The Optimist 153 maart april 2013

Het verband tussen meditatie en vrede Sue Johnson: leer de taal van liefde De kracht van brave burgers Nieuwe psychiatrie: voorbij praten en Prozac

VOOR INTELLIGENTE OPTIMISTEN

Ode

Arbeid en geluk

maArt/april 2013

Zoek niet langer naar een baan. Maak uw eigen werk!

linecur on s

Arbeid en geluk

us

Hoe meervind ik mijn zin in werk ? (zie p .

57 )

Meditatie Sue Johnson Buurtparticipatie NR. 153

BP BP

PLUS

Jagen: de jongste trend in duurzaamheid

Voor appels! pAg.15

www.ode.nl â‚Ź 7,75 Maart/April 2013 NR. 153

SWIPE! EN STAP IN EEN WERELD VOL INNOVATIE Laat je meevoeren naar diepe oceanen, woestijnen en racecircuits waar creatieve ideeën bijdragen aan de productie van meer en schonere energie voor de toekomst.

Ontdek de interactieve verhalen die je meenemen INSIDE ENERGY.

DOWNLOAD NU DE GRATIS IPAD APP INSIDE ENERGY

Beste lezer, Arbeid en geluk. Dat was de enige tekst die het omslag van de eerste Ode sierde. Destijds, in onze uitgave van maart/april 1995, plaatsten we een heldere oproep: ‘Schrap de loonslavernij!’ Ook boden we een analyse van het ontluikende verschijnsel dat de ‘vaste baan’ op losse schroeven kwam te staan. Achttien jaar later is dit economische realiteit geworden.

Vandaag struikelen we over de stroom aan nieuwsberichten over almaar stijgende werkloosheid. Maar dat is niet het enige nieuws. Aan de horizon gloort een heel ander perspectief, waarin een baan niet iets is dat je wordt aangeboden, maar iets wat je zelf creëert. Zoals we in dit omslagthema schrijven: ‘Als er ooit een tijd was om de wereld iets van uzelf te brengen – een nieuw idee, iets wat u zelf maakt, iets wat u zelf ráákt – dan is het nu.’

Het is niet toevallig dat we deze keer opnieuw stilstaan bij het thema over arbeid en geluk; we sluiten af zoals we begonnen. We hebben het al enkele malen aangekondigd: dit is het laatste nummer van Ode. Vanaf onze volgende editie gaan we verder als The Optimist.

Na precies achttien jaar, nu Ode volwassen is geworden, is het tijd voor een naamswijziging. Waarom? Ons kleine team koestert grote ambities: wij willen met onze verhalen de wereld inspireren tot positieve verandering. Met die droom begonnen we in Nederland. Maar de wereld is groot. Ons tijdschrift verschijnt al jaren in het Engels. Een Chinees maandblad neemt onze verhalen over in het Mandarijn. Dan nog blijft er veel buitenland over. Met de naam Ode gaven we nooit duidelijk aan wat we deden en het bleek over de grenzen een lastige naam. Ze verstaan het niet goed. Ze vragen hoe je het spelt. Ze willen weten waar dat een afkorting van is. Ze denken dat je over dichtkunst schrijft. Met The Optimist – dat u gewoon in het Nederlands zult krijgen – kunnen we onszelf steviger presenteren als internationaal tijdschrift met een welluidende naam die overal helder zegt waar we voor staan.

De naamswijziging is geen breuk met het verleden. Integendeel. Zo introduceren wij een rubriek waarin we gaan doen wat Ode in haar jonge jaren deed: een zorgvuldige selectie van vertaalde artikelen, blogs en lezingen, door ons aangetroffen in de internationale bronnen die ons inspireren. De naam: Kroniek van de onderstroom, een knipoog naar de ondertitel uit onze beginjaren.

Met misschien wel meer gedrevenheid dan ooit blijven we op zoek naar de baanbrekende nieuwe inzichten en ontwikkelingen die de wereld van morgen vormgeeft. Terwijl u dit leest, werken wij alvast aan de volgende uitgave.

Voorlopig wensen we u veel plezier met dit nummer.

foto: neeltje konings

Hartelijke groet, namens ons hele team,

Jurriaan Kamp, San Francisco Marco Visscher, Rotterdam Hoofdredactie Ode

maart/april 2013 www. o d e . n l 1

Inhoudsopgave Maart/april 2013

VOOR INTELLIGENTE OPTIMISTEN

leven

50 Werkgeluk is een kunst Niet eerder zat de wereld zó te wachten op uw unieke bijdrage.

Zoek niet langer naar een baan. Maak uw eigen werk en verras uzelf – en iedereen. door Marco visscher

58 Waag de sprong Dick Bolles geldt al ruim veertig jaar als pionier van het loopbaanadvies. Met zijn klassieker Welke kleur heeft jouw parachute? daagt hij zijn lezers uit hun eigen talenten te ontdekken. door elleke bal

Duurzaamheid & Innovatie

gezondheid

18 Voorbij de sofa

42

Moe van praten en Prozac? De integrale psychiater kent ook de trukendoos van ‘alternatieve’ behandelaars om patiënten gelukkiger én gezonder te maken.

De overheid bezuinigt op publieke diensten. Sommigen klagen, anderen staan op en doen het zelf, samen met anderen. Ze maken hun wijk mooier en leggen verbindingen. Welkom in de doedemocratie! door Dewi Gigengack

Door Inge Schilperoord

Zingeving

26 Als monniken aan

de macht komen

Conflicten en geweld nemen af dankzij groepsmeditatie. Hoe lang kunnen we dat feit nog negeren?

Door Jurriaan Kamp

Omslagfoto & deze pagina: Michele Beckwith/michelebeckwith.com

32

weven voor een Z betere wereld Paul Gelderloos werd steenrijk na de verkoop van zijn telecombedrijf. Nu wil hij zijn miljoenen inzetten om de armoede in de wereld te bestrijden – via meditatie.

Door Jurriaan Kamp

36

en dokter E voor de liefde Leer de taal van verbondenheid en de band met je partner zal versterken. Een gesprek met Sue Johnson, een van ’s werelds beste relatietherapeuten. door Hanny Roskamp

e kunnen het net W zo goed zelf doen’

leven

62

Vaste rubrieken

1

Voorwoord

4

Ode community

6

Ode aan Finca Bellavista Hoogbouw

8

Pluk het moment

13

25 41

Paulo Coelho Maak je niet druk

Harry Starren Denk als een ontwerper

Overigens ben ik van mening...

67

voedsel is op z’n top’ Volgens milieuwetenschapper Jesse Ausubel is het hoog tijd dat we landbouwgrond gaan teruggeven aan de natuur. Door DEWI GIGENGACK

Lisette Thooft Schoonheid

49

72 ‘Landgebruik voor

Ode aan verandering Jagen is duurzaam; Oeganda gaat online; aardehuizen; wereldverbeterende ondernemers; gedicht in straatstenen.

ls de arts zich A mens toont Na een medische fout werd zijn pasgeboren dochter zwaar gehandicapt.

In de jarenlange kille, juridische strijd die volgde, zocht Johan de Kruijf telkens naar menselijk contact. Wat hij vond, was meer dan dat. Door Dewi Gigengack

Ode aan Janne Willems

Eten Het recept tegen overgewicht

68

Inspiratie Filmtips Movies that Matter, lease een spijkerbroek, recensie Na dit leven, de beste groene beautyproducten.

71

Jurriaan Kamp Groeiparadox

Ode community Mensen

Geen berg te hoog Mijn intelligente optimist is Coen van Veenendaal.

Coen is medebedenker en ambassadeur van Alpe d’HuZes, het jaarlijkse fietsevenement waarbij geld wordt opgehaald voor ­kankeronderzoek. Coen is een heel inspirerende man. Hij is iemand die echt het verschil maakt zonder dit zelf hoog van de toren te blazen. Iemand die een bijzonder positieve bijdrage levert aan de maatschappij.

Ik kwam met Coen in aanraking via Twitter. Ik ben veel met positieve psychologie bezig en ik twitter graag over positiviteit via @4positiviteit. Zo leerde ik Coen (@coen66) kennen en besloten we samen een kop koffie te drinken. Dit werd al direct een prachtig, mooi gesprek. Later heb ik de seminar Grensverleggend leven van Coen bijgewoond, waarin hij meeslepend vertelt over het succes van Alpe d’HuZes. Coen denkt en droomt groots. Hij zet zich volledig in om kanker binnen tien jaar geen dodelijke ziekte meer te laten zijn.

Hiervoor reist hij de wereld af om wetenschappers en financiers bij elkaar te brengen. Door het delen van kennis en het bundelen van kracht worden echte grenzen verlegd. Heel veel mensen laten zich graag inspireren door Coen. Bovenal is hij gewoon een heel prettig mens om mee samen te mogen werken. Hij verdient absoluut een groot compliment. | Mark Verhees, Nijmegen

Coen van Veenendaal Ambassadeur Alpe d’HuZes Everdingen

VERKIEZING

Het beste verhaal van 2012 Wat was Ode’s beste verhaal

van het afgelopen jaar? We gaven u onze top-10 en vroegen u op onze website, Twitter en Facebook het mooiste, meest inspirerende verhaal te kiezen. Het winnende artikel gaat over de gezondheidsvoordelen van sporten in de buitenlucht en leest u op www.ode.nl/top2012.

4 www. o de.nl maart/april 2013

Wie is uw Intelligente Optimist? Mail uw verhaal naar redactie@ode.nl. De Intelligente Optimist van de maand krijgt een Dopper met Ode-opdruk cadeau, het ideale flesje voor kraanwater. Meer informatie: www.ode.nl/intelligenteoptimist

foto’s: Roelina Holtrop; Jurjen Drenth/Dutch Image

Intelligente Optimist

&FO T

ZATERDAG

QFD

-FJE % DECEMBER 2012 VV 15 F L XB F S SUB TD S[BB BMC JKM I B BH Q NI F W BO 0E ; JO F JE F CJ K /3 H F $ ) WJO BO EF H

JBM

MTC

MBE

8F EPFO IFU

TBNFO

TopTweet

@karendenhertog Hé, wederom inspirerend, die #Ode-bijlage van @nrc Gun ons meer coöperaties, volharding, bottom-up en leiderschap in 2013 maat Coöperaties brengen de menselijke terug in de economie en de samenleving. g!

Leve hun wonderbaarlijke wederopstandin

Ervaar woede, pijn

VOOR INT ELLIG

en verdriet...

en ontdek gelu k!

De zeven spiritue le wetten van het ietsisme Jongeren werken aan duurzaam voedse l

ENTE OPT IMIST

Reisverhaal: wande len door Palestina

EN

BRieven Sietske Veen @sietskeveen @JoinOptimism Jullie blad is fantastisch en de inhoud is natuurlijk belangrijker maar het oog wil ook wat #onaantrekkelijkste cover ever

/PPJU N

FFS

Aubrey de Grey weet hoe u heel oud* kunt worden en toch jeugdig blijft

BOEK

Zo had ik het nog nooit gezien

[JFL PLUS

BP BP *ongeveer 5000

jaar

Kris Verburgh: rem veroudering af door gezond te eten

Naamswijziging (1)

Gefeliciteerd en succes met de naamswijziging. Een bijzonder goede keus om als The Optimist een internationaler en degelijker karakter aan het blad te geven.

Alhoewel ik goed begrijp dat het niet makkelijk voor jullie is afscheid te nemen van de oude naam, vind ik de nieuwe naam nu al veel beter bij jullie (en dus ook bij mij als lezer) passen.

Meneer De Grey redeneert vanuit angst voor aftakeling en de dood, maar hij hoeft geen laboratorium van binnen te zien om te weten dat hij zichzelf een verjongingskuur kan geven. Een kapsalon en welnesskuur zouden wonderen doen. Meegaan in het proces van de natuur, daar heb je niets voor nodig, alleen jezelf. Wanneer we dat begrijpen, worden we op een mooie, wijze manier oud.

Patrick Koelewijn

Marjo van Zalk

Helmond

Harderwijk

Naamswijziging (2)

NRC

Hans Lekkerkerk

Joep van Esser

Nijmegen

Vught

Woorden schieten tekort om mijn afschuw over het Engelse lidwoord The in de nieuwe naam duidelijk te maken. Als Ode in het algemeen tegen (milieu)vervuiling is, moet ze ook tegen taalvervuiling zijn: dan past haar m.i. dus alleen De Optimist.

Jaarabonnees ontvingen hem al in

Als je het aantal lezers van NRC ­Weekend wilt behouden en uitbreiden, moeten ­jullie vooral doorgaan met de kwartaalbijlage Ode. Er zijn veel meer bewuste mensen in deze ‘wereld van verandering’ dan je zou ­verwachten.

Naschrift: De volgende kwartaalbijlage bij

Ouderdom

Met interesse en verbazing heb ik het artikel gelezen over Aubrey de Grey (Ouderdom is te genezen, jan/feb, pag. 26).

NRC Handelsblad verschijnt op 23 maart.

Ook reageren? Mail naar redactie@ode.nl.

Omwille van duidelijkheid kan de redactie bijdragen inkorten of redigeren.

december: het boek Zo had ik het nog nooit gezien, met de beste verhalen uit achttien jaar Ode. Met daarin een bloemlezing van optimistische verhalen over vooruitgang en de menselijke inventiviteit. We kregen er veel enthousiaste reacties op, waaronder die van Danny van Heusden, een van onze ‘eeuwige optimisten’ die verrast werden met een doosje boeken. Hij schrijft: ‘Positief verrast (hoe kan het ook anders) ontving ik zojuist een enorm pakket aan de deur. Dank voor jullie gift, ik geef hem door! Mogen er nog vele optimisten volgen...’

Wilt u het boek nabestellen voor uzelf of als cadeau aan iemand anders? Ga dan naar www.ode.nl/boek. (En wilt u weten wat een eeuwig optimist is, kijk dan op www.ode.nl/eeuwigoptimist.)

Ode op Twitter @JoinOptimism Caroline Kroes: @CarolineKroes Terecht gekozen tot beste artikel uit

Boekhandel Hoogstins: @HoogstinsBoeken Voor alle optimisten: wij

Ode 2012: het belang van buiten sporten. Van binnen naar buiten.

hebben het tijdschrift #Ode (nieuw) in ons assortiment!

Jos den Bekker: @josdb Nog op zoek naar een oplossing voor de finan-

Henrieke van Dam: @watervrouw1971 Geweldig artikel in

ciële crisis? Lees de NRC van afgelopen zaterdag, over het geniale plan

@JoinOptimism van @Krisverburgh. Arts i.o. leert weinig over goede

van Bernard Lietaer!

voeding. #gemistekans

maar t/april 2013 www. o d e . n l 5

aan Finca Bellavista Costa Rica

Hoogbouw In het zuiden van Costa Rica, niet ver van de Grote Oceaan,

heeft een groepje pioniers het perfecte toevluchtsoord in de natuur gecreëerd. In de jungle, maar niet té ver van de bewoonde wereld woont deze gemeenschap in houten boomhutten. Mateo en Erica Hogan uit de Amerikaanse staat Colorado kochten in 2006 een stuk regenwoud, tien zo groot als de Efteling. Binnen een paar jaar lukte het hen samen met vrienden een heus boomhuttendorp te bouwen.

De groep leeft van lokale producten van boeren in de buurt en gebruikt uitsluitend zonne- en waterenergie.

Ook ontsnappen aan het vluchtige Westerse leven? Sommige boomhutten zijn te huur. Bijvoorbeeld een achthoekige boomhut, die 90 meter boven de grond een prachtig uitzicht biedt over de jungle. Een 80 meter lange hangbrug leidt naar een casita met zithoek en keuken. En écht ver is de buitenwereld nooit: er is ook wifi. | DEWI GIGENGACK | MEER INFORMATIE: WWW.FINCABELLAVISTA.COM

6 www. o de .nl maart/april 2013

foto: Allison Shelley/allisonshelley.com

aan Janne Willems Zeist

8 www. o d e .nl maart/april 2013

Pluk het moment In een drukke intercity van Amster dam naar Goes zit een groepje jonge-

ren te praten. Anderen staren verveeld uit het raam, of lezen een boek. ‘Hier gaan we het proberen’, fluistert ­Janne Willems. Ze pakt een Verkade-doos met tientallen stiften en een bakje met blanco kaartjes, staat op en loopt door de ­coupé. ‘Hallo, ik ben Janne en ik ­verzamel mooie momenten, want daar word ik blij van. Zou je voor mij een mooi moment van de afgelopen week willen tekenen?’

In haar studententijd begon ­Willems met het verzamelen van ­bijzondere momenten. ‘Ik maakte toen zo veel ­toffe dingen mee. Ik wist dat ik het nooit allemaal zou onthouden’, aldus de dertigjarige verzamelaarster uit Zeist. ‘Door mooie momenten te ­bewaren, dwing je jezelf om na te gaan wat er allemaal goed ging. Als het dan een keer wat minder gaat, geeft zo’n verzameling troost.’

Drie jaar geleden begon ze uit nieuwsgierigheid met het ­verzamelen van momenten van anderen. Het is uitgegroeid tot een hobby, die ze ­tegenwoordig vooral in de trein ­uitoefent, want daar hebben ­mensen toch ‘meestal niks te doen’, zegt ze.

‘Binnen de kortste keren zit dan de hele coupé te kletsen.’

‘Tekenen? Dat heb ik al heel lang niet meer gedaan’, klinkt het in de trein. Toch gaat meer dan de helft van de passagiers aan de slag met stiften en papier. De interpretatie die ­mensen geven aan de opdracht is zeer ­divers.

Een oma komt net terug van een paar dagen logeren bij haar ­kleinkinderen, een meisje is pas ten huwelijk ­gevraagd en twee vrienden hebben samen een leuke tekenfilm op tv gezien.

Willems gaat het liefst een paar keer in de week de trein in om ‘momenten te plukken’. Ze heeft er inmiddels al meer dan drieduizend, die zijn verschenen in de vorm van ansichtkaarten en binnenkort in boekvorm. Waarom al deze moeite? ‘Ik wil anderen er bewust van maken dat het belangrijk is om stil te staan bij de mooie momenten in hun leven.’ | Veerle Kleijntjens | Meer informatie: www.plukjemomenten.nl

foto: Sam Rentmeester/www.samfoto.nl

presenteert: eve Nieuw

Dinja van Gestel, Linda Dubois, Berthold Gunster en Harry Starren Arbeid en Geluk: hoe vind ik meer zin in mijn werk?

Zoekt u meer geluk in uw werk? Wellicht heeft u een baan, misschien ook niet. Zoekt u meer verdieping en uitdaging in uw baan bij uw vertrouwde werkgever? Overweegt u wel eens een eigen bedrijfje te beginnen? Als er iets knaagt, als u voelt dat u uw dromen niet volgt of uw talenten verspilt, is deze cursus voor u. Marco Visscher, hoofdredacteur van Ode, schreef het omslagartikel over dit onderwerp (zie pagina 50 van deze editie) en gaat in gesprek met vier experts die u zullen begeleiden bij deze vragen.

14, 21, 28 mei & 4 juni. Taal: Nederlands Prijs: 275 euro, als u vóór 1 april boekt krijgt u 40 euro vroegboekkorting.

Nieuw

Marilyn Schlitz, John Hagelin, Pim van Lommel, Lynne McTaggart en anderen Het nieuwe bewustzijn We staan op de drempel van een revolutie in ons eigen bewustzijn – en die zal alles veranderen. Dat is de implicatie van de onderzoeken over ­groepsmeditatie (zie ook de artikelen op pagina 26 en 32). Ode-oprichter Jurriaan Kamp gaat in gesprek met negen prominente denkers op dit terrein om inzicht te geven in hoe we dit nieuwe tijdperk kunnen ontketenen en wat er gaat veranderen als we dat doen.

Doe mee met deze unieke dialogen en schrijf u in.

12, 19, 26 maart & 9, 23, 30 april Taal: Engels. Prijs: 249 euro

Hoe werkt het? Ode laat u online kennismaken met de pioniers over wie we schrijven. Ze bieden een cursus, workshop of masterclass, die u kunt volgen via een livestream-video bij u in de woonkamer. Na de registratie en online betaling ontvangt u een link. Daarmee kunt u de bijeenkomst live volgen. Ook ontvangt u achteraf een nieuwe link, waarmee u de opname op ieder gewenst moment kunt terugkijken. Ga voor meer informatie naar www.ode.nl/evenement of bel 010 221 0313.

Blijf o de hoog p te: w w w.ode.n l/ eveneme nt

nementen & cursussen

foto’s: August Miller (wheatley); Adrie Mouthaan/hollandsehoogte.nl (Johnson); Michel Porro Photography (verburgh)

Nieuw

Brant Secunda Lichaam en geest in harmonie

Margaret Wheatley Doorzetten: hoe doe je dat?

Brant Secunda, sjamaan in een witte huid, legt uit wat sjamanisme is, wat het onze cultuur te bieden heeft en hoe de natuur ons lichaam en onze geest met elkaar in harmonie kan brengen.

13 maart Taal: Engels. Prijs: 10 euro

De wereld veranderen, dat gaat ons niet lukken, zegt organisatiedeskundige Margaret Wheatley. In plaats daarvan moeten we ‘krijgers van de menselijke geest’ worden en daarin volharden.

10 april Taal: Engels. Prijs: 75 euro

Sue Johnson Leer de taal van liefde Relatietherapeute Sue Johnson (zie ook pagina 36) vertelt wat zij verstaat onder liefde, waarom relaties volgens haar misgaan en hoe je relaties kunt opbouwen, versterken en vernieuwen.

10, 17 & 24 mei. Taal: Engels Prijs: 155 euro, 25 euro vroegboekkorting vóór 1 april

Hugh Sinclair Goed microkrediet

Kris Verburgh De voedselzandloper

Hugh Sinclair ontdekte misstanden in de wereld van microkredieten. De auteur van Confessions of a microfinance heretic vertelt wat goed microkrediet is, en hoe u dat kunt steunen.

28 februari Taal: Engels. Prijs: 10 euro

Tijdens deze onlinecursus gaat Kris Verburgh, auteur van De voedselzandloper, dieper in op de relatie tussen voeding en veroudering. De Vlaamse arts zal in detail spreken over welke voeding wel en niet bijdraagt aan onze gezondheid.

Ook zal hij een cursusavond wijden aan de betekenis van voedingssupplementen, lichaamsbeweging en mentale weerbaarheid tijdens de veroudering.

Deze cursus is een unieke kans om uw inzicht te verdiepen, praktische tips te ontvangen en rechtstreeks contact te hebben met Verburgh.

18, 25 april & 2 mei Taal: Nederlands. Prijs: 135 euro

Lynn Stout De mythe van aandeelhouderswaarde Deze zeer gerespecteerde expert op het gebied van bedrijfsrecht en auteur van The shareholder value myth vertelt waarom de beurs geen goede maat is voor de waarde van een bedrijf.

17 april Taal: Engels. Prijs: 10 euro

DOE HET GEWOON ZELF!

* bij een opbrengst van 950 kWh/kWp voor de volgende 20 jaar

WORD STROOMPRODUCENT MET

JOULE

MINI

11

SCHOON

De gelegenheid is gunstig: Je kunt wel stroom bij je stroomleverancier kopen voor zo’n 26 ct/kWh, maar trale De zonne-energiecen je kunt ook een deel R** or EU vo daarvan zelf produceren – voor slechts 11 ct/kWh! …

Klinkt goed? Is het ook!

799

Wees zonneactief: www.minijoule.com

+49 1803 929394

** een miniJOULE Duo all-in pakket met twee modules van 195 W, modulewisselrichter, onderframes en AC-kabel incl. BTW zonder aansluiting op het net en excl. verzendkosten

PROEF DIT ‘NS

0,09 euro vanuit het Duitse vaste net, mobiel bellen max. 0,42 euro per minuut

U WAANT ZICH IN HET LAND VAN HERKOMST

De koffie is afkomstig uit één bepaalde streek en heeft daarmee een eigen karakter en een uitgesproken smaak. Deze exclusieve origine koffie uit Mexico, Indonesië, Peru en Ethiopië is zowel biologisch als fairtrade.

www.simonlevelt.nl

aan verandering in amerika gaan steeds meer jonge, linkse stedelingen liever zelf jagen dan dat ze vlees uit de bio-industrie eten.

Duurzaamheid

Het toppunt van natuurbeleving

FOTO: Charlie Croskery

Dat Lily Raff McCaulou ooit met

een geweer door het bos zou lopen om konijnen, fazanten en elanden te schieten en villen, had niemand zien aankomen. Ze groeide op in een links nest, ging werken in hartje New York en kende geen enkele jager – afgezien van de stroper die de moeder van Bambi neerschoot dan. Maar op haar 24e verhuisde ze naar Bend, aan de ruige Amerikaanse westkust. Daar kwam ze in contact met fanatieke liefhebbers van het buitenleven: vissers, skiërs, jagers. Ze ontdekte haar drang naar meer verbinding met de natuur, de dieren om haar heen en haar eten. ‘Ik heb mijn hele leven vlees gegeten’, vertelt ze. ‘Ik wilde weten of ik het kon opbrengen een dier in de ogen te kijken en het te doden.’ Ze ging jagen.

Tegenwoordig eet McCaulou honderd

keer liever haar eigen geschoten gans dan een kippenbout uit de supermarkt. Waarom? Omdat ze weet dat het wild dat ze schiet een goed leven heeft gehad. Jagen heeft McCaulou bewuster doen leven en eten. ‘Ik eet minder vlees dan vroeger’, zegt ze. ‘Als ik een dier schiet, eet ik het altijd op. En ik heb een realistischer beeld gekregen van de voedselketen.’

Jarenlang daalde het aantal jagers in Amerika. Maar tussen 2006 en 2011 zag de U.S. Fish and Wildlife Service, een overheidsagentschap, opeens een stijging van 9 procent. Wie zijn die nieuwe jagers?

De aanwas kan wel eens komen uit onverwachte hoek: jonge, linkse stedelingen als McCaulou. Soms zijn ze milieuactivisten, soms waren ze vegetariërs, maar allen delen hun ethische bezwaren tegen vlees uit

de bio-industrie. Liever nemen ze zelf het geweer ter hand.

Vorig jaar verscheen een aantal boeken daarover: Call of the mild: Learning to hunt my own dinner van McCaulou, maar ook The mindful carnivore: A vegetarian’s hunt for sustenance van veganist Tovar Cerulli, die zich realiseerde dat het er niet om gaat wát je eet, maar hóe het op je bord belandt. Op internet duiken blogs op met namen als De moderne jager-verzamelaar.

Jonge jagers als Jackson Landers organiseren cursussen met titels als Herten jagen voor beginners.

McCaulou onderschrijft dat jagen past in een duurzaamheidstrend. ‘Steeds meer mensen zijn bezig met duurzaam leven’, zegt ze. ‘Ze willen weten waar hun voedsel vandaan komt. Doe-het-zelf is in, steeds maar t/april 2013 www. o d e . n l 1 3

aan verandering meer mensen hebben kippen, of een groententuin, ze plukken paddestoelen of ze houden bijen. Jagen past daar ook bij.’

Er bestaan veel misverstanden over jagen, meent ze. Zelf vreesde ze vroeger dat het doden van een dier voor jagers peanuts zou zijn, maar ze leerde dat juist jagers dit aspect heel serieus nemen. Ook ziet ze

j­agen niet als een verstoring van de natuur, maar juist als een belangrijke strategie voor natuurbeheer. Voor jagers gelden, zowel in Amerika als in Nederland, heel veel regels.

‘Jagers houden van dieren’, meent McCaulou. ‘Ze schieten alleen op populaties die gezond en groot genoeg zijn. Als een wildpopulatie te hard groeit en het evenwicht in

de natuur verstoort, kunnen jagers daar iets aan doen.’ Ook hoort McCaulou vaak de vraag waarom ze dieren doodt, terwijl we tegenwoordig geen vlees meer hoeven te eten om te overleven. ‘Die vragenstellers hebben gelijk’, erkent ze. ‘Maar voor mij is jagen het toppunt van deel uitmaken van de natuur.’ | Elleke Bal

Ontwikkeling

Oeganda gaat online

Wat moet een grote zeecontainer,

ingericht als sfeervol internetcafé met tien op zonne-energie draaiende computers op het platteland in Oeganda? ­Aansluiting op de mondiale kenniseconomie bieden, meent initiatiefnemer Oxfam Novib. Boeren kunnen er online inspiratie opdoen om hun landbouwtechnieken te verbeteren en een beter inzicht te krijgen in marktprijzen.

Intussen worden aan de universiteit van de stad Gulu honderd studenten opgeleid

À la mode À la Ode Vegetarisch koken Communiceren Meer blauw op straat Werknemer Landbouwgrond

1 4 www. o de .nl maar t/april 2013

Fazanten jagen Emoties uiten Meer groepsmeditatie Werkmaker Natuur

tot ­microworkers, die volgens projectleider Martin van der Steen allerlei klusjes voor grote bedrijven kunnen doen, ‘zoals het kopiëren van teksten en het plaatsen van tags bij foto’s’. Ook zullen zij hun ­streekgenoten opleiden om gebruik te ­maken van internet.

Oeganda is een van ’s werelds armste landen. Slechts 0,2 procent van de huishoudens heeft toegang tot internet. Voor internetaanbieders is het niet rendabel om te investeren in dorpen, waar 85 procent van de bevolking woont en waar computers en internetabonnementen onbereikbare luxe zijn. Dankzij een bijdrage van 7 miljoen euro van de Nationale Postcode Loterij krijgen zo’n 870 duizend dorpsbewoners in Noord-Oeganda dit jaar toegang

tot een razendsnelle glasvezelverbinding.

Projectpartner Samasource trainde al ruim drieduizend vrouwen en jongeren in onder andere India en Haïti. Ook het Arid Lands Information Network (ALIN), dat de containers plaatst, heeft eerder kenniscentra opgezet in landen als Kenia en Tanzania. Dankzij deze projecten hebben kansarme plattelandsbewoners zich gespecialiseerd in digitale klusjes, waarmee ze aan de armoede konden ontsnappen.

Tom van der Lee, directeur campagnes bij Oxfam Novib, is overtuigd van een verband tussen de toegang tot internet en de sociale en economische ontwikkeling van mensen. ‘Onze partners hebben veel bereikt door informatie beschikbaar te stellen’, legt hij uit. ‘Doordat we hun ideeën aan elkaar koppelen, kunnen ze elkaar versterken.’ | Veerle Kleijntjens

foto: James Akena

Zo’n 870 duizend dorpsbewoners in oeganda krijgen toegang tot razendsnel internet dankzij de internetcentra van oxfam novib.

Wonen

Zo vast als een aardehuis Zonnepanelen zorgen voor elek triciteit, warm water komt via zonnecol-

lectoren en het composttoilet is bedoeld om de tuin te voeden. Maar dat is niet het enige dat opvalt aan de 23 zogeheten aardehuizen die worden gebouwd in het Overijsselse Olst. Er is iets met de muren. De binnenwanden worden gemaakt van een mengsel van zand en water met lokaal gewonnen klei. De buitenwanden zijn gemaakt van afgedankte autobanden, die ervoor zorgen dat zonnewarmte overdag wordt opgeslagen en ’s avonds wordt afgegeven. Extra aardewallen helpen om warmte op te slaan.

Als je over die autobanden begint, zegt initiatiefnemer Paul Hendriksen, denken veel mensen meteen ‘dat we een rubberen, op en neer dansend huis maken’. Dat is niet zo. De banden worden gevuld met ‘drie kruiwagens zand’, zodat ze zeer massief zijn. Door die bijzondere muurconstructies verwachten de bouwers dat de huizen een constante temperatuur hebben van rond de 17 graden. ‘We hebben daardoor bijna

geen bijverwarming nodig’, weet Hendriksen.

Met deze nieuwe buurt, inclusief een gemeenschapshuis en een bezoekerscentrum, wil Hendriksen laten zien dat je met gerecycled en natuurlijk materiaal stevige en ook energiezuinige woningen kunt neerzetten. Hij kwam op het idee voor zo’n ‘duurzaam dorp’ tijdens de verbouwing van zijn huis in 2005. ‘Ik wilde mijn woning zo natuurlijk mogelijk maken’, blikt hij terug.

Een vriend wees hem op een website over aardehuizen. Die nacht sliep Hendriksen niet, zo geïnspireerd was hij. Nadat hij een zomer in Zweden meehielp aardehuizen te bouwen, wist hij het zeker: dit wilde hij ook in Nederland.

In Olst werkt nu een groep van vierhonderd vrijwilligers aan de aardehuizen.

In het overijsselse olst wordt een duurzaam dorp gebouwd.

De vereniging van eigenaren en huurders zit vol, maar er is wel een wachtlijst voor geïnteresseerden. De prijs van de ­koopwoningen ligt tussen de 150.000 en 300.000 euro. ‘We zijn zelf zowel opdrachtgever als aannemer’, zegt Hendriksen. Wel worden professionals ingehuurd om de technische kwaliteit te bewaken. De hele buurt wordt medio 2014 opgeleverd. | ROBERT VISSCHER

GEZONDHEID

Leef verstandig, eet een appel

illustratie: Artists impressie door ASK; foto: Joao Virissimo/shutterstock.com

Vergeet exotisch ‘superfruit’ als

de gojibes of de camu camu. Onze oude, vertrouwde appel blijkt de kans op allerlei moderne ziekten te verkleinen of zelfs helpen te voorkomen. Dat schrijft Medisch Dossier in zijn jongste uitgave van maart.

Appels verminderen de kans op allerlei chronische ziekten als hart- en vaatziekten, astma en kanker. Dat concludeerde de California State University na een vergelijking van meerdere relevante studies. Er blijkt ook een gunstige relatie te bestaan tussen het eten van appels en de preventie van diabetes en de ziekte van Alzheimer.

Daarnaast halveren appels het risico op een beroerte, ontdekten onderzoekers van de Vrije Universiteit in Amsterdam.

Ook kunnen appels helpen om af te vallen. Wie een kwartier vóór de lunch of

avondmaaltijd een appel eet, nuttigt 15 procent minder calorieën dan wie dat niet doet, ontdekten wetenschappers van de Amerikaanse Pennsylvania State University.

Het toevoegen van vezels aan appelsap heeft niet hetzelfde effect. Dat suggereert dat het de complete vrucht is, en niet slechts de vezels, die verzadiging veroorzaakt.

Appels ontlenen hun effect op de gezondheid aan het hoge gehalte antioxidanten. Quercetine, een krachtige antioxidant die in appels zit, is wellicht

deels ­verantwoordelijk voor de positieve uitwerking van fruit op het hart; als de consumptie van quercetine toeneemt, daalt de kans op een hartziekte. Andere krachtige antioxidanten in appels zijn flavonoïden, heilzame plantaardige kleurstoffen die ook de werking van vitamine C versterken.

Uit Duits onderzoek van de universiteit van Bonn van dertig verschillende Europese appelrassen kwam de oerdegelijke Jonagold als beste leverancier van antioxidanten uit de bus. | DEWI GIGENGACK maar t/april 2013 www. o d e . n l 1 5

aan verandering

ECONOMIE

Beter dan de bank

huib broekhuis, mede-initiatiefnemer van the change fund, investeert met collega-ondernemers in ideeën voor een betere wereld, zoals het vruchtbaar maken van de sahara.

De Sahara groen maken of een

einde maken aan hongersnood. Wat doe je als ondernemer met een wereldverbeterend idee, maar zonder geld? Aankloppen bij de bank? ‘Onzin’, zegt Huib Broekhuis. ‘Die investeert niet zo snel in ideeën.’ ­Immers, een bank moet winst maken, en dat hoort

volgens Broekhuis – directeur van trainingsbureau VDS – niet het uitgangspunt te zijn van een plan voor een betere wereld. Daarom bedacht hij met zes andere ondernemers The Change Fund: een beleggingsfonds voor ideeën die de wereld ­verbeteren, geselecteerd en gefinancierd

door ondernemers. Zij kopen een participatie van duizend euro, waarmee ze één stem krijgen om mee te bepalen welk bedrijfsplan wordt gesteund. Een deel van de winst die de uitverkoren onderneming maakt, vloeit vervolgens terug naar het fonds.

Waarom ondernemers? ‘Ondernemers kunnen goede ideeën herkennen en weten uit eigen ervaring hoe ze deze kunnen ondersteunen door middel van duurzame businessmodellen’, legt Broekhuis uit.

‘Daarnaast hebben veel ondernemers meer vertrouwen in het oordeel van hun collega’s dan in dat van een fondsmanager.’

Bij de eerste verkiezing was dance4lifeoprichter Dennis Karpes de gelukkige, met zijn plan om de Sahara vruchtbaar en groen te maken door het graven van geulen, die ­regenwater opvangen. In april presenteert een nieuwe groep ondernemers haar ideeën. Broekhuis verwacht dat het aantal participanten zal blijven groeien. ‘Zo moet er een wereldwijd netwerk komen van ondernemers die elkaar inspireren, ­stimuleren en financieel ondersteunen.’ | Veerle ­Kleijntjens | Meer informatie: ­www.­thechangefund.com

Samenleving

Een gedicht voor de toekomst groeit in de straatstenen, heel langzaam, een gedicht. Elke week komt er een letter bij. Zo ontstaan er in maanden woorden, en met de jaren zinnen. Hoe het gedicht verder gaat, is onbekend. Af is het nooit.

Elke zaterdagmiddag is het tijd voor een nieuwe letter.

Op een koude dag, vroeg in het jaar, verzamelt steenhouwer Paula Schoonaard haar gereedschap en rolt haar tafeltje op wielen naar waar het gedicht is gebleven.

‘Zodat we weer rechtop kunnen gaan, als mensen langs de grac…’. Vandaag wordt de letter H uit een straatsteen gehouwen.

Om haar heen verzamelen zich buurtbewoners en nieuwsgierige passanten.

De vierkante, grijze natuursteen wordt uit de straat gehaald en Schoonaard begint ijverig te tikken. Onder de plaats van de steen staat het jaartal 2013 gegraveerd.

1 6 www. o de .nl maar t/april 2013

Letter voor letter en week na week wordt er in de Utrechtse straatstenen een gedicht gehouwen.

Wie verder loopt langs de Oudegracht komt jaarmarkeringen tegen tot 2300. ‘Op deze manier maken we wel een letterlijke verbinding met toekomstige generaties’, zegt Michael Münker, penningmeester van de Stichting Letters van Utrecht.

Het Utrechtse gedicht is geïnspireerd op vergelijkbare initiatieven, die wijzen op het belang van de zorg voor toekomstige generaties. Voorbeelden zijn de Clock of the Long Now, die in een berg in Texas eens per honderd jaar zal slaan, of het muziekstuk Organ²/ASLSP van John Cage, dat in 2001 in een Duitse kerk is begonnen en nu

nog 627 jaar zal duren. Zoals Münker het zegt: ‘We scheppen een monument voor de mensen die er nu nog niet zijn.’ Het gedicht zal blijven groeien zolang buurtbewoners letters blijven sponsoren voor minimaal honderd euro per steen. Dat is voorlopig geen probleem. Letters die pas over maanden worden gelegd, zijn al geclaimd.

Als de letter H af is wordt de steen terug in de grond gelegd. Het gezelschap splitst op, alsof er niets gebeurd is. ‘Bijna ongemerkt kruipt het gedicht voort,’ zegt Münker, ‘net als de tijd.’ | V.K. | Meer ­informatie: www.delettersvanutrecht.nl

foto: Govert Nieuwland/shutterstock.com; Dick Sijtsma

Midden in het centrum van Utrecht

We geloven nog altijd dat het anders kan en moet.

Daarom vinden we dat u altijd een vaste rente moet krijgen.

Het DELA CoรถperatiespaarPlan is een nieuwe spaarverzekering met een vaste rente van 2,75%.

Gegarandeerd. Bovendien deelt u mee in de winst van de coรถperatie. Zo spaart u een mooi bedrag bij elkaar. Voor uzelf, uw kind of uw kleinkind. Dat is geld opzijzetten volgens DELA.

Wilt u weten wat 2,75% rente u gegarandeerd oplevert?

Bereken het nu op www.dela.nl/spaarplan

foto: tk

Gezondheid

Illustraties: neeltje konings

Voorbij de sofa

Moe van praten en Prozac? De integrale psychiater kent ook de trukendoos van ‘alternatieve’ behandelaars om patiënten gelukkiger én gezonder te maken. Door Inge Schilperoord

L

inda kampt al jaren met

psychische klachten. In 2003 verloor ze haar baan als juridisch secretaresse na een langdurige burn-out en depressie. Haar psychiater schreef haar gesprekstherapie en medicatie voor. De gesprekken steunden Linda – een vrouw van 51 uit de provincie Groningen die niet met haar achternaam in dit artikel wil worden genoemd – maar de medicijnen zorgden voor bijwerkingen. Ze werd ‘tonnetjerond’, zegt ze zelf, en slaperig.

Bovendien verlichtten de gesprekken met haar therapeut haar vaak slechts tijdelijk.

‘Als ik eenmaal thuis was, zakte het goede gevoel langzaamaan weer weg.’ Ze bleef somber en het lukte haar niet goed de draad

van haar leven weer op te pakken.

In een poging wat rust te vinden, probeerde ze eens reiki en yoga. Toen Linda opbiechtte dat ze zich aangetrokken voelde tot alternatieve therapievormen, werd ze doorverwezen naar Lentis in Groningen, een instelling voor integrale psychiatrie.

‘Daar wilde de psychiater van alles van me weten’, zegt ze. Basale dingen (wat ze op een dag at, hoe vaak ze aan sport deed), maar ook persoonlijke zaken (hoe en hoe vaak ze zich ontspande, welke hobby’s en interesses ze had). Linda kreeg vervolgens, naast reguliere therapie, op elk levensterrein aanbevelingen en tips.

Langzaamaan paste ze haar levenswijze hierop aan. Ze is gezonder gaan eten, maart/april 2013 www. o d e . n l 1 9

v­ ertelt ze, doet ademhalingsoefeningen en beoefent meerdere keren per week yoga en meditatie. Ze houdt een dagboek bij over hoe ze zich voelt en wat ze denkt. Aangespoord door haar therapeut is ze meer gaan schilderen om emoties te uiten. Haar medicijnen zijn inmiddels vervangen door sint-janskruid.

Sinds ze van de reguliere naar de integrale psychiatrie is overgestapt, is ze niet op miraculeuze wijze genezen van haar somberheid, benadrukt Linda. Maar ze voelt zich meer als ‘geheel persoon’ behandeld, en dat ervaart ze als fijn. ‘Ik heb veel meer rust gekregen, en meer inzicht in wat goed voor mij is.’

Integrale psychiatrie probeert reguliere psychiatrische behandelmethoden, zoals gesprekstherapieën en medicatie, te integreren met niet-reguliere methoden die wetenschappelijk aantoonbaar effectief zijn. Het gaat dan om behandelingen die voorheen alleen werden gegeven door alternatieve therapeuten, zoals mindfulness,

yoga en voedingsadvies. Maar sinds de integrale psychiatriebeweging een jaar of tien geleden uit de Verenigde Staten is komen overwaaien, is er veel veranderd in de psychiatrie. Wetenschappelijk onderzoek toont steeds vaker aan dat ook deze ‘nieuwe’ methoden psychische klachten kunnen verminderen, waardoor steeds meer regulier opgeleide psychiaters zich zijn gaan toeleggen op deze speciale tak van behandeling. Met extra scholing breiden ze de kennis uit hun psychiatrieopleiding uit en bieden patiënten als Linda een ­uitgebalanceerd palet aan behandel- en ­begeleidingsmethoden.

N

iet alleen vanwege zijn ka bouterachtige voorkomen is de

Amerikaan Andrew Weil een van de bekendste woordvoerders van de integrale geneeskunde. Hij heeft er vele invloedrijke boeken over geschreven, zoals Natural health, natural medicine en ­Healthy ageing. Door reguliere

b­ ehandelmethoden aan te vullen met nietconventionele behandelingen met een solide wetenschappelijke basis, combineert de integrale ­psychiatrie het beste van twee werelden, stelt hij. En dat is hard nodig.

‘Wanneer ons iets mankeert,’ begint Weil, ‘willen we tegenwoordig het liefst een quick fix: een pil die ons zo snel mogelijk beter doet voelen.’

Nu is Weil, opgeleid als botanicus en later aan de Harvard-universiteit als arts, helemaal niet principieel tegen pillen. Bij ernstige angststoornissen, depressies en andere ingrijpende mentale problemen is medicatie vaak nodig, benadrukt hij. Maar juist bij de mildere vormen van psychische problematiek, die veruit het meest voorkomen, kunnen we volgens hem herstellen door de pillen te laten voor wat ze zijn.

Net als andere voorstanders van integrale psychiatrie pleit Weil – zelf een vitale ­zeventiger met pretogen – voor biologisch voedsel, dagelijkse beweging, meditatie, ademhalingsoefeningen, voedings- en

4 methoden van de integrale psychiater Bewegen • Studies tonen aan dat regelmatige lichaamsbeweging symptomen van angst, depressie en slaapstoornissen vermindert. Het maakt helemaal niet zo veel uit wat je doet – rennen, fietsen of wandelen, gewichtheffen of yoga – als je het maar minimaal drie maal per week beoefent, voor 30 tot 60 minuten. Omdat beweging ook helpt bij het omgaan met stress, heeft het tegelijkertijd een beschermende werking.

2 0 www. o d e .nl maart/april 2013

Hartcoherentie • • Deze vorm van biofeedback wordt gebruikt om klachten van stress, angst en depressie tegen te gaan. Via een terugkoppelingsmechanisme krijg je zicht op de ‘coherentie’ van je hartslag, of de tijdsspanne tussen je hartslagen. Het hart van iemand met stress laat een chaotisch patroon zien.

Door ademhalingsoefeningen en het oproepen van positieve emoties leer je dit patroon tot rust brengen.

Eten • • • Onderzoeken laten zien dat mensen met depressieve klachten een laag niveau van het vetzuur omega-3 in hun bloed hebben. Zenuwcellen hebben omega-3 nodig om goed te functioneren, namelijk voor signaaloverdracht en bescherming tegen ontstekingen. De belangrijkste voedingsbron voor omega-3 is vette vis, zoals zalm en haring. Op natuurlijke middelen gebaseerde supplementen en medicamenten helpen ook.

foto: leonard kuipers

kruidensupplementen, en een terugkeer naar wie we in de basis zijn: sociale en spirituele wezens.

Niet alle behandelingen uit de integrale psychiatrie zijn even nieuw. Natuurvolkeren dragen hun kennis over de heilzame werking van kruiden al duizenden jaren over van generatie op generatie; in India wist men al van het gezondheidsbevorderende effect van meditatie toen wij nog in de klei wroetten. De Romeinse dichter Juvenalis formuleerde dat een gezonde geest huist in een gezond lichaam. Hippocrates onderwees in de vierde eeuw voor Christus dat verkeerde voeding en te weinig rust en beweging de wortel is van veel ziekten.

Ook acupunctuur bestaat al vele eeuwen langer dan onze Westerse geneeskunde.

De Westerse geneeskunde, geworteld in de wetenschappelijke methode, heeft veel vooruitgang gebracht. Maar niet altijd kan zij een passend antwoord bieden. Daarom kloppen ook vandaag veel mensen in het Westen aan bij ‘alternatieve’ genezers als

Mindfulness • • • • Mindfulness is het bewust aanwezig zijn in het hier en nu, zonder te oordelen. Trainingen in mindfulness leren je met meer aandacht te leven en een accepterende houding aan te nemen naar je gedachten, gevoelens en lichamelijke reacties. Er zijn psychotherapieën gebaseerd op mindfulness, zoals cognitieve therapie: patiënten leren negatieve denkpatronen te herkennen en de neiging tot piekeren terug te dringen.

ze in het reguliere circuit vastlopen. Uit recent onderzoek, gepubliceerd in vakbladen als Tijdschrift voor Psychiatrie, blijkt dat bijna de helft van de Nederlanders en zeker 40 procent van de Amerikanen gebruikmaakt van niet-reguliere geneeswijzen.

Dat doen zij vaak zonder dat hun arts daarvan af weet. Want de scepsis, soms zelfs de hoon, van conventionele artsen jegens hun alternatieve collega’s kan zo groot zijn, dat patiënten dit liever voor zich houden. Omgekeerd staan veel alternatieve genezers wantrouwend en soms regelrecht afwijzend tegenover de reguliere geneeskunde.

Door dit schisma in de geneeskunde gaat veel kennis verloren. Het gaat bijvoorbeeld om kennis van welke behandelingen het best aansluiten bij de specifieke klacht en bij de individuele patiënt. Maar ook: kennis over wat de patiënt beweegt, waar hij in gelooft en – heel feitelijk – wat hij allemaal slikt. Vooral van dat laatste kan het belang niet worden onderschat. Want het eigenhandig combineren van reguliere en niet-reguliere geneeswijzen kan ongewenste gevolgen hebben. Zo zijn er aanwijzingen uit wetenschappelijk onderzoek dat de anticonceptiepil minder goed werkt wanneer die wordt gecombineerd met sintjanskruid. Maar hoe kan een arts zijn patiënte hierover informeren wanneer hij niet weet dat zij dit slikt? De integraal werkende psychiater wil nu een deel van deze problemen oplossen door zich open te stellen voor behandelmethoden uit niet-conventionele hoek.

Aan de rand van Arnhem verbindt de brede Apeldoornseweg de noordelijke met de zuidelijke as van de stad. Het is er druk en rumoerig. Bussen, auto’s, fietsers. Maar sla de dichtbegroeide zijstraat de Braamweg in, en haast gelijk wordt het stil. De weg klimt.›››

‘ In de integrale psychiatrie richt je je niet alleen op het weghalen van klachten, maar ook op het versterken van wat goed gaat, op het aanboren van iemands krachten.’

Sandra Went, integraal psychiater

maart/april 2013 www. o d e . n l 2 1

Rogier Hoenders, psychiater

2 2 www. o d e .nl maart/april 2013

medicatie en gesprekstherapie. Maar dat is niet alles.

‘In de integrale psychiatrie richt je je niet alleen op het weghalen van klachten,’ begint Went, ‘maar ook op het versterken van wat goed gaat, op het aanboren van iemands krachten.’ De nadruk op de eigen verantwoordelijkheid en methoden om een eventuele terugval te voorkomen, is volgens Went ‘het grootste verschil met de reguliere psychiatrie’.

Vooral de afgelopen jaren is de integrale psychiatriebeweging snel gegroeid, vertelt psychiater Rogier Hoenders. Hij heeft de integrale psychiatrie zelf zes jaar geleden met een congres in Nederland geïntroduceerd. ‘Ik had verwacht dat daar een handjevol psychiaters op af zou komen, maar het waren er vele honderden.’ Nu heeft Lentis een Centrum Integrale Psychiatrie met een onderzoeksgroep, een jaarlijks congres en een polikliniek met zo’n vijfhonderd patiënten, onder wie Linda in dit artikel. Daarnaast werken er tientallen vrijgevestigde integrale psychiaters en psychologen verspreid door het land. Zij zijn georganiseerd in het Nederlands Netwerk Integrale Psychiatrie.

Volgens Hoenders – erudiet, kalme stem, Groningse tongval – is er lange tijd weinig onderzoek geweest naar de wetenschappelijke onderbouwing van allerlei niet-reguliere behandelmethoden. ‘De afgelopen jaren is een grote inhaalslag gemaakt. Veel psychiaters zijn nu overtuigd van de meerwaarde van een integrale manier van werken.’

Wetenschappelijk bewijs voor de werkzaamheid van een stof of therapeutische benadering is niet het enige criterium waar een behandelmethode aan moet voldoen om door een integraal werkende psychiater te worden omarmd. Hoe en waarom het werkt moet voor de Westerse arts ook begrijpelijk en geloofwaardig zijn, legt Hoenders uit. ‘Artsen moeten kunnen begrijpen waarom iets werkt. En omdat het denkmodel in de Westerse geneeskunde zo anders is dan bijvoorbeeld het Oosterse model, is

foto: iris spaink

‘ De afgelopen jaren is een grote inhaalslag gemaakt. Veel psychiaters zijn nu overtuigd van de meerwaarde van een integrale manier van werken.’

Aan de ene kant van de straat prijken vrijstaande huizen; aan de andere kant ligt het ‘ronde bosje’. Schuin tegenover het begin van de boshaag ligt de eerste integrale psychiatriepraktijk van Arnhem en omstreken.

En daar is blijkbaar behoefte aan. Drie maanden nadat psychiater Sandra Went in oktober 2011 hier de deuren opende, zat haar praktijk al zo vol, dat ze een tijdelijke patiëntenstop afkondigde. Ceder, zo heet de praktijk van Went, vernoemd naar de boom in de tuin wier wijd uitgestrekte takken het late ochtendlicht vangen. De cederboom staat bekend om zijn vermogen zonlicht te absorberen. Hierdoor kan hij donkere tijden doorstaan.

Went vertelt in haar lichte praktijkruimte – ramen tot op de grond, zicht op de tuin – waarom de integrale benadering zo gunstig uitpakt voor haar patiënten. Ze kan veel meer soorten behandelingen bieden dan in de reguliere geestelijke gezondheidszorg, legt ze uit. Hierdoor kan ze díe methoden kiezen die het best passen bij de wensen en behoeften van haar patiënten. Went: ‘Ik kan mijn behandeling nu veel meer toesnijden op het individu.’

De afgelopen zes jaar werkte ze in de reguliere geestelijke gezondheidszorg.

Vanwege snel uitdijende wachtlijsten is de druk op een hoge doorlooptijd daar groot.

De behandelingen zijn ­relatief kort, vindt Went, en gericht op snelle ‘klachtreductie’.

Komt een patiënt binnen met een depressie en is de somberheid na een aantal weken van gesprekken – al dan niet in combinatie met pillen – verminderd, dan wordt de behandeling vaak gestaakt. Voor Went is dat onbevredigend; ze vindt het twijfelachtig dat dan het onderliggende probleem van de patiënt werkelijk is aangepakt.

‘Veel psychische klachten hebben te maken met de manier waarop we met stress omgaan’, vertelt Went. ‘Chronische overbelasting in deze hectische samenleving kan leiden tot angst en depressie wanneer je daar kwetsbaar voor bent.’ Die klachten kunnen goed worden aangepakt met de reguliere behandelingen die ze biedt, zoals

Lees tips van Andr e w We www il: .ode. nl/we il

dit nog wel eens een probleem.’

Bij bepaalde natuurlijke stoffen, zoals sint-janskruid, is hun werkwijze voor Westerse artsen goed te begrijpen. Dit kruid vergroot namelijk de hoeveelheid serotonine in de hersenen, net als antidepressiva.

Heel anders ligt dit voor de begrijpelijkheid van de werking van bijvoorbeeld acupunctuur. Uit diverse wetenschappelijke studies blijkt dat acupunctuur pijnverlagend werkt.

Maar er is geen model beschikbaar dat dit voor Westerse artsen op een bevredigende wijze verklaart. ‘Het Oosterse model zegt dat acupunctuur inwerkt op energiebanen in het lichaam,’ begint Hoenders, ‘maar Westerse artsen geloven niet in energiebanen.

En dus zullen ze ook niet snel overtuigd raken van de effectiviteit van acupunctuur, hoe veel positieve studies er ook zijn.’

A

ndrew Weil heeft zich binnen

de integrale geneeskunde vooral toegelegd op het effect van voeding op ons geestelijk welzijn. Op basis van de beschikbare wetenschappelijke kennis hiernaar ontwikkelde hij een dieet dat sterk is gebaseerd op het zogeheten mediterrane dieet. Weil noemt het een antiontstekingsdieet. Hij redeneert: veel van ons Westerse voedsel is in de fabriek bewerkt, te vet en te calorierijk, en bevordert daardoor kleine ontstekingsreacties in ons lichaam. Die verhogen de kans op allerlei mentale problemen, zoals Alzheimer en depressiviteit. Door op de juiste manier te eten – de slechte voedingsmiddelen te laten staan en ontstekingsremmende kruiden als knoflook, gember, rozemarijn en tijm toe te voegen – kunnen we onze hersenen gezonder maken.

Maar ook door veranderingen aan te brengen in ons sociale en spirituele leven kunnen klachten over angst en spanning en zelfs milde vormen van depressiviteit verdwijnen, zegt Weil. Het leggen van ­contacten en onderhouden van vriendschappen kan – zo bevestigt onderzoek van ­onder meer de bekende ‘­geluksonderzoekers’ Martin Seligman en Sonja Lyubomirsky

– ons veel geluk ­brengen. Ook laten steeds meer studies – ­bijvoorbeeld van de wetenschappers Nicholas Christakis en James Fowler uit 2010 – zien dat het optrekken met positief gerichte mensen goed is voor ons welbevinden. Een vriendschap met iemand die gelukkig is, ontdekten zij, verhoogt de kans dat we zelf gelukkig zijn met 15 procent.

Ook de manier waarop we omgaan met onze gevoelens voor onze medemens is van grote invloed op onze psychische gezondheid. Iemand kunnen vergeven en dankbaar zijn, zo laat onderzoek van de universiteit van East Carolina zien, zorgt voor een daling van stress en hiermee voor lagere bloeddruk, hartslag en een beter werkend immuunsysteem. Hetzelfde geldt voor spirituele ervaringen, zo toonde onder andere de universiteit van Californië aan met een onderzoek van vorig jaar.

Met spiritualiteit bedoelt Weil overigens niet per se het aanhangen van een religie.

Het gaat, zegt hij, om ervaringen ‘waarbij je jezelf overstijgt’. Het gevoel dat er een dimensie is die groter is dan jijzelf, kun je op allerlei manieren ervaren. Bijvoorbeeld: door muziek te maken, te schilderen (­zoals Linda werd aangeraden) of op te gaan in een wandeling in de natuur. Vooral depressieve mensen zijn dit vermogen vaak verloren, zegt hij. Ze zijn zo gericht op zichzelf en hun binnenwereld, dat het enorm kan helpen om hier – al is het maar even – uit te worden ­getrokken.

‘Integrale psychiaters willen patiënten helpen om zichzelf te helpen’, zegt Weil.

Niet alleen om ‘beter’ te worden en van een klacht af te komen, maar ook om een

optimale staat van gezondheid en geluk te bereiken. Dat is wat Weil zelf ook nastreeft in zijn eigen leven. Zo doet hij aan yoga en verbouwt hij zijn eigen onbespoten groenten in zijn moestuin.

En waar hij vroeger naar eigen zeggen al gruwde bij het woord ‘sport’, is hij een paar jaar geleden begonnen met dagelijks een half uur joggen of fietsen. ‘Nu kan ik niet meer zonder’, zegt hij lachend. ‘Als ik een dag niet heb bewogen, voel ik me gewoon niet goed.’

Inmiddels is in Arnhem de ochtend al flink gevorderd. Het licht dat bij praktijk Ceder in lange banen naar binnen schijnt, is nu vol en verzadigd. Went eet een groene salade met avocado als lunch. Ook zij praktiseert wat zij belijdt. Naast gezond eten doet Went aan mindfulness, zwemmen en aerobics. Ze doet schrijfoefeningen in haar dagboek en brengt veel tijd door in de Gelderse natuur. Maar wat haar het afgelopen jaar het meest vervulling heeft gebracht, vertelt ze, is het opzetten van haar eigen integrale praktijk. ‘De rust en de tijd die ik nu heb om mijn patiënten écht te helpen om weerbaarder en gelukkiger te worden, maakt mijzelf gelukkiger.’

Ze kijkt naar buiten. Haar blik glijdt over de verschillende tinten groen in de lichte glooiing van haar tuin. De cederboom torent groots en stil boven ons uit.

Zijn wortels diep verankerd in de aarde; zijn nerven volgezogen met zonlicht.

Inge Schilperoord probeert op allerlei manieren haar geest kalm en in balans te houden.

Bent u op zoek naar een integraal psychiater?

Coördinator van het netwerk integrale psychiatrie, Petra Vellinga, kan u doorsturen naar iemand in uw regio. Telefoon: 050 522 3135. E-mail: p.vellinga@lentis.nl.

maart/april 2013 www. o d e . n l 2 3

Aanbieding voor (nieuwe) abonnees

Gun uzelf een jaar lang optimisme succes

Het ve

VOOR INTELLI GEENNTTEE OOPPS VOOR INTELN EMN L ITGE I IM I ISSTTEENN O P T I M I TTT VOOR INTELLIGETE OPTIMISTEN N TELLIGE VOOR IN

Ode

OdeOde SEPTEMBE OKTOBER 2012 R 2012

Ode

JANUARI/FEBRUARI 2013 IL 2013 MAART/APR

Su n spirituele De zeve liefde vanhergebruiken: al het ta Delen, ruilen, de van ietsisme r en lee wett asse nde innovatie welkomVerr in de deeleconomie svan eraan uit de bu dorp e rg en bravwerk India en t vaneren De krachJong Het verband tussen zaam voedsel duur Cuba: gezo nd dan e: natu kzij tri de sjamanisme en het brein hia ur yc ps Nieuwe ac n dele Proz nal:enwan Reisv ate Robvo prerha Riem bijen: or 'We hulp heb ben men India krijgt in de liefde stina sen Pale door met visie en moed nodig'

" SCFJE FOL HFMV

6X OJFVXF SFHFSJO "BO EF TMBH H HOE VIN MEER ZIND IK MIJN WE IN RK? (zie p. 57)

BP BP BP BP

NR. 153

NR. 152 NR. 150

NR. 149

BP BP

[JFL PLU S

PLUS *ongeveer 5000 jaar

BP BP

VOOR INNERNEMERS! PAG.19

Aubrey de Grey weet hoe u heel oud* kunt worden en toch jeugdig blijft

Jagen: de

Kris Verburgh: rem veroudering af door gezond te eten aamheid in duurz jongste trend

LS! PAG.15 VOOR APPE

/PPJU NFFS

WWW.ODE.NL ` 7,75 SEPTEMBER 2012 NR. 149 WWW.ODE.NL ` 7,75 OKTOBER 2012 NR. 150 L ` 7,75 WWW.ODE.N NR. 152 JANUARI/FEBRUARI 2013 L ` 7,75 153 WWW.ODE.N IL 2013 NR. MAART/APR

Ga naar www.ode.nl/nieuwjaar

US

Zó krijgen burgers wee r een plek in de politiek t langer naar Zoek nie k uw Waaromaa een beter leven begint met brood bakken INECU ba L RS een an. M werk!

ON eigen

TICIP ATIE BUUR TPAR BROOD DEELECONOMIE SPIRITUELE OPLOSSINGEN SON SJAMANISME SUE JOHN DEMOCR ATIE MEDI TATIE K RIVALITEGELU WANDELEN IN PALESTINA IT TEIT INNOVAT SPIRITUALI IE UIT ARBE ID ENNIEUWE INDIA GEZOND IN CUBA GEZOND OUD

Wilt u meer optimistische verhalen? Neem nu een jaarabonnement voor de helft van de prijs (€36,30) en ontvang gratis het boek Zo had ik het nog nooit gezien, met de beste verhalen uit 18 jaar Ode, t.w.v. €14,95. Uw voordeel: €51,15!

de vregel uk! endek ont tie ..aen et. it Min ed en pijn mdri r, riv Spirituele oplossingen van Deepak ede Chopra nver al wode e ite s it s Ervaar le id tu t n: to d so t n m hn a ee Jo e r rb

VOOR WERKLOOSHEID! P. 72 VOOR POTLODEN! PAG.

10

0912NL Cover;23.indd

1 1012NL Cover.indd 1

9/7/12 4:26:28 PM 8/2/12 3:34:16 PM

Gratis boek bij een abonnement Sinds 1995 kijken we met een frisse blik naar de wereld, op zoek naar mogelijkheden voor vooruitgang. Daarover gaan de verhalen in deze bloemlezing.

In dit boek leest u u onder meer: • Als artsen staken, sterven er minder mensen • Geld moet renteloos zijn • De toenemende vergrijzing is een zegen voor de samenleving • Games zijn de redding van het onderwijs Een must in de boekenkast van iedereen die zich optimist noemt.

Column

Lisette Thooft Journalist, spreker, mythosoof en auteur van onder meer Alchemie van de liefde en Spiritueel door de overgang. www.lisettethooft.nl

Schoonheid

foto: Tessa Posthuma de Boer

Onlangs las ik De kracht van moderne s piritualiteit van William Bloom, een van Engelands

meest prominente ‘nieuwe spirituelen’. Bloom had in zijn jeugd sterke spirituele ervaringen, studeerde psychologie en leidt nu meditaties. In Engeland is hij beroemd en ik moet zeggen dat ik zijn boek met veel plezier en profijt gelezen heb. Hij kan het zo mooi vereenvoudigen. Volgens Bloom beleef je een spirituele ervaring wanneer je in contact staat met het mysterie en de schoonheid van het leven. Iedereen heeft van die momenten: in de natuur, bij mooie muziek, als je naar een baby kijkt, of zomaar, plotseling.

Een curieuze anekdote uit het boek: ooit gaf Bloom een workshop voor vijftig anglicaanse geestelijken.

Hij vroeg hen wanneer ze het wonder en de schoonheid van het leven voelden. Ze gingen vlijtig lijstjes schrijven: met mijn kleinkinderen, bij een zonsondergang, enzovoort. Eén ding ontbrak echter bij alle vijftig: in de kerk. Niemand van hen voelde zich bij het vervullen van zijn functie verbonden met dat wonderschone mysterie, dat onbenoembare ‘iets’ dat groter en dieper is dan jezelf.

Daar schrokken de geestelijken zelf ook van. Ze gaven verschillende verklaringen: ze waren allemaal een beetje overwerkt en gestresst als ze bezig waren, ze waren voortdurend met hun hoofd bij andere gedachten en activiteiten (‘straks niet vergeten de mevrouw van de bloemen te bedanken’). Bloom deed een imaginatie-oefening met hen, waarbij ze zich voorstelden dat ze ook in de mis of de dienst dat

Wat een weelde en overvloed is hier, dacht ik, en wat een heerlijk wonder dat ik daarin deel.

gevoel van mysterie en s­ choonheid konden voelen.

Ik dacht: zou dat een reden zijn waarom de kerken leeglopen? Omdat we daar nauwelijks meer in contact komen met dat speciale gevoel waarover Bloom het heeft? Je kunt in een kathedraal wel onder de indruk zijn van de schoonheid en het wonder van de architectuur, maar dat is toch iets anders. Spiritualiteit stroomt tegenwoordig vooral ‘buiten de muren’.

Zelf ken ik die momenten goed. Het vaakst overkomt het me in de natuur, zoals bij de meeste mensen het geval is. Een wijds uitzicht met vervagende contouren in de verte… Een mistige ochtend met zon erdoorheen… Soms voel je er een soort half pijnlijke, half prettige kramp bij in je borstkas.

Maar ook op onverwachte plekken en momenten heb ik ze gehad. In een volle slagerij bijvoorbeeld, op een zaterdagochtend, jaren geleden. Als vegetariër was ik daar om diepvrieshart voor mijn kat te kopen.

Er heerste een gemoedelijke sfeer, de mensen maakten praatjes met elkaar, en ineens werd ik opgetild, zeg maar, door een golf van liefde en dankbaarheid dat ik daar mocht staan, dat ik erbij hoorde, bij die vriendelijke mensen die allemaal op hun manier zo hun best deden.

Ook wachtend in een lange rij bij de kassa in een warenhuis, vlak voor Kerstmis, heb ik eens zo’n zelfde gevoel meegemaakt. De vage gedachte was toen: wat een weelde en overvloed is hier om me heen, en wat een heerlijk wonder dat ik daarin deel.

Ik had helemaal niet zo veel geld, en ik had maar een klein pakje in mijn hand dat ik moest afrekenen, maar toch kwam er ineens een immens gevoel van rijkdom in me op.

Misschien moeten we gewoon minder aandacht besteden aan die beruchte ‘cijfers onder de streep’.

En veel vaker met elkaar praten over ons besef van de schoonheid en het wonder van het leven. maart/april 2013 www. o d e . n l 2 5

Zingeving

Als

monniken aan de macht komen L

ang geleden hielden de heers ers over India monniken dicht bij

hun hof. Ze meenden dat de dagelijkse meditatie van de asceten een kalmerend effect had op de bevolking. De vorsten zorgden voor de monniken, ­zodat die weer voor de samenleving konden zorgen. Ook in het middeleeuwse Europa voelden dorpelingen zich beschermd als er een klooster in de buurt was.

Die oude overtuiging wordt nu herontdekt. Het idee dat mediterende mensen invloed kunnen hebben op de samenleving om hen heen, valt moeilijk wetenschappelijk te verklaren. Toch lijkt buitengewoon intrigerend onderzoek bewijs te leveren: meditatie kan geweld en conflicten in de wereld verminderen – tegen een fractie van de jaarlijkse uitgaven voor defensie.

Het is moeilijk te geloven, maar als er al ergens het idee leeft dat hogere bewustzijnsniveaus de wereld kunnen veranderen, dan is het wel in Brahmasthan, midden in het geografische middelpunt van India.

Hier, op de plek waar twintig jaar geleden een dicht bos stond, leeft nu een groeiende gemeenschap van zo’n tweeduizend Vedische hindoegeleerden, of ­hindoepriesters,

2 6 www. o d e .nl maart/april 2013

die zich aan een streng dagelijks meditatieschema houden. Hun aantal zal naar verwachting aangroeien tot negenduizend.

Hun doel: vrede op aarde brengen.

‘Je kunt gerust stellen dat deze studie qua potentiële invloed alle andere sociale en psychologische onderzoeksprogramma’s overtreft’, meent David Edwards, docent overheidsbeleid aan de universiteit van Texas in Austin. ‘Op het gebied van conflictbeheersing heeft ze een veel groter aantal statistische tests overleefd dan vrijwel al het andere onderzoek. Dit werk en de theorie waarop het berust, verdient de serieuze aandacht van zowel wetenschappers als beleidsmakers.’

Welk onderzoek? Welke theorie? Het verhaal is al een jaar of veertig oud en begint bij Maharishi Mahesh Yogi, de in 2008 overleden Indiase goeroe die bekendstaat als grondlegger van de transcendente meditatie (TM) en als gastheer voor de Beatles tijdens hun bezoek aan India in de jaren zestig. Hij heeft TM in de Verenigde Staten geïntroduceerd en een universiteit opgericht in Fairfield, Iowa. Oude Sanskritische geschriften hadden hem geleerd dat er geen geweld voorkomt in de ­aanwezigheid

van mensen die eenheid of saamhorigheid ervaren. Daarom stelde Maharishi zijn studenten voor de invloed van meditatie te bestuderen op plaatsen waar minstens één procent van de bevolking aan TM deed.

De resultaten waren verbluffend. In ‘TM-steden’ was de criminaliteit met 8 procent gedaald sinds de inwoners waren gaan mediteren. Volgens FBI-cijfers was in dezelfde periode de misdaad in steden met een vergelijkbare bevolkingssamenstelling juist met 8 procent toegenomen, overeenkomstig de landelijke trend.

Maharishi was lyrisch. ‘Door het venster van de wetenschap zien we de dageraad van een nieuw tijdperk van verlichting’, zou hij hebben gezegd. Dat was het begin van een stroom onderzoek met financiële steun van de TM-beweging en donateurs.

Bij een van de opvallendste studies uit die periode – de jaren tachtig, tijdens het hoogtepunt van het conflict tussen Israël en Libanon – was een groep van zes- tot achthonderd TM-beoefenaren betrokken, die zich overal ter wereld, maar met name in Israël, Libanon en op andere plaatsen in het Midden-Oosten verzamelden om zeven experimenten uit te voeren. Daaruit bleek

foto: Stasys Eidiejus/shutterstock.com; illustratie: Tony Foti/TonyFotiart.com

Conflicten en geweld nemen af dankzij groepsmeditatie.

Hoe lang kunnen we dat feit nog negeren? Door Jurriaan Kamp

een verband tussen het aantal mediterende mensen en de ernst van het conflict. Toen het aantal mediterende mensen het grootst was, namen het geweld en de conflicten drastisch af. Tijdens de twee jaar durende studie vielen er gemiddeld twaalf dodelijke slachtoffers per dag. Wanneer de groepen mediteerden, daalde dat tot drie per dag.

Verrassend genoeg bleven de effecten niet tot Libanon beperkt. Ook de misdaad in Israël nam af. Zelfs verkeersongelukken en branden kwamen minder voor. ‘De kans dat de afname van geweld domweg een statistisch mazzeltje was, was minder dan één op tienduizend’, stelt John Hagelin, een vroeger aan Stanford verbonden deeltjes­ fysicus, die nu aan de Maharishi University of Management doceert en leidinggeeft aan de Amerikaanse TM-beweging.

In de gezondheidszorg zou zo’n groot effect – een afname van 75 procent in aantal doden of symptomen – een supermedicijn en een farmaceutisch kassucces hebben opgeleverd. Maar op de studie over Israël en Libanon werd hooguit lauw gereageerd en in de ergste gevallen met ongeloof en kritiek. Hoewel het om wetenschappelijke experimenten ging, leken de reacties aan te geven dat de uitkomsten er niet toe deden.

Het duurde drie lange jaren voordat de 2 8 www. o d e .nl maart/april 2013

studie in het gezaghebbende Journal of Conflict Resolution van Yale University werd gepubliceerd, en de hoofdredacteur plaatste er een speciale kanttekening bij: ‘In het volgende artikel wordt een ­hypothese gepresenteerd en getest die de meeste lezers, ook ikzelf, op zijn minst onorthodox zullen vinden. (…) Deze hypothese hoort niet thuis in het normale paradigma van onderzoek naar conflicten en vrede. Toch schijnt ze logisch voort te vloeien uit de vooronderstellingen en lijkt de empirische proefneming correct te zijn uitgevoerd. Dat zijn de normen waaraan ter publicatie aangeboden manuscripten voor dit tijdschrift moeten voldoen.’

De TM-organisatie in Fairfield voelde zich niettemin aangemoedigd en ondersteunde meer dan vijftig studies, stuk voor stuk kritisch bestudeerd door onafhankelijke wetenschappers en in vooraanstaande tijdschriften met peer-review gepubliceerd.

Het effect van groepsmeditatie op de samenleving werd telkens weer bevestigd.

Maar telkens weer vonden vooraanstaande beleidsmakers ze niet geloofwaardig.

Daarom bedachten TM-onderzoekers, in een moedige poging de wereld te overtuigen van de kracht van collectief bewustzijn, een grensverleggend experiment dat

in de zomer van 1993 in Washington zou worden uitgevoerd. Die stad werd toen beschouwd als ‘moordhoofdstad van de wereld’. Voordat het project begon, had hoofdonderzoeker Hagelin de hoofdcommissaris van politie gevraagd wanneer hij zou spreken van een aanzienlijke afname van geweld. De hoofdcommissaris noemde een ­percentage van twintig. Maar, zo voegde hij er cynisch aan toe: ‘Voor zo’n afname moet er in juni een dik pak sneeuw vallen.’ Hij doelde daarmee op het feit dat misdaadcijfers in de regel oplopen als het warmer wordt.

De politie van Washington, de FBI en meer dan twintig onafhankelijke criminologen en sociologen van gezaghebbende instituten werkten aan het onderzoek mee.

Er werden in de hele stad meditatiesessies gehouden en geleidelijk groeide het aantal deelnemers. Toen de groep halverwege het experiment tussen de 2500 en 4000 deelnemers telde, begonnen de misdaadcijfers te dalen. Uiteindelijk bleek dat het aantal moorden, verkrachtingen en overvallen was afgenomen met… 23 procent.

Dit jaar is dat opmerkelijke onderzoek precies twintig jaar oud, realiseer ik me terwijl ik naar ­Fairfield in Iowa rijd, waar het wereldhoofdkantoor van de TM-beweging

Twee jaar lang vielen twaalf dodelijke slachtoffers per dag in het conflict tussen Israël en Libanon.

Wanneer groepen mediteerden, daalde dat tot drie per dag.

Op de campus van Brahmasthan in India wordt dagelijks door ruim tweeduizend Vedische priesters gemediteerd. Uit wetenschappelijke experimenten blijkt dat dit leidt tot minder geweld en meer samenhang.

zetelt. Op de radio hoor ik hoe complexe wetgeving rondom wapenbezit het gesprek van de dag is in Washington. Hoe veel ­politici zouden weten van deze andere manier om geweld terug te dringen, goedkoop en kennelijk effectief? Hoe lang duurt het nog, vraag ik me af, voordat we grensverleggende nieuwe ideeën accepteren en effectieve oplossingen introduceren?

Fairfield is een bijzondere plaats. De voordeuren van alle huizen, winkels en kantoren liggen op het oosten, overeenkomstig de Vedische bouwvoorschriften – al krijgt deze stad van tienduizend inwoners daardoor iets eigenzinnigs, alsof niemand zich iets aantrekt van de gebruikelijke stadsaanleg. Ongeveer een kwart van de inwoners van Fairfield beoefent TM. Inderdaad is het misdaadcijfer uitzonderlijk laag sinds de TM’ers zich er vestigden.

Ed Malloy, de eerste mediterende burgemeester van de stad, wordt al sinds 2001 zonder tegenkandidaten herkozen. We ontmoeten elkaar in een restaurant. We praten over de betekenis van het onderzoek naar het effect van groepsmeditatie en over het gebrek aan aandacht vanuit de politiek.

Na het eten maakt hij een opmerking die in bepaalde kringen sympathie zou moeten wekken: ‘Deze techniek bevordert

z­ elfvoorzienendheid en zelfbestuur. Met als gevolg een kleinere overheid.’

Maar eerst moet ze worden geaccepteerd. TM-wetenschappers hebben in de afgelopen twintig jaar wel wetenschappelijke argumenten voor hun resultaten proberen aan te voeren. Maar na die zomer van 1993 in Washington hebben ze geen verder onderzoek meer gedaan naar de effecten van groepsmeditatie op de samenleving.

De deelnemers aan de ­experimenten waren niet doelgericht bezig vrede te scheppen. ‘De TM’ers richten zich niet op een bepaalde uitkomst’, vertelt David Orme Johnson, voormalig docent psychologie aan de Maharishi University of Management en schrijver van tal van artikelen over de effecten van transcendente meditatie.

‘Ze doen simpelweg hun meditatieoefeningen zonder de bedoeling een specifiek effect te bewerkstelligen.’

V

olgens TM-wetenschappers s cheppen mediterende mensen

meer samenhang in hun hersenen – wat te zien is op een hersenscan – en die draagt bij aan een toenemende samenhang in de hersenen van mensen om hen heen.

Psycholoog Fred Travis heeft een treffende analogie: ‘Wanneer de vloed opkomt,

k­ omen alle schepen omhoog. Dit is net zo: als de een op een hoger bewustzijnsniveau komt, gaat iedereen mee.’

Travis, docent Maharishi Vedische wetenschap aan de Maharishi University of Management, is gepromoveerd op onderzoek waaruit bleek dat iemand die in zijn eentje in een kamer zit te mediteren, een positieve invloed kan hebben op iemand anders die in de kamer ernaast een cognitietest doet. De toegenomen samenhang bij degene die mediteerde, straalde mogelijk af op degene die niet mediteerde en niet eens wist dat er iemand in de kamer naast hem zat te mediteren. Resultaat: degene die niet mediteerde, maakte de test beter.

Organisaties als het HeartMath ­Institute in Boulder Creek in Californië hebben aangetoond dat grotere samenhang in de hersenen samengaat met hogere intelligentie, betere prestaties, lager stressniveau, verbeterde gezondheid en minder gewelddadig gedrag. ‘Mensen die regelmatig mediteren zijn wakkerder’, weet Travis. ‘Zij zien het grotere geheel. Ze hebben minder last van negativiteit en voelen zich deel van een groter systeem.’ Het omgekeerde geldt ook.

Mensen met chaotischer hersenpatronen zijn eerder afgeleid en voelen zich ­eerder aangetrokken door gewelddadige films, maart/april 2013 www. o d e . n l 2 9

Een mooie huid ondanks de winter & kou Gevoelssensatie voor de droge huid Deze QDWXXUOÄ¡NH KXLGYHU]RUJLQJ EHYDW JHVHOHFWHHUGH SODQWDDUGLJH ROLÖQ HQ DFWLHYH LQJUHGLÖQWHQ DINRPVWLJ YDQ XLW JHFHUWLÄ&#x;FHHUGH ELRORJLVFKH WHHOW %Ä¡]RQGHU HIIHFWLHI EÄ¡ YRFKWYHUOLHV YDQ GH KXLG RQ]H ROÄ¡IROLH HQ DYRFDGR ROLH PL[ LQ FRPELQDWLH PHW DPDQGHO VKHD EXWWHU QRQL SODQWHQ HQ RYHUYORHGLJ DORÖ YHUD ]Ä¡Q LQ GH]H VDPHQ-

VWHOOLQJ HHQ GRUVWOHVVHU YRRU GH KXLG 'RRU HHQ PD[LPXP DDQ YRFKW YDVW WH KRXGHQ ZHUNW KHW WHJHQ XLWGURJLQJ YDQ GH KXLG *HHIW YHUQLHXZGH VWHYLJKHLG HODVWLFLWHLW

Q

=RQGHU V\QWKHWLVFKH JHXU NOHXUVWRIIHQ

Q

=RQGHU PLQHUDOH ROLH SDUDIÄ&#x;QH DDUGROLH

Q

=RQGHU SDUDEHQHQ 3(* ]HHS VLOLFRQHQ

Q

9HJDQLVWLVFK EHKDOYH EÄ¡HQZDV LQ OLSEDOVHPV

.UDFKWLJH JURHQH QRWHQ YDQ PHGLWHUUDQH ROÄ¡IERPHQ YHUPHQJHQ ]LFK PHW FLWUXV DFFHQWHQ YDQ YHUVH OLPRHQ HQ VFKHQNHQ SXXU ZHOEHYLQGHQ

Q

.ZDOLWDWLHI KRRJZDDUGLJH %',+ JHFRQWUROHHUGH QDWXXU FRVPHWLFD

Q

=RQGHU SDOPROLH YDQZHJH EHVFKHUPLQJ YDQ QDWXXU HQ ELRGLYHUVLWHLW

www.nonique.nl

oorlog en andere negatieve ervaringen.

Belangrijker is dat het samenhang scheppende effect sterker wordt wanneer mensen samen mediteren en de hersengolven gesynchroniseerd raken. Vier jaar geleden mat Roger Nelson, ­aanvoerder van het Global Consciousness Project van Princeton University, de invloed van 2500 TMbeoefenaars in Fairfield tijdens een veertien weken durend programma. Er werd ’s morgens en ’s avonds een uur gemediteerd en hij vergeleek die periodes met de activiteit van apparaten voor het genereren van willekeurige getallen, die over de hele wereld door het project zijn geïnstalleerd. Nelson is stellig over de conclusie: ‘Wanneer het menselijk bewustzijn in samenhang en synchroon werkt,’ stelt hij, ‘verandert het gedrag van willekeurige systemen.’

Hagelin heeft daar wel een verklaring voor; hij is niet voor niets deeltjesfysicus geweest. Wanneer luidsprekers synchroon werken, legt hij uit, versterken de geluidsgolven elkaar, waardoor het volume, het geluidsniveau, niet gewoon verdubbelt – golf + golf – maar wordt vermenigvuldigd – golf x golf. Dat leidt, aldus Hagelin, tot toenemende ordening en samenwerking.

‘Het is een universeel natuurprincipe dat innerlijk samenhangende systemen verstorende invloeden van buiten af kunnen weren, terwijl wanorde van buiten in onsamenhangende systemen gemakkelijk doordringt’, vertelt Hagelin. Hij wijst erop dat ook door meditatie een samenhangende toestand kan ontstaan waarin destructieve krachten van buiten niet kunnen binnendringen. Dat heeft verstrekkende gevolgen.

‘Gezien de principes van de quantumfysica,’ stelt hij, ‘kan er een effectief “virtueel hek” worden opgericht tegen terrorisme.’

Volgens Hagelin en anderen kan zo’n geavanceerd ‘hek’ alleen worden opgericht door uiterst ervaren TM-beoefenaars – niet gewoon door u of mij tijdens onze ochtendmeditatie en ook niet door de duizenden meditatiebeoefenaars die in 1993 in Washington bij elkaar waren gekomen. Geoefende TM’ers als de Vedische priesters van Brahmasthan creëren een veel sterker samenhangend veld. Dus als de kracht van meditatie exponentieel toeneemt, zo redeneren wetenschappers, is de vierkantswortel uit 1 procent van de wereldbevolking genoeg om samenhang – dat wil zeggen: vrede – in de wereld te brengen. Daar komt het magische getal negenduizend vandaan:

zo veel monniken wil de TM-beweging bij elkaar brengen. Wanneer die drempel wordt bereikt, verwachten ze op grond van eerdere bevindingen dat geweld en conflicten zullen afnemen en er meer vrede komt.

T

erug naar huis in de baai

r­ ondom San Francisco leg ik Hagelins ideeën voor aan Peter Russell, auteur van The global brain. Russell is begonnen als student wiskunde en ­theoretische fysica, maar raakte geboeid door de ­raadselen van het denken en stapte over naar ­experimentele psychologie. ‘Het

moeten vanaf hun tiende jaar worden opgeleid.’ Leiders van de TM-beweging hebben moeite de noodzakelijke fondsen aan te boren. Daar was Maharishi tot het laatst toe mee bezig. (Zie ook het interview met Paul Gelderloos op pagina 32.)

In Fairfield hoorde ik het verhaal dat Maharishi eens aan de oprichter van WalMart, Sam Walton, zelf een beoefenaar van TM, had gevraagd of hij een groep priesters wilde sponsoren. Destijds ging het om zevenduizend, omdat de wereldbevolking toen kleiner was. Waltons antwoord schijnt te zijn geweest: ‘Ik zie niet in hoe zeven-

In de gezondheidszorg zou zo’n groot effect – een afname van 75 procent in aantal doden of symptomen – een supermedicijn en farmaceutisch kassucces hebben opgeleverd. zijn ­betrouwbare ­uitkomsten. We moeten ze accepteren en ernaar leven’, zegt Russell over het TM-onderzoek naar de effecten van groepsmeditatie op de samenleving.

Wel koestert de Brit ‘ernstige twijfel’ over de voortdurende behoefte om de uitkomsten te verklaren. ‘We leven in een wereld waarin de ratio overheerst’, begint hij. ‘Willen we iets accepteren, dan moet er een wetenschappelijke verklaring voor zijn. Omdat er nu eenmaal een theorie is, discussiëren we over de theorie in plaats van de bewijzen te accepteren. Dat is het probleem. Laten we gewoon doen wat de uitkomsten zeggen. Laten we het effect van meditatie waarderen.’

Russell heeft wel gelijk. Er lijkt meer dan genoeg overtuigend bewijsmateriaal te zijn ter ondersteuning van het ambitieuze TM-project in India. Harris Kaplan, de leider van Brahmasthan, schat dat het ­levensonderhoud van een priester daar ongeveer 250 dollar per maand kost. Dat betekent dat het 2,25 miljoen dollar per maand, ofwel 27 miljoen dollar per jaar kost om negenduizend priesters te laten mediteren.

Dat is 0,0018 procent van de totale defensieuitgaven wereldwijd van vorig jaar.

Maar er zijn praktische problemen. ‘Je kunt niet zomaar naar de winkel gaan om een priester te kopen’, vertelt Kaplan via Skype vanuit Brahmasthan. ‘Die priesters

duizend mensen die met hun ogen dicht zitten voor vrede kunnen zorgen.’

Als zelfs een ingewijde als Walton de waarde van meditatie niet inziet, is het duidelijk dat er nog heel wat weerstand moet worden overwonnen. Maar de tijden veranderen. Na 9/11 ging David Edwards van de universiteit van Texas met John Hagelin naar een bijeenkomst met hoge ambtenaren in Washington. Hij vertelt dat hoge functionarissen bij het Defense Advanced Research Projects Agency en een ambtenaar van Defensie grote belangstelling toonden voor het TM-onderzoek. ‘Maar er is niets van gekomen’, zegt Edwards gelaten. ‘Iedereen is bang voor dom te worden versleten.’ Hij voegt eraan toe dat hij toch denkt dat de TM-techniek voor vrede ‘oneindig veel beter en goedkoper is dan oorlogen uitvechten om conflicten op te lossen’.

De implicaties van de experimenten zijn onvoorstelbaar. Ze bewijzen dat we in staat zijn tot een bewustzijnsrevolutie en dat onze aandacht en bedoelingen van belang zijn. Ik weet nog dat ik toen ik uit Fairfield wegreed dacht dat wijze mensen ons dat al duizenden jaren voorhouden. Het is vreemd, maar ik laat me wel degelijk overtuigen door wetenschappelijk bewijs. jurriaan kamp verheugt zich op zijn volgende meditatie-ervaring. maart/april 2013 www. o d e . n l 3 1

Zingeving

Zweven voor een

betere wereld

Paul Gelderloos werd steenrijk na de verkoop van zijn telecombedrijf Scarlet. Nu wil hij zijn miljoenen inzetten om de armoede in de wereld te bestrijden – via meditatie. door Jurriaan Kamp

A

ls ik in Amsterdam zit te wachten op

Paul Gelderloos, probeer ik mij een voorstelling te maken van zijn leven. Ik heb vaker gesprekken gevoerd met succesvolle ondernemers, maar Gelderloos beoefent daarnaast transcendente meditatie (TM) en is voorzitter van TM Nederland. Mediteren is niet zo bijzonder meer, maar een ondernemer die al 35 jaar dagelijks minimaal vier uur mediteert, en die via meditatie de wereld wil verbeteren: dat is van een andere orde.

Mijn gedachten gaan naar mannen met lange haren en baarden, die in oranje gewaden door de Himalaya zwerven.

Dan stapt Gelderloos het terras op in een blauwe blazer, zakelijk overhemd en een grijze broek. Iets langer haar in een modieuze coupe, maar elke vergelijking met een Indiase sadhoe gaat mank. ‘Het doel van meditatie is verlichting’, zegt hij later in het gesprek. ‘Verlichting is niet zweven met geitenwollen sokken aan. Het is niet minder praktisch, het is juist praktischer. Het gaat om een beter leven. Dat is de weg van spirituele ontwikkeling.’

Een beter leven. Gelderloos verwierf eind 2008 een 3 2 www. o d e .nl maart/april 2013

f­ ortuin met de­­verkoop van zijn telecombedrijf Scarlet met 180 duizend breedbandinternetklanten aan Belgacom. Scarlet werd voor 175 miljoen euro verkocht. Gelderloos had ruim 40 procent van de aandelen. Een knap ondernemerssucces, vooral als je bedenkt dat Gelderloos is opgeleid als psycholoog en aan zijn telecomavontuur begon als een meditatie-experiment zonder ervaring in het bedrijfsleven.

Een Amerikaan beweerde dat mediteren tot succes in het zakenleven leidt. Gelderoos dacht: hoe kun je dat meten, succes? Op zoek naar het antwoord op die vraag begon hij in 1992 een bedrijf. Een vriend in de Verenigde Staten had een telecombedrijf en wilde een Europese tak starten. Gelderloos probeerde het. ‘Vervolgens veranderde alles wat ik aanraakte in goud’, blikt hij terug, ‘en ik wist niet beter dan door te gaan.’ Gelderloos heeft ook de internetcrisis en instorting van de telecommarkt meegemaakt. ‘Ik heb sneeuw zien branden’, zegt hij. ‘Maar dat ik dit heb overleefd en mijn bedrijf goed heb verkocht, heeft me verder overtuigd.’

De bron van succes is harmonie met de krachten van de natuur, de wetten van het universum, meent Gelderloos.

‘Transcendente meditatie leert je om diep in jezelf te duiken. Om de oppervlaktelagen van je geest los te laten en je diepste zelf te ervaren. Op dat niveau ervaar je harmonie met de natuurwetten. Dan voel je dat je niet alléén bezig bent, maar dat je de hele kracht van de natuur mee hebt. Dat heet “verlichting” en daar begint succes.’

Op zijn vijftiende had hij een aangrijpende mystieke ervaring, die later leidde tot zijn keuze voor een studie psychologie. ‘Ik wilde beter begrijpen wat ik had meegemaakt.’

Gelderloos experimenteerde met bewustzijnstechnieken, maar hij vond zijn mystieke ervaring pas terug in het begin foto: pieter de swart

van de jaren ­zeventig, toen hij kennismaakte met de meditatieleer TM, die destijds in het Westen werd geïntroduceerd.

Sinds die dag is het aantal keren dat Gelderloos zijn dagelijkse meditatie heeft gemist ‘op twee handen te tellen’. Toch komt zijn ijzeren ritme niet voort uit de soort starre houding die je nog wel eens tegenkomt bij mensen in new-agekringen die plotseling ‘het licht’ hebben gezien. ‘Ik ben een ervaringsmens’, zegt hij. ‘Ik zou het niet volhouden alleen omdat de meester zegt dat het goed is.’

De ervaring houdt Gelderloos aan het mediteren. Hij zou geen betere besteding weten voor die vier uur van zijn dag die hij in meditatie doorbrengt. ‘Ik ervaar nog dagelijks nieuwe toppen.’ Die intensiteit bracht Gelderloos in de voorhoede van misschien wel het meest controversiële experiment dat de transcendente meditatie onder leiding van Maharishi heeft ondernomen: yogisch vliegen.

In de oude Indiase traditie wordt gebruikgemaakt van soetra’s – antieke ­Sanskrietformules – om de geest te trainen.

De soetra’s helpen om coherentie te bereiken tussen het bewustzijn en de frequenties en krachten van het allesomhullende universum. Ze leren een meditatieleerling bijvoorbeeld om mededogen en andere deugden te beoefenen. De hoogste soetra, die naar maximale coherentie leidt, wordt de vliegsoetra genoemd, omdat de mediteerder levitatie begint te ervaren. ‘De eerste keer dat ik die soetra oefende, merkte ik meteen dat ik werd opgetild’, weet Gelderloos nog. ‘Als ik deze meditatie-­oefening doe, is het moeilijker voor mij om te ­blijven 3 4 www. o d e .nl maart/april 2013

­zitten dan om níet te blijven zitten.’

Afgezien van het feit dat deze overwinning op de zwaartekracht in de overleveringen van alle religies voorkomt, tart dit verschijnsel elk begrip. In het begin van de jaren tachtig, toen ik als correspondent in New Delhi werkte, woonde ik een van de eerste experimenten van TM met yogisch vliegen bij. Ik heb uren staan kijken hoe mediteerders in trance enkele decimeters omhoog gingen en weer terugvielen op een matras. Zo gingen ze ‘hoppen’. Techniek, een handig kunstje, spirituele hoogstand, wonder: wat het ook is, ik heb het destijds zelf – en later nog wel eens – vergeefs geprobeerd. Gelderloos begrijpt het ongeloof.

‘Toen Maharishi het yogisch vliegen in 1978 introduceerde, reageerden mensen ook binnen TM furieus. Velen haakten af.

We werden volstrekt idioot verklaard.’

Hijzelf blijft de vliegsoetra beoefenen, omdat deze voor hem de meest intense meditatie-ervaring teweegbrengt. ‘Het doel van meditatie is niet je lekker voelen tijdens de meditatie’, doceert hij. ‘Nee, je moet dat gevoel de hele dag bij je kunnen houden, dus maakt het veel uit hoe diep je tijdens een meditatie kunt gaan.’

P

aul Gelderloos spreekt nuch ter over een verschijnsel waartegen

het verstand in opstand blijft komen.

‘Ik zou het niet doen als ik er niet van overtuigd was dat het mij en zelfs de wereld goed doet.’ In zekere zin is meditatie al 35 jaar zijn wetenschappelijk experiment.

Na zijn eerste ervaring met TM ging hij als psycholoog werken aan de Maharishi University of Management in de ­Verenigde

Staten, waar de TM-beweging actief werkte aan experimenten om de gunstige invloed van meditatie wetenschappelijk te bewijzen. Maharishi onderwees immers dat de wereldvrede moest worden bevorderd door middel van meditatie.

Gelderloos: ‘Ik ben nogal rationeel, een ongelovige Thomas. Ik kon mij voorstellen dat meditatie goed is voor je gezondheid. Maar dat meditatie door groepen het collectieve bewustzijn beïnvloedt en effect heeft op de samenleving leek mij ongeloofwaardig. Dat wilde ik zelf vaststellen.’

Gelderloos werkte jarenlang mee aan uitgebreide onderzoeken, die inderdaad lijken aan te tonen dat transcendente meditatie gepraktiseerd door groepen van duizenden of zelfs maar honderden experts een kalmerend effect heeft op de samenleving. (Zie het artikel op pagina 26.) Meditatie staat niet in politieke programma’s aangeprezen als antwoord op de behoefte aan minder geweld en meer veiligheid op straat. Gelderloos toont zich een realist.

‘Wetenschappelijk bewijs betekent nog niet dat mensen zich ernaar gedragen. De mens zit niet wetenschappelijk in elkaar.

Roken is bewezen slecht, maar een derde van de wereldbevolking rookt niettemin.’

Dat hij overtuigd raakte van het bewijs bracht Gelderloos wel zijn levensmissie: ‘Ik zie het als mijn taak om de wetenschappelijke inzichten te implementeren, want daar is Maharishi steeds op vastgelopen.

Transcendente meditatie is geen niche.

Meditatie moet mainstream worden, omdat het praktische toepassingen heeft voor scholen, ziekenhuizen, de bestrijding van de misdaad en meer. Mensen kijken op de televisie naar helderzienden die misdaden oplossen. Dat is leuk, maar verander je de wereld daarmee?’

Maharishi was een opmerkelijke figuur in de reeks van Indiase goeroes die in de afgelopen decennia het Westen kwamen inspireren. Hij koos vijftig jaar geleden voor een boodschap waarin niet zo zeer het zielenheil van zijn volgelingen centraal stond, maar vooral het streven naar een betere wereld. De TM-beweging is actief in 120 landen, met speciale onderwijs-, gezondheidszorg- en landbouwprogramma’s.

‘Maharishi hamerde erop dat het schandalig was dat miljarden mensen in armoede leven’, zegt Gelderloos. ‘Alles wat niet volmaakt is, moet volmaakt worden, want de kern van het leven is: overvloed. Hij

foto: David Lynch Foundation

Paul Gelderloos steunt de Amerikaanse David Lynch Foundation, die transcendente meditatie onderwijst op scholen.

was de hele dag bezig dingen mooier en beter te maken en keerde zich voortdurend tegen de houding van lijdzaam toezien.’

Of het nu gaat om stoppen met roken, het oplossen van structurele armoede of het terugdringen van geweld, het recept van Maharishi en de TM-beweging is hetzelfde: het bewustzijn moet worden verhoogd, want de materie – de werkelijkheid – volgt het bewustzijn. Gelderloos: ‘In de kerk hoorde ik vroeger dat materie slecht en spiritualiteit alles was. Maar tegelijkertijd leven we de hele dag in die materie. Er is niets mis met materialisme. We moeten alleen beseffen dat de materie voor 100 procent een uitdrukking is van de geest, van het bewustzijn.’

Vandaar dat je, in de TM-filosofie, niet moet willen stoppen met roken; je moet gaan mediteren. Mediteren leidt tot veranderingen in je lichaam die je doen stoppen met roken. Zo loopt ook de weg naar een duurzame economie via meditatie. ‘Je kunt nog zo veel Al Gores rondsturen en onderzoek doen,’ stelt Gelderloos, ‘uiteindelijk gaat het niet om het veranderen van gedrag, maar om veranderen van het bewustzijn. Als we niet beseffen dat we allemaal onderdeel zijn van dezelfde schepping, verandert ons handelen niet.’

Zelfs de bestrijding van de armoede begint in de TM-leer bij bewustzijn. In 2009 was Gelderloos betrokken bij de organisatie van een popconcert in New York, onder leiding van filmregisseur David Lynch en met optredens van onder meer Paul McCartney, Ringo Starr en Sheryl Crow. De opbrengst kwam ten goede aan de stichting

van Lynch – actief voortrekker van TM – en wordt gebruikt om een miljoen kinderen in arme landen te leren mediteren.

‘Natuurlijk zijn voedsel en economische hulp belangrijk’, weet Gelderloos. ‘Maar via meditatie geef je kinderen zelfbewustzijn. Dat is van doorslaggevend belang. Het grootste deel van de Derde Wereld bestaat uit landen die de meeste natuurlijke grondstoffen bezitten. Hoe is het mogelijk dat die landen worden uitgebuit door grond-

de vliegsoetra een permanente positieve invloed zal hebben op het collectieve bewustzijn in de wereld.

Om dat te bereiken moet er in het hart van India een stad worden gebouwd, waar de TM-beweging negenduizend priesters wil huisvesten. Gelderloos heeft met Belgacom een joint venture opgezet om op grote schaal breedbandinternetverbindingen op de markt te brengen in het MiddenOosten en Azië. ‘Ik wil voldoende geld

‘ Je kunt nog zo veel Al Gores rondsturen en onderzoek doen, uiteindelijk gaat het niet om het veranderen van gedrag, maar om veranderen van het bewustzijn.’ stofarme landen? Dat heeft ook te maken met het collectief bewustzijn in die arme landen. Er is een ander bewustzijn nodig in Afrika om economische zelfstandigheid te bereiken. Dat begint met het besef dat een land voor zichzelf kan zorgen en daarbij geen hulp nodig heeft van een ander land.’

Deze visie op de bestrijding van de armoede heeft uiteindelijk geleid tot het grote Maharishi Masterplan, dat de goeroe zelf tijdens zijn leven niet meer kon verwezenlijken. Gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek gaat de TM-beweging ervan uit dat een groep van zestienduizend getrainde meditatiebeoefenaars – vedische pandits, hindoepriesters – mede met behulp van

realiseren om Brahmasthan te financieren en mijn talenten inzetten voor de twee miljard mensen die dagelijks amper in leven kunnen blijven.’

Kunnen negenduizend Indiase priesters meer goed doen voor de wereld dan de Verenigde Naties of Bill Gates met zijn miljarden? Een prikkelende gedachte. De kosten van Brahmasthan vallen in het niet bij de gangbare armoedebestrijding. Alleen al daarom verdient het een serieuze kans.

En wat is er mooier dan zweven voor een betere w ­ ereld? gaat de vliegsoetra nog één keer proberen.

Jurriaan Kamp

Het nieuwe bewustzijn CURSUS

Gesprekken met Pim van Lommel, John Hagelin, Lynne McTaggart en andere gasten We staan op de drempel van een revolutie in ons eigen bewustzijn – en die zal alles veranderen. Dat is wat de onderzoeken over groepsmeditatie impliceren. Ode-oprichter Jurriaan Kamp gaat in gesprek met negen prominente denkers, om inzicht te geven in hoe we dit nieuwe tijdperk kunnen ontketenen en wat er gaat veranderen als we dat doen. Doe mee met deze unieke dialogen en schrijf u in. U krijgt een link waarmee u de delen van de cursus op elk gewenst tijdstip kunt terugkijken.

Datum: 12, 19, 26 maart en 9, 23, 30 april Kosten: 249 euro

Voertaal: Engels

Meer informatie: w ­ ww.ode.nl/evenement

maart/april 2013 www. o d e . n l 3 5

Zingeving

dokter

Een

voor de

Leer de taal van verbondenheid en de band met je partner zal versterken. Een gesprek met Sue Johnson, een van ’s werelds beste relatietherapeuten. door Hanny Roskamp 3 6 www. o d e .nl maart/april 2013

en heeft zich er nooit op voorbereid.

Tijdens het dansen komen ook nog eens heftige emoties naar boven. Het gevolg: een gevoel van hulpeloosheid en afzondering. Toch is dit de manier waarop de meesten van ons een relatie aangaan.

Relatietherapeut Sue Johnson vergelijkt onze liefdesverhoudingen graag met een dans. ‘Als ik een stap vooruit doe, ga jij een stap achteruit’, vertelt Johnson, in haar vrije tijd een fanatieke tangodanseres. ‘Als dat goed gaat, ontstaat er een perfecte dans. Gaat dat fout, dan ontstaat een demonische dans. Stellen kunnen daar jarenlang in verstrikt zijn.’

Het gaat vaak fout. Echtscheidingsstatistieken laten zien dat relaties steeds vaker sneuvelen. Sinds de jaren zeventig is het aantal echtscheidingen in Nederland meer dan verdrievoudigd. Eén op de tien kinderen groeit volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek op in een eenoudergezin.

Sommigen spreken van een ‘wegwerpcultuur’ met verstrekkende gevolgen: kinderen uit gebroken gezinnen hebben later meer kans om ook te scheiden.

Natuurlijk is er relatietherapie. Die kan soms uitkomst bieden, soms niet. Of niet

‘We praten weer met elkaar’ Ervaringen van een stel dat uit elkaar groeide.

Nicole en haar partner Peter hebben een druk leven. Beiden hebben een eigen bedrijf en dat gaf veel stress in hun relatie. De laatste tijd maakten ze steeds vaker ruzie. Nicole voelde zich genegeerd; Peter leek haar niet meer te zien. Ze ging kribbig doen en op zijn huid zitten. Zijn reactie was: ik ben niet goed genoeg, waardoor hij zich verder begon af te sluiten. De strijd ging door tot ze elk gevoel van verbondenheid kwijt waren.

Toch wilden de dertigers niet uit elkaar. Toen Nicoles zus haar goede ervaring met EFT deelde, besloten ze in therapie te gaan bij Karin Wagenaar in Utrecht. Daar ontdekte het Amsterdamse stel dat Peter zich afsloot, omdat hij dacht dat ze niet meer van hem hield wanneer zij hem bekritiseerde. Nicole leerde inzien dat ze op zijn huid ging zitten wanneer zij zich door hem in de steek gelaten voelde. Het resultaat was dat beiden zich eenzaam en ongeliefd voelden. Dankzij EFT leerden ze dat patroon te doorgronden en om te keren.

‘We weten nu dat al onze ruzies volgens een vast patroon verlopen’, zegt Nicole. Ze heeft ingezien dat dit voor haar valt te herleiden tot haar jeugd, waarin ze aan de wensen van anderen dacht te moeten voldoen. ‘Nu kunnen we dat tijdens een ruzie inzien en terugschakelen. Daardoor zijn we veel milder geworden en praten we weer met elkaar.’ | H.R.

3 8 www. o d e .nl maart/april 2013

lang genoeg. Veel relatietherapeuten menen dat partners zelfstandiger of minder behoeftig worden en duidelijk hun grenzen stellen. Partners moeten dan leren om beter met elkaar te communiceren – ofwel: op een nette manier zeggen dat ze boos of jaloers waren. En ze moeten leren onderhandelen en afspraken maken: jíj doet de vuilnis, ík doe de afwas.

Johnson, zelf 24 jaar getrouwd, gelooft er niet in. ‘We hebben geprobeerd om partners beter te leren communiceren, maar de emoties komen daar dwars doorheen’, zegt ze. ‘Communicatievaardigheden zijn daarom tijdverspilling. Als je de liefde wilt begrijpen, zul je de emoties moeten begrijpen. Het is emotie die de dans creëert.’

En zo ontwikkelde de professor klinische psychologie aan de universiteit van Ottawa in de jaren tachtig emotionally focused therapy (EFT) voor paren. EFT richt zich op de onderliggende gevoelens die we geneigd zijn te onderdrukken, waardoor we zelden tot echte intimiteit komen. EFT helpt partners contact te maken met hun emoties en zo hun ware behoeften en verlangens kenbaar te maken. Vaak zijn we op zoek naar een veilige emotionele verbondenheid met onze partner, maar blijken we bang om die aan te gaan.

Bij EFT leren partners om niet elkaar als de vijand te zien, maar de zogenaamde ‘duivelse dialogen’: een vicieuze cirkel van negatieve interacties. Ze leren het patroon binnen de relatie te herkennen, hun angsten en behoeftes binnen het patroon te benoemen en er vervolgens uit te stappen. Door hun emoties voor elkaar uit te spreken, vinden partners nieuwe manieren van reageren op elkaar en raken ze uit de vicieuze cirkel.

EFT krijgt nu wereldwijd steeds meer erkenning als een effectieve aanpak voor relatieproblemen. Een onderzoek uit 1999 in het Journal of clinical psychology liet zien dat ruim 70 procent van de ‘probleemstellen’ bij elkaar blijft als ze EFT-sessies hebben ondergaan. Nathan Wood van de universiteit van Utah vergeleek in 2005 verschillende vormen van relatietherapie en publiceerde zijn bevindingen in The American journal of family therapy. Daaruit komt EFT beduidend beter naar voren dan andere vormen van relatietherapie. In Nederland zijn ruim honderd gecertificeerde EFT-therapeuten en nog eens ­ongeveer

foto’s: Adrie Mouthaan/hollandsehoogte.nl

tel: iemand nodigt u uit om te dan sen, maar hij weet niet hoe de dans heet

vijfhonderd therapeuten die zijn geschoold met de basistraining EFT. Deze zijn te vinden via www.eft.nl.

Wij mensen hebben een fundamentele behoefte aan verbondenheid met anderen.

Met familie, met een sociale groep, maar vooral met onze partner. Mensen zijn sociale wezens. Tijdens de evolutie heeft die eigenschap ons geholpen om barre omstandigheden te overleven. Onze hersenen hebben de taak om de emoties van anderen te kunnen ‘lezen’ en met anderen te kunnen communiceren. Gezonde hechting kalmeert en zorgt voor regulering van emoties. Het maakt ons bovendien gezonder; de kans op hart- en vaatziekten neemt af en wondjes genezen sneller als we deel uitmaken van gezonde, intieme relaties.

We zijn gemaakt om ons te hechten.

Johnson heeft deze basale menselijke behoefte als uitgangspunt genomen voor haar ‘houd me vast’-gesprekken. Daarbij laten partners elkaar hun diepste gevoel van eenzaamheid en behoefte aan liefde zien. Door de overgave die één partner toont, kan de andere partner zich zachter opstellen, en openen, waardoor de band tussen beiden opnieuw tot stand komt.

Tijdens een ‘houd me vast’-gesprek neemt de stress af, zegt Johnson, en maken de partners meer van het knuffelhormoon oxytocine aan, die in de hersenen een rol speelt bij het verbinden van sociale contacten met gevoelens van plezier. Het gesprek is zo bijzonder omdat het de woorden losmaakt die veel mensen als kind niet hebben geleerd te spreken. ‘Hooguit 15 procent van de mensen,’ schat Johnson, ‘heeft het geluk gehad dat ze ouders hadden die lieten zien hoe de band intact blijft, hoe de liefde eruitziet. De rest moet het al worstelende zien te leren.’

Johnson maakte het ‘houd me vast’-gesprek daarom tot de kern van haar therapie.

EFT blijkt een sterk positief effect op het gevoel van verbondenheid en intimiteit te hebben. Het vertrouwen tussen partners neemt toe, pijnlijke ervaringen worden vergeven en gevoelens van depressie verminderen. De resultaten zijn bovendien blijvend. En partners hebben een instrument om verder te gaan met wat ze eenmaal hebben geleerd, waardoor een koppel zich steeds beter voelt.

Johnson groeide op in het café van haar ouders, die continu ruzie maakten. Toen al

Beter leren praten met je partner noemt Johnson tijdverspilling. ‘Als je de liefde wilt begrijpen, zul je de emoties moeten begrijpen.’ raakte ze gefascineerd door wat zich tussen twee mensen afspeelt. Haar belangrijkste les: ruzies en conflicten gaan eigenlijk over iets anders dan we denken. Het is niet de afwas, het dopje op de tandpastatube of zelfs het vreemdgaan waar we kwaad om zijn. Het is de angst om de ander te verliezen die ten grondslag ligt aan vrijwel elk relationeel probleem. Die angst is volgens Johnson zo enorm, dat hij kan zorgen voor emotionele kortsluiting.

Een gezonde relatie betekent niet dat een paar nooit ruzie maakt, of het contact nooit kwijt is. ‘Liefdevolle partners weten hoe je weer bij elkaar kunt komen en de band kunt herstellen’, zegt Johnson. ‘Ze houden vol en na verloop van tijd groeit het vertrouwen.’

Het belangrijkste dat we volgens Johnson zoeken in de liefde is het gevoel van veiligheid en geborgenheid – net zoals we ons als kind veilig hebben gevoeld bij onze ouders. EFT borduurt daarin voort op de hechtingstheorie van de Britse psychiater John Bowlby. Hij bestudeerde in de jaren vijftig van de vorige eeuw de emotionele band tussen moeders en kinderen en ontdekte dat er in hoofdlijnen drie stijlen zijn: een zekere stijl, een vermijdende stijl en een angstige stijl. Later werd daar een vierde stijl aan toegevoegd: de ongeorganiseerde stijl. Volwassenen blijken een van deze vier stijlen ook te hanteren in hun relaties (zie kader rechts). Ouders kunnen hun hechtingsstijl overdragen op hun kinderen.

Een hechtingsstijl ligt niet voor het leven vast, maar kan veranderen door positieve of negatieve ervaringen.

De angst om verlaten te worden zorgt ervoor dat mensen in paniek raken. Iemand die op een zekere manier is gehecht, kan met die angst omgaan en kan de partner dichter naar zich toetrekken met woorden.

Bij de relatietherapeut verschijnen meestal partners die dat niet kunnen. Ze hebben een angstige of vermijdende ­hechtingsstrategie

Wat is uw stijl?

Er bestaan vier stijlen van hoe wij ons hechten, die bepalend zijn voor onze relatie. Herken uw hechtingsstijl.

Zeker U protesteert als de ander afstand houdt en zoekt nabijheid. U voelt zich getroost als de ander zich weer naar u toekeert, en u voelt zich weer vrij om uw omgeving te verkennen en onderzoeken, in de wetenschap dat de ander uw steunt.

Vermijdend U zoekt weinig affectie en vertoont weinig stress bij het vertrek van de ander. U regeert nauwelijks wanneer de ander terugkomt, negeert de ander of draait weg en doet geen moeite contact te maken.

Angstig Het gevoel gescheiden te zijn van de ander bezorgt u grote angst. U raakt overstuur als de ander weggaat en bij terugkomst bent u boos en niet bereid de ander te verwelkomen. U zoekt contact, maar blijft zich boos verzetten als het contact er komt.

Ongeorganiseerd U vertoont stereotiep gedrag als de ander terugkomt, zoals ‘bevriezen’ of ‘schommelen’.

Uw gedrag kenmerkt zich door tegenstrijdigheden, zoals contact zoeken, maar dit toch weer afwijzen als u het gevoel heeft dat u de ander niet kunt vertrouwen. | H.R.

maart/april 2013 www. o d e . n l 3 9

Het laatste wat de meeste vechtende partners doen, is simpelweg zeggen: ik ben zo alleen, houd me alsjeblieft vast! en sluiten hun partners buiten. ‘Als iemand zijn emoties afsluit en zijn gezicht op slot zet, kan dat een enorme paniekreactie veroorzaken bij de ander’, meent Johnson.

‘Die kan dan steeds veeleisender of opdringeriger worden en daardoor de partner nog verder van zich afduwen.’

Relaties veranderen dan ineens in een ­guerrillaoorlog. De kleinste actie van een partner kan ineens een aanval lijken op de veiligheid. Als hij op vrijdagavond iets gaat drinken met vrienden, voelt zij zich hulpeloos en verlaten. Als zij moppert dat hij zijn rotzooi laat slingeren, voelt hij zich ongeliefd en onbegrepen. Het laatste wat de meeste vechtende partners doen, is simpelweg zeggen: ik ben zo alleen, houd me alsjeblieft vast! En dat zijn nu juist de woorden die de vrede kunnen herstellen en de emotionele band versterken.

Johnson zegt elke keer opnieuw diep ontroerd te zijn als zich voor haar ogen een ‘houd me vast’-gesprek ontvouwt. ‘Zodra koppels opengaan, is het net alsof hun hart smelt’, vindt ze. Haar ogen beginnen nog meer te schitteren dan ze al van nature

doen als ze praat. ‘Dat voelt voor mij alsof ik heilige grond betreed. Iets wat zo bijzonder is, dat het bijna te veel is dat ik erbij ben. Meestal schuif ik dan mijn stoel achteruit, zodat ze zich kunnen overgeven aan het moment.’

Na een aantal EFT-sessies leren partners wat er achter hun agressieve of kille gedrag schuilgaat en leren ze hun emoties van angst en eenzaamheid te accepteren.

Johnson geeft een voorbeeld. ‘Als een boze vrouw kan zeggen: ja, ik ben kwaad, maar ik ben vooral bang en eenzaam en ik wil dat je me geruststelt, maar ik weet niet hoe ik dat moet vragen en daarom loop ik op je te mopperen, dan verandert alles. Als een man dan zijn vrouw kan troosten, dan verandert er nog veel meer.’

Volgens Johnson houden we onszelf voor de gek om maar niet onze emoties te hoeven voelen en te uiten. We bedenken zo voortdurend redenen waarom onze relatie niet werkt en niet kán werken. Daarom beweren we bijvoorbeeld dat romantische liefde hooguit een paar jaar duurt en dus niet kan blijven bestaan. Of dat je eerst

voldoende van jezelf moet houden om een relatie aan te gaan. Johnson noemt het misvattingen. ‘Mensen hebben niet genoeg aan zichzelf. Leren om je hart te sluiten: waarom zou dat gezond zijn? Je wordt niet onafhankelijk door je van mensen af te keren, maar juist door een band met anderen aan te gaan.’

Er zit ook iets tegenstrijdigs in al die redenen om weg te lopen voor een relatie, vindt ze. Want zelfs als het telkens verkeerd gaat in de liefde proberen we het opnieuw.

‘Als een relatie mislukt, gaan we op zoek naar een nieuwe. We geven het niet op.’

Onze hersenen zijn volgens Johnson geprogrammeerd te kiezen voor hechting. Ze vertelt over studies waarbij de ­hersenen van mensen worden bestudeerd met een MRIscanner, terwijl de proefpersonen kijken naar foto’s van hun partner. ‘Dan is er een deel bij wie de liefde op de scans zichtbaar is’, weet Johnson. ‘Freud zat ernaast. Seks en agressie zijn niet ons sterkste instinct; dat is binding. Als je mensen een veilige route wijst om zich te binden, zullen ze dat altijd doen.’ kan bogen op een moeizame relatie met relaties, maar geeft het niet op.

Hanny Roskamp

Zoek een EFT-therapeut in uw buurt: www.eft.nl

Leer de taal van liefde CURSUS

Een onlinecursus met Sue Johnson Waarom gaat het soms mis in de relatie met onze geliefde? Volgens Sue Johnson komt het doordat we hebben geleerd onze emoties te onderdrukken. Ze ontwikkelde emotionally focused therapy (EFT) om relaties te verbeteren. In drie cursusavonden vertelt ze wat zij verstaat onder ‘liefde’, waarom relaties volgens haar mis gaan en hoe je relaties kunt opbouwen, versterken en vernieuwen.

Datum: 10, 17 en 24 mei Kosten: €155,-

Tijd: 20 tot 21.30 uur Voertaal: Engels

Boek vóór 1 april en ontvang €25,- vroegboekkorting. De eerste 50 aanmelders krijgen gratis het boek Houd me vast van Sue Johnson thuis gestuurd.

Meer informatie: w ­ ww.ode.nl/evenement

4 0 www. o d e .nl maart/april 2013

Column

Paulo Coelho Schrijver van vele populaire romans, waaronder De pelgrimstocht naar Santiago en De alchemist. www.paulocoelhoblog.com

Maak je niet druk

foto: Sylvia feudor

In zijn boek Boeddha leeft, Christus leeft z egt Thich Nhat Hanh het volgende: ‘Er is geen

enkele godsdienstige traditie die niet de praktijk van zowel devotie als transformatie kent. Devotie betekent dat we meer vertrouwen krijgen in onszelf en in de weg die we volgen. Transformatie houdt in dat we de dingen doen die de weg ons oplegt.

Als je zegt: “Ik ben vastbesloten medicijnen te gaan studeren”, beïnvloedt dat je leven, zelfs voordat je je hebt ingeschreven op een opleiding. Je ziet die stap als iets positiefs en je wilt je daar gevolg aan geven. Hetzelfde gebeurt in elke religieuze traditie.’

Thich Nhat Hanh legt uit dat het samenlopen van handeling en bewustzijn de sleutel tot vrede is. Wanneer we een glas water drinken en ons daarbij volledig bewust zijn van wat we aan het doen zijn, begrijpen we wat het woord ‘verlichting’ betekent: het hebben van een heldere blik op iets.

Tegelijk met het bewust zijn van ons handelen, komt het gevoel van verantwoordelijkheid voor wat we doen. Dat heeft niets met preoccupatie te maken.

Laten we het woord preoccupatie opsplitsen in twee: ‘pre’ en ‘occupatie’. Ofwel, je druk maken over iets nog voordat het gebeurt. Proberen problemen op te lossen nog voor die zich hebben voorgedaan. Altijd beren op de weg zien.

Er zijn mensen die daar geen last van hebben.

Neem nu de held in het volgende verhaal. Een oude

Het samenlopen van handeling en bewustzijn is de sleutel tot vrede.

koning in India veroordeelde een man tot de galg. Het vonnis was nog maar net uitgesproken of de terdoodveroordeelde kwam met een verzoek: ‘Uwe Majesteit is een wijs man, met grote belangstelling voor wat uw onderdanen allemaal kunnen. U hebt groot respect voor goeroes, wijzen, voor slangenbezweerders en voor fakirs. Welnu, toen ik klein was, heeft mijn grootvader me geleerd hoe ik een wit paard kan laten vliegen. Niemand anders in dit rijk kan dat, en daarom zou mijn leven gespaard moeten worden.’

Onmiddellijk beval de koning ergens een wit paard vandaan te halen.

‘Ik heb er wel twee jaar voor nodig’, voegde de veroordeelde toe.

‘Dan zul je die krijgen’, antwoordde de koning wantrouwend. ‘Maar als het paard niet leert vliegen, word je opgehangen.’

Zielsgelukkig dat hij nog leefde, vertrok de man met zijn paard. Thuis trof hij iedereen in tranen aan.

‘Ben je gek geworden?’, jammerden ze. ‘Sinds wanneer weet je hoe je een paard moet laten vliegen?’

‘Gaan jullie je nou niet vooraf druk maken’, antwoordde hij. ‘Ten eerste heeft nog nooit iemand geprobeerd om een paard te leren vliegen, dus wie weet leer ik het wel. Ten tweede is de koning stokoud en kan hij in die twee jaar doodgaan. Ten derde kan ook het paard doodgaan. In dat geval krijg ik opnieuw twee jaar om een ander paard te dresseren. En daarbij heb ik het niet eens over eventuele revoluties, staatsgrepen of een generaal pardon. Ten slotte, als alles gewoon doorgaat zoals het nu is, heb ik twee jaar gewonnen, twee jaar waarin ik alles kan doen waar ik zin in heb. En dat vinden jullie weinig?’ maart/april 2013 www. o d e . n l 4 1

Duurzaamheid & Innovatie

‘We kunnen

het net zo goed

zelf doen’ De overheid bezuinigt op publieke diensten.

Sommigen klagen, anderen staan op en doen het zelf, samen met anderen. Ze maken hun wijk mooier en leggen verbindingen. Welkom in de doe-democratie! door Dewi Gigengack

H

et bewijs heeft hij bij zich:

een lidmaatschapspasje van de bibliotheek Rotterdam, vestiging het Oude Westen. Datum: 1 juli 1984. Naam: Abdelkader Benali.

‘Lezen is leven in de verbeelding van de ander’, zegt Benali. Hij is weer even terug in zijn oude wijk. De bibliotheek waar de inmiddels gevierde schrijver als kind zo graag kwam, moest vanwege bezuinigingen eind vorig jaar sluiten, maar actieve buurtbewoners regelden zelf een ruimte, boeken en de inrichting en creëerden samen een nieuwe ontmoetingsplek in hun wijk: de Leeszaal Rotterdam West.

Vanavond, op Gedichtendag, mag Benali de leeszaal openen. In de kleurrijke ruimte – een voormalig Turks badhuis – luistert een al even zo kleurrijk publiek naar

4 2 www. o d e .nl Maart/april 2013

voordrachten van lokale dichters. Ze zitten aan de lange leestafels en in comfortabele zithoeken. Kinderen lezen en spelen op versleten Perzische tapijten. Aan de muur hangt een stuk papier met een rooster: maar liefst honderdvijftig vrijwilligers gaan zich inzetten om deze plek tot een succes te maken. Enkele Somalische asielzoekers die net een verblijfsvergunning hebben gekregen, worden gastheer en -vrouw. Op een tafel liggen vijf kranten: drie Nederlandse, een Chinese en een Turkse.

De Leeszaal Rotterdam West is een voorbeeld van hoe mensen zich inzetten voor positieve maatschappelijke verandering. Het is een fenomeen dat steeds vaker voorkomt in Nederland: initiatiefnemers die hun wijk mooier, leefbaarder, veiliger of beter willen maken en die door dat te

doen verbindingen leggen tussen mensen, ideeën, middelen en sectoren. Deze ‘veranderaars’ hebben energie, zijn optimistisch en idealistisch en vinden menselijke maat en directe zeggenschap belangrijk.

Er zijn veel benamingen voor deze beweging: de doe-democratie, ‘weconomy’, actief burgerschap, de doe-het-samenmaatschappij, civil society, big society (als tegenhanger van big brother), burgerkracht, ga zo maar door. Feit is dat mensen – sociaal ondernemers of sociaal innovators – de laatste jaren steeds meer dingen zelf zijn gaan doen die voorheen werden gedaan door overheden, welzijnsorganisaties of bedrijven met een maatschappelijke functie. Zo komen er steeds meer bewonerscoöperaties bij die zelf hun energie inkopen, zijn er ouders die op een informele ­manier

foto: Lotte Stekelenburg

Rotterdammers in de wijk Schiebroek verkopen de oogst van hun buurtmoestuinen. Het is een manier om elkaar te leren kennen en om het onderhoud van de tuinen te bekostigen.

hun kinderopvang regelen en nemen buurtbewoners het beheer van speeltuinen, zwembaden en bibliotheken over.

Maurice Specht is een van de initiatiefnemers van de Leeszaal Rotterdam West. Hij vond het belangrijk dat er een ontmoetingsplek zou zijn in zijn wijk. Na het sluiten van de wijkbibliotheek was een leeszaal een logische optie. Uit gesprekken met buurtbewoners over hoe zo’n plek zou moeten zijn, bleek dat de thema’s ontmoeten, lezen, voorlezen, leren en delen belangrijk waren. De leeszaal voldoet daaraan: je kunt er komen werken, vrijwilligers verzorgen huiswerkbegeleiding, anderen geven taalcursussen en er zijn uiteraard boeken te leen. Er is geen betaal- of registratiesysteem; alles gebeurt op basis van vertrouwen. ‘Vrijwilligers krijgen kennis

als vergoeding’, vertelt Specht. ‘Voor de een is dat taalles, voor de ander computerhulp. Het is een uitwisseling van diensten, zonder dat er geld aan te pas komt.’

Specht is behalve actief burger ook ‘expert’: hij is onlangs gepromoveerd op het onderwerp van burgers die zelf actie ondernemen in het publieke domein. Het fenomeen wordt ook wel de ‘derde generatie burgerparticipatie’ genoemd, weet Specht. Het komt voor uit de inspraakcultuur die in de jaren zeventig begon. Begin jaren negentig kwam de ‘interactieve beleidsvorming’ in de mode, waarbij de overheid burgers in een veel vroeger stadium bij plannen ging betrekken. Daarna, vanaf de eeuwwisseling, kwam het initiatief juist steeds meer bij burgers zelf te liggen.

Burgerinitiatieven worden volgens

Specht veroorzaakt door onvrede over hoe de overheid dingen regelt, zoals het onderhoud van groen in de wijk, maar ook doordat mensen zijn gaan beseffen dat bepaalde voorzieningen als kinderopvang te zakelijk en afstandelijk zijn geworden.

Daarnaast is er minder geld beschikbaar vanuit de overheid en willen mensen niet altijd meer wachten tot een ander het doet, zegt Specht. ‘We kunnen het net zo goed zelf doen,’ verwoordt hij die houding, ‘en misschien zelfs wel beter.’

Bovendien is het leuk om iets zelf te regelen, weet de Rotterdammer uit ervaring.

‘Je bent niet alleen consument, maar ook producent. De vriendschappen, waardering en vaardigheden die je daardoor opdoet, geven betekenis en meerwaarde. En wanneer krijg je nu de kans om zelf ­restaurantje Maart/april 2013 www. o d e . n l 4 3

Een samenleving waar meer onderling contact is bespaart zorgkosten, bijvoorbeeld als ouderen de buren vragen om een lift naar de dokter en niet de gesubsidieerde taxi bellen.

of energieleveranciertje te spelen?’

Burgerinitiatieven zijn er natuurlijk altijd geweest. Mensen zetten scholen en kerken op. Ze verzorgden hun ouders en harkten het parkje in de buurt aan. Steeds vaker nam de overheid dat werk over. Inmiddels laat ze dat weer langzaam los, of ze maakt er een potje van. Het gevolg: burgers stappen naar voren. Sowieso is hun werk meer zichtbaar dankzij sociale media.

Wie nu een oplossing voor betaalbare zorg heeft of een lokale munteenheid wil invoeren, meldt zich niet alleen bij de buren, maar laat ook op internet van zich horen Volgens Silvia de Ronde en Gerda Deekens is deze sociale innovatie een trend – een die de overgang aanduidt naar een nieuw soort maatschappij. De Ronde en Deekens zijn oprichters van Kracht in NL, een coöperatie van sociaal innovatoren – burgers, ondernemers, maar ook ‘ambtenaren die hun nek durven uit te steken’ – die zich met maatschappelijke onderwerpen bezighouden. ‘We zijn een community van doeners’, zegt Deekens. ‘Gedreven veranderaars, die geloven en laten zien dat het anders kan.’ Kracht in NL maakt initiatieven zichtbaar, brengt ze met elkaar in contact, zodat ze van elkaar kunnen leren en lobbyt bij de overheid om ‘het systeem’ zo aan te passen, dat die sociale innovatie ondersteunen in plaats van frustreren.

Dat laatste is nu namelijk dikwijls het

Tips voor sociale innovatie 1 2 3 4 5

Vooral doen. Ga niet eindeloos plannen maken.

Praat met zo veel mogelijk mensen om erachter te komen waar mensen in uw gemeenschap behoefte aan hebben.

Wees niet bang om anderen om hulp te vragen. Maar de motivatie moet wel uit mensen zelf komen, dus vraag waar ze goed in zijn en wat ze zouden willen doen om een initiatief tot een succes te maken, in plaats van ze een ‘opdracht’ te geven.

Laat jezelf verrassen door andermans creativiteit.

Doe iets waar niemand tegen kan zijn, zoals een moestuin, iets voor kinderen of iets met groen in de wijk. Of een leeszaal. | D.G.

4 4 www. o d e .nl maart/april 2013

geval. Bijvoorbeeld bij ouderparticipatiecrèche De Oase in Utrecht, waar ouders bij toerbeurt de opvang van hun kinderen voor hun rekening nemen. Alles voldoet aan de regelgeving: van brandveiligheid van het gebouw tot EHBO-diploma’s en Verklaring Omtrent het Gedrag – behalve één ding: de ouders hebben geen diploma voor crèchemedewerker. Het is daarom niet zeker of dit initiatief kan blijven bestaan. ‘We passen niet in de mal van beleidsmakers en controlerende instanties’, constateert Wiesje Monster, een van de oprichters van De Oase. Door star vast te houden aan de regels, schieten die instanties hun doel voorbij: goede kinderopvang. ‘We willen erkenning, want een ouderparticipatiecrèche wérkt,’ zegt Monster, ‘vanwege het eigenaarschap en het gezamenlijke belang dat je hebt voor je eigen kind.’

Het is een misverstand dat actieve burgers terug zouden willen naar een maatschappij waar alles nog kleinschalig en lokaal geregeld werd. Specht: ‘Ze stellen juist grote maatschappelijke thema’s aan de kaak.’ Hoe willen we onze zorg inrichten? Is leefbaarheid een overheidstaak? En hoe zorgen we voor meer buurtzin? Vaak zijn zulke initiatieven een combinatie van het huidige individualisme, moderne technologie en gemeenschapsgevoel. Zoals bij websites die mensen met elkaar in contact brengen om spullen van elkaar te lenen (zoals Peerby.nl), een thuisgekookte maaltijd te delen (Thuisafgehaald.nl) of klusjes voor een ander te doen (WeHelpen.nl).

Deekens: ‘Klein is het nieuwe groot. Dat is zeker geen geitenwollensokkenmentaliteit.

Het gaat om slim combineren van wat we hebben in plaats van het verspillen van talent, passie, gebouwen of spullen.’

Slim combineren gebeurt ook bij Stadsdorp Zuid, een coöperatie van bijna driehonderd bewoners van de Apollobuurt en Prinses Irenebuurt in Amsterdam. De leden, die gemiddeld 75 jaar zijn, willen zo lang mogelijk actief en gezond blijven en thuis blijven wonen, zonder afhankelijk te worden van schraler wordende zorg en onpersoonlijke dienstverlening. De coöperatie bemiddelt bij thuishulp en wijkverpleging, klusjesmannen en restaurants en traiteurs. Daarnaast worden activiteiten georganiseerd, zoals wandelingen, lezingen en bridgeavonden. Omdat de leden hun medebuurtbewoners steeds beter leren kennen, wordt er ook sneller bij elkaar

foto’s: Danny van Dijk; Tineke de Lange

Na het sluiten van de wijkbibliotheek in Rotterdam West hebben buurtbewoners een onderkomen, boeken en de inrichting geregeld voor een leeszaal. Deze nieuwe ontmoetingsplek wordt gerund door zo’n honderdvijftig vrijwilligers.

aangeklopt voor hulp bij computerproblemen, vervoer, boodschappen doen of het verzorgen van planten, post of huisdieren bij afwezigheid. Modern nabuurschap noemen ze dat.

Dankzij een groeiend ledenaantal is Stadsdorp Zuid binnenkort financieel onafhankelijk. Voor andere burgerinitiatieven is dat een uitdaging. Want hoe zorg je ervoor dat iets blijft bestaan als de initiatiefnemer geen tijd meer heeft, of als de subsidie stopt? Daar lopen veel pioniers tegenaan.

Nu zijn er zo veel regels en formulieren dat de positieve energie en ondernemingszin van spontante burgeracties vaak doodslaat.

We moeten op zoek naar een nieuw verdienmodel waarin de maatschappelijke en economische waarde van zulke initiatieven wordt meegerekend, vinden De Ronde en Deekens. Daarnaast stellen ze voor om het systeem van subsidies en fondsen om te gooien en ‘gemeenschapsfondsen’ per thema of wijk in te stellen waarbij bewoners zelf mogen bepalen waar het geld naartoe gaat. Sociale innovatie kan een nieuwe topsector worden in Nederland, denken ze. Bij Kracht in NL zijn nu honderdvijftig

i­nitiatieven aangesloten, maar De Ronde en Deekens verwachten dit jaar een vertienvoudiging van dat aantal.

E

en van de risico’s

van een maatschappij die steeds meer is georganiseerd volgens het principe van zelforganisatie, is dat lager opgeleide mensen met lage inkomens buiten de boot vallen. Actieve burgers zijn vaak hoger opgeleid, stelt Stijn Verhagen, lector participatie en maatschappelijke ontwikkeling aan de Hogeschool Utrecht. ‘En soort zoekt soort.

Groepen die zich goed weten te organiseren en beter weten hoe ze subsidies kunnen krijgen, worden dan sterker.’

Het risico bestaat dat ze zich afsluiten van de maatschappij en geïsoleerd raken. Een gated community noemt hij een ‘extreem’ voorbeeld van maart/april 2013 www. o d e . n l 4 5

opladen in twente

vo o r i e d e r e e n d i e h e t da g e l i j k s e l e v e n é c h t e v e n i n s t i l s ta n d w i l z e t t e n . verwen uzelf en kom tot rust in een boerderijlodge in twente. een prachtig stukje nederland en zo dichtbij huis! onze ontspanningsprogramma’s kenmerken zich allen door de kleinschaligheid, kwaliteit, rust, ingetogen luxe van de boerderijlodge en de passie van de mensen. boek een yogaretraite en ervaar hoe je lichaam gedurende de dagen soepeler wordt. verdiep u in de bijzondere stijl van oosters penseelschilderen en (her) ontdek uw creativiteit. onderga een ayurveda week en besef dat deze eeuwenoude leefwijze uit india universele principes heeft. principes die juist ook in onze westerse wereld toepasbaar zijn. kortom, ontspannen maar ook wijsheid mee naar huis nemen… p r o f i t e e r a l s o d e - l e z e r va n e e n v r o e g b o e k ko r t i n g va n € 1 0 0 , 0 0 ! voorwaarde: voor 1 maart een reservering maken, korting geldt alleen voor de ontspanningsprogramma’s en op basis van een tweepersoonsbezetting.

k i j k vo o r a l l e i n f o r m at i e o p w w w. b o e r d e r i j l o d g e s . n l o n d e r r u s t & o n t s pa n n i n g .

PEOPLE.IDEAS.NATURE.CREATIVITY

Op 14 mei 2013: dé jaarlijkse conference (sinds 2000) 16 international keynote speakers, 13 onverwachte intermezzo’s, 450 unieke bezoekers! WWW.PINC.NL

Bij ‘ouderparticipatiecrèche’ De Oase in Utrecht zorgen ouders bij toerbeurt voor hun eigen en andermans kinderen.

z­ elforganisatie. ‘In wijken waar sociale initiatieven het meest nodig zijn, wonen vaak de mensen voor wie het het moeilijkst is om maatschappelijke zaken zelf op te pakken’, zegt Verhagen. ‘Zij lopen het gevaar om minder ver te komen.’

‘Er zijn inderdaad mensen die heel moeilijk actief worden en uit hun isolement komen’, beaamt Silvia de Ronde van Kracht in Nederland. Maar burgerinitiatieven maken dat gat niet groter; eerder kleiner, stelt zij. ‘Want veel initiatieven betrekken die moeilijk bereikbare groepen er juist bij.’

Dat gebeurde bijvoorbeeld in Schiebroek, een wijk in Rotterdam die kampte met criminaliteit, zwerfvuil en verwaarloosd groen. Sinds daar met hulp van woningcorporatie Vestia een stadslandbouwproject is gestart, is de buurt volgens bewoners veiliger geworden en trekken allochtone en autochtone bewoners met elkaar op tijdens het werken in hun moestuinen. Er is sinds kort een buurtrestaurant geopend: Hotspot Hutspot Skibroek, waar kinderen en volwassenen van de oogst gezonde en betaalbare maaltijden maken. Het is een

goed voorbeeld van ‘opzoomeren’, het opknappen van je buurt, vernoemd naar de Rotterdamse Opzoomerstraat, waar bewoners in 1989 zelf het initiatief namen om de leefbaarheid in hun soms met lege heroïnespuiten bezaaide straat te verbeteren.

Dat actief burgerschap een goede ontwikkeling is, zullen weinig mensen betwijfelen. Het blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat de kans op asociaal gedrag, vandalisme en drugsgebruik kleiner is op plekken met veel ‘sociaal kapitaal’, waar mensen elkaar kennen en vertrouwen. Burgerkracht heeft dus een preventieve werking. Een samenleving waar meer onderling contact is, bespaart ook zorgkosten, bijvoorbeeld als ouderen de buren vragen om een lift naar de dokter en niet de gesubsidieerde taxi bellen. Sociale contacten helpen ook om minder snel ziek, gestresst of depressief te worden, weten psychologen. ‘In plaats van te somberen of te klagen maken actieve burgers vanuit een positieve betrokkenheid hun leefomgeving beter’, vat De Ronde samen. Die verbeterde omgeving heeft weer een positieve uitwerking op de mens en zo

foto’s: Erwin Nagel

Ode en Kracht in NL werken samen Ode steunt de opkomst van burgerinitiatieven. Vanaf onze volgende editie besteden we telkens aandacht aan een initiatief dat is aangesloten bij Kracht in NL. Daarmee bieden wij een podium aan sociaal ­innovatoren en inspiratie aan onze lezers die zelf ook iets willen doen om hun leefomgeving beter te maken. | meer informatie: www.krachtinnl.nl

ontstaat een opwaartse spiraal.

Moeten de overheid en publieke instanties – zoals woningcorporaties – actief burgerschap meer gaan stimuleren? Sommigen denken dat dat kan overkomen als een verkapte bezuinigingsmaatregel. Bovendien wordt al veel door mensen zelf gedaan, zoals mantelzorg en vrijwilligerswerk. Verhagen denkt dat het beter is dat professionals zelforganisatie gaan stimuleren door ‘de kracht van mensen te versterken, maar niet het enthousiasme van actieve burgers de kop in te drukken’. Volgens De Ronde moet de overheid vooral naar zichzelf kijken, bureaucratische belemmeringen wegnemen en ambtenaren ontvankelijker maken voor burgerinitiatieven.

Burgerinitiatieven moeten dus vooral blijven komen van burgers zelf. En die lijken dat ook graag te willen. ‘We beginnen weer te leren anderen om hulp te vragen’, concludeert Maurice Specht. Voor ‘zijn’ leeszaal had hij een dure internetaansluiting kunnen regelen. Maar nee, ze vroegen gewoon aan de bovenbuurman of ze zijn internet mochten gebruiken. Hij was zó enthousiast over het initiatief, dat dat geen probleem was. De hele inrichting van de leeszaal, met uitzondering van de verlichting, is gratis gedoneerd, net als de boeken die nog altijd blijven binnenkomen.

‘Het is mooi om te ontdekken dat je spullen kunt gebruiken om relaties aan te gaan’, zegt Specht. ‘Privébezit krijgt zo een publieke betekenis.’

Dewi Gigengack brengt binnenkort ook een paar boeken langs bij de Leeszaal Rotterdam West. maart/april 2013 ww. o d e . n l 4 7

BEPAAL JE EIGEN TOEKOMST!

Bewust kiezen voor (bio)LOGISCHE tandheelkunde • amalgaam verwijdering en uitleiding • ozon behandeling • zirkonium implantaten • volledige gebitssanering

D OW N

LOAD

GRATI PROEF

S

L ES

• stoorveld behandeling • neuraal therapie • bio-energetische testmethode: Mindlink/Preventest

BASISOPLEIDINGEN t Persoonlijke Psychologie t Medische Basiskennis MASSAGETHERAPIE t Therapeut Integrale Lichaamsmassage t Vitaliteitsmasseur t Voetreflexzonetherapeut

Neptunushof 1 Kerkdriel Tel. 0418 63 20 22

TOEGEPASTE PSYCHOLOGIE t Communicatiespecialist t Intuïtieve Ontwikkeling/ Energetisch Therapeut t Kindercoach t Levenscoach t Mental Coach t Relatiecoach t Stresscounselor t Trainer Mindfulness for life

info@mondzorgmaasdriel.nl www.biologischetandarts.nl

Concert Deva Premal & Miten 10 & 11 juni Schouwburg Almere Alle info: www.livingsatsang.nl

GEZONDHEIDSCOACHING t Gewichtsconsulent t Natuurvoedingsadviseur t Trainer Hormoonfactor t Vernieuwend Coachen t Vitaliteitscoach ng

IN BEDRIJF t Vitaliteitsadviseur

rzoeni loer naar devewerkv AN dowxegop ara : de TIK hten gezic ksep pijn AN en Den se De verborgen eling na de KE van kindvlucht

Leve

Ode Ode

Ode

Boeddha

Earo Xm rbij: wa CL psis voo ET logischUSIE De sce len vooDrAVHbio F N boeren ID IE wij vie dynamisch SE UWE RV AN BOEK ’s R lho -S CH VA REs N Paulo Coe lgid IBER nde ie over theor Oude wa leven e het r nieuw biedt kankervoo ng ndeli a’s beha Tat rkt hoop op Westrijd De van ol passiev eencom moeder tegen e ook italism ia? kap Ind koopziekte buiten Yoga: nur Hoogvliegers: ook voo Zuid-Afrika's circus len crimine

is de baas

voor straatkinderen PLUS ‘Een belasting voor mooie mensen!’

n die een Onderneminge s geven keni diepere bete ijfsvoering aan hun bedr r. Hier komt doen het bete e kapitalisme! het spirituel

Broodje planeet KOM NAAR DE OPEN DAGEN OP 25 MEI EN 2 JUNI.

sonneveltopleidingen.nl

e de Van d er Waarom het amer ka iek cttie direc ‘nieuwe’ fastfood het tot he rum: enttru elcen goed is voor u kelc wink tivisten e ac e stigd (en de aarde) nieuw de geve zetten igineel PRO ANAMÚ! orde or uk dr onder PRO STRALING!

OFC_NL0408.pdf March 7, 2008 - 15:40:17 OFC_NL0608.pdf - 16:01:46 May 16, 2008

:36 L0508.pdf OFC_N11, 2008 - 14:26 April

PL USPLUS

aan

e Od ik se monn zen Winten Hoe een India rt miljo Ecka een dagelijks bijna school krijgt kinderen opAVOOR! PRO

LOK

Gratis af te halen: oude Ode’s.

Lezer Jonanda Roosingh uit Zaandam vind het zonde om ze weg te doen, ze maakt er graag iemand anders blij mee.

U kunt haar bereiken op 06 47 22 69 69.

Column

Harry Starren Spreker, dagvoorzitter en publicist rond thema’s als strategie, leiderschap en ondernemerschap. www.harrystarren.nl

Denk als een ontwerper De laatste tijd praat ik steeds meer over d esign thinking. Ik had geen idee wat het was. Maar ik

foto: Raymond de Vries

was er meteen voor. De term beviel me. Dus begon ik die te gebruiken. Mompelend in het begin, en gaandeweg stelliger. Ik begon erover te lezen. En nu spreek ik erover. Er is geen onderwerp of ik kan het met design thinking verbinden. En zo is het ongemerkt al mijn verhalen binnengewandeld. Als een bezoeker die niet meer vertrekt.

Wat is dat dan, design thinking? Tja, dat weet ik ook niet precies. Denken als een ontwerper. Met die mindset. Zoals Steve Jobs dat deed.

Op design gerichte bedrijven verdienen meer dan bedrijven die dat niet zijn. Bedrijven die inhoud geven aan vorm. Die vorm en functie verbinden en die esthetisch geïnteresseerd zijn. Waar ‘lelijk’ een belediging is en ‘goed doordacht’ een eis. Terence Conran karakteriseert design als de ontmoeting met menselijke intelligentie. Want wat is er mooier dan iets wat goed is doordacht, iets wat goed is ontworpen?

Mij windt het op: iets wat goed is ontworpen.

Zo raak ik nog altijd van slag van het klaphek, zo’n houten hek in het bos. Een hek heeft vaak een dranger.

Die doet het hek dicht. Maar drangers gaan stuk. En goede drangers zijn duur. (In organisaties noemen we drangers ‘het management’.) Maar dan het

Maar dan het klaphek! Eigenlijk hangt het verkeerd. Maar schuin ingehangen doet Newton het dicht.

klaphek! Dat is een hek zonder dranger. Het hek is schuin ingehangen. Eigenlijk hangt het verkeerd.

Maar schuin ingehangen doet Newton het dicht.

Telkens weer. Het klaphek is goed ontworpen, simpel en slim. Je moet er maar opkomen.

Diezelfde schoonheid hebben rotondes in het verkeer. Ze vertragen het verkeer en regelen het als vanzelf. Wie op de rotonde zit, heeft voorrang. Rotondes maken verkeerslichten overbodig. Een kwestie van design.

Design thinking is triple-A-denken. Het heeft een Artistieke, een Analytische en een Ambachtelijke component. Per ontwerp en ontwerper is de mix van de componenten anders. Zo zijn de Bauhausontwerpen (less is more) met hun strakke vormen en hun hoge functionaliteit meer analytisch en zijn de postmoderne fantasieën van Marcel Wanders toch vooral artistiek.

Triple A is goed ontwerp. Het bevat het artistieke van de ingeving, van de vondst, het analytische van de doordenking en het ambachtelijke van de uitvoering.

Apple kan er wat van. Maar Joop van den Ende ook.

Design vergt een scherpe blik. Het vergt het ­vermogen om te denken in concepten. Wat is de bedoeling? Waartoe is het product of de dienst bestemd? Design thinking vergt precisie. Het neemt ­meesterschap als uitgangspunt en als haalbaar ideaal.

Het moet kloppen.

Design denkers zijn niet altijd aangenaam voor hun omgeving. Oog voor detail maakt zich nergens vanaf. Alles doet ertoe. Design thinking is meesterlijk denken. Het schept vreugde. Want als iets helemaal klopt, dan windt het op. maart/april 2013 www. o d e . n l 4 9

Leven

Werkgeluk is een

Niet eerder zat de wereld zó te wachten op uw unieke bijdrage. Zoek niet langer naar een baan. Maak uw eigen werk en verras uzelf – en iedereen. door Marco Visscher

5 0 www. o d e .nl Maart/april 20 13

Maart/april 2013 www. o d e . n l 5 1

U bent allicht geen excentrieke dichter of schilder op de rand van krankzinnigheid.

Dat hoeft ook niet. Kunst is iets heel anders: kunst is een houding, kunst is het unieke werk van een mens die doet wat zij wil doen, die iets maakt of doet dat een ander inspireert. Die kunst hebben we nodig, want het verbindt ons met zowel ons hart en ziel als met anderen. Kunst is wat we doen en wie we zijn.

Het wordt nog mooier. Nooit eerder heeft de wereld zó op uw kunst zitten wachten. Ga maar na. Het internet heeft geleid tot een economie van verbinding, die alledaagse zaken heeft veranderd: hoe we met elkaar communiceren, hoe we naar muziek luisteren, welke boeken we lezen, hoe we een restaurant uitkiezen. We zijn niet langer veroordeeld tot middelmatige massaproducten. We beschikken over een enorm keuzeaanbod, een schat aan informatie en een immens netwerk. Als er ooit een tijd was om de wereld iets van uzelf te brengen – een nieuw idee, iets wat u zelf maakt, iets wat u zelf ráákt – dan is het nu.

In zijn nieuwste boek The Icarus deception: How high will you fly? stelt Seth Godin het mooi: wat eens veilig was – een diploma, een vaste baan – is dat niet langer.

We denken of hopen misschien dat het na de crisis terugkomt, maar allerlei sociale en technologische trends wijzen erop dat de wereld nooit meer hetzelfde zal zijn. Grote bedrijven zijn niet meer dominant. Ze kunnen niet langer van wieg tot graf werk ‘geven’; de ‘nemers’ zullen het zelf moeten maken. En dat is nog leuk ook. Want in de nieuwe werkelijkheid is er hoge waardering voor kunst, innovatie en persoonlijk leiderschap. Sterker nog: die kwaliteiten worden verlangd, zelfs vereist.

We zien deze kunstenaars al om ons heen. Het zijn knutselaars en hobbyisten die T-shirts bedrukken of mutsjes breien.

5 2 www. o d e .nl maart/april 2013

Ze bouwen websites of maken een app. Ze ontwerpen nieuwe producten die ze zelf fabriceren. Ze beginnen voor zichzelf, werkend aan een droomproject.

Voor hen is de stap naar het ondernemerschap nog nooit zo klein geweest. Er zijn websites waarop je via crowdfunding kleine beetjes geld bij elkaar kunt sprokkelen voor een goed idee. Er zijn websites voor open source design, waarmee je samen met anderen een steeds beter ontwerp maakt. Dan is het nog maar een kleine stap om online een fabriek in China of Vietnam te vinden, waar ze na betaling via je creditcard jouw gedroomde nicheproduct in een bescheiden oplage kunnen maken en toesturen. En dan dus verkopen op je eigen website – uiteraard gemaakt via het doodeenvoudige WordPress – die je via search engine optimization en sociale media bij precies het juiste publiek kunt aanprijzen.

Alles van de bank tot de marketingafdeling kan ertussenuit. Alles wat je zelf niet kunt, is eenvoudig te leren via handleidingen op het internet.

Een voorbeeld. Veel jongens zijn dol op lego. Ook maken ze doorgaans een fase door dat ze gevechten naspelen. Lego maakt geen machinegeweren of raketwerpers; dat vindt de Deense fabrikant ongepast. Dan kun je de legodoos op Marktplaats.nl zetten en speelgoedsoldaten aanschaffen. Of je doet als Will Chapman, een Amerikaanse vader van drie zoons, die in zijn kelder wat gereedschap had staan. Hij ontwierp met CAD-software een driedimensioneel M1-infanteriegeweer, verkleinde dat met een paar muisklikken tot legoformaat en stuurde de bestanden naar zijn computergestuurde freesmachine. Deze maakte de twee helften van de matrijs uit aluminium, waarop hij deze in zijn spuitgietmachine plaatste, waarin het ­plastic met ­propaangas werd gesmolten en in de mal werd g­ eperst.

Zijn zoons vonden het fantastisch!

Chapman maakte een website om zijn ontwerpen te verkopen en zijn zoons bleken niet de enige liefhebbers. Met zijn bedrijf BrickArms ontwerpt en verkoopt hij alles van AK-47’s tot fragmentatiegranaten. De oplage is te klein om voor lego zelf interessant te zijn en groot genoeg voor Chapman om er geld mee te verdienen. Sterker, hij verdient meer dan in zijn voormalige beroep als software-ontwikkelaar.

Godin noemt het de weg van de ‘kunstenaar’, anderen spreken van ‘makers’.

Zoals Chris Anderson, tot voor kort hoofdredacteur van Wired. In zijn jongste boek Makers (onlangs verschenen bij uitgeverij Nieuw Amsterdam) beschrijft hij hoe deze kunstenaars steeds vaker ondernemers worden dankzij internet en dankzij toegang tot steeds beter en steeds goedkoper wordende productietechnieken als 3D-printers en lasersnijders. Die mogelijkheden, voorspelt Anderson, gaan leiden tot een opleving van de economie. Vandaar de ondertitel: De nieuwe industriële revolutie.

Die omwenteling komt niets te laat. In welvarende landen zit de economie al jaren in het slop. Nederland telt meer dan een half miljoen werklozen, hard op weg naar het diepterecord uit de jaren tachtig. Dat is voor de samenleving niet al te best. Langdurige werkloosheid kan gepaard gaan met onrust, zoals in de afgelopen maanden bleek bij gewelddadige demonstraties in Spanje en Griekenland. Wie zonder baan zit, kan er ongelukkig en depressief van worden, weten psychologen. De afwezigheid van een dwingende invulling van hun dagen kan leiden tot een onbestemd, minderwaardig gevoel. Bij veel werklozen ontstaat precies het beeld dat de overheid hen onbedoeld opdringt: dat ze niet voor zichzelf kunnen zorgen.

De politiek heeft intussen geen passend antwoord. Hooguit is er een pleister hier en daar. Typerend is het besluit van de Britse overheid om duizenden therapeuten en specialisten op te leiden om de mentale

schade van werkloosheid te ondervangen.

Dat klinkt nobel. Maar het wekt ook irritatie. Hebben we therapeutische hulp nodig of een inspirerende visie op de toekomst?

Moeten we deze crisis aangrijpen om ermee leren om te gaan, of moeten we juist een betere economische realiteit afdwingen? Zijn we willoze slachtoffers of creatieve oplossers, in staat ons aan te passen?

Bovendien: werkloosheid leidt dan wel tot onrust, maar werkgelegenheid doet dat

‘We moeten arbeiders bevrijden’ Een anarchistische kijk op de werkplek.

De fabriekshal van weleer is veranderd in de kantoortoren met bureau-eilanden. De voorman draagt tegenwoordig een maatpak. Bijna iedere baan, ook op kantoor, is gereduceerd tot monotone werkzaamheden. (…) Deze mensen (studenten) worden als vee samengedreven in steriele kantoorgebouwen, want de wereld stelt geen prijs meer op echte creatievelingen. Het bedrijfsleven heeft behoefte aan mensen die memo’s kunnen opstellen en papierwerk afhandelen. Je klokt in, je klokt uit en surft wat op internet.

Soms werk je over en zit dan te dagdromen over hoe je leven eruit had kunnen zien, want dit is geen leven, dit is doodgaan.

Terwijl het meestal de overheid is die de schuld krijgt van het inperken van individuele vrijheden, worden de menselijke vrijheid en autonomie nergens zo aangetast als op de werkplek. Een uitgebreid surveillancesysteem zorgt ervoor dat je gehoorzaam bent aan je superieuren. Alles is onderworpen aan regels. Je krijgt te horen wanneer je op je werk dient te zijn, wanneer je naar huis mag en wat je in de tussentijd moet doen. Je krijgt te horen hoe je je dient te kleden en te gedragen en je wordt gedwongen te concurreren met je collega’s. Om met Bob Black te spreken: discipline is wat fabriek, kantoor en winkel gemeen hebben met gevangenis, school en psychiatrische kliniek. Historisch bezien is dit een nieuwe en rampzalige ontwikkeling.

Zelfs demonische dictators als Nero, Dzjengis Khan en Ivan de Verschrikkelijke hadden niet zo veel macht. Ondanks hun kwade bedoelingen beschikten ze niet over de middelen om hun onderdanen zo volledig te controleren als moderne despoten. Dit is de volledige ontkenning van menselijke waardigheid, waarbij mensen worden getransformeerd tot gevangenen. Zelfs de meest totalitaire staten hadden nooit zo veel macht over hun onderdanen. (…)

De werkplek dient grondig te worden hervormd. We moeten arbeid bevrijden. Elke werknemer heeft het recht op gevarieerde arbeid. Werknemers mogen niet worden beschouwd als robots aan de lopende band of als bedrijfsmiddelen. Technologie zou moeten bevrijden in plaats van onderwerpen. Alle geestdodende taken zouden moeten worden geautomatiseerd. (…) In de geschiedenis van elke samenleving komt een moment waarop dergelijke kinderachtige technieken met beleid en compassie moeten worden aangepakt. Dat moment is nu aangebroken. | Fragment uit de YouTube-video Work sucks!, die werd gepost door TheLeftLibertarian. Bekijk de volledige versie op www.ode.nl/worksucks

maart/april 2013 www. o d e . n l 5 3

Werk waarbij ons wordt verteld wat we moeten doen en hoe, druist in tegen de menselijke natuur.

‘Moderne slavernij!’, roepen sommigen.

ook. Burn-out is een volksziekte geworden, bijna een onvermijdelijk noodlot, dat je op een nare dag overvalt. Een derde van de Nederlanders gaat met tegenzin naar zijn werk, becijferde carrièresite Monsterboard.nl al eens. Uitzendbureau Unique gaf aan dat 41 procent van de Nederlanders direct op zoek gaat naar een nieuwe baan ‘zodra de economie aantrekt’. Zou het komen doordat het werk niet uitdagend genoeg is? Niet betekenisvol? Niet meer past bij deze tijd? Eindeloos overleggen.

Rapporten schrijven. E-mails beantwoorden. Documenten kopiëren. Wachten op toestemming. Nog meer overleggen…

Is het al vijf uur? tap eruit. Dat is de uitweg. Nederland telt ruim een miljoen zelfstandigen, het aantal zzp’ers (zelfstandigen zonder personeel) is in de afgelopen tien jaar met bijna 40 procent gestegen. Zij werken niet langer omdat hun baas dat nu eenmaal van hen eist, maar voor hun eigen plezier en ontwikkeling.

Toegegeven, voor meer dan een enkeling is de keuze voor zelfstandigheid ingegeven door bittere noodzaak. Ze werken hard en verdienen soms weinig. Ze balen ervan dat de overheid veel minder voor hen regelt dan voor mensen die gewoon blijven zitten waar ze zitten. Ze verlangen wel eens naar de luxe van een salarisstrookje of de

­gezelligheid van collega’s.

En toch... Ze merken ook dat je met wat minder geld nog best gelukkig kunt zijn.

Ze doen wat ze leuk en belangrijk vinden.

(Wat deels hun lange werkweek verklaart.)

Plus: ze genieten ervan niet langer voor een baas te werken. Een onderzoek van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid gaf aan dat liefst 87 procent niet terug naar een dienstverband zou willen, mocht dat al op miraculeuze wijze ineens binnen handbereik komen.

Stel nu eens voor dat voor moedige gelukzoekers de mogelijkheid bestond om – in de woorden van Anderson – ‘klein te zijn en toch te globaliseren, om zowel ambachtelijk als innovatief te zijn, om hightech te zijn en toch weinig kosten te maken, om klein te beginnen en groot te eindigen, en het allerbelangrijkste: om producten te maken waar potentieel vraag naar is, maar die nu niet worden gemaakt, omdat ze niet naadloos in het oude model van de massaproductie passen’.

Nou, die mogelijkheid is er dus.

Vroeger was het moeilijk om ondernemer te zijn. Aanvankelijk waren het vaak uitvinders (James Watt, Matthew Boulton) die een patent hadden aangevraagd.

Zij waren niet alleen erg slim, maar ze kwamen ook uit een bevoorrecht milieu.

Daarna werd het ietsje democratischer. Ondernemerschap betekende ook een ­eigen

‘Het was erop of eronder’ Autofabrikant Henry Ford over zijn lessen in ondernemen.

De Edison Company bood me de algehele supervisie over het bedrijf, maar onder voorwaarde dat ik zou afzien van mijn verbrandingsmotor. Ik moest kiezen tussen mijn baan en mijn auto, al viel er niets te kiezen. Dus nam ik op 15 augustus 1899 afscheid en ging aan de slag in de automobielindustrie.

Dat was een flinke stap. Het weinige geld dat overbleef na aftrek van de kosten van levensonderhoud, ging helemaal op aan experimenten. Maar mijn vrouw was het ermee eens dat er geen sprake kon zijn van opgeven. Het was erop of eronder. Er was geen ‘vraag’ naar auto’s – zoals altijd bij een nieuw product. In het begin werd de ‘paardloze koets’ gezien als een wangedrocht en heel wat verstandige mensen legden met nadruk uit waarom het nooit meer zou kunnen worden dan een speeltje. Niemand zag er de commerciële potentie van in. (…)

Een groepje mannen met een avontuurlijke inslag richtte de Detroit Automobile Company op om mijn auto in de markt te zetten. Zelf was ik hoofdingenieur. Drie

5 4 www. o d e .nl maart/april 2013

foto: foto: tk SCIENCE SOURCE

­ inkeltje of bureau, vaak met grote riw sico’s en zonder al te veel kans echt door te groeien. Maar Karl Marx had lange tijd gelijk: de macht ligt bij hen die de productiemiddelen in handen hebben. Je kon dan wel iets uitvinden aan je tekentafel of werkbank, maar als je geen megaconcern met een fabriek kon vinden die miljoenen exemplaren van je ontwerp ging maken, was al je creativiteit voor niets geweest.

Hoe anders is dat vandaag! Internet heeft ervoor gezorgd dat zelfs een puber met een idee en een computer een grote onderneming kan opzetten. Dat lukt zeker niet altijd, maar de schade bestaat dan hooguit uit achterstallige betalingen op de creditcard, wat nog valt te overzien. ‘De schoonheid van het internet schuilt in het feit dat het zowel de hulpmiddelen van de uitvinding als die van de productie heeft gedemocratiseerd’, betoogt Anderson. Hij meent dat het pad van uitvinder naar ondernemer ‘zo veel korter is geworden dat het nog nauwelijks bestaat’.

Dat is geen dagdromerij. Drie jaar na oprichting van crowdfundersite Kickstarter waren bijna 50 duizend projecten gestart, waarvan bijna de helft is geslaagd, die samen 175 miljoen dollar hebben opgehaald: van muziek- en filmprojecten tot curieuze uitvindingen als een kwallenaquarium.

Of neem Etsy, de onlinemarktplaats (met Nederlandse zustersite) waar bijna een

­ iljoen creatievelingen hun handgemaakte m spullen verkopen. In 2012 verkochten ze samen voor bijna 900 miljoen dollar.

Die trend is niet louter online. Wereldwijd zijn er zo’n duizend werkplaatsen, zoals TechShop en FabLab, waar de leden gebruik kunnen maken van gereedschap als industriële naaimachines. Tienduizenden makers ontmoeten elkaar bij zogeheten MakerFaires, die op allerlei plekken worden georganiseerd. (Noteer: 12 oktober, Groningen.) En de overheid let ook op.

De Amerikaanse regering heeft toegezegd op duizend scholen werkplaatsen te bouwen die zijn voorzien van moderne tools als 3D-printers om jongeren voor te bereiden op de nieuwe economie.

Dit is nog maar het begin. ‘Baanbrekende veranderingen,’ schrijft Anderson, ‘vinden plaats wanneer industrieën ­democratischer worden, wanneer ze niet langer het exclusieve domein zijn van grote ­bedrijven, regeringen en andere instituties en aan de gewone man worden ­overgedragen.’ Marx zou glimlachend toekijken.

Eigenlijk is het vreemd dat het allemaal zo lang heeft geduurd. Het werknemerschapbotstnamelijk met onze ­fundamentele

jaar lang produceerden we auto’s van ongeveer hetzelfde model als mijn eerste exemplaar. We verkochten er heel weinig. Ik kreeg geen steun voor mijn wens om betere auto’s te maken voor een breed publiek. Ik kwam erachter dat het nieuwe bedrijf niet was bedoeld als vehikel om mijn ideeën te realiseren, maar puur als onderneming met winstoogmerk – alleen werd er geen winst gemaakt. In maart 1902 trad ik terug, vastbesloten om nooit meer onder iemand anders te werken. (…)

Het meest verrassende aan het zakendoen in die tijd was de enorme aandacht die uitging naar de financiën en de weinige aandacht die werd geschonken aan dienstverlening. Mij kwam dit voor als omkering van de natuurlijke gang van zaken, waarbij geld het resultaat is van je inspanningen. Minstens zo opmerkelijk was de grote onverschilligheid jegens de productiemethode, zolang datgene wat gemaakt werd maar geld opbracht. Een product werd uitsluitend vervaardigd op basis van wat je ervoor kon vragen – zonder dat men zich afvroeg of de klant tevreden was. Een ontevreden klant werd niet gezien als iemand wiens vertrouwen was geschonden, maar als een lastpost (…)

Mijn eigen opvatting was en is dat een bedrijf klein zou moeten beginnen en zichzelf opbouwen uit de eigen verdiensten. Ik besloot nooit

behoefte aan vrijheid. Werk waarbij ons wordt verteld wat we moeten doen en hoe, druist in tegen de menselijke natuur. ‘Moderne slavernij!’, roepen sommigen. Een salaris is volgens hen een schadevergoeding. Het kostte de ­fabriekseigenaren in de vroege ­Industriële Revolutie niet voor niets de grootste ­moeite om hun arbeiders te disciplineren: ze kwamen te laat, ze waren dronken, of ze kwamen gewoon niet opdagen. Vanaf het begin was er fel verzet tegen de arbeidsethos van het kapitalisme.

Die tijden herleven, zij het in een beschaafder variant. Werknemers zitten niet te spijbelen in de kroeg, maar voeren overleg bij een caffè macchiato in een naburige koffiezaak. Dat heet ‘het nieuwe werken’.

Op steeds meer kantoren wordt tegemoetgekomen aan de wens naar meer autonomie. Steeds meer organisaties begrijpen ook waarom het beter is om te sturen op

meer in zee te gaan met een onderneming die het geld vóór het werk stelde. En bovendien dat als het niet mogelijk zou blijken om een bedrijf op te zetten dat de publieke zaak diende, ik er simpelweg nooit aan zou beginnen. | Bewerkt fragment uit Henry Ford, My life and work, dat oorspronkelijk verscheen in 1922.

maart/april 2013 www. o d e . n l 5 5

wat ons motiveert hekelde hij de managementcultuur waarin iedereen van bovenaf wordt aangestuurd en gecontroleerd. ‘Als we de wereld betreden,’ schreef hij, ‘zijn we dan afgesteld op passiviteit en inertie of zijn we afgesteld op activiteit en betrokkenheid?’ Pink is overtuigd van het laatste.

Wie lamlendig en lijdzaam is, heeft zijn ware, nieuwsgierige aard verloren. Bij hem of haar is de standaardinstelling ontregeld, meent Pink, misschien wel door de manier

‘Zorgen dat de dingen niet blijven zoals ze zijn’ Spiritueel leraar Jiddu Krishnamurti over wat ons te doen staat.

Bombay, 26 januari 1950. Vraagsteller: ‘Ik heb vier kinderen en ik verdien slechts 125 roepies per maand. Denkt u werkelijk dat uw boodschap iets kan betekenen voor degenen die honger lijden en voor de achtergestelde loonwerkers?’

Krishnamurti: ‘(…) Het probleem van in ons ­levensonderhoud voorzien is niet alleen een probleem van iemand die ­weinig verdient. U hebt misschien een klein beetje meer geld, ­misschien bent u zelfs welgesteld, hebt u een betere baan, een betere maatschappelijke positie, een hogere bankrekening, maar het is ook uw probleem en het mijne, want deze samenleving is wat wij samen hebben gecreëerd.

Iemand die een lege maag heeft, kan de werkelijkheid niet ontdekken, want hij moet eerst worden gevoed. Wie goedgevoed is, heeft de verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat de dingen niet blijven zoals ze zijn. Denken en voelen over deze problemen is meer de verantwoordelijkheid van degenen die tijd hebben dan van degenen die moeten ploeteren om rond te komen en die zichzelf moeten uitputten in deze verrotte samenleving, die mensen uitbuit. Het zijn u en ik, degenen die een beetje meer vrije tijd hebben, die totaal op deze problemen in dienen te gaan. (…)

De kwestie van een juiste vorm van levensonderhoud is een probleem van u en mij. De meesten van ons maken zich echter helemaal geen zorgen om een juiste vorm van levensonderhoud. Wij zijn blij en dankbaar dat wij een baan hebben en daarmee houden wij een samenleving in stand die een juiste vorm van levensonderhoud onmogelijk maakt. Heren, benadert u deze kwestie alstublieft niet theoretisch. Als u merkt dat u een verkeerde roeping volgt en u doet daar daadwerkelijk iets aan, ziet u dan niet wat voor een revolutie dat in uw leven en in het leven van de mensen om u heen teweegbrengt?

Degene die te weinig geld heeft, zit met een probleem, maar hij is alleen maar bezig met geld verdienen. En als hij meer geld gaat verdienen, dan bestaat het probleem nog steeds, want hij wil nog meer geld hebben. (…) Heren, dit probleem is evengoed uw probleem als het probleem van de arme. Als u beiden uw relatie niet radicaal wijzigt, zal er geen werkelijke revolutie plaatsvinden.’ | Overgenomen en bewerkt uit Jiddu Krishnamurti: Krishnamurti over… de zin van werk, uitgeverij Altamira. Vertaling: Ananto Dirksen.

waarop we op ons werk worden behandeld.

Flexibiliteit gaat volgens Pink niet ver genoeg; hij bepleit radicale zelfsturing.

We zijn beland in een volgende stap in de evolutie van de werkende mens. We dachten altijd dat we veiligheid moesten kiezen: een degelijke opleiding, een degelijke baan. We dachten dat we gehoorzaam moesten zijn. Inschikkelijk. Bekwaam. Dat deden we. Zo werden we beloond. En nu de wereld eindelijk zo is geëvolueerd dat kunst wordt gewaardeerd en dat het mogelijk is om die te delen met meer mensen dan ooit tevoren, is het tijd om kunst te maken. Godin noemt het ‘onvergeeflijk’ als we nog langer wachten.

Het is natuurlijk eng om zo’n stap te maken. Een onzekere toekomst lonkt en de hypotheek moet worden betaald. Onze angst om iets te verliezen is nu eenmaal groter dan ons vertrouwen dat iets nieuws ons gelukkiger zal maken.

Bovendien: een helder stappenplan naar succes in deze nieuwe wereld ontbreekt.

Wie durft?

Maar draai het eens om.

Is het niet ook eng om zo’n stap níet te maken? Wie in zijn comfortzone blijft, terwijl de omgeving verandert waarin hij zich veilig waant, blijft hopeloos achter. Die kan zich wel in slaap laten sussen en zichzelf wijsmaken dat hij tenminste niet de pijn, onzekerheid en angst van een werkmaker hoeft door te maken, maar dat levert andere schade op: de pijn van iemand die zich op een nare dag realiseert dat zijn talenten worden weggegooid en zijn dromen niet zullen uitkomen. U bent zelf de enige die uw dromen kan laten uitkomen.

Ontdek uw passie. Maak er werk van.

Inspireer anderen. Zet het online. Maak er een filmpje van. Stuur het naar vrienden.

Ontmoet bondgenoten. Ga samenwerken.

Lanceer iets. Begin een industrie. Begin een beweging. Goed werk wordt herkend.

Een goed idee wordt beloond. U bent aan de beurt. U bent een kunstenaar. In de puntige proza van Seth Godin: ‘Go.’ Marco Visscher

5 6 ww. o d e .nl maart/april 2013

is een kunstenaar.

foto: Rue des Archives/PVDE

resultaat dan op aanwezigheid. Onderzoekers ontdekten: thuiswerken vergroot de arbeidsvreugde, vermindert stress, verhoogt de productiviteit, verbetert de relatie met leidinggevenden op het werk en vermindert conflicten tussen werk en gezin.

Daniel Pink – die al vijf populaire boeken schreef over trends in onze werkcultuur – verbaast zich niet over de positieve impact van een grotere autonomie.

In Drive: De verrassende waarheid over

Arbeid en geluk Een onlinecursus: hoe vind ik meer zin in mijn werk?

Zoekt u meer geluk in uw werk? Wellicht heeft u een baan, maar misschien ook niet.

Zoekt u meer verdieping in uw eigen baan? Overweegt u wel eens een eigen bedrijfje te beginnen? Als er iets knaagt, als u voelt dat u uw dromen niet volgt of uw talenten verspilt, is deze cursus voor u. Vier topexperts bieden u houvast.

Avond

Dinja van Gestel

1

Ontdek uw drijfveren. Wat wilt u eigenlijk in uw leven? Wat is uw unieke bijdrage in de samenleving? Hoe komt u daarachter? Waarom is het zo belangrijk om dat te doen waar je warm van wordt? Op deze avond leert u waarom het belangrijk is dromen serieus te nemen en ernaar te luisteren. Cursusleider: Dinja van Gestel, consulent bij Van Ede & Partners, voorloper en autoriteit op het gebied van loopbaanadvies, geboden met diepgang en met aandacht voor zingeving.

Avond

2

Ontdek uw kwaliteiten. Waar liggen uw talenten? Hoe herkent u die? Hoe kunt u die versterken? U leert uw eigen talenten te herkennen en in te zetten voor het najagen van uw droom. Cursusleider: Linda Dubois, Dubois Coaching, al tien jaar een zeer gewaardeerde coach voor ‘business & personal’ in Rotