbeeld en erkent de klaarblijkelijk universele neiging van

Niet overheden maar mensen hebben de samenleving in beweging gebracht toen ze kanalen, spoorwegen, metro’s, luchthavens en busverbindingen aanlegden.

scheppen – om ‘zelforganisatie’ aan de dag te leggen.

Het vermogen van de wereld om op eigen kracht harmonie te creëren, om binnen een veelheid aan gebeurtenissen een patroon te creëren, is iets waar mystici en kunstenaars al sinds tijden glimpen van MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 4 9

Ik ben zo optimistisch enig vertrouwen in de aard van de mens te stellen, omdat ik heb ervaren dat hij in wezen dat vertrouwen waardig is.

opvangen. Wetenschappers erkennen het inmiddels ook, en in deze eeuw schaart het zich misschien bij de relativiteitstheorie en kwantummechanica.

De overheid functioneert sinds jaar en dag volgens het onwrikbare principe dat ze, met genoeg data en voldoende druk op de juiste plaats, niet alleen de koers van de maatschappij nauwkeurig kan voorspellen, maar haar naar believen kan beheersen en manipuleren. Inmiddels stapelen de bewijzen zich op dat dit doel onmogelijk te bereiken is door dwang uit te oefenen op een aantal onderdelen van zo’n complex systeem. Toch klampen velen van ons zich nog altijd vast aan de hoop dat ze ooit nog een manier vindt om de samenleving met succes naar haar plannen te plooien, van bovenaf, en dat die plannen het beste met ons voorhebben.

Blijf daar gerust in geloven als het u aanspreekt.

Welke wisseling van de wacht er ook plaatsvindt, het lijkt me onwaarschijnlijk dat de overheid ooit in staat zal zijn met haar regels en voorschriften, de wereld een toestand van vrede, harmonie en duurzame ontwikkeling in te loodsen. Dat is de stand van zaken – maar wat nu? In de eerste plaats: houd op te geloven dat de overheid noodzakelijk is, laat u niet langer frustreren door haar onvermijdelijke missers en verwacht niet langer dat ze op den duur toch nog iets voor elkaar gaat krijgen. Waarom zouden we tenslotte geloven dat het na duizenden verschillende varianten op de overheid, uitgerekend versie 26.733 is die eindelijk gaat zorgen dat alles loopt zoals het moet?

Beseffen we eenmaal dat de overheid geen realistische optie is, dan kunnen we ons openstellen voor de ontdekking van alternatieve manieren om onze samenleving te runnen. Als we noch de overheid en noch de onvermijdelijke negatieve bijverschijnselen ervan hoefden te ondergaan, zouden we als wereldgemeenschap op den duur de

5 0 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

structuren creëren die we nodig hebben om op een duurzame manier een veilig, gezond en gelukkig leven te leiden. We zijn goed in dat soort dingen en er ook beter op toegerust dan de staat, gesteld dat we de helft of meer van onze zelfgecreëerde welvaart die nu via belastingen en andere methoden door de staat wordt weggesluisd, zelf onder ons beheer hebben.

In een samenleving die vrij is in haar handelen, kunnen en zullen de middelen om primaire taken uit te voeren uiteindelijk beschikbaar komen, zodat overvallers, moordenaars en identiteitsdieven niet straffeloos hun gang kunnen gaan, vervuilers geen vrijbrief krijgen om ons milieu te verwoesten en spammers onze mailbox niet kunnen vervuilen. Er moeten ongetwijfeld werkwijzen ontwikkeld worden om deze zaken aan te pakken, maar het is duidelijk dat de overheid in gebreke blijft wanneer we erop vertrouwen dat zij deze taken op zich neemt.

Z

O PROBEREN IN GROOT-BRITTANNIË

steeds meer mensen zich aan de falende overheidsaanpak van de gezondheidszorg te onttrekken. Dit heeft ertoe geleid dat er een complete alternatieve industrie is ontstaan die alle mogelijke behandelingsvormen biedt – van acupunctuur en remedial massage tot Bach-remedies en Chinese fytotherapie. Deze genezingspraktijken gedijen in een vrije markt, ondanks het feit dat hun voornaamste concurrent – de nationale gezondheidszorg – wordt geleverd tinggelden. Opvallend is dat deelgebieden van deze nieuwe bedrijfstak nu onder vuur liggen van de farmaceutische en medische lobby, die de overheid ervan probeert te overtuigen dat dergelijke alternatieve behandelingen een gevaar vormen voor de volksgezondheid.

De chaostheorie identificeert inmiddels de patronen die zich in complexe systemen ontwikkelen en laat zien waarom de gebroken feedback-lus tussen overheid en samenleving (haar ‘cliëntèle’) de overheid ervan weerhoudt werkbaar bestuur te leveren.

In plaats van de maatschappij te besturen, streeft de overheid ernaar de maatregelen af te dwingen die zij voor onze ‘bestwil’ heeft ingesteld, terwijl ze tegelijkertijd de maatschappij de middelen afneemt om haar eigen echte oplossingen te ontwikkelen.

Niet overheden maar mensen hebben de

samenleving in beweging gebracht toen ze kanalen, spoorwegen, metro’s, luchthavens en busverbindingen aanlegden. Geen overheden maar mensen hebben ons via teledoor kabels aan te leggen door oceanen, en satellieten in een baan om de aarde te sturen.

We zijn van nature een soort die gemeenschappen bouwt, en we zijn er goed in.

Ik ben zo optimistisch enig vertrouwen in de aard van de mens te stellen, omdat ik heb ervaren dat hij in wezen dat vertrouwen waardig is. Ik geloof dat wanneer de verantwoordelijkheid voor moreel gedrag wordt weggehaald bij de immorele overheid en teruggegeven aan de samenleving, die samenleving in staat is middelen te ontwikkelen om haar verloren integriteit terug te winnen en de terugkeer naar een veilige levenssfeer

te bewerkstelligen. De overheid is altijd al een zeer gebrekkig instituut geweest. Ze functioneert niet, heeft nooit gefunctioneerd en is niet in het langetermijnbelang van onze samenleving, onze beschaving of onze eigen persoonlijke evolutie.

Wij kunnen het zelf. Meer dan ooit tevoren in de geschiedenis van de mens beschikken we over de technische en intellectuele middelen die nodig zijn om onze beschaving naar een mentaal en fysiek gezonde en duurzame toekomst te brengen.

Dit is een bewerkt fragment uit The state is out of date: we can do it better, door Gregory Sams, verschenen bij Disinformation Books.

De macht van tien Pim Tiddens – ex-interim-manager bij BoerCroon, nu bevaarder van de wereldzeeën – bedacht een nieuw bestuursmodel voor de samenleving. In het onlangs verschenen boek De macht van tien legt hij uit hoe we beslissingen beter kunnen wegtrekken bij politici en delegeren aan kleine groepjes.

Wat is het probleem met overheidsbeleid?

‘Omdat de maatschappij steeds complexer wordt, bestaat het risico op steeds centralere aansturing. Dat betekent: minder ruimte voor democratie. Maar als we onze problemen willen oplossen, moet er juist méér democratie komen. Mensen moeten juist méér invloed krijgen op hoe ze hun leven en de samenleving inrichten.’

Hoe draagt uw oplossing daaraan bij?

‘Het is een eenvoudig model. Je zet groepjes van tien mensen bij elkaar.

Alle leden van zo’n groep wonen in dezelfde wijk; het hart van de samenleving is de omgeving waar je woont. Elk groepje van tien heeft een vertegenwoordiger, en tien vertegenwoordigers vormen weer een groepje van tien. Zo organiseer je de hele wereldbevolking in maar tien lagen. Die groepjes moeten verantwoordelijkheden krijgen over beslissingen die hen aangaan. Zodra meer mensen zullen worden beïnvloed door een beslissing, moet die beslissing dus vallen in een hoger groepje van vertegenwoordigers.’

En u wilt dit model introduceren bij onderwijs?

‘Ja. Onderwijs wordt centraal aangestuurd, via regels vanuit het ministerie, via controles van de Onderwijsinspectie, et cetera. In zo’n systeem wordt gezocht naar een oplossing die voor alles en iedereen acceptabel is. Maar het generale recept is niet per definitie het beste voor de lokale

situatie; je wilt juist ruimte voor diversiteit. Als we kijken naar de norm doen we het redelijk, maar de norm is niet genoeg − je moet kijken naar wat je nog meer kunt bereiken.’

En dat lukt beter als onderwijs wordt gedecentraliseerd?

‘Onderwijs kan beter worden georganiseerd door buurtbewoners als verantwoordelijken voor de buurtschool. Elke wijk kan haar eigen basisschool runnen. Dat kan met een combinatie van verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Nu dragen we slechts verantwoordelijkheden. Als de Grieken hun schulden niet kunnen betalen, komen ze bij ons om geld vragen, maar wij hebben geen bevoegdheden om hen te vertellen wat ze met dat geld moeten doen. Wij zijn overal voor verantwoordelijk, maar we zijn nergens toe bevoegd. Nou, door bevoegdheden te geven, mag je eisen stellen aan mensen. Dat leidt tot grotere betrokkenheid bij het onderwijs.’

Schat u het volk dan niet te hoog in?

‘Ach, dat zullen politici zeker gaan zeggen. Dan zeggen ze eigenlijk dat het volk te dom is. Die houding stralen ze ook uit. Er is altijd de suggestie dat het volk bestuurd moet worden, omdat gewone burgers niet capabel zouden zijn om te weten wat het beste is. Onzin. De overheid geeft op die manier toe dat ze falen in het onderwijs. Ik vind dat er meer vertrouwen in het volk moet zijn.’ | MARCO VISSCHER

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 5 1

Biodynamisch e kwaliteit

Leven begint met Demeter Demeter is de Griekse godin van de vruchtbaarheid en het internationale keurmerk van de biologisch dynamische landbouw. Demeter gaat verder dan biologisch. Met strenge eisen voor dierenwelzijn en grensverleggende landbouwmethoden ondersteunen boeren de natuurlijke levenskracht die bodem, planten, dieren en mensen in kringlopen aan elkaar doorgeven. Logisch dat je meer geniet als je voor vlees, zuivel en eieren met Demeter keurmerk kiest. www.stichtingdemeter.nl

16 t/m 22 augustus

465 Monumentale boerderij, appartement voor jezelf, boomhut, ecolodge‌ Ook individuele retraites: 0545-261448 www.erveveldink.nl

Column

Harry Starren Spreker, dagvoorzitter en publicist rond thema’s als strategie, leiderschap en ondernemerschap. www.harrystarren.com

Klein geluk ‘GELUK’, ZEI DE MAN DIE NAAST ME WAS KOMEN

FOTO: RAYMOND DE VRIES

zitten, ‘daar ben ik niet van. Het grote geluk, bedoel ik, het geluk dat in liederen wordt bezongen. Ik ben meer van het kleine geluk. Daar kom je achter als je ouder wordt. Dit hier’, en hij wees om zich heen, ‘dat is voor Ik knikte begrijpend, omdat ik hem begreep.

‘Ik ben in mijn leven eens twee jaar in Sicilië blijven hangen. Niet eens zo lang geleden. Ik zou er voor twee weken naartoe. Een vrouw. Goede reden, vond ik. Vind ik nog. Eerst stelde ik de terugreis uit. Een weekje, want ik genoot van die vrouw. Dan moest je extra betalen, maar dan kon je bij de KLM later vliegen. Dat was het me wel waard. Heb ik een keer of drie gedaan. Uitstellen. Daar ben ik mee gestopt. Ik was het uitstellen zat.

Was een lieve vrouw. Ze irriteerde me niet, liet me met rust. Dat ga je gaandeweg belangrijk vinden.’

Ik knikte begrijpend omdat ik hem begreep.

‘Na twee jaar hield het op. Ik zag haar staan op de markt. Ze zoende met een ander. Dat verdroeg ik toen niet. Nu denk ik ‘ach’. Heb een briefje neergelegd en ben vertrokken. Ik kocht een retourtje naar Amsterdam, want dat was bij de KLM goedkoper dan een enkeltje.

Is nog steeds zo, trouwens.’ Hij trok zijn wenkbrauw op.

‘De wereld zit vreemd in elkaar.’

Ik knikte begrijpend omdat ik hem begreep.

‘Heb die terugvlucht naar Palermo nog een paar keer uitgesteld. Tot het verlangen was verdwenen. En de

Groot geluk is net sterke drank.

Dat maakt meer stuk dan je lief is.

woede ook. Die dingen gaan hand in hand.’

‘Nu heb ik hier een kamer.’ Hij wees naar boven.

‘Mijn dochter was in mijn huis getrokken. Ruzie met haar vriend. “Tijdelijk, pap.” Ik vond het best, ik zat op Sicilië. Maar toen ik terugkwam, zat ze er nog. Ze is er gelukkig. En ik heb weinig nodig.’ Hij wees naar boven.

‘Klein geluk, dat is mijn specialiteit. Dat telt makkelijk op. Groot geluk is net sterke drank. Dat maakt meer stuk dan je lief is. Dat ga ik mijn dochter niet vertellen. Die is daar nog te jong voor. Maar ze komt er wel achter.’

Ik vroeg of ik hem iets mocht aanbieden. ‘Kijk, dat bedoel ik’, zei hij glunderend. ‘Doe mij nog maar een Een bakkie troost.’

Ik verplaatste mijn gedachten naar Sicilië. En naar De tijgerkat, de postume roman van Tomasi di Lampedusa. De graaf die de hoofdpersoon in het boek is, past zich aan aan de nieuwe tijden, waarin de adel zijn primaat verloor. Hij legt zich neer bij het onvermijdelijke en toont daarin wijsheid. Garibaldi veroverde het zuiden van Italië voor Victor Emanuel, die aan het Noorden genoeg meende te hebben. Zo ontstond de eenheidsstaat Italië. Als Garibaldi naar zijn koning in het Noorden en naar Cavour, de Bismarck van Italië, geluisterd had, dan was het Noorden alleen gebleven en nu net zo rijk geweest als Zwitserland, vertrouwde een Milanese burger mij eens toe. Als, Als, Als. hij me met mijn gedachten alleen liet. ‘Mijmeren’, zei hij, ‘dat is klein geluk.’

Hij knikte begrijpend omdat hij mij begreep.

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 5 3

Zingeving

Tegenwoordig kunnen we op duizend-en-een manieren verbonden zijn. Maar zijn we de wezenlijkste verbinding van allemaal – die met onszelf – misschien kwijt?

DOOR DIANA RICO

FOTO: BHUMINAN PIYATHASANAN

Samen met jezelf

FOTO: MIKADUN/SHUTTERSTOCK.COM

O' nze taal heeft het woord "eenzaamheid" geschapen om de pijn van het alleen zijn uit te drukken. En het heeft "solitude" geschapen om de heerlijkheid van het alleen zijn uit te drukken.'

PAUL TILLICH, THEOLOOG EN FILOSOOF

H

ET SCHILDERIJ SPRAK TEGEN

me. In het vrijwel verlaten Los Angeles County Museum of Art sprak Robert Motherwells grote, zwart-witte Elegy to the Spanish Republic 100 tegen mijn pasgebroken hart.

De boodschap kwam binnen – niet via mijn ogen of oren, maar door mijn buik, baarmoeder en hart.

Dit zei het schilderij: Kom, laat mij een helende balsem in je wonden gieten. Laat mij de scherven van je psyche weer samenvoegen. Je pijn zal genezen, mettertijd.

Vlak na een pijnlijke relatiebreuk kon ik tijdelijk aan de slag bij de publiciteitsafdeling van het museum. Het mooiste aan die baan was het legitimatiepasje waarmee ik alle zalen in kon, altijd – ook als ze gesloten waren voor publiek, en de kunst en ik alleen konden zijn.

Dus ging ik elke ochtend op bezoek bij dit monumentale doek dat Motherwell schilderde als hommage aan de Spaanse Burgeroorlog. In mijn eentje stond ik daar in zwijgende communicatie met die zwaargepenseelde zwarte eivormen, onderbroken door verticale banen. En toen ik een maand lang de magie van het kunstwerk had kunnen indrinken en ik mijn baantje vaarwel moest zeggen, had ik het gevoel dat mijn ziel aan de beterende hand was.

Maar dat is alweer jaren geleden, toen we nog niet 24/7 verbonden waren met elkaar. Stelt u zich hetzelfde scenario voor, maar dan vandaag: ik sta voor Elegy en mijn smartphone trilt in mijn zak. Ik vis hem eruit, lees een berichtje van een vriendin en sms haar onmiddellijk terug. Terwijl ik op haar antwoord wacht, googel ik ‘Robert Motherwell’, wat fascinerende weetjes oplevert (deze abstract-expressionist schilderde meer dan honderd Elegies; hij werd geïnspireerd door de Spaanse dichter Federico García Lorca) maar mij ook verder weghaalt van de impact van het kunstwerk.

Koortsachtig check ik mijn mail op zoek naar een levensteken van mijn ex. Intussen vraag ik me af welk kunstwerk ik zal fotograferen met m’n mobieltje om direct op Facebook te zetten. Welke geestige tekst zal ik erbij zetten?

Ofwel: volkomen afgeleid ren ik op andere afdelingen rond, vluchtig kijkend naar tientallen schilderijen en door geen ervan geraakt. Immers, tegenwoordig kunnen we op duizend-en-een manieren verbonden zijn.

5 8 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

Maar zijn we de wezenlijkste verbinding van allemaal – die met onszelf – misschien kwijt?

‘Alle problemen van de mens komen voort uit een ding: het onvermogen om zich alleen in een kamer op zijn gemak te voelen.’

BLAISE PASCAL

A

LS DE FRANSE FILOSOOF EN WIS-

kundige Blaise Pascal al in de zeventiende eeuw dacht dat alleen-zijn een uitdaging was, vraag ik me af wat hij er nu van zou vinden. De gemiddelde kantoormedewerker wordt elke drie minuten gestoord door e-mails of de telefoon, wat een negatieve uitwerking heeft op de productiviteit en het functioneren van de hersenen. Steeds meer mensen krijgen slaapproblemen omdat het ze ’s nachts niet lukt hun gedachten uit te schakelen. En het model van het groepsdenken domineert niet alleen de directiekamer maar ook het klaslokaal, waar de kinderen die minder goed reageren op groepsleeractiviteiten, eerder worden bestempeld tot ‘probleemgeval’ dan tot ‘denkertje’.

En toch is de heilzame uitwerking van afzondering en – nauw daaraan verwant – stilte sinds mensenheugenis in alle culturen bekend. De grondleggers van de grote wereldreligies – Boeddha en Mozes, Mohammed en Jezus Christus – kregen hun belangrijkste spirituele openbaringen in tijden dat ze zich hadden teruggetrokken uit de samenleving.

Kunstenaars en schrijvers, wetenschappers en uitvinders – van Francisco Goya tot Franz Kafka, van Marie Curie tot Steve Wozniak – zonderden zich vaak langdurig af om hun baanbrekende werk te doen.

Inmiddels ontdekken wetenschappers dat afzondering bepaalde vormen van leren kan versterken en zelfs – oh paradox! – verdiepend kan werken op persoonlijke relaties.

Doordat alleen-zijn onze cognitieve functies opfrist, kan het ons helpen productiever te worden en problemen effectiever op te lossen, om maar niet te spreken van de ruimte die het biedt om onze zelfkennis en creativiteit te laten opbloeien. Maar we worden constant uit die heilzame toestand weggetrokken door de niet-aflatende afleidingen van het moderne leven.

‘Het is zoveel gemakkelijker om nog langer voor een scherm te zitten en meer tijd te pjes en elke andere prikkel die we maar kunnen bedenken’, zegt psycholoog Christopher Long, die doceert aan de Ouachita universiteit in Arkansas. ‘Dat vinden we gemakkelijker dan op een of andere manier tijd inruimen om alleen te zijn.’

Long was co-auteur van een van de eerste studies naar alleen-zijn als positieve zijnstoestand. Tot zijn baanbrekende artikel in 2003 in het Journal for the Theory of Social Behavior verscheen, hadden de sociale wetenschappen zich gericht op de pathologische aspecten van solitair gedrag. Long zegt dat er wat betreft de vooroordelen weinig veranderd is in de research, maar dat mensen wel beginnen te merken hoe uitputtend het is om zonder afzondering te leven.

‘Ik denk’, zegt hij, ‘dat veel mensen zich steeds meer gaan afvragen: “Hoe kan ik tijd vrij maken in mijn leven om alleen te zijn?

Wat mis ik door nooit alleen te zijn? Wat offer ik op door de hele tijd te werken of constant verbonden te zijn?”’In dit verband is het goed om enig inzicht te krijgen in de impact die de moderne technologie op ons heeft. Het herhaald gebruik van ons technospeelgoed prikkelt beloningscentra in het primitiefste gebied van onze hersenen, de medulla en het cerebellum. Dat zorgt ervoor dat onze dopamine-neurotransmitters chemische stoffen afgeven die ons een goed gevoel geven. Dus hoe meer we ermee bezig zijn, hoe sterker we er natuurlijk naar hunkeren.

Merkenconsulent Martin Lindstrom, auteur van Brandwashed: hoe bedrijven ons manipuleren en overhalen om te kopen, leidde in 2011 een experiment met het bedrijf MindSign Neuromarketing om erachter te komen of iPhones verslavend werkten.

Hoe? Door te kijken of ze het hersengebied activeerden dat ook wordt geprikkeld door alcohol, cocaïne of videogames. Acht mannen en acht vrouwen kregen afzonderlijk een iPhone te zien terwijl deze trilde en rinkelde. De fMRI-scan die daarbij van hun hersenen werd gemaakt, liet toegenomen activiteit zien in de insulaire cortex, een gebied dat betrokken is bij liefde en mededogen.

Anders gezegd: ze reageerden op dezelfde manier op het geluid van hun telefoon als op de aanwezigheid van een geliefde.

En iPhones zijn niet het enige dat verslavend werkt. In een studie uit 2010 door

FOTO: MARCIN SOBAS/MARCINSOBAS.COM

Leven

het Internationale Centrum voor Media en de Publieke Agenda aan de Universiteit van Maryland werd studenten gevraagd ‘het een dag zonder media te doen’ en hun gevoelens vast te leggen. Ze gaven aan ‘heel gespannen’ te zijn. ‘Om gek van te worden, zo snak ik ernaar’, schreef een van hen. Een ander sprak letterlijk van ‘ontwenningsverschijnselen’.

Zowel kinderen als volwassen vinden het moeilijk om hun hoofd stil te zetten als ze naar bed gaan. Het blijkt – volgens onderzoek van de afdeling slaapstoornissen van het JFK Medisch Centrum in New Jersey – dat het gebruik van mobiele telefoons gepaard gaat met wisselende stemmingen, neerslachtigheid, zorgelijkheid en aandachtsstoornissen.

‘Er klinkt in ons die roep, dat bijna knagende gevoel, dat we door onze gewoontehandelingen en dagelijkse zijnstoestand voorbijgaan aan iets wezenlijks en reëels.’

DANIEL VILLASENOR

M

IJN QIGONG-LERAAR DANIEL

bij, meer stemmen en meer alledaagse ballast in hun leven om die roep niet te horen.

Het vergt, denk ik, een enorme dosis geestdrift en besluitvaardigheid om echt gehoor aan die roep te geven in plaats van te zeggen: “Ik kom er ooit nog wel aan toe.”’

Let wel, ik wil hier twee dingen onderscheiden. Alleen-zijn is niet hetzelfde als eenzaamheid. ‘Eenzaamheid is alleen-zijn, maar dan met een probleem’, merkt dichteres-essayiste Maggie Nelson op in Bluets.

De Indiase goeroe Osho verklaarde: ‘Eenzaamheid is wat we voelen wanneer er iets lijkt te ontbreken; alleen-zijn geeft ons de kans om onszelf van binnenuit te vullen.’ En wie zich van binnenuit vult, merkt tot zijn verrassing dat zijn vermogen om zich met 6 0 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

FOTO: BUDI YUWONO

Villasenor, oprichter van het MogaDao Instituut in Santa Fe, New Mexico, houdt zich gewoonlijk ruim de helft van de dag verre van elektronische apparaten, sociale interactie en lesgeven. ‘En de meeste mensen negeren die roep door juist te grijpen naar de dingen die hem smoren.

6 2 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

Daardoor gaan we de wereld weer in met de hernieuwde behoefte om ons met anderen te verbinden. Oxytocine, dat vrijkomt tijdens de bevalling en borstvoeding en ook – zowel bij mannen als vrouwen – tijdens het orgasme, wordt vanwege zijn uitwerking op de behoefte aan verbondenheid ook wel het ‘knuffelhormoon’ genoemd.

Mijn vriendin Judith Arcana in Portland, Oregon, een dichter, biograaf en politiek activist, zou het schoolvoorbeeld van Klinenbergs bevindingen kunnen zijn. Toen ik Judith vijf jaar geleden in een schrijverskolonie leerde kennen, vond ik het fascinerend dat zij en haar partner, met wie ze al lange tijd een relatie had, apart woonden. Zelfs toen ze probeerden samen te wonen in een huis met genoeg ruimte om beiden een werkkamer en slaapkamer te bieden, vond zij dat vervelend. ‘Hij deed er helemaal niet moeilijk over en het was ook niet zo dat hij me aldoor stoorde’, probeerde ze uit te leggen. ‘Maar ik kon nooit gewoon alleen zijn, want dat was ik in letterlijke zin ook niet.’

Sociale wetenschappers beschrijven een subtiele spanning die ons bekruipt wanneer we met iemand samen zijn, ook al is er geen interactie. ‘Er gebeurt iets door de aanwezigheid van iemand anders in de kamer, ook al praat je niet met elkaar en val je elkaar niet lastig’, verklaart sociaal psycholoog Bella DePaulo, auteur van Singled out: how singles are stereotyped, stigmatized, and ignored, and still live happily ever after.

‘Op de een of andere manier kun je daardoor niet bij andere bronnen komen waarover je zou kunnen beschikken als je helemaal alleen was.’

Voor mijn vriendin Judith geldt – zoals voor veel creatieve mensen – dat afzondering haar in staat stelt de diepten van haar verbeelding af te tasten. ‘Er is geen twijfel aan’, vertelde ze me, ‘dat door serieuze, langere periodes van alleen-zijn – die dus meer zijn dan een vluchtig opvlammen en die het schrijfwerk echt ondersteunen en aanmoedigen – datgene wat er in mij zit, hoorbaar kan worden gemaakt in mijn innerlijk en ook naar buiten kan worden gebracht.’

Toch koestert Judith veel relaties met goede vrienden en collega’s, en beweegt ze zich ook sinds lange tijd in het openbare leven als activist voor vrouwenrechten en andere sociale rechtvaardigheidskwesties. Die activiteiten worden juist gestimuleerd door de tijd die ze alleen doorbrengt. ‘Het stelt me

in staat om me politiek en sociaal nuttiger te maken, doordat mijn gedachtenwereld en spirit ruimer worden dankzij het alleen-zijn.’

Dat er een rechtstreeks verband bestaat tussen alleen-zijn en verbondenheid was iets wat psycholoog Long en zijn collega’s tot hun verbazing ontdekten in een reeks studies naar afzondering die ze vanaf 1999 deden voor de U.S. Forest Service. Veel deelnemers aan die studies merkten volgens Long dat ze aan hun relatie met andere mensen dachten: ‘Zou ik die persoon moeten vergeven?’ of ‘Doe ik er goed aan met hem om te proef dat ze zaken hadden kunnen afsluiten en weer met meer kracht en helderheid in hun relatie met anderen konden stappen. linge afhankelijkheid’, concludeert Klinenberg, ‘die onze onafhankelijkheid mogelijk maakt.’

‘In ieder mens schuilt een punt van absolute onverbondenheid met alles en iedereen buiten hem.

Dat is fascinerend en beangstigend.’

JOHN O’DONOHUE

D

IT SCHREEF DE IERSE DICHTER

John O’Donohue in Anam Cara, zijn meditatie op de ziel. Hoe meer we het alleen-zijn proberen af te houden, hoe minder we in staat zijn ermee om te gaan en hoe angstaanjagender het wordt. Maar door uit angst weg te lopen voor onszelf, lopen we ook de rijke oogst mis die afzondering kan opleveren. ‘De zegeningen waar we naar hunkeren, zijn niet te vinden in andere plekken of mensen’, schreef O’Donohue.

‘Die geschenken kun je alleen jezelf geven.

Ze huizen in de geborgenheid van je ziel.’

Daar dacht ik laatst aan toen ik in een vrijwel leeg vliegtuig zat te wachten tot we zouden opstijgen. Een vrouw voor me belde zo ongeveer alle familieleden en vrienden die ze maar kon bedenken, alleen maar om ze te vertellen dat zij in het vliegtuig zat. Er werden geen zinnige gesprekken gevoerd; voor mijn gevoel was het eerder een bijna panische poging om het alleen-zijn maar niet onder ogen te hoeven zien.

‘We gaan in deze tijd grof om met communicatie in haar algemeenheid, omdat ons

FOTO: GALYNA ANDRUSHKO/SHUTTERSTOCK.COM

anderen te verbinden aanzienlijk toeneemt.

De socioloog Eric Klinenberg, verbonden aan de Universiteit van New York, ontdekte dit schijnbaar onlogische feit terwijl hij onderzoek deed voor Going solo: the extraordinary rise and surprising appeal of living alone. In 1950 woonden er vier miljoen Amerikanen op zichzelf, nog geen tien procent van alle huishoudens. Tegenwoordig bedraagt dat aantal ruim 32 miljoen, ongeveer 28 procent.

Deze trend, die in de hele ontwikkelde wereld toeneemt, stijgt het snelst in India, China en Brazilië. In Stockholm, waar het boek eindigt, bestaat ruim de helft van de huishoudens uit één persoon. ‘Vijftig jaar geleden was de sociale druk om getrouwd te zijn groot’, zegt Klinenberg. ‘Je werd raar of neurotisch gevonden als je niet met een levenspartner samenwoonde. En tegenwoordig moet je, als je een slecht huwelijk hebt, juist rechtvaardigen dat je getrouwd blijft.

De waarden zijn veranderd en de mogelijkheden om je leven te organiseren, zijn veranderd.’

Maar dat betekent niet dat de miljoenen mensen die alleen wonen niet sociabel zijn – integendeel. Een van Klinenbergs meest opzienbarende ontdekkingen was dat mensen die alleen leven, sociabeler zijn en geneigd meer tijd met anderen door te brengen dan getrouwde stellen.

‘Ik heb veel mensen gesproken die zeiden dat ze meer tijd alleen nodig hadden om zich op te laden. Hun baan vergde veel emotionele en psychologische inzet’, zei hij. ‘Zoals de meesten van ons steken ze enorm veel tijd in digitale media, hebben ze een overvloed aan vrienden, zijn ze hyperverbonden en is het voor hen cruciaal om na een lange dag een oase te hebben waarin ze zich kunnen terugtrekken. En ze zeiden, paradoxaal genoeg, dat alleen wonen hen het vermogen geeft om zich dieper en beter met anderen te verbinden.’

Deze yin-yangrelatie tussen alleen-zijn en sociabel zijn, is in elk geval ten dele te herleiden tot de chemie van ons brein. Volgens de Portugese neuroloog Antonio Damasio, auteur van de bestseller Ik voel dus ik ben: hoe gevoel en lichaam ons bewustzijn vormen, vermindert alleen-zijn de routinematige productie van stimulerende neurotransmitters. En, voegt hij toe: ‘Het versterkt modulatoren zoals oxytocine die een positieve uitwerking hebben op sociabel gedrag.’

FOTO: MATJAŽ ATER

eigen inzicht in de spirituele noodzaak tot noncommunicatie voorbijgestreefd is door de technologische ontwikkeling van communicatietechnieken’, zegt mijn leraar Daniel. ‘Wij denken dat communicatie bestaat bij de gratie van meer communicatie. Maar communicatie is juist gebaseerd op een immense afwezigheid van communicatie.’

Maar er valt niet te ontkomen aan het feit dat alleen-zijn eng is. ‘En dat geldt zelfs voor mensen die ervan houden’, meent pedagoog Diana Senechal, auteur van Republic of noise: the loss of solitude in schools and culture. Het vergt oefening en een zekere mate van discipline om je alleen-zijn vorm te geven.’

Schrijvers, kunstenaars, musici, choreografen, architecten, uitvinders, wetenschappers en andere scheppende geesten werken langere tijd achter elkaar in afzondering en wij hebben geleerd ons alleen-zijn vorm te geven om door de angst en spanning heen aan de overkant te komen, daar waar de schatten liggen. Maar we doen dat binnen een cultuur die groepsactiviteiten overwaardeert. Op de werkplek hebben de aparte werkkamers met een deur plaatsgemaakt voor het open kantoor. De nadruk is komen te liggen op brainstormen in plaats van individueel denken – ondanks aanwijzingen dat die aanpak schadelijk is voor creatieve probleemoplossing en besluitvorming.

Het probleem van het groepsdenken doet zich volgens Senechal al vroeg voor. Als kind ging ze naar acht scholen in verscheidene landen, uiteenlopend van Nederland tot de Sovjet-Unie, dus kreeg ze met veel leermethoden te maken. Zij is bang dat de nadruk op groepsdenken een verwoestende uitwerking heeft op het gedachtenleven, dat om afzondering vraagt ‘wanneer we te maken krijgen met wezenlijke dingen waarover nagedacht moet worden.’

Dat geldt voor volwassenen net zo goed als voor schoolkinderen. Als voorbeeld noemt ze de ultieme solitaire bezigheid: lezen. ‘Een van de dingen die gebeuren wanneer je aandachtig een boek leest, is dat je een andere wereld binnengaat. Als je niet wordt afgeleid, als je niet voortdurend je mail zit te checken, kun je je echt aan die wereld toevertrouwen en haar zien en horen, en er daadwerkelijk een poos in vertoeven’, legt ze uit.

Het veelgeprezen groepsmodel wil ook nogal eens mensen stigmatiseren die zich MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 6 5

FOTO: SVETLANA CHISTYAKOVA/SHUTTERSTOCK.COM

prettiger voelen bij solitaire bezigheden. Als klein meisje was ik zo stil op school dat mijn juf van groep vier het als een probleem voorlegde aan mijn ouders. Jarenlang dacht ik dat er iets mis met me was – totdat ik in gesprek kwam met psycholoog Robert J. Coplan, hoogleraar aan de Carleton Universiteit in Ottawa. Coplan bestudeert solitair gedrag bij kinderen en hij zegt dat sommige kinderen zich weliswaar terugtrekken uit angst en onzekerheid, maar dat andere gewoon een voorkeur hebben voor een gezonde dosis alleen-zijn.

‘Die kinderen zijn echt niet eenzamer of depressiever’, zegt Coplan, medesamensteller van A handbook of solitude: psychological perspectives on social isolation, social withdrawal, and being alone. ‘Ze doen het blijkbaar best goed op school. Verlegenheid is een eigenschap die zich niet voor niets heeft ontwikkeld bij de menselijke soort. Het kan niet de bedoeling zijn dat ieder lid van onze soort als een stuiterbal door het leven gaat. Je wilt er ook mensen bij hebben die ergens over nadenken voor ze eraan beginnen.’

De beroemde studie die de Zweedse onderzoekspsycholoog Anders Ericsson in 1993 onder muziekleerlingen uitvoerde, laat op dramatische wijze de waarde van afzondering voor bepaalde vormen van leren zien.

Bij dit onderzoek werden de vioolleerlingen van de prestigieuze Muziekacademie in Berlijn in drie groepen verdeeld: de ‘beste violisten’, voor wie de weg naar een internationale solistencarrière open lag, de ‘goede violisten’ en tot slot degenen die niet werden opgeleid tot uitvoerend kunstenaar maar tot leraar. De leerlingen hielden een dagboek bij en werden ondervraagd over hun oefenmethode.

Alle drie de groepen hielden zich meer dan vijftig uur per week bezig met muzikale activiteiten, maar de beste violisten zagen hun ‘uren solo-studeren’ als het cruciaalste onderdeel van hun activiteiten. Tegen de tijd dat ze achttien werden, hadden deze leerlingen al gemiddeld ruim zevenduizend uur alleen gestudeerd, tweeduizend uur meer dan de ‘goede violisten’ en vierduizend meer dan de toekomstige leraren.

Ericsson bedacht de term ‘doelbewuste training’ om de intensievere arbeid te beschrijven die iemand verricht die in afzondering oefent, een methode die ook veel wordt gebruikt door schakers en topatleten.

Vervolgstudies van Ericsson en andere onderzoekers op het gebied van wat inmiddels ‘topexpertise’ wordt genoemd, laten zien dat mensen die op uiteenlopende terreinen topprestaties leveren, hun uitmuntendheid handhaven door langdurige perioden van doelbewuste training. Hun bevindingen bevestigen de uitspraak van Pablo Picasso: ‘Zonder langdurige afzondering is serieus werk onmogelijk.’

‘Een mens kan alleen zichzelf zijn zo lang hij alleen is; en als hij er niet van houdt zich af te zonderen, zal hij niet van vrijheid houden; want pas wanneer hij alleen is, is hij werkelijk vrij.’

ARTHUR SCHOPENHAUER

D

IT SCHREEF DE NEGENTIENDE-

eeuwse Duitse filosoof Arthur Schopenhauer, waarmee hij keurig samenvat wat ik het meest waardeer aan mijn tijd alleen: dan voel ik me het meest ongebonden, het diepst in staat mijn authentieke en ongecensureerde zelf te zijn, ongeIn de tijd die ik wakker en alleen doorbreng, krijgt mijn psyche de vrije teugel en kunnen de schatten die in mijn innerlijk begraven liggen, zich openbaren. Die intimiteit met het zelf is wezenlijk voor de ontwikkeling van bewustzijn, stelt neurowetenschapper Damasio. ‘Er is één aspect van ons bewustzijn dat uitsluitend is gericht op kennis van onszelf, van anderen en van de natuur’, zegt hij. ‘Afzondering laat ons gemakkelijker tot die kennis doordringen, met minder stoorzenders in de vorm van dagelijkse beslommeringen en onbenulligheden.’

Om dat bewustzijnsniveau te bereiken, stellen veel wijsheidsleraren, is alleen-zijn niet voldoende – het vraagt ook om stilte.

‘Waar het op neerkomt, is dat er iets gebeurt wanneer we een tijd lang rustig zitten. Dan maken we een soort mystieke verbinding met de werkelijkheid’, zegt rabbijn David Cooper, een vooraanstaand leraar in de joodse meditatie en auteur van God is een werkwoord – een mystieke visie op de Kabbalá en tal van andere boeken.

Het is niet toevallig dat in zo veel wereldreligies, verhalen waarin de spirituele zoeker

zich terugtrekt uit de wereld een grote rol spelen. Die afzondering is een eerste vereiste om zich te verbinden met het goddelijke, wat men daar ook onder verstaat. In de dertiende eeuw schreef een soefi-mysticus genaamd Ibn Arabi het eerste belangrijke handboek voor de islamitische mystiek, Journey to the lord of power, waarin hij stap voor stap de glorieuze mystieke reis beschrijft die de mens wacht wanneer hij zich in de veertig dagen durende afzondering begeeft die soemate van uw afstand tot het geschapene,’ schreef hij, ‘is de mate waarin u God nabij bent, uiterlijk en innerlijk.’

Maar de frappante overeenkomst met de bevindingen van Klinenberg – alleen wonen stelt mensen in staat zich meer verbonden te voelen met de wereld – is dat in al die religieuze verhalen, de zoeker terugkeert naar de samenleving als boodschapper van de heilige wijsheid die hij tijdens zijn afzondering heeft vergaard.

Rabbijn Cooper zegt dat dit een wezenlijk doel van de contemplatieve praktijk is, ongeacht de duur van de retraite. ‘Die is niet bedoeld om uit de wereld te ontsnappen, maar om in je centrum te blijven zonder af te dwalen. Dan is er een punt waar we een grens trekken, waar we stilte gebruiken als voorbereiding om de wereld weer tegemoet te treden en ons met de wereld in te laten.’

Het doet er niet toe of we een heilige boodschap van het goddelijke zoeken of gewoon op zoek zijn naar helderheid in ons denken. Iedereen is erbij gebaat een poos alleen te zijn. ‘Bij veel mensen leeft de angst om alleen te zijn’, waarschuwde existentieel psycholoog Rollo May in de jaren vijftig van de vorige eeuw, ‘maar wat er in hun innerlijk leeft, zien ze dus nooit.’

Dat is dan ook het gevaar waar we in onze tijd voor staan. ‘Er zijn statistieken waaruit blijkt dat het tienduizend uur kost om ergens expert in te worden, of 21 dagen om een nieuwe gewoonte te vormen’, betoogt psycholoog Long. ‘Ga maar na hoeveel uur we op een scherm zitten te turen. Met onze duim over een scherm vegen, daar zijn we expert in. Als we die tijd nu eens besteedden aan alleen-zijn, dan kom je misschien aan de uren die ervoor nodig zijn om expert te worden in wie we zijn.’

DIANA RICO wil wel benadrukken dat ze geen chagrijnige kluizenaar is. Echt niet.

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 6 7

®

Chikey ABRF Anti-Stress Biofotonen Resonantie Filter

BENUT DE KRACHT VAN JE EIGEN LICHT BESTRIJD STRESS VERBETER VITALITEIT ERVAAR BIOFEEDBACK Vermindering van stress is meteen zichtbaar.

COMPACT ONTWERP voor thuisgebruik of op reis.

MULTIFUNCTIONEEL Chikey® kan ook dieren en planten helpen, en zelfs voedsel en bloemen vers houden.

De Chikey®, is het eerste biofotonen biofeedback apparaat voor persoonlijk gebruik. Alle levende wezens produceren ® gebruikt optische lichtsignalen te neutraliseren. Deze signalen zorgen voor stress op celniveau, de Chikey® zorgt voor balans en zelfheling.

Meer informatie: IABS, Schiphol Boulevard 127, 1118 BG Schiphol Tel: 020-7005541 Online: www.thechikey.com

Column

Paulo Coelho Schrijver van vele populaire romans, waaronder De pelgrimstocht naar Santiago en De alchemist. www.paulocoelhoblog.com

Groeipijn DE OLIFANT EN HET TOUW

Ziehier de methode die dompteurs in het circus gebruiken om te voorkomen dat hun olifanten opstandig worden – en als ik me niet vergis, gaat die ook voor veel mensen op.

Ze binden het nog heel jonge olifantje met een dik stuk touw aan een paal die stevig in de grond verankerd is. Het dier probeert zich herhaaldelijk los te trekken, maar is daar niet sterk genoeg voor.

Een jaar later zijn de paal en het touw nog steeds voldoende om het olifantje gevangen te houden. Hij blijft proberen zich los te rukken, maar slaagt daar niet in. Dan dringt het besef door dat het touw altijd sterker zal zijn dan hij, en hij ziet af van verdere pogingen.

Tegen de tijd dat hij volwassen wordt, is de olifant niet vergeten hoeveel tijd en vergeefse energie hij gespendeerd heeft om uit zijn gevangenschap te geraken.

Nu zou de dompteur de olifant kunnen vastzetten met een dun touwtje aan een bezemsteel, want vrijheid is niet langer een optie voor hem.

EEN GIRAFFEMOEDER DOET HAAR JONG PIJN

FOTO: SYLVIA FEUDOR

De giraffemoeder bevalt staande, met als gevolg dat haar boreling met een duikeling van twee meter ter wereld komt.

Terwijl het hem duizelt, probeert het dier zich op te richten op zijn vier poten. Zijn moeder doet dan iets

Wie iemand iets goeds bij wil brengen, moet soms hard zijn.

vreemds: ze geeft hem een trap – geen harde, maar het girafje valt opnieuw op de grond. Hij doet een poging op te staan en wordt opnieuw onderuit geschopt.

Dit wordt een aantal keren herhaald, totdat de pasgeborene uitgeput blijft liggen. Op dat moment spoort zijn moeder hem opnieuw aan, met weer een trap, en dwingt hem op te staan. Pas daarna schopt ze hem niet meer onderuit.

De verklaring is simpel: om aan roofdieren te kunnen ontsnappen, is snel opstaan het eerste wat een giraffe moet leren. De schijnbare wreedheid van de moeder krijgt de volledige instemming in een Arabisch gezegde: ‘Wie iemand iets goeds bij wil brengen, moet soms hard zijn’.

EEN KARPER LEERT GROEIEN

De Japanse karper (koi) heeft het natuurlijke vermogen zich in zijn groei aan te passen aan zijn omgeving. Zo wordt hij in een klein aquarium over het algemeen niet groter dan vijf tot vijftien centimeter. Maar in een meer kan hij meer dan driemaal zo groot worden.

Wij, mensen, hebben eveneens de neiging ons in onze groei aan te passen aan de omgeving. Het gaat in dit geval niet om onze fysieke, maar onze emotionele, spirituele en intellectuele ontwikkeling.

De karper is voor zijn eigen welzijn gedwongen de grenzen van zijn wereld te aanvaarden, maar ons staat het vrij om vast te stellen wat de grenzen aan onze dromen zijn.

Als we het aquarium waarin we groot gebracht werden, ontgroeien, moeten we in plaats van ons aan die bak aan te passen de zee opzoeken – ook al zal die aanpassing in het begin pijnlijk verlopen.

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 6 9

Duurzaamheid & Innovatie

De beste ondernemer ter wereld… …is een man die helemaal geen ondernemer wil zijn.

Yvon Chouinard van Patagonia doet zaken om te voorzien in échte behoeften van échte mensen die, zoals hijzelf, gewoon graag van de natuur genieten.

Daarin doet hij geen enkele concessie.

DOOR JURRIAAN KAMP

O

NLANGS VIEL DE MEEST RE-

cente catalogus van sportkledingbedrijf Patagonia in mijn Amerikaanse brievenbus. Zelfs in dit digitale tijdperk waarin je alles online kunt bestellen, is die catalogus het openen waard. Er staan altijd de meest fantastische foto’s van bergklimmers en surfers in. Terwijl ik door de pagina’s bladerde, vielen mijn ogen op een paar schoenen met zolen waaronder metalen strips waren gemonteerd.

‘Aluminium geeft sportvissers de beste grip op de gladde stenen in een snelstromende rivier’, stond in het bijschrift.

Ik moest glimlachen en mijn gedachten gingen terug naar mijn eerste ontmoeting met Yvon Chouinard, de oprichter en op zijn 75ste nog steeds topman van Patagonia. Ik liep die dag, ruim drie jaar geleden, zijn werkkamer binnen op het hoofdkantoor in Ventura, aan de kust van Californië. In de kamer stond geen bureau met een computer en MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 7 1

7 2 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

papieren. Er zat wel een man aan een grote tafel gebogen over een paar schoenen terwijl hij met een schroevendraaier een strip aluminium aan de zolen probeerde te bevestigen.

Toen ik vroeg wat hij aan het doen was, antwoordde Chouinard, zelf een enthousiast visser, dat hij had begrepen dat aluminium een goede grip gaf op gladde stenen…

Het verhaal over de schoenen is illustratief voor het ondernemerschap van Yvon Chouinard. ‘Patagonia is een experiment’, zegt hij. Het doel van dat experiment is om te voorzien in de behoeften van mensen die, zoals Chouinard zelf, willen genieten van een actief buitenleven. Zulke mensen hebben goede spullen nodig. Zijn oprechte wens om te voorzien in die behoeften hebben van Chouinard een ondernemer tegen wil en dank gemaakt.

De titel van zijn boek, Let my people go surfing, verraadt zijn ambitie. Hij schrijft: ‘Ik zou nooit gelukkig kunnen zijn als ik op gangbare wijze zaken zou doen. Ik heb altijd ver weg willen blijven van de bleekgezichten in pakken die ik zag in de tijdschriften van de luchtvaartmaatschappijen.’ Overigens surft Chouinard nog steeds dagelijks.

Op zijn achtste verhuisden de FransCanadese ouders van Chouinard van Maine naar Burbank, bij Los Angeles. Daar begon voor hem het contact met de overweldigende natuur van Californië. Aan de ene kant trok de Stille Oceaan, aan de andere kant de bergen van Yosemite. Aanvankelijk wonnen de bergen. Hij werd een gepassioneerd beklimmer van de granieten wanden die zo kenmerkend zijn voor dit beroemde Amerikaanse nationaal park. leerde Chouinard in een garage in Burbank een smeedwerkplaats. Daar produceerde hij rotshaken voor zichzelf en zijn bevriende klauteraars. Chouinards haken waren beter en goedkoper dan de gangbare spullen.

Chouinard Equipment hield hem al klimmende in leven in de jaren zestig.

De oprichting van Patagonia volgde in 1972 en was wederom uit nood geboren.

Chouinard had een Brits rugbyshirt gekocht.

Die shirts zijn traditioneel bijzonder stevig geweven, en dat kwam de bergklimmer goed van pas. Zijn vrienden waren jaloers op het shirt, en samen met zijn klimvriendin en intussen echtgenote Malinda Pennoyer besloot Chouinard de shirts zelf te gaan maken. En zo

was Patagonia een feit.

Ruim veertig jaar later bedraagt de jaaromzet van het bedrijf meer dan vierhonderd miljoen dollar. Malinda en Yvon zijn nog steeds de enige eigenaren. Zo moet het ook blijven, vinden zij. Chouinard: ‘Ik geloof niet in beursgenoteerde ondernemingen. Die moeten we afschaffen. Ondernemingen die misbruik maken van hun beperkte aansprakelijkheid moeten worden opgeheven.’

En dat misbruik is in zijn visie onvermijdelijk. Op zijn kantoor vertelt hij daar gepassioneerd over. ‘Alle aandacht is gericht op het ven worden gedwongen jaarlijks met vijftien procent te groeien. Alles gaat om winstmaximalisatie en kostenbesparing. Om dat te realiseren, heb je eerst wat ontslagen nodig. Het volgende jaar moet je weer vijftien procent groeien en je moet weer wat meer mensen ontslaan. Het is een nietsontziende manier van zakendoen. Elke beursgenoteerde onderneming ligt op een zelfmoordkoers. Je kunt niet met vijftien procent per jaar blijven groeien. Je overschrijdt je markt, je overschrijdt het hele idee van wat je aan het produceren was.

Dat zie je aan de stroom van fusies en overnames. Dat gaat uiteindelijk fout.’

D

E MAN DIE TEGENOVER MIJ ZIT

aan de grote tafel zou als zakenman nooit zijn opgevallen. In een Zwitsers bergdorp was hij een van de vele gidsen geweest. Op zijn gezicht staat de blos van de wind en de zee. Zijn kleren vertellen dat hij klaar is voor de volgende buitenklus. Bij binnenkomst vanochtend heeft hij zeker een blik geworpen op het bord boven de receptie, een verdieping lager, waar de surfomstandigheden van vandaag worden weergegeven.

Dit kantoormoment is voor Yvon Chouinard en zijn personeel slechts een bijzaak in een leven dat gaat over het genieten van de natuur. De oceaan is een paar straten verderop en wacht altijd geduldig op bezoek.

Het leven gaat over leven. Ook daarom was Patagonia een van de eerste Amerikaanse bedrijven die een kindercrèche op het hoofdkantoor inrichtte en zwangerschapsverlof aanbod voor vrouwen én mannen.

Ondernemen is voorzien in behoeften, zo luidt de visie van Chouinard. Echte behoeften.

Dus maak je geen wegwerpspullen of dingen die mensen niet echt nodig hebben. Nee, je

FOTO’S: BEN BAKER/REDUX/HOLLANDSE HOOGTE

‘Wij kunnen nooit een volledig duurzaam bedrijf zijn, maar we hebben ons verplicht om het maximaal te proberen.’

LAAT MIJN MENSEN SURFEN: DAT IS HET MOTTO DAT YVON CHOUINARD HANTEERT VOOR ZIJN PERSONEEL. ZELF STAPT HIJ NOG ALTIJD DAGELIJKS OP HET SURFBOARD.

zoekt voortdurend naar de beste kwaliteit en de meest verantwoordelijke productiewijze.

En op die weg moet je altijd waakzaam en eerlijk zijn.

Zo is Patagonia al jaren een kampioen van biologisch katoen. Terwijl hij nog wat prutst met zijn schroevendraaier en zijn schoenen, vertelt Chouinard hoe dat zo gekomen is.

Twintig jaar geleden opende Patagonia een nieuwe winkel in Boston. Een nieuwe collectie met vooral katoenen sportkleding werd in de schappen gelegd. Binnen drie dagen klaagde het personeel over hoofdpijn. De winkel werd gesloten en een milieu-expert deed onderzoek. De man concludeerde dat het personeel kampte met formaldehydevergiftiging door een foutieve installatie van het ventilatiesysteem, waardoor dezelfde lucht werd rondgeblazen.

Chouinard: ‘De meeste ondernemers zouden hebben gezegd: “Repareer dat ventilatiesysteem.” Ik zei: “Wat is dat, formaldehyde?”

Het bleek dat dat dodelijk giftige spul werd gebruikt om katoen netjes kreukvrij te houden. Ik ontdekte toen dat industrieel katoen de slechtste en ongezondste kledingstof ter wereld is.’

In 1994 kregen de managers van Patagonia van Chouinard achttien maanden om het hele bedrijf over te laten schakelen op biologisch katoen. Destijds was dat soms bijna twee keer zo duur als conventioneel katoen. Bovendien: katoen was verantwoordelijk voor een vijfde van de omzet van het bedrijf. Er was verzet van binnenuit en van leveranciers, maar Chouinard toonde zich onverbiddelijk: óf we gebruiken geen katoen meer, óf we gebruiken alleen maar biologisch katoen.

Zoals zo vaak in het verhaal van Patagonia werd de juiste keuze door de klanten gewaardeerd. Als gevolg van de radicale omschakeling steeg de verkoop van katoenen kleding met 25 procent.

Het gaat niet alleen om mensen, vindt Chouinard. De natuur is minstens zo belangrijk. ‘Je moet de gezondheid van de planeet ook meenemen in de kosten van zakendoen’, stelt hij. ‘Dat zijn geen externe kosten. Maar de meeste mensen denken dat wij geen deel van de natuur zijn. Wij zijn een speciale soort die afstamt van Adam en Eva, en de natuurwetten zijn op ons niet van toepassing. Veel grote zoogdieren worden met uitsterven bedreigd. Wij zijn een groot zoogdier!’

Patagonia geeft jaarlijks één procent van de omzet – of tien procent van de winst als dat meer is – weg aan milieuorganisaties.

Chouinard: ‘Dat is geen filantropie. Het is een onderdeel van onze bedrijfsvoering. Hoe goed en verantwoordelijk wij ook proberen te ondernemen, we blijven wel vervuilers. Wij verbruiken natuurlijke grondstoffen. Wij kunnen nooit een volledig duurzaam bedrijf zijn, maar we hebben ons verplicht om het maximaal te proberen.’

Die pogingen gaan ver. Een paar jaar geleden lanceerde Patagonia het Common Threads-programma. Patagonia adverteerde in landelijke Amerikaanse media met grote pagina’s waarop klanten werden afgebeeld met kleren die zij twintig jaar geleden hadden gekocht en nog steeds gebruikten. Op andere advertenties stond een foto van een nieuw jack met de slogan ‘Koop dit jack niet!’. De boodschap: koop geen nieuwe Patagonia-kleren als je ze niet echt nodig hebt.

Het bedrijf biedt de ongelimiteerde service om kleren te herstellen. Als je te dicht bij het pareert Patagonia de schade voor een beperkt bedrag. Als je toch een nieuwe trui wil, kun MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 7 3

‘Beursgenoteerde ondernemingen liggen op een zelfmoordkoers. Je kunt niet met vijftien procent per jaar blijven groeien.’

7 4 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

je je oude verkopen op de Common Threads eBay site. Als de trui eindelijk is versleten, neemt Patagonia hem terug. Fleece wordt verwerkt voor nieuwe Patagonia-kleren. Wollen en katoenen kleren worden verwerkt tot nieuwe vezels.

Chouinard: ‘We sluiten de cirkel. We nemen de verantwoordelijkheid voor onze producten van creatie tot hercreatie. Als je die garantie geeft, moet je er alles aan doen om te voorkomen dat kleren te snel bij je terugkomen. Dus zorgen wij voor de beste kwaliteit stof, knopen en ritsen.’

P

ATAGONIA IS EEN ECONOMISCHE

paradox. Elk bedrijf wil zoveel mogelijk aan zijn klanten verkopen om zoveel mogelijk winst te maken. Patagonia raadt haar klanten juist aan om minder kleren te kopen. En dat beleid is zéér winstgevend. ‘We stelen meer en meer klandizie van onze concurrenten’, glundert Chouinard, ‘omdat mensen die bij ons kopen, zich minder schuldig voelen.’

Het groeiende succes van Patagonia betekent dat de non-profitorganisatie van Chouinard de beschikking heeft over steeds cieren. Op basis van de éénprocentsnorm werd in 2012 bijna 4,5 miljoen dollar weggeven aan milieuorganisaties. Een belangrijk bedrag voor één bedrijf, een druppel op een gloeiende plaat ten opzichte van de noodzaak.

Ik werp op dat een belasting op het verbruik van grondstoffen, bedrijven in de goede richting kan duwen en tegelijkertijd middelen oplevert om te investeren in natuurbehoud.

‘Vergeet dat maar’, reageert Chouinard, ‘dat is uitgesloten in de Verenigde Staten. Clinton heeft eens geprobeerd een belastingverhoging van vijf cent op een gallon benzine in te voeren, en hij kreeg het hele land tegen zich.

Oliemaatschappijen kunnen prijzen ongestoord verhogen, maar de overheid kan geen belasting heffen op benzine.’

In zijn stem klinkt een sombere berusting.

In de beleving van Yvon Chouinard lijkt het succes van Patagonia niet te compenseren voor de teleurstelling over de ramkoers waarop mensheid en planeet liggen. Hij is even, voor het eerst, stil. In zijn ogen zie ik nog steeds passie branden.

‘We moeten angst proberen’, stelt hij vast. ‘Dat werkte voor Hitler tenslotte ook.

We moeten mensen zo bang maken dat zij de

aarde kunnen verliezen, dat zij eindelijk gemotiveerd raken om er iets aan te doen. Het is tijd voor propaganda. Zo doen de Republikeinen dat ook met hun “binnenlandse veiligheid”. De terroristen hebben gewonnen. Die lachen zich rot nu wij miljarden uitgeven om een volgende aanval te voorkomen. Angst is een goede motivator. En anders dan de angst voor terrorisme, is de vrees voor de toekomst van de planeet volledig gegrond.’

Volgens Chouinard is het probleem dat de boodschappers van de toekomst van mens en milieu te veel hoop bieden. Zij schetsen de aanzwellende doemscenario’s, maar eindigen hun analyse steevast met een reeks van maatregelen die het onheil nog zouden kunnen afwenden. ‘Dat werkt dus niet’, vindt Chouinard. ‘Religieuze fanaten hebben dat beter begrepen. Aan vrienden die naar An inconvenient truth van Al Gore gingen kijken, vroeg ik eens of zij hun gloeilampen al hadden verwisseld voor spaarlampen. Nee dus.

En dit betreft milieuactivisten!’

Zelfs heel dichtbij huis is het probleem zichtbaar. Boven de parkeerplaats bij het hoofdkantoor van Patagonia staan rijen zonnepanelen opgesteld; in totaal zo’n vijfhonderd stuks, waarmee in vijftien procent van het energieverbruik van het kantoor wordt voorzien. En onder die tekenen van vooruitgang staan opmerkelijk veel benzineslurpende SUV’s van het personeel geparkeerd.

De baas ziet dat ook met weemoed en voegt toe: ‘Als je hier rondkijkt, lopen de meeste mensen in spijkerbroeken. Maar die spijkerbroeken zijn niet gemaakt van biologisch katoen.’

De man die nooit dacht dat hij aan de top van een miljoenenbedrijf zou staan, en voor wie ondernemen dient om zijn eigen hobby’s te financieren en die van anderen te vergemakkelijken, balanceert tussen bitterheid, berusting, brandende passie en een gezonde dosis zelfrelativering. ‘Je verliest je dromen’, zegt hij. ‘Je verliest je verstand. Maar ik kijk niet naar het verleden en slechts zelden naar de toekomst. Ik houd me bezig met wat we nu kunnen doen. Ik ben dankbaar voor mijn goede gezondheid en dat ik nog steeds dagelijks surf.’

Dan kijkt hij een beetje ondeugend omhoog. ‘Op mijn leeftijd koop ik zelfs geen groene bananen meer.’

JURRIAAN KAMP

is even vissen.

FOTO: AAFKE BRINKHUIJSEN

Actief, Uitdagend & Groen Duurzame jongerenvakanties met WoesteLand Ben je tussen de 12 en de 30 jaar en wil je met leeftijdsgenoten op vakantie?

Ga dan mee met WoesteLand – de jongeren van IVN. Tijdens je vakantie ga je in Nederland of in het buitenland aan de slag in de natuur: Graslanden hooien, bomen zagen of meewerken op een biologische boerderij.

De WoesteLand jongerenvakanties worden door ervaren en goed getrainde jonge vrijwilligers georganiseerd en begeleid.

Lekker en natuurlijk eten staat voorop: We eten vegetarisch en biologisch.

We overnachten op unieke locaties: Midden op de heide, in een fort, bij de boer in de hooiberg of – als je durft – onder de sterrenhemel.

Geef je nu op voor een onvergetelijke zomervakantie: www.woesteland.nl

Duurzaamheid & Innovatie

Wie heeft de bank nog nodig?

Je kunt ruilen, crowdfunden en een eigen munt opzetten.

Dat is nog maar het begin. Banken en verzekeraars zijn gewaarschuwd. DOOR BEN KUIKEN

7 6 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

ILLUSTRATIE: MARK REIJNTJENS/LUMINE.NL

D

E BANK DRAAIT VAN DE ENE

op de andere dag je doorlopend krediet dicht. Het is de nachtmerrie van elke ondernemer.

Niet alleen moet je dan per direct je schuld investeren in de benodigde grondstoffen voor je bedrijf.

Het overkwam La Luz Events & Caomzet werd door de bank geïnterpreteerd als een structurele omzetdaling. Daarom werd het bedrijf gesommeerd om binnen vijf dagen het lopende krediet af te lossen. Dit zou het einde betekenen van een verder kerngezond bedrijf.

‘Die avond hebben we maar een goede fles wijn openge‘Dat was het beste wat we konden verzinnen.’

Dat was nog niet avond ontstond het idee dat de redding van het bedrijf zou betekenen. ‘Waarom geven we niet aandelen te verliezen? Het plan was om aandelen van een euro per stuk te verkopen aan familie wereldkundig te maken. Wie weet lukte het zo om in elk geval de schuld bij de bank aan te zuiveren en niet failliet te gaan. angstvallig de mail in de gaten. Al snel kon hij zijn ogen niet geloven: binnen een paar uur hadden ze al een paar honderd aandelen nen een paar dagen kregen ze steunbetuigingen uit het hele land en verkochten ze meer dan twintigduizend euro aan aandelen. Een jongetje van acht uit Hendrik-Ido-Ambacht die voor school bezig was met een project spaarpot leeg en kocht voor vijftig euro aan aandelen. Een ondernemer belde geëmotioneerd op om te vertellen dat hij in dezelfde

situatie zat en nu weer een beetje hoop had gekregen. spontaan aandelen in het bedrijf. En zo bemaar helemaal door te gaan en de bank volledig buitenspel te zetten. Uiteindelijk haalden ze zo’n vijftigduizend euro op en was de toekomst van het bedrijf weer verzekerd – ook al omdat de actie de cateraars de nodige publiciteit opleverde en de kersverse aandeelhouders het bedrijf gingen helpen aan opdrachten.

Het verhaal van La Luz is een prachtig genlijk net zo goed ‘ouderwets goed organiseren’ zou kunnen noemen. Het wordt steeds duidelijker dat grote bedrijven zoals de pij en met hun oorspronkelijke doelstelling volledig zijn kwijtgeraakt. Ze draaien de kantoren in dorpen op het platteland en verlenen nauwelijks nog kredieten. rijk genoeg en bedenken altijd wel weer een oplossing voor het probleem waar ze tegenaan lopen. Als de banken niet meer doen len we het toch gewoon zelf? Zo ontstaan er momenteel allerlei vormen van crowdfunvan promotieonderzoek.

Of we helpen elkaar met gesloten beurondernemers diensten met elkaar kunnen uitwisselen zonder dat er geld aan te pas komt.

Datzelfde principe wordt gehanteerd bij alternatieve lokale ruilmiddelen als de Nopjaren zestig in Australië bedachte alternatiezijn en bovendien de gemeenschapszin van een wijk of buurt versterken. Wat is er tenslotte leuker dan geknipt te worden door de buurvrouw voor wie je even daarvoor een lampje hebt opgehangen? Of om een bood-

ze gezamenlijk elkaars risico op ziekte en arbeidsongeschiktheid dekken. Eind 2012 werd de verzekeringswereld opgeschrikt door de oprichting van een nieuwe verzeleden die werkelijk zeggenschap hebben in het beleid van de organisatie en de besteding een vergunningsaanvraag te kunnen doen bij Het verhaal van Anno12 geeft ook meteen de andere kant aan van deze ontwikkeling naar alternatieve geld- en verzekeringsvormen: de weerstand van het bestaande sysom voorlopig geen aanvraag te doen bij de zekeringsmarkt. Volgens de oprichters van Anno12 komen de verzekeraars daarmee toetreder. Maar geen nood: die lage prijzen zullen ook de grote verzekeringsmaatschapeen aantal jaren ontstaat er vanzelf wel weer ruimte voor een nieuwe partij.

Ook La Luz kreeg te maken met de reonderwerp van onderzoek door De Nederweten dat de ondernemers niet ‘op illegale wijze geld hebben onttrokken aan de markt meestuurden met de verkochte aandelen. tekent de belangen van de oude wereld om alles zoveel mogelijk bij het oude te laten.

Als die oude wereld zich niet snel genoeg weet aan te passen aan de nieuwe mogelijkingehaald door nieuwe initiatieven. Survival : Darwin schreef er al over.

BEN KUIKEN

-

tegelijk even op je kinderen past?

Ook op het gebied van verzekeringen ontstaan steeds meer alternatieven voor de logge en dure verzekeringsmaatschappijen. Zo sluiten steeds meer zelfstandig professionals MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 7 7

Duurzaamheid & Innovatie

De lucht klaart op 7 8 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

Vergeet de ‘airpocalyps’.

De lucht wordt juist steeds schoner. Hoopgevende berichten uit Mexico-Stad, twintig jaar geleden nog de vuilste plek op aarde.

DOOR EDWIN TIMMER

TEGENWOORDIG LIGT ER GEEN VERDUISTERENDE SMOGDEKEN MEER OVER MEXICO-STAD, EN KUNNEN INWONERS WEER VOLOP GENIETEN VAN HET UITZICHT OP DE BERGEN EN VULKANEN IN DE VERTE.

FOTO: RADIUS IMAGES/ALAMY

H

ET IS EEN FRISSE ZATERDAG-

ochtend. Voor ik mijn trimschoenen aantrek, check ik op Twitter de berichten over de luchtkwaliteit. ‘Goed’, luidt de boodschap.

Zoals eigenlijk elke ochtend. Op weg naar het park Viveros zijn de bergen rond de vallei helder afgetekend. Links rijst de vulkaan Popocatépetl op: tientallen kilometers buiten de stad, maar toch met een goed zichtbare sneeuwkap. Eenmaal op het bosomrande parcours snuif ik m’n longen vol zuurstof en ruik ik de geur van vochtige begroeiing.

Deze idylle heet Mexico-Stad. En dat is

bijzonder, want twintig jaar geleden werd het nog door de Verenigde Naties bestempeld als ‘de vuilste plek op aarde’. Walmende oude auto’s en dampende industrieën spuwden zoveel rotzooi uit dat de vuilconcentraties in 1990 niet één dag binnen de normen lagen. Je werd er ziek van. Makesicko City maakte schrijver Carlos Fuentes ervan.

Humberto Bravo, een van de meest vooraanstaande Mexicaanse geleerden wat betreft luchtkwaliteit, herinnert zich die tijd nog goed. De smogdeken boven MexicoStad werd elk jaar dikker. ‘Mijn ogen traanden ervan’, zegt Bravo, verbonden aan het

Centrum voor Atmosfeerwetenschappen van de universiteit UNAM. ‘Zelfs mijn overhemdboord werd vies. Begin jaren negentig was de luchtvervuiling apocalyptisch!’

Tegenwoordig noteert een netwerk van meetapparatuur, verspreid over de hooggelegen vallei, heel wat betere resultaten: 2012 telde 248 schone dagen – en dat terwijl de normen intussen aanmerkelijk strenger zijn geworden.

Toch is deze stad – waar volgens de lokale legende vogels ooit dood uit de verontreinigde lucht vielen – nu een baken van hoop voor Aziatische stedelingen die zich met MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 7 9

OOK IN LOS ANGELES, NIET LANG GELEDEN NOG BEKEND OM DE GROTE HOEVEELHEID SMOG, IS DE LUCHTKWALITEIT FLINK VERBETERD.

recht beklagen over de luchtkwaliteit. Want de vooruitgang in de grootste metropool van het westelijke halfrond – Mexico-Stad telt meer dan twintig miljoen inwoners – vertelt dat de mens niet is voorbestemd om zich te schikken in verstikkende metropolen.

Intussen lijken de media een ander beeld te schetsen. De Chinese stad Harbin beleefde in het najaar haar eigen airpocalyps.

Met de dalende temperatuur zetten kolencentrales een tandje bij en bliezen nóg meer roet over de stad. ‘Ik kan gebouwen op vijftig meter afstand amper zien’, klaagde een stadsbewoner voor de camera. Scholen sloten, net als snelwegen en vliegvelden. Chinese staatsmedia schatten de hoeveelheid fijnstof PM2.5 (maximaal 2,5 micrometer groot) op 500 microgram per kubieke meter: twintig keer hoger dan de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) veilig acht. Anderen vonden die schattingen te conservatief en raamden de stofdeken op het dubbele. Het was overdag, maar het leek middernacht.

8 0 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

Een recente publicatie in The Lancet meldde dat luchtvervuiling voor het eerst behoort tot de tien belangrijkste doodsoorzaken wereldwijd. In 2010 zouden 3,2 miljoen mensen voortijdig zijn gestorven als gevolg van de vieze lucht die ze inademden.

Dat waren er een decennium eerder nog ‘maar’ 800.000. Volgens het Health Effects Institute (HEI) in Boston, dat de epidemiologische studie leidde, veroorzaken fijne vervuilingsdeeltjes beroertes, hartziektes, longkanker en longinfecties.

Afgelopen najaar meldde het Europees Milieuagentschap dat negentig procent van de stedelingen in Europa gevaarlijke lucht inademt. Enkele dagen later deed het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek (IARC) een vergelijkbaar bericht uit: het was nu bewezen dat luchtvervuiling kankerverwekkend was. Het IARC omschreef luchtvervuiling als de meest verspreide en de meest kwalijke kankerverwekker in het milieu.

van mensen uit oude beschavingen in Egypte en Peru wijst uit dat ook zij al leden aan zwarte longen, waarschijnlijk door het vuur dat binnenshuis werd gestookt om voedsel te koken en de woonruimte te verwarmen.

Dan waren er nog de smelterijen voor lood, sinds zo’n vijfduizend jaar voor Christus, die de atmosfeer ernstig vervuilden; afzettingen in het ijs in Groenland getuigen van loodvervuiling in de atmosfeer.

Zelfs de meest welvarende, ‘beschaafde’ plekken, naar toenmalige standaarden, kwamen niet uit onder de smerige lucht. In het Romeinse Rijk zorgden de walmen uit huizen, smelterijen, pottenmakers en andere werkplaatsen voor donkere wolken, die de Romeinen betitelden als gravioris caeli: ‘zware hemel’. Moderne steden als Londen en Parijs roken niet fris, niet in de laatste plaats doordat ontlasting zo op straat of in de rivieren werd gedumpt. Zeker met de overstap van hout op kolen voor verwarming groeiden de klachten.

‘Stadslucht, met name in de negentiende en de eerste helft van de twintigste eeuw, was een stuk beroerder dan nu’, luidt dan ook de conclusie van Wybren Verstegen, specialist in milieugeschiedenis aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.

Twee smogrampen in de twintigste eeuw laten de moderne stofdekens ver achter zich.

Donora, een voorstad van Pittsburgh, raakte in oktober 1948 bevangen door de kou. De uitstoot van zinksmelterijen, vermengd met vuil uit kolenkachels, bleef boven de stad hangen. Na vier dagen lagen de ziekenhuizen vol met naar adem happende patiënten.

Ten minste twintig mensen zouden aan de gevolgen zijn overleden, evenals nog eens achthonderd dieren.

De ‘Great Smog’ van Londen, vier jaar later, was nog schrikbarender. Omdat de kou onverwacht inzette, gaf het stadsbestuur toestemming om een zeer slechte kwaliteit kolen te gebruiken. Het stille winterweer waaide het vuil niet weg. Het Wembleystadion en theaters moesten dicht. BBCuitzendingen werden afgelast, omdat gasten de studio’s niet meer konden vinden. Meetstations telden 4460 microgram PM2.5 per

FOTO: ALAN COPSON/JON ARNOLD IMAGES LTD/ALAMY

Brrr... Kuch, hoest. Als je de kranten leest, lijkt de wereld een van de meest erbarmelijk vervuilde momenten ooit door te maken.

Maar is dat wel zo? Wat kan de grandioze omwenteling in Mexico-Stad ons leren?

Luchtvervuiling is geen nieuw fenomeen.

kubieke meter: 178 keer de huidige norm van de WHO. Toen de smog eindelijk was opgetrokken, waren bijna drieduizend mensen meer overleden dan in dezelfde decemberweek in het voorgaande jaar.

De ervaringen in Donora en Londen – met schadelijke stoffen als zwaveldioxide en roet, in concentraties die wel honderden keren hoger lagen dan nu – leidden tot de conclusie dat zeer hoge concentraties luchtvervuiling dodelijk kunnen zijn. Sindsdien staat het streven naar schone lucht op de politieke agenda. In 1956, vier jaar na het drama in Londen, nam het Britse parlement een wet aan met de eerste restricties voor de fabrieksuitstoot en het kolengebruik. In de Verenigde Staten verscheen de eerste federale wetgeving in 1970. De Europese Commissie volgde in 1972. Fabrieken konden wen. Op toevoeging van lood aan benzine hebben sindsdien zowel benzine- als dieselauto’s schoner gemaakt.

Overheden claimen graag die milieuwinst. In 2010 pronkte de Environmental Protection Agency (EPA), het federale Amerikaanse milieuagentschap, trots met alle door haar behaalde successen binnen veertig jaar tijd. De zogeheten Clean Air Act had meteen al in de eerste twee decennia ruim 200.000 voortijdige gevallen van overlijden voorkomen, aldus de EPA, en 672.000 gevallen van chronische bronchitis en 843.000 astma-aanvallen. En sinds 1990 zijn de emissies van zes veelvoorkomende vervuilende stoffen met ruim veertig procent gedaald, terwijl het Bruto Nationaal Product meer dan verdubbeld is.

Maar het is volgens anderen een vergissing om de milieuwinst toe te schrijven aan de overheid. Joel Schwartz, auteur van Air quality in America, merkt op: ‘Luchtvervuiling zat al decennia in een dalende trend toen de federale overheid de beleidscontrole naar zich toetrok.’ Schwartz lokale metingen tussen 1900 en 1970 al met 75 procent was gedaald. Vergelijkbare metingen in andere steden (Chicago, Cincinnati en New York) tonen eveneens dat de teruggang al ruim werd ingezet voordat politici een norm stelden.

Nog meer cijfers – uit ‘mijn’ MexicoStad, waar de verbetering nog altijd doorzet. De concentratie van koolmonoxide daalde tussen 1989 en 2012 met 79 procent.

Zwaveldioxide met 89 procent. En lood met maar liefst 97 procent. De omwenteling leverde burgemeester Miguel Ángel Mancera in 2013 internationale erkenning op.

Het is een trend die overal waarneembaar is. Neem Los Angeles, in de jaren zeventig al net zo’n probleemgebied als Mexico-Stad. Hier daalde het loodgehalte in de lucht tussen 1990 en 2012 met 88 procent, koolmonoxide nam met 79 procent af en het jaargemiddelde van stikstofdioxide met 56 procent.

En Nederland? Stikstofdioxide is sinds 1990 afgenomen met 30 procent, arseen met 65 procent, cadmium met 60 procent, lood met 85 procent. Emissies van kooldioxide zijn in die tijd bijna gehalveerd.

H

ET GAAT BETER MET DE LUCHT-

kwaliteit. Waarom is elk bericht over dat onderwerp dan zo alarmerend van toon? Joel Schwartz heeft wel een idee. ‘Beleidsmakers zijn voor hun baan afhankelijk van de publieksperceptie dat luchtvervuiling een serieus en urgent probleem is’, stelt hij. ‘Diezelfde beleidsmakers bepalen de niveaus van wat voor de gezondheid verantwoord is. Met andere woorden: zij besluiten zelf wanneer hun werk erop zit – nooit, natuurlijk.’

Epidemioloog Luc Bonneux, auteur van En ze leefden nog lang en gezond, ziet nóg een reden voor het eenvormige geluid:

‘Kritische academische geesten zijn weggepest: de discours unique van alarmisten overheerst.’ En daarbij: het is nieuws wanneer een stad wordt bedwelmd door vieze lucht, maar de geleidelijke verbeteringen leveren geen krantenkoppen op. Dat is nu eenmaal hoe de journalistiek werkt.

Het lijkt erop dat de smog in Chinese steden een reëel maar tijdelijk probleem is, veroorzaakt door dezelfde snelle economische groei die het mogelijk maakt om de lucht straks weer schoner te maken. In het Westen is met de groeiende rijkdom immers ook de luchtvervuiling aangepakt.

Dit optimisme wordt gestaafd door wat de Milieu Kuznetscurve wordt genoemd, vernoemd naar Nobelprijswinnaar Simon Kuznets. Er bestaat volgens deze theorie een relatie tussen een stijging in inkomen en een afname in vervuiling. Eerst neemt de vervuiling toe bij economische groei, maar zodra inkomens een bepaalde (zij het: onbekende) hoogte bereiken, neemt ze af. Dit mechanisme gaat onder meer op voor verontreiniging van water en lucht, maar ook voor ontbossing: trends die worden gekeerd wanneer de economie een zekere omvang heeft genomen. De verklaring is dat zodra geld en techniek beschikbaar zijn, de bevolking vraagt om een schoner milieu. Er is genoeg discussie over de theorie, maar de Milieu Kuznetscurve lijkt wel de lijn die het hele Westen

Hoe zit dat met fijnstof?

FIJNSTOF IS EEN VERZAMELNAAM VOOR EEN REEKS AAN DEELTJES STOF DIE IN DE lucht zweven. Daarbij gaat het met name om onschuldige deeltjes die in de natuur voorkomen (zoals zeezout en pollen, die in Nederland het merendeel van fijnstof vormen), maar ook om bijvoorbeeld roet uit uitlaatgassen. De precieze samenstelling verschilt per regio en per dag. Dat is een van de redenen waarom studies naar de gezondheidseffecten van fijnstof zo ingewikkeld zijn.

Studies die het fijnstofgevaar zouden aantonen, zijn ook om andere redenen wankeler dan het publiek wordt verteld. De zogeheten HEI-studie uit The Lancet die rept van 3,2 miljoen wereldwijde fijnstofdoden, blijkt bij nadere beschouwing een bouwwerk van aannames en schattingen.

Ook werd voorbijgegaan aan toxicologische proeven waarbij mens en dier pas bij extreem hoge concentraties fijnstof effecten ondervinden.

De opzet van de studie deugt niet, stelt onder meer Tony Cox, consultant in risicoanalyses en hoofdredacteur van vakblad Risk Analysis. ‘Als je de methode uit het onderzoek toepast op het infarctrisico en de consumptie van baby-aspirine’, legt hij uit, ‘dan zouden een aantal hartaanvallen onterecht worden toegeschreven aan aspirine. Miljoenen fijnstofdoden klinken wel heel eng, maar zijn geen vaststaand feit.’

Fijnstof wordt sinds de jaren negentig in Nederland systematisch gemeten. Sinds de eerste metingen in 1992 is het fijnstofniveau volgens het Compendium voor de Leefomgeving met 35 procent gedaald. E.T.

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 8 1

DE ‘S-GRAVENDIJKWAL IN ROTTERDAM IS EEN VAN DE MEEST VERVUILDE STRATEN VAN NEDERLAND, GEMETEN AAN DE CONCENTRATIES FIJNSTOF EN STIKSTOFDIOXIDE.

Vvvroemmm!

HET IS VOOR SOMMIGEN EEN GARANTIE voor een milieuramp: één miljard Chinezen met een eigen auto… Mexico-Stad laat echter zien dat een snelle groei van het wagenpark nog altijd milieuwinst kan opleveren. Toen de Verenigde Naties twintig jaar geleden de Vallei van Mexico aanwezen als vuilste plek op aarde, reden ruim drie miljoen auto’s in de metropool rond. In 2011 waren dat er acht miljoen. Verslechterde de lucht boven Mexico-Stad in de tijd? Integendeel. De concentratie van koolmonoxide daalde tussen 1989 en 2012 met 79 procent. Zwaveldioxide met 89 procent. En lood met maar liefst 97 procent.

Overheidsbeleid heeft een belangrijke rol gespeeld in die verbetering. Vuile industrieën werden uit de vallei verplaatst, zoals een raffinaderij van oliebedrijf Pemex. Vieze passagiersbusjes zijn ingeruild voor op gas rijdende metrobussen.

Alleen auto’s jonger dan vijf jaar mogen elke dag de weg op; oudere auto’s hebben één of meer verplichte rustdagen, zodat de vernieuwing van het wagenpark wordt gestimuleerd. Het leenfietsensysteem Ecobici, gestart in 2010, groeit dit jaar naar verwachting uit tot 180.000 gebruikers.

Auto’s zijn niet alleen schoner omdat politici dat wensen, maar omdat de techniek daarin slaagt en kopers kiezen voor zuinigere modellen.

In zijn boek De rationele optimist schreef journalist Matt Ridley: ‘De uitstoot van koolmonoxide door het verkeer in Amerika is in 25 jaar met 75 procent gedaald. Tegenwoordig is een auto, als hij op volle snelheid rijdt, minder vervuilend dan een geparkeerde auto met lekverlies in 1970.’ E.T.

8 2 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

Maar is er dan ook reden tot optimisme voor de miljoenen Aziaten die mondkapjes gebruiken en vermogens uitgeven aan luchtwassers in huis? Het is immers maar de vraag of deze curve werkt in centraal geleide staten zoals China. Verstegen, de Amsterdamse expert milieugeschiedenis, wijst op de noodzaak van burgerlijke vrijheiden om vervuiling te bestrijden. ‘Alleen in een democratische samenleving met persvrijheid, vrije verkiezingen en de vrijheid om organisaties op te richten, kan de Groene Kuznetscurve werken’, stelt hij.

Toch lijkt de Chinese regering te luisteren. Vorig jaar presenteerde Peking een ambitieus plan. Er komt een limiet op kolenverbranding, benzine wordt schoner en de vuilste auto’s gaan van de weg. In Peking zelf moet dan de vervuiling een kwart omlaag vergeleken met 2012.

Ook hier lijkt Mexico een voorbeeld.

Toen de ommekeer in Makesicko City begon, mede dankzij dergelijke strengere regels, werd het land nog geleid door een ondemocratische staatspartij die al zestig jaar aan de macht was.

Iemand die goed kan vergelijken, is Jacob Vaarkamp. Tussen 2005 en 2009 woonde hij in Peking; daarna verhuisde hij naar Mexico-Stad. ‘Er wordt zoveel geroepen over luchtvervuiling’, verzucht Vaarkamp.

‘In Peking klaagde iedereen ’s winters over

een zere strot, en dan wezen ze op de vervuiling. Maar met maandenlang een luchtvochtigheid van tien procent, want het regende nooit, krijgt iedereen een zere keel. Dat heeft niks met vervuiling van doen. Mexico-Stad is vele malen schoner. Maar ja, het regent hier ook veel meer, waardoor verontreiniging wegspoelt.’

Lucht kan altijd schoner. Dat weet iemand als Humberto Bravo ook. In Mexico-Stad is hij een van de mensen die nog niet tevreden zijn over de vooruitgang. Het ozongehalte in de stad daalt weliswaar jaar op jaar, maar niet heel snel, menen critici.

Ook in het Westen zien we telkens een oproep voor een schonere lucht. De vraag is hoeveel het kost om nog enige gezondheidswinst te halen. En of dat geld niet beter kan worden gestoken in bestrijding van een ander, groter probleem.

In 2012 stelden wetenschappers in opdracht van het Copenhagen Concensus Center een lijst op van de meest urgente problemen in de wereld die met een budget van 75 miljard dollar relatief het meeste welzijnsvoordeel zouden opleveren. In de top-30 van problemen en acties staat niet één keer luchtvervuiling.

EDWIN TIMMER, correspondent in ZuidAmerika (www.edwintimmer.com), kan weer opgelucht ademhalen.

FOTO: WERRY CRONE/HOLLANDSE HOOGTE

De auto wordt steeds schoner.

Leven gaat voor.

De Nierstichting zet alles op alles om ervoor te zorgen dat nierpatiĂŤnten zoals Willem in leven blijven en ook ĂŠcht kunnen blijven leven. Want dialyseren is geen leven, maar overleven. We doen dan ook alles wat in ons vermogen ligt om het leven van nierpatiĂŤnten te verbeteren. Leven gaat voor, in alles wat we doen. www.nierstichting.nl

Hartcoherentie: nu met 10% korting voor The Optimist lezers

www.heartmathbenelux.com/optimist

Landelijk werkend multidisciplinair coachcentrum Coaching bij psychisch gerelateerde klachten zoals burn-out, overspannenheid, angstklachten, depressie, obesitas, laag zelfbeeld, rouw/verlies Coaching in crisissituaties zoals bijvoorbeeld stalking, bedreiging, het meemaken/getuige zijn van een (ernstig) ongeval, traumatische gebeurtenissen, etc.

Mogelijkheid om een deel van het coachtraject te logeren in een rustige, natuurlijke omgeving in Zuid-Frankrijk of Nederland

Coachcentrum Et Emergo | Beijumerweg 15 | 9737 AB Groningen Mobiel 0613912658 | greet@et-emergo.nl | www.et-emergo.nl

Kroniek van de onderstroom

Editie 07

Verlangen naar wildernis Een verkenning van sublieme natuurervaringen.

Door MARJAN SLOB Overgenomen uit GRNVLD MAGAZINE

I

N DE LENTE VAN 1992 LAAT CHRIS

McCandless zich afzetten bij de Stampede Trail vlakbij Denali National Park in het binnenland van Alaska. Hij trekt in zijn eentje verder – met op zijn rug een visnet, ongeveer vijf kilo rijst, een geweer en een paar boeken. Chris steekt een riviertje over en stuit na een tijdje op een ontmantelde oude stadsbus, waar hij zijn kamp opslaat. Te midden van de besneeuwde bergtoppen, de hoge hemel en de wilde dieren brengt hij zijn dagen door, levend op een dieet van rijst, planten en klein wild. In zijn dagboek verhaalt hij hoe verbonden hij zich

voelt met de natuur, hoe zuiver en groots het leven is. Hij boekstaaft sublieme momenten.

Niet alles is sereen en vredig. Hij beschrijft ook hoe hij op een dag een eland schiet. Chris legt aan, het dier zakt door zijn poten, en het is aan Chris om het te villen.

Snikkend haalt hij het hart uit het beest, zijn armen tot over de ellebogen in het bloed. De hompen vlees die hij uitsnijdt, zijn te groot.

Chris improviseert een rookoven die niet goed wil trekken. Hij weet de vliegen niet voor te blijven en het vlees bederft; zijn onkunde maakt dat de eland voor niets is gestorven en dat neemt hij zichzelf kwalijk.

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 8 5

Kroniek van de onderstroom

Dit sjouwen met het kadaver, met de grote stille kop van de eland die kijkt en niet meer kijkt, is net zo goed een subliem moment als de meer voor de hand liggende episodes waarin Chris uitzinnig en met uitgespreide armen op zijn bus staat, of in de ruige natuur zijn haren schudt onder een geimproviseerde douche. Dit is wat leven in de wildernis betekent. Het gaat jou te buiten.

Begin augustus besluit Chris terug te keren naar de bewoonde wereld. Dan merkt hij dat hij nóg een beginnersfout heeft gemaakt: het stroompje dat hij overstak voordat de sneeuw was gesmolten, is nu een woeste, bulderende rivier. Ondoorwaadbaar. Er zit niets anders op dan terug te keren naar de bus. Daar begint voor Chris het serieuze hongerlijden. De rijst is al lang op, de dieren hebben zich teruggetrokken. Hij moet nu overleven op planten, die hij probeert te determineren met zijn veldgids. Waarschijnlijk eet hij een verkeerde soort. Hoe dan ook: hij wordt ziek, kan niet meer naar eten zoeken, en sterft ergens half augustus, na ruim honderd dagen in de wildernis. Twee weken later wordt hij gevonden.

meten of om erin op te gaan. Om zijn vernuft te gebruiken en zijn uithoudingsvermogen te testen. Om ’s nachts te luisteren naar de geluiden van wilde dieren en de wijde hemel boven zich te weten. Om af te wachten waar die grote stille ruimte om hem heen, die steeds meer een innerlijke ruimte wordt, zich mee gaat vullen. Om deelgenoot te worden van het Sublieme. Zeg maar eens dat dit geen oprecht verlangen is! Sterker nog: wie dit verlangen niet af en toe in zichzelf voelt, is pas echt verloren.

Nederland nodigt niet uit tot dergelijke ervaringen. Ons landschap is daarvoor te getemd, te ontworpen. ‘Overal waar je kijkt / sta je in iemands gedachten’, dichtte Willem van Toorn. Wij hebben onze natuur goed in de houdgreep. Toegewijde professionals houden ons meest woeste natuurlijke element, de wilde zee, altijd met een schuin oog voor ons in de gaten. De golven klotsen tegen de dijken rond de Randstad op een manier die buitenlanders de adem beneemt, en toch kunnen we behoorlijk gerust zijn, verzekeren zij ons. Dat is een grote prestatie, waarvoor erkentelijkheid past. Ik ben blij dat

Wil je werkelijk het sublieme ervaren, dan riskeer je geestelijke of fysieke pijn.

Journalist Jon Krakauer schreef op basis van Chris’ dagboeken en gesprekken met mensen die hem in zijn laatste jaren hadden gekend, een artikel voor het tijdschrift Outside. Dat artikel vond zoveel weerklank dat Krakauer het in 1996 uitwerkte tot een boek, Into the wild, in 2007 verfilmd door Sean Penn. Velen bleken iets te herkennen in de pelgrimstocht van een eenling die zich boven de middelmaat wil verheffen, en zich daartoe afkeert van comfort en voorspelbaarheid.

De bus waarin McCandless stierf, is inmiddels een pelgrimsoord, op internet woeden discussies over het plantje waarmee Chris zichzelf mogelijk vergiftigde en debatteert men over hoe gemakkelijk of dom het is om je bij het determineren daarvan te vergissen.

Krakauer kreeg brieven van doorgewinterde Alaskanen die hoofdschuddend reppen van McCandless onbenul om zo onvoorbereid de wildernis in te trekken. Dat mag zo zijn, maar het oordeel is ook te hard want eenzijdig. Het miskent het verlangen naar het Andere wat deze jongens drijft.

Ik heb zo’n jongen in me. Ik voel dat hij de natuur in wil, alleen, om zich ermee te 8 6 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

mijn doordeweekse gevoel er een van veiligheid is. Toch voel ik af en toe het verlangen naar een sublieme natuurervaring. Dat verlangen ketst af op ons landschap. En ik kan het niet helpen, maar dat geeft mij ook het idee dat er in mijn land iets ontbreekt: de ontmoeting met het ontzagwekkende.

In de ideeëngeschiedenis heeft ‘het sublieme’ vanaf het begin een dreigende bijklank. De eerste vermelding van het begrip is te vinden bij Pseudo-Longinus. ‘De mens dient zich het overweldigende en oneindige voor te stellen, en zich zo boven het alledaagse en puur nuttige van zijn bestaan te verheffen’, schrijft hij in de eerste eeuw na Christus in De sublimitate. In 1674 vertaalde Nicolas Boileau dat werk in het Frans, maar het duurde nog een eeuw voordat de term echt wind onder de vleugels kreeg.

Het achttiende-eeuwse Europa heeft dan ruim honderd jaar Verlichtingsdenken achter de rug. In die tijdsspanne is de rede eropuit geweest om al wat ons omringt, in te voegen in een orde. Deze inspanning was een belofte: met je verstand kun je de wetten van de schepping achterhalen – en

als je ze kent, kun je die wetten gebruiken om de schepping naar je hand te zetten.

Wat een roes moet dat zijn geweest! Niet langer overgeleverd zijn aan de natuur, maar haar doorgronden, en daarmee de sleutel in handen krijgen om haar te voegen naar jouw behoeften!

Zo werd het onbekende gestaag in het gelid gedrongen door de ratio. De strak ontworpen en in toom gehouden tuinen van Versailles zijn een helder zinnebeeld voor deze omgang met de natuur. Maar zodra de natuur getemd was tot een geometrisch landschap, begon het te kriebelen. Men begon een bepaalde sensatie te missen – en anders te waarderen. Voor die ervaring gebruikten de denkers van deze tijd de term ‘het sublieme’.

Vanaf dit moment komt het sublieme te staan voor de dubbelhartige ervaring die je kunt hebben naar aanleiding van iets buiten jou, iets wat duidelijk anders, groter is dan jijzelf. Wat je verrukt, maar ook angst inboezemt. Denk donder, bliksem, vulkanen. Stormen, neerstortende watervallen, woeste zeeën.

Het standaardvoorbeeld van een sublieme ervaring is het gevoel dat je krijgt als je in je eentje op een hoge bergtop naar beneden kijkt. Daar sta je, je gemoed zwelt: wat is het hier mooi en groots! Maar je voelt ook de diepte trekken. Je beseft hoe nietig en kwetsbaar je bent. Als je valt, dan… Rillingen – van verrukking, van angst? – trekken over je ruggengraat. Juist die zoete dreiging maakt op een of andere manier dat je je heel levend voelt. Je ervaart het sublieme. Dat is een interessant gevoel, waar je later naar terugverlangt, waarnaar je bewust op zoek kunt gaan. (…)

Ik voel me aangetrokken tot de duiding van het sublieme van Edmund Burke, de interessant onderscheid tussen ‘het sublieme’ en ‘het schone’. Het zijn voor Burke twee totaal verschillende domeinen, waaraan ook verschillende gevoelens en lichamelijke processen ten grondslag liggen. Precies dat denken vanuit emoties en fysieke reacties vind ik, als zelfverklaard mensendier, interessant.

Het schone is voor Burke het welgevormde dat het oog pleziert. ‘Schoonheid brengt je tot rust en geeft je de indruk dat Gods wereld ordelijk en goed is’, zo stelt hij.

Het sublieme daarentegen is het overweldigende dat jou zou kunnen vernietigen. Waar schoonheid ontspant, doet het sublieme je spieren samentrekken. Je voelt angst, en dat wijst op een zucht naar zelfbehoud. Wil je

Kroniek van de onderstroom

het sublieme werkelijk ervaren, aldus Burke, dan begeef je je op een terrein waar je geestelijke of fysieke pijn riskeert – en wel in die mate dat jouw drang tot zelfbehoud zal worden aangesproken.

Een sublieme ervaring is een verrukkelijke, in potentie transformerende ervaring die jou de enormiteit doet voelen van het bestaan waar jij deel van uitmaakt. Het is tegelijkertijd een oncomfortabele ervaring, omdat zij alleen toegankelijk is vanuit een persoonlijk doorvoeld besef van kwetsbaarheid en sterfelijkheid.

Ondanks deze pijnlijke trek van het sublieme zijn bepaalde groepen mensen naar dergelijke ervaringen op zoek. Dit verlangen naar het sublieme staat voor mij, anno nu, voor het zoeken naar een grenservaring in een (al te) gecontroleerde wereld. Voor het besef dat we ons niet alles kunnen toeeigenen. De zucht naar het sublieme erkent dit, en zoekt naar een reset van het veilige, comfortabele, maar gedempte bestaan als burger. Zo bezien, ligt het voor de hand om te denken dat juist de wildernis je die reset kan bieden. Wildernis onttrekt zich immers In de traditionele, ‘Amerikaanse’ betekenis staat ‘wildernis’ voor natuur die nog niet door mensenhanden is beïnvloed of gevormd. Zo bezien, is wildernis iets wat je conserveert – en dat doe je door ervan af te blijven. Die opvatting heeft iets ironisch, zoals blijkt uit het werk van de Amerikaanse dooi voor wildernis als onberoerde plek, los van elke menselijke inmenging, waar het leven zijn juiste loop neemt en zijn natuurlijke harmonie vindt. Die plek wordt een vluchtoord waar zoekende mensen een bepaald soort ‘waarachtige’, sublieme ervaringen oprechte bekommernis dat al die getemde, in cultuur gebrachte gronden, een bepaald soort ervaring schaarser maken.

ervaringen – die ik subliem noem – zich uitsluitend in een bepaalde omgeving kunnen voordoen. Alsof ze alleen daar wortel kunnen schieten en voorgoed verloren gaan zodra de laatste wildernis ontgonnen is. kaanse wildernisdenkers met hem. Maar is die angst terecht? Ik denk dat de band tussen wildernis en het sublieme minder het karakdoet voorkomen. Dat blijkt bijvoorbeeld al uit het feit dat sommige mensen zelfs in de meest woeste natuur geen sublieme ervaringen opdoen. Zet hen in de toendra, een regenwoud of een polder bij nacht, en ze willen vooral naar huis. Zij lijken simpelweg het talent te ontberen om zich open te stellen voor de natuur. Gevoeligheid voor het sublieme in de natuur is kennelijk iets waar je aanleg voor kunt hebben; een soort vermoMaar als de relatie tussen wildernis en sublieme ervaringen losser is dan mensen ook goed nieuws. Sublieme ervaringen hoeven dan ook niet afhankelijk te zijn van die o zo schaarse wildernis in onversneden vorm.

Het sublieme blijkt eerst en vooral een ervaring; een ervaring waar je bovendien al dan niet gevoelig voor kunt zijn. De getalenteerden onder ons kunnen misschien al sublieme ervaringen opdoen in een béétje wildernis.

Bram van de Klundert, directeur Waddenfonds en fervent vogelaar, verhaalt in Expeditie wildernis over zijn ‘ervaringen met het sublieme in de Nederlandse natuur’. Om die over zich af te roepen, moet hij wel zijn best doen. Ook hij weet dat het sublieme een geheimzinnige maar cruciale relatie onderhoudt met dreiging. ‘Het angstaanjagende heeft in Nederland wel een heel kleine plek gekregen’, meent hij.

Maar Van de Klundert heeft een troef: een netwerk om jaloers op te zijn. Hij zet zijn

overigens zelf inziet: hoe kun je nu wildernis ervaren als je er eigenlijk niet kunt zijn? tie direct geen echte wildernis meer. Zulke wildernis is een droomplek, een fantasie. In

en laat zich welbewust afzetten bij de wildste natuurgebieden van Nederland, waar hij zich inspant om een week lang niemand tegen te komen. Zo verblijft hij in wat hij gemeten, de Millingerwaard, Schiermonnikoog, de Weerribben, en nog een handvol andere plukjes Nederlandse wildernis.

Hij lijdt kou, zijn gedachten dwalen geregeld af, en hij betwijfelt of hij zich in de wildernis begeeft als hij zo goed de snelweg kan horen en ’s avonds nog steeds de gloed ziet

op een vast aan de wildernis. Alsof bepaalde

hij sublieme momenten. Die lijken vooral te

Z

IJN PLEIDOOI IS MIJ SYMPATHIEK,

maar er zitten rare kantjes aan. Om te beginnen, heeft zijn omschrijving iets vijandigs: ‘mijn wildernis is een plekje zon-

schuilen in verstilling. In samenvallen met dat wat is, opgaan in de omgeving. Dat is iets waar je talent voor kunt hebben, maar wat je ook kunt ontwikkelen. Bijvoorbeeld door te mediteren, zoals Van de Klundert niet nalaat te benadrukken. op hun eigen wijze voor het koesteren van een bepaald soort ‘buiten’ dat naar binnen kan vloeien. En beiden vinden zij die voeding voor hun mystieke lichaam in de wildernis. Zij delen de overtuiging dat wildernis cruciaal is om hun spirituele dorst te lessen.

Wildernis doet dus zich voor tussen twee ironische verdwijnpunten: dat van de ‘ontworpen wildernis’ en dat van een ‘wildernis vrij van de smet van mensendieren’.

Die twee uitersten laten in de praktijk een enorme zone open, die toestaat om zowel een oerbos als een volkstuin waaruit je het kweekgras maar niet weg kunt krijgen, te bestempelen als een vorm van wildernis. Zelfs slag slaan, is zo beschouwd wild gebied!

Die echte belevenis die je kunt opdoen in de wildernis is op zichzelf helder in haar betekenis: het is een ervaring die jou op je plaats zet. Die duidelijk maakt dat er een grens is aan wat jij, klein sterfelijk stoffelijk mensje, vermag. En die juist daardoor een ongekende ruimte biedt.

Als je een sublieme ervaring zoekt, vraagt dat een eigenaardige inspanning om tot de juiste gemoedsgesteldheid te komen – een stemming waarin het sublieme zich aan je kan voordoen. Struinen door weerspannige natuur, blootgesteld aan de elementen, is een krachtig en beproefd recept om die stemming over jezelf af te roepen.

Voor iemand met aanleg kan zelfs de observatie van een spinneweb aanleiding geven tot een sublieme ervaring. Kijk, die spin heeft haar web geweven in de hoek van dat bushokje, bij de tl-bak waar de vliegen op afkomen! En opeens klapt het blikveld om. die vlieg. Het sublieme speelt zich voornamelijk af in the eye of the beholder.

Maar een sublieme ervaring is onvermijdelijk gehecht aan een concrete plek. Het gegeven dat veel integere denkers en voelers hun sublieme ervaringen eerst opdoen in een wilde omgeving, zie ik als een appèl aan landbestuurders. Wildernis blijkt een belangrijke poort naar het sublieme. Daar, in die omgeving, komt ons gevoel voor het sublieme gemakkelijk tot bloei. Zorg dus voor wildernis. Opdat sublieme ervaringen toegankelijk blijven.

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 8 7

Kroniek van de onderstroom

Het probleem is burgerlijke gehoorzaamheid Wat de wereld nodig heeft, is een gevoel van ongehoorzaamheid jegens de dragers van macht en rijkdom.

Door HOWARD ZINN Overgenomen uit PEOPLESHISTORY.US

IK GA ERVAN UIT DAT DE WERELD OP ZIJN

kop staat, dat er van alles mis is, dat de verkeerde mensen in de gevangenis zitten en de verkeerde mensen vrij rondlopen, dat de verkeerde mensen aan de macht zijn en de verkeerde mensen geen macht bezitten, dat de welvaart in dit land en in de rest van de wereld zo ongelijk verdeeld is dat kleine hervormingen ontoereikend zijn en er een herschikking plaats zal moeten vinden. Bovendien ga ik ervan uit dat we hier niet veel woorden aan vuil hoeven maken, omdat je alleen maar om je heen hoeft te kijken naar de toestand waarin de wereld zich bevindt, om te snappen dat alles op zijn kop staat.

Als je niet nadenkt, als je alleen maar tv kijkt en bepaalde kranten leest, zou je haast gaan denken dat het allemaal wel meevalt of dat er alleen kleine misstanden zijn. Maar doe eens een stapje terug en kijk dan nog eens; je zult zien hoe verschrikkelijk het is.

Daarom zullen we ervan uit moeten gaan dat alles echt op zijn kop staat.

Mijn onderwerp sluit daar bij aan: burgerlijke ongehoorzaamheid. Zodra je stelt dat burgerlijke ongehoorzaamheid het onderwerp is, zeg je daarmee ook dat burgerlijke ongehoorzaamheid het probleem is. Maar dat is niet juist‌ Burgerlijke gehoorzaamheid is het probleem – het feit dat er zoveel mensen zijn die gehoorzamen aan de bevelen van hun regeringsleiders om ten strijde te trekken. Miljoenen mensen zijn omgekomen als gevolg van die gehoorzaamheid.

8 8 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

In het geval van nazi-Duitsland wordt dat door iedereen erkend.

We beseffen dat het probleem daar was dat de bevolking Hitler gehoorzaamde. De mensen waren gehoorzaam, en dat was verkeerd. Ze hadden vragen moeten stellen en in verzet moeten komen. Als wij er destijds bij waren geweest, hadden we dat hen beslist duidelijk gemaakt.

Herinnert u zich nog het feodale tijdperk, toen mensen vreselijk werden uitgebuit? De Middeleeuwen waren natuurlijk een afschuwelijke periode, maar inmiddels hebben we de westerse beschaving en het recht. Dat recht heeft echter vooral gezorgd voor legalisering en toename van het al bestaande onrecht. Dat is wat het recht ons heeft gebracht.

Nu het recht overal ter wereld door de leiders bejubeld wordt maar een plaag is voor de bevolking, zouden we dit toch moeten gaan inzien. We moeten in ons denken verder kijken dan de eigen landsgrenzen.

Nixon en Brezjnev hebben veel meer met elkaar gemeen dan wij met Nixon. John Edgar Hoover heeft veel meer gemeen met het hoofd van de KGB dan met ons. Het is de wereldwijde toewijding aan recht en orde die de leiders van alle landen in kameraadschap met elkaar verbindt. Daarom zijn wij altijd weer verbaasd als zij bij elke ontmoeting staan te glimlachen, elkaar de hand schudden en sigaren roken. Wat ze ook beweren, ze vinden elkaar enorm aardig.

Wa t o n s volgens mij te doen staat, is terugkeren naar de principes, intenties en geest van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring. Die staat in het teken van verzet tegen onrechtmatige overheersing en tegen krachten die de mensen beroven van hun vrijheid en van het recht om geluk na te streven. Onder die voorwaarden geeft deze verklaring ons het recht onze regeringsvorm te wijzigen of af te schaffen. Maar om recht te doen aan de principes van de Onafhankelijkheidsverklaring, zullen we ons buiten de wet moeten begeven en niet langer gehoorzamen aan de wetten die ons dwingen te doden of die de welvaart verdelen op de manier waarop dat is gebeurd, of die mensen in de gevangenis stoppen voor kleine vergrijpen en zware criminelen laten lopen.

Ik hoop dat de geest van die verklaring overal voelbaar zal zijn, niet alleen in Amerika, maar ook elders, want iedereen heeft daar behoefte aan. Wat de wereld nodig heeft, is een gevoel van ongehoorzaamheid jegens de staat, die immers geen metafysische entiteit is maar een drager van macht en rijkdom. Daarom moet er een soort verklaring van wederzijdse afhankelijkheid komen als verbond tussen alle mensen die, waar ook ter wereld, hetzelfde doel nastreven.

Kroniek van de onderstroom

Hoe IJsland weer opkrabbelde Een interview met Ólafur Ragnar Grímsson, president van IJsland, over het besluit geen banken te redden.

Overgenomen van FOX BUSINESS NETWORK

FOTO’S: SEBASTIAN DERUNGS/WORLD ECONOMIC FORUM/SWISS-IMAGE.CH; JIM FROM STEVENS POINT, WI USA; ADRIENNE M. NORMAN

Veel mensen vragen zich af wat er was gebeurd als we tijdens de crisis onze banken hadden laten omvallen. Kunt u iets vertellen over uw ervaringen uit 2008, en hoe moeilijk het was om dit te laten gebeuren?

‘Hoewel IJsland qua omvang van een andere orde is, denk ik dat alle moderne staten, groot of klein, voor soortgelijke uitdagingen staan en tot soortgelijke maatregelen zouden kunnen komen. Wij besloten onze banken te laten omvallen. Het ging om private ondernemingen en ik heb nooit kunnen begrijpen waarom banken als de heilige koeien van de moderne economie zouden moeten worden beschouwd, terwijl we het normaal vinden dat andere bedrijven failliet gaan. Waarom is het zo dat als een bank in moeilijkheden verkeert, iedereen plotseling roept: “Nee, dit mag niet gebeuren!”? We zijn nu enkele jaren verder en IJsland is zich aan het herstellen. We hebben drie procent economische groei, er is slechts vijf procent werkloosheid en de overheidsfinanciën zijn redelijk op orde. Dus hoewel we zijn ingegaan tegen de heersende orthodoxe opvattingen, is het ons opmerkelijk genoeg gelukt weer overeind te krabbelen.’

U beschouwde de banken dus niet als troetelkinderen die gekoesterd en beschermd moesten worden?

‘Absoluut niet. Het waren private ondernemingen die zich ook als zodanig gedroegen, met bonussen voor bankiers en winstuitkering aan aandeelhouders. Als ze falen, moeten gewone mensen – belastingbetalers, leraren, verpleegkundigen – daar dan voor opdraaien?’

U deed iets ongewoons en nam niet uw toevlucht tot bezuinigingen. U gaf zelfs meer uit aan sociaal beleid. Uiteindelijk werden er naar verluidt wel honderd verschillende belastingen ingevoerd. Hoe kan het dat die de groei niet hebben afgeremd?

‘Gewone gezinnen in IJsland hebben enorm van hen hebben hun huis verloren en sommigen zelfs al hun spaargeld. Als je een natie door een dergelijke crisis heen wilt loodsen, op weg naar herstel, dan moet je voor iedereen duidelijk maken dat er gerechtigheid geschiedt. Alleen zo kun je vertrouwen herwinnen. Je moet ervoor zorgen dat men tot het besef komt dat iedereen zijn steentje bijdraagt.’

ONZE BRONNEN Marjan Slob is filosoof en schrijft essays, columns en recensies (www.marjanslob.nl).

Slob schreef haar essay over natuurbeleving voor GRNVLD, de mooie kwartaaluitgave van Kasteel Groeneveld. Sinds het kasteel, aan de rand van Baarn, is overgedragen aan Staatsbosbeheer, is het tijdschrift helaas gestopt (www.kasteelgroeneveld.nl).

Op de redactie geldt Howard Zinn als een held. Hij herschreef de Amerikaanse geschiedenis met zijn A people’s history of the United States, waarbij hij grote gebeurtenissen beschreef vanuit het perspectief van Indianen, slaven, vrouwen en arbeiders. Uit 1970 stamt het essay over het probleem van burgerlijke gehoorzaamheid, waaruit we hier een fragment hebben afgedrukt. We werden hierop gewezen dankzij Represent.us, een campagne tegen corruptie. Daar was onlangs een filmpje uit 2011 te zien waarop acteur Matt Damon voorleest uit het werk van Zinn, die kennelijk vroeger een familievriend was.

Damon steunt het initiatief om A people’s history te verspreiden op scholen (www.peopleshistory.us).

Het interview met Ólafur Ragnar Grímsson vonden we op Trueactivist.com, dat tegenwicht wil bieden tegen de gevestigde media. Ironisch genoeg is dit gesprek met de president van IJsland uitgezonden door Fox Business Network, een Amerikaans satelliet-tv-kanaal (www.foxbusiness.com), opgenomen tijdens het World Economic Forum in Davos.

Zijn er artikelen, blogs of lezingen die we niet mogen missen? Mail uw tips graag naar kroniek@theoptimist.nl.

Veel dank!

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 8 9

Eten

Eerstelingen Geniet van de asperges als nooit tevoren.

ANGST VOOR HONGER ZIT IN ONS MENSELIJK DNA. Logisch dat het creëren van houdbaar voedsel cruciaal was in onze evolutie. Het is ons zo goed gelukt dat we tegenwoordig alles het jaar rond kunnen eten. Daarmee is ook iets verloren gegaan. Namelijk het plezier van de primeur.

Want iets wat er altijd is, neem je niet meer waar. Als iets er na een tijdje afwezigheid weer is, is de vreugde des te groter. Gelukkig staat niets ons in de weg om ouderwets met de seizoenen mee te eten.

De moeder aller seizoensdebuten is onbetwist die van de asperge. Niet alleen zijn de eerste asperges een feestje omdat ze een hele lading asperges aankondigen, ook omdat de asperge een nieuw seizoen van eerstelingen inluidt. De

9 0 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

periode van bewaargroenten is voorbij, de tijd van verse groenten breekt aan.

Neem groene asperges (hoef je niet te schillen) en snijd de kontjes eraf. Kook de asperges in tien à vijftien minuten gaar. Breng in een andere pan water aan de kook. Laat (minstens) één ei per persoon in het kokende water zakken en zet een precieze timer op zes minuten. Laat de eieren schrikken. Zorg dat de asperges eerder klaar zijn dan het ei en laat ze eventueel in hun kooknat wachten. Sla het kopje van het zachtgekookt eitje. Dip de asperges in het eigeel en eet ze slurpend, sabbelend en smikkelend op. Met speciale aandacht voor dat allereerste hapje. Primeur tot de derde macht! | ELBRICH FENNEMA

FOTO: PIETER DE SWART

Inspiratie BEDRIJFSKUNDIGE ELLEN DE LANGE ROS, DIE BLOGT ONDER DE NAAM DE GLAZENWASSER, PLEIT VOOR ‘ZACHTER WERKEN’.

Q+A

Dat kan zachter HARD WERKEN KENNEN WE ALLEMAAL wel. Maar Ellen de Lange-Ros pleit voor ‘zacht werken’, wat volgens de bedrijfskundige veel gezonder is. Ze schreef er een boek over: Een zaak van zacht werken.

FOTO: HEIN ATHMER

Wat is dat, zacht werken?

‘Zacht werken is op een ontspannen manier je talent inzetten om je werk te doen en zo waarde te leveren voor de mensen om je heen. Bij zacht werken heb je meer aandacht voor wat je doet. Het is niet altijd gemakkelijk, want het betekent soms ook dat je spannende dingen moet doen: op iemand afstappen, uit je comfortzone komen, jezelf uitdagen. Belangrijk om te beseffen, is dat zacht werken níet gratis hoeft. Als jij veel waarde levert aan anderen, mag je daar ook een goede prijs voor terugkrijgen.’

Waarom werken we zo hard als het ook zacht kan?

‘Omdat we vaak te veel tegelijk doen. Dan doen we tien dingen een beetje, in plaats van

één ding goed. Ook werken we hard omdat we te vaak onze eigen intuïtie niet durven te volgen. We verstoppen ons achter de regeltjes van anderen. “Dat moet zo van mijn baas”, zeggen we dan, of “Mijn man wil dat…”, omdat het lekker veilig is. Terwijl we onszelf zo kleinhouden. Je eigen weg gaan, vraagt vaak moed.’

Ik heb een hele drukke baan, dan kan ik toch niet zacht werken?

‘Juist in een drukke periode is het heel belangrijk dat je zacht werkt. Want alleen dan kun je het allerbeste van jezelf laten zien en heel goed werk leveren. Dat lukt eenvoudig als je goede prioriteiten stelt: waar geef jij nú je volledige aandacht aan? Als je dat bewust kiest, dan gaan dingen sneller en gemakkelijker. En lever je uitstekend werk. Problemen ontstaan vaak doordat je niet bewust prioriteiten stelt en niet kiest. Dat wordt hard werken, zwoegen en kost enorm veel energie.’

beiden overspannen geweest en mijn vader werd ernstig hartpatiënt toen ik tiener was.

Toen heb ik mezelf voorgenomen om nooit hard te werken. Maar ik wil natuurlijk wel zinvolle dingen doen in de wereld en mijn talent maximaal inzetten. Zo werd het mijn missie om te ontdekken hoe ik toch zinvol werk kan doen, zonder hard te werken. Ik ben daar volop mee bezig en leer nog elke dag. En wat ik leer, dat geef ik in mijn boeken door aan anderen.’

Wat kan ons inspiratie geven zachter te gaan werken?

Waarom ben je zelf zacht gaan werken?

‘Doe ’s avonds meer dingen die je energie geven. Denk aan een goed boek lezen, met vrienden bellen, een trui breien. De dingen die je eindeloos kon doen toen je tussen de acht en elf jaar oud was, zijn vaak jouw energiegevers. Ik geef eerlijk toe: ik speel ook af en toe nog met Lego, en lees nog steeds graag kinderboeken. Dat houdt het verwonderde kind in mij levend. En zo krijg ik vaak hele goede ideeën voor mijn werk.’

‘Omdat mijn ouders hard werkten. Zij zijn

| WILLEMIJN RUISSEN MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 9 1

Inspiratie

KANTOOR

Niet niet SOMMIGE OPLOSSINGEN ZIJN HEEL KLEIN.

Dit apparaatje vouwt een hoekje van een stapel papier zo stevig vast dat een nietje overbodig is. En daarmee helpt het ding meerdere problemen de wereld uit. Zo hoeft u niet telkens de nietjes aan te vullen als ze op zijn en hoeft u ook nooit meer nietjes los te peuteren bij de oudpapierbak – als u dit al deed.

Bovendien helpt u het staalgebruik terug te dringen. Dat lijkt misschien een minuscuul aandeel, maar volgens de producent van de nietloze nieter wordt jaarlijks voor de productie van nietjes wel honderd ton staal gebruikt. Deze ‘Eko stapler’ is ook nog eens gemaakt van gerecycled materiaal én milieuvriendelijk verpakt. | W.R. | 7,95 EURO PER STUK | MEER INFORMATIE EN KOPEN: WWW.BESPAARBAZAAR.NL

VERZORGING

Vredeszeep

‘PEACE’, STAAT ER MET GROTE LETTERS OP DEZE massagebar, en dat is niet voor de sier. Het hoofdbestanddeel in deze bijzondere zeep (een soort boter die smelt in je handen, en die je vervolgens als massageolie kunt gebruiken), zijn cacaobonen uit de Colombiaanse vredesgemeenschap van San José de Apartadó. De boeren in dit district in het noordwesten van Colombia leven constant in angst: ze zitten in het spervuur van geweld tussen guerrillabewegingen als de FARC en rechtse paramilitairen die het regeringsleger bevechten.

San José de Apartadó bestaat uit iets meer dan dertig dorpjes, waar ongeveer 1300 inwoners zich in een ‘vredesgemeenschap’ verenigd hebben. Het zijn voornamelijk boeren die leven van wat het land voorbrengt: yuca, cacao, suikerriet, bananen en maïs. Sinds 1997 zijn er al meer dan tweehonderd mensen van de gemeenschap vermoord of verdwenen, onder wie gemeenschapsleiders, maar ook gewone families en kinderen. Toch kiest de gemeenschap ervoor geen partij te kiezen in het conflict en dringen ze bij de regering steeds weer aan op bescherming.

Het van oorsprong Britse cosmeticabedrijf Lush, ook in Nederland gevestigd, koopt de cacaoboter in bij de coöperatie van San José de Apartadó, en verwerkt deze onder meer in de massagebar. Het bedrijf steunt de gemeenschap ook op andere manieren, en hoopt zo bij te dragen aan het om zeep helpen van het geweld. | 13,20 EURO VOOR EEN BLOKJE VAN 50 GRAM. | E.B. | MEER INFORMATIE: WWW.LUSH.NL

9 2 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

Inspiratie

BOEK KORT

Klein duimpje aan de macht HIJ SPREEKT ZO LIEFKOZEND OVER ZE,

de jonge generatie jongens en meisjes die al googelend, twitterend en instagrammend over straat gaan, dat De wereld onder de duim bijna een liefdesbrief is. In deze lofzang op de internetgeneratie krijgen ze zelfs een koosnaam: ‘klein duimpje’ en ‘klein duimpinnetje’. Zo doopte de 83-javerstuurden in een onvoorstelbaar tempo (‘sneller dan ik met mijn stramme vingers ooit zal kunnen’).

Het mag dan zoetsappig klinken, vol-

De wereld onder de duim

revolutie die te vergelijken is met de uit-

Michel Serres

Buiten!

Arjan Postma MEULENHOFF BOEKERIJ

Wist u dat hazen de Hells Angels van de polder zijn, en koolmezen ondanks hun schattige voorkomen moordenaars en vreemdgangers? Volgens boswachter Arjan Postma is niets menselijks de dieren vreemd. In Buiten! geeft hij een compleet beeld van de Nederlandse natuur – zowel die in het bos als die in uw eigen achtertuin.

-

UITGEVERIJ BOOM

ken anders en spreken een andere taal, legt pij grondig gaan veranderen, net zoals de boekdrukkunst ooit grote groepen mensen toegang De wereld onder de duim eind 2011 als Petite Poucette (‘klein Le Figaro Les Echos

Boek van de levensmissie Willem Glaudemans

De wereld onder de duim

ANKHHERMES

Desalniettemin is De wereld onder de duim

Waarom bent u hier op aarde? Wat geeft uw leven richting en vervulling? Kortom: wat is uw levensmissie? Volgens Willem Glaudemans is iedere ziel met een bepaalde bedoeling op deze wereld. In dit boek krijgt u handreikingen om uw levensmissie voor uzelf te bepalen. Niet op een gebaand pad, want dat is het pad van een ander. Durft u buiten de gebaande paden te gaan om uw levensmissie te vinden en te vervullen?

De wereld onder de duim -

eens een revolutionair maakt. | ELLEKE BAL MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 9 3

Voordelig 80.000 lezers van

ONZE MISSIE Als een onafhankelijk internationaal opinietijdschrift en onlinecommunity staan wij voor vooruitgang, voortdurende mogelijkheden en de menselijke creativiteit. We weten dat er voor elk probleem een oplossing bestaat. Wij verkennen en omarmen kansen en perspectieven. In ons tijdschrift en op onze website presenteren wij de ideeën die de weg wijzen naar baanbrekende vernieuwing en de mensen die vooropgaan. Wij verbinden u met deze kansdenkers en -doeners in onze (online)evenementen en cursussen. We presenteren optimisme als een wijze van leven, omdat het uw geluk en uw gezondheid ondersteunt.

bereiken?

OPRICHTERS Jurriaan Kamp, Hélène de Puy HOOFDREDACTIE

Jurriaan Kamp (internationaal), Marco Visscher (Nederland) ART DIRECTOR Andrea Mota

Plaats uw rubrieksadvertentie op de The Optimist!

Neem voor een aanbieding contact op met Caroline Verboom.

REDACTIE

Elleke Bal, Willemijn Ruissen

CORRESPONDENT MEDEWERKERS

Max Christern

Hilde Bervoets, Paulo Coelho, Elbrich

Fennema, Rikkert Harink, Piet Janssen, Barbara de Lange, Ton Maas, Mieke Prins, Harry Starren, Carl Stellweg, Pieter de Swart, Lisette Thooft CORRECTOR

Diana Korpershoek

PRODUCTIEMANAGER EN JUNIOR DESIGNER

Jacqueline Kinney

POSTADRES

Postbus 2402, 3000 CK Rotterdam BEZOEKADRES

De Machinist, Lokaal 13, Willem Buytewechstraat 45, 3024 BK Rotterdam t 010 22 103 13 e info@theoptimist.nl i www.theoptimist.nl

Voor vragen over uw lidmaatschap kunt u terecht bij onze klantenservice. Zie onder ‘aanmelden’ in de rechterkolom.

BRIEF AAN DE REDACTIE

redactie@theoptimist.nl The Optimist behoudt zich het recht voor correspondentie van lezers te

Telefoon: 010 2210313 E-mail: caroline@theoptimist.nl

LIDMAATSCHAPPEN

Het premium lidmaatschap (1 jaar) voor binnen- en buitenland is € 72,50 per jaar. Voor het buitenland is dit exclusief de portokosten. Bel of mail naar theoptimist@aboland.nl voor de portotarieven.

Studenten betalen € 49,00 per jaar (jaarlijks kopie geldige collegekaart opsturen). Kijk voor de verschillende lidmaatschapsvormen op onze website, www.theoptimist.nl/lidmaatschap.

Let op: voor betalingen per acceptgiro geldt een toeslag van € 2,50.

AANMELDEN

via S.P. Abonneeservice, Online: www.theoptimist.nl/abonneeservice Per post: Postbus 105 2400 AC Alphen aan den Rijn t 0172 476085 (kantooruren) e theoptimist@spabonneeservice.nl i www.theoptimist.nl/lidmaatschap Nieuwe leden ontvangen binnen acht weken na aanvraag hun eerste nummer. Uiteraard gaan de voordelen van het lidmaatschap direct na ontvangst van uw betaling in.

Premium lidmaatschappen worden automatisch verlengd, tenzij twee maanden voor het verstrijken van de lidmaatschapsperiode een bericht van opzegging is ontvangen per post, of e-mail.

Adreswijzigingen graag vier weken van tevoren doorgeven per post of e-mail.

Wij nemen uw gegevens op in een gegevensbestand.

Deze gegevens worden gebruikt voor de uitvoering van met u gesloten overeenkomsten, zoals de lidmaatschapsadministratie. Uw gegevens worden niet aan derden verstrekt.

redigeren voor duidelijkheid of lengte.

LIDMAATSCHAPPEN INTERNATIONALE EDITIE

ADJUNCT-UITGEVER Caroline Verboom

The Intelligent Optimist, 268 Bush Street, #4419, San Francisco, CA 94104, USA. i www.theoptimist.com e info@theoptimist.com

MARKETING & ADVERTENTIES

Caroline Verboom, Willemien Trompert-Lavooij t 010 2210313 | e caroline@theoptimist.nl

© 2014 Uitgeverij The Optimist B.V. of de individuele auteurs.

94 T HEOPT IMIST. NL MEI/JUNI 2014

VOOR SLECHTZIENDEN

The Optimist verschijnt op cd voor mensen die slechtziend, blind of dyslectisch zijn, of een andere leeshandicap hebben. Via Dedicon kunt u een abonnement nemen op een voorgelezen The Optimist.

Telefoon: 0486 486 486, e-mail: info@dedicon.nl, website: www.dedicon.nl.

Column

Jurriaan Kamp Mede-oprichter van The Optimist en hoofdredacteur van de internationale editie, gevestigd in San Francisco.

Vertrouwen

FOTO: JORDAN LEBRECHT

JE ZOU VERWACHTEN DAT DE RAMP MET DE KERN-

centrale in het Japanse Fukushima in 2011 het debat over kernenergie zou hebben gesloten. Zo meldde de Duitse bondskanselier Angela Merkel na de tsunami in Japan dat Duitsland alle kerncentrales zou sluiten. Zeven centrales sloten onmiddellijk, de overige tien zullen vóór 2022 sluiten. Duurzame energiebronnen zouden deze energiebehoefte overnemen. ‘We moeten een nieuwe weg inslaan’, zei Merkel.

Toch blijven de pleidooien voor de invoering van meer kernenergie de kop op steken. Sinds vorige zomer trekt de documentaire Pandora’s Promise door de wereld. Daarin wordt kernenergie gepresenteerd als een duurzame energievorm. Het meest succesvolle argument van de voorstanders is dat kernenergie een belangrijke bijdrage kan leveren aan de afname van CO²-uitstoot. Er zijn erg veel zonnepanelen en windmolens nodig om de elektriciteitsproductie door gas- en kolencentrales te vervangen. Zo was een saillant gevolg van de onmiddellijke sluiting van zeven Duitse kerncentrales een stijging van de Duitse CO²-uitstoot.

Het voortwoedende kernenergiedebat raakt de kern van de oplossingsjournalistieke missie van The Optimist. Gezien de uitdaging van de klimaatverandering is de zorg betreffende de stijgende CO²-uitstoot begrijpelijk en gegrond. Maar hoe kan de beste oplossing voor dat probleem nu een oplossing zijn waaraan zulke duidelijke nadelen (opslag van radioactief materiaal) en gevaren (schadelijke straling) kleven? Voorstanders van zo’n gebrekkige oplossing hebben onvoldoende vertrouwen in de toekomst. Zij kunnen zich niet voorstellen dat nieuwe baanbrekende oplossingen het kernenergiedebat

Wie herinnert zich nog de ‘grote paardenpoepcrisis in New York’?

tot een achterhoedegevecht zullen maken.

Voorstanders van kernenergie en verontruste klimaatwetenschappers vinden elkaar in de extrapolatie naar de toekomst van huidige energietrends. Als we nu X mensen hebben die Y energie verbruiken, hebben we straks tweemaal zo veel energie nodig als we ook tweemaal zo veel mensen hebben. Zulke extrapolaties gaan van de zonnecel ook nog eens als een constante wordt genomen. Maar de geschiedenis doet niet aan zulke lineaire berekeningen.

Wie herinnert zich nog de ‘grote paardenpoepcrisis in New York van 1894’? New York had honderdduizend paarden die dagelijks meer dan een miljoen kilo poep produceerden. De paardenpoep was destijds een dagelijkse nachtmerrie voor de snel groeiende stedelijke bevolking. In 1898 ging een tiendaagse conferentie die het probleem moest oplossen, na drie dagen vergeefs uiteen. Er was geen oplossing. In 1912 had de auto van Henry Ford het paard uit de steden verdrongen.

Zo gaat verandering. We weten het nog niet, maar waarschijnlijk wordt ergens in een fabriekje in Shanghai of Mumbai op dit moment gewerkt aan een revolutionaire nieuwe toepassing van zonne-energie, die net zo radicaal is als de invoering van de iPhone. Of aan hoe we communiceerden in 1990 – nog geen 25 jaar geleden – toen het internet nog niet bestond.

Deze iPhones zijn luxe artikelen die worden gebruikt door een vooral westerse elite. Voor een innovatieve, simpele, krachtige toepassing van zonne-energie – een overvloedige, schone en nagenoeg onuitputtelijke energiebron – bestaat echter een markt van zeven miljard mensen. Het succes voor degene die die markt openbreekt, zal de recente fortuinen van Google en Facebook doen verbleken. Eén ding is zeker: als die vinding bekend is, zullen in het klimaatdebat heel andere stemmen klinken en aan kernenergie zal plotseling de geur van paardenpoep kleven. En dat is maar goed ook.

MEI/JUNI 2014 T H EO PT I M I ST. N L 9 5

Roze bril

Dommer of slimmer?

Het onderwijsniveau is maar matig. Intelligentie is uit, leve de zesjescultuur! Worden we dommer? The Optimist zocht het uit.

ER IS EIGENLIJK MAAR ÉÉN ALOM GEACCEPTEERDE

manier om uit te zoeken of we dommer of slimmer worden: kijken naar IQ-scores. Ondanks alle nadelen – de test is een momentopname, geeft geen volledig beeld en is cultureel gekleurd – is er nog altijd geen betere graadmeter. Kijken naar Oh Oh Cherso en Beauty & de nerd is in elk geval geen goed alternatief.

James Flynn werkte als onderzoeker op de Universiteit van Otago in Nieuw-Zeeland toen hij op een dag in 1984 een serie van gemiddelde IQ-scores van 18-jarige dienstplichtigen uit Nederland bekeek. In 1952 was dat nog honderd, tien jaar later 106,2, weer tien jaar later 112,4, en 121,1 in 1982. Die gestage toename wekte zijn nieuwsgierigheid. In andere landen, zo ontdekte hij, trad ook een stijging op, gemiddeld drie IQ-punten per decennium voor de hele bevolking, met uitschieters tot wel twintig IQ-punten per generatie (dertig jaar).

De resultaten waren verbijsterend. We worden slimmer! Als de lijn zou worden doorgetrokken, betekent het dat wie honderd jaar geleden nog bij de vijf procent hoogste scores zat, vandaag onder de slechtste vijf procent zou vallen. Sterker: het gemiddelde IQ van schoolkinderen uit 1900 zou zo’n zeventig zijn geweest: dat wordt tegenwoordig gezien als ‘zwakbegaafd’. Met andere woorden: onze grootouders, of hun ouders, zouden vandaag worden versleten voor zwakbegaafd!

Inmiddels worden IQ-tests voortdurend aangepast, zodat de gemiddelde score honderd is en het effect slechts zichtbaar is wanneer mensen zoveel beter scoren op oude tests dan op de nieuwe tests.

9 6 T H EO PT I M I ST.NL MEI/JUNI 2014

Over de verklaringen voor dit zogenoemde Flynneffect lopen de meningen in de academische wereld sterk uiteen. Wellicht is het onderwijs steeds meer aangepast op de tests, waardoor we ze beter zijn gaan maken. Die verklaring wordt overigens ontkracht doordat de verbeteringen juist niet optreden bij zaken als woordenschat of rekenvermogen, maar bij onze zogeheten ‘latente intelligentie’.

Het kan ook zijn dat we er beter in zijn geworden om snel ruimtelijke problemen op te lossen. Misschien heeft dat te maken met de groeiende populariteit van computerspelletjes als Tetris, die juist deze vaardigheid aanspreken. Zelf concludeerde Flynn aanvankelijk dat de IQ-tests niet deugen om intelligentie te meten. Later meende hij dat onze moderne cultuur vol visuele en technologische prikkels zoveel meer intellectuele uitdagingen biedt.

Anderen zien in de stijgende lijn in IQ-scores een bewijs dat mensen intelligenter zijn geworden. Dat proces zou al lang geleden zijn begonnen; onze hersenen zijn tijdens de evolutie gegroeid en gebruiken bovendien procentueel meer energie van het lichaam. Volgens andere onderzoekers gaat de toename van ons IQ gelijk op met industrialisering, meer onderwijs, alfabetiseringsde uitbanning van stoffen die het zenuwstelsel beïnvloeden, zoals lood, cadmium en kwik) en verbeteringen in dieet en algehele gezondheid. Factoren die in het Westen – en gelukkig ook steeds vaker in ontwikkelingslanden – al generaties lang zijn verbeterd.

Volgens The Optimist kunnen we gerust zijn: we worden steeds slimmer. Wie toch stug een zwartkijker wil zijn, moet zich maar vast inbeelden hoe over honderd jaar onze achterkleinkinderen terugblikken op ons, eenvoudige zielen. | THE OPTIMIST Ga naar www.theoptimist/rozebril voor meer informatie over onze bronnen. Ook ernstige zorgen over de vooruitgang in de wereld? Mail ons: rozebril@theoptimist.nl.

SHELL ZIET TOENEMENDE VRAAG NAAR SCHONE BRANDSTOF Minder donkere rookpluimen en schadelijke uitstoot in binnensteden en bedrijventerreinen, nu steeds meer partijen overstappen op GTL (gas-to-liquid), een schone brandstofsoort die met een in Nederland ontwikkelde technologie uit aardgas wordt gewonnen. Biologisch afbreekbaar, vrijwel vrij van zwavel en aromaten, kleurloos en bijna geurloos.

GTL-gebruikers lagere onderhoudskosten realiseren en nieuwe opdrachten binnenhalen door de duurzame aspecten van deze schonere brandstof.”

De kiem Begin jaren zeventig leggen Shell-wetenschappers in Amsterdam de kiem voor GTL. In 1983 bouwt Shell in Amsterdam een speciale fabriek, om op grotere schaal testen te kunnen doen. Tien jaar later neemt Shell de eerste commerciële GTL-installatie in gebruik, in Maleisië. In 2006 gaat de regering in Qatar akkoord met het prestigieuze Pearl GTL-project van Shell. Sinds 2012 draait Pearl, ’s werelds grootste GTL-fabriek, op volle toeren.

Met zeetankers komt de brandstof naar Rotterdam, waarna Shell de brandstof met binnenvaarttankers naar een groot GTL-depot in Arnhem laat verschepen. Van hieruit leveren Shell-distributeurs GTL Fuel aan klanten in Nederland.

Guy de Kort van Shell ziet het enthousiasme voor GTL Fuel toenemen

Shell GTL Fuel is een vloeibare brandstof, gemaakt van aardgas. “De brandstof verbrandt efficiënter dan gewone diesel en produceert minder fijnstof.

Een schoner product dus, dat bovendien zonder aanpassingen kan worden gebruikt in voertuigen en installaties met een dieselmotor”, vertelt Guy de Kort, bij Shell verantwoordelijk voor GTL-brandstoffen.

GTL is sinds april 2012 in Nederland beschikbaar voor professionele dieselgebruikers. De Kort ziet het enthousiasme - en het aantal gebruikers - voor de brandstof toenemen. “Mensen die met of om de voertuigen of installaties werken of wonen hebben met GTL als brandstof minder last van stank, schadelijke emissies – zoals fijnstof, zwaveloxiden en stikstofoxiden - en lawaai.” Deze voordelen rechtvaardigen volgens De Kort een wat hogere prijs. ”Bovendien horen we steeds vaker dat

Inmiddels tanken verschillende grote partijen in Nederland GTL Fuel. De internationale logistieke dienstverlener DB Schenker, het Rotterdamse reinigingsbedrijf Roteb, Van Keulen Bouwmaterialen en Agrekko, ’s werelds grootste verhuurder van aggregaten, koelmachines en klimaatbeheersingapparatuur, bijvoorbeeld.

Met verschillende grote busmaatschappijen wordt momenteel onderhandeld en Shell gaat op steeds grotere schaal gesprekken met potentiële klanten uit de bouw- en constructiesector aan. Recent stapte het Japanse technologieconcern Hitachi nog over; de in Amsterdam geproduceerde graafmachines en wielladers worden voortaan afgeleverd met Shell GTL Fuel als eerste tankvulling.

“Ja, GTL wordt nu ingezet op land, water en rails”, stelt De de Kort. “De diesellocomotieven waarmee DB Schenker het interne railvervoer verzorgt op een groot bedrijventerrein in Nederland rijden nu ook op GTL. Zij hebben een roetreductie gemeten tot wel negentig procent ten opzichte van oude diesellocomotieven.”

Maar het zijn volgens De Kort niet alleen grote partijen die interesse tonen. “Ook steeds meer kleine bedrijven met bijvoorbeeld één of twee heftrucks overwegen GTL te gaan tanken, om de luchtkwaliteit in en om hun bedrijf te verbeteren.”

GEWONE DIESEL

GTL FUEL

GTL Fuel verbrandt efficiënter dan conventionele standaarddiesel uit ruwe olie en produceert dus minder lokale uitstoot

DEZE PARTIJEN GEVEN AL EEN IMPULS AAN SCHONERE LUCHT

Onlangs ontving Shell het Lean and Green-certificaat voor GTL, omdat de brandstof lokaal de luchtkwaliteit verbetert. Overschakelen op GTL kan dus een goede stap naar duurzamer ondernemen zijn!

“Het grote voordeel van Shell GTL Fuel is dat deze brandstof direct toepasbaar is in onze voertuigen!”

Peter Witvliet, Hoofd Roteb Lease

“Door het gebruik van Shell GTL Fuel kunnen wij een bijdrage leveren aan het verbeteren van de luchtkwaliteit in de binnenstad.“ John Veerman, Directeur Van Keulen

“De proeven hebben aangetoond dat Shell GTL Fuel een betrouwbaar product is en consistente prestaties levert, ook bij extreme weersomstandigheden.“ Igor de Liefde, Engineering Hitachi Construction Machinery Europe

“Het gebruik van Shell GTL Fuel levert ons een behoorlijke kostenreductie op: wij gebruiken geen roetfilters meer en wij hebben ook geen operationele verstoringen meer door roetfilter-regeneratie. Ook hebben wij minder onderhoudsbeurten.”

Roel Wachelder, Manager Asset Management DB Schenker Rail Nederland

Foto: Solvin Zankl / Greenpeace

Greenpeace en de Postcode Loterij

Bijvoorbeeld:

Red de bijen!

Heeft u al groente of fruit gegeten vandaag? Daar kunt u de bijen voor bedanken. Bijen bestuiven het overgrote deel van de bomen en planten waar wij ons voedsel van oogsten. Zonder bijen hebben we maar bar weinig te eten. Maar vreemd genoeg zijn we niet erg zuinig op deze diertjes, terwijl we er zo afhankelijk van zijn!

Waarschuwingsrapport In 2011 publiceerden de Verenigde Naties een waarschuwingsrapport over de wereldwijde bijensterfte.

Nederland staat in de top van de probleemlanden.

Door de steeds intensievere landbouw, met hectare na hectare hetzelfde gewas, krijgen de bijen te

eenzijdig voedsel binnen. Hun weerstand tegen parasieten vermindert daardoor. En hun voedsel is vaak ook nog eens vergiftigd door allerlei soorten bestrijdingsmiddelen die de boeren gebruiken.

Jaarlijks overleeft 20 tot 25 procent van alle bijenvolken in ons land de winter niet.

Successen Greenpeace steunt boeren om kleinschaliger en afwisselender te gaan produceren. En om op een biologische manier onkruid en schadelijke insecten te bestrijden. Daarvoor richt Greenpeace zich ook op de Europese politiek, en met succes: een aantal toepassingen van drie van de meest schadelijke

pesticiden is nu tijdelijk verboden. En omdat het welzijn van de bijen in het belang van ons allemaal is, mobiliseert Greenpeace ook de Nederlandse bevolking via internet. Op www.reddebijen.nl hebben al tienduizenden mensen de petitie getekend.

Dankzij u...

Dankzij de deelnemers van de Postcode Loterij ontvangt Greenpeace jaarlijks een bijdrage van 2,25 miljoen euro. Door mee te spelen met de Postcode Loterij steunt u het werk van Greenpeace en 89 andere goede doelen.

Kijk op www.postcodeloterij.nl

Samen maken we het verschil. w w w.postcodeloterij.nl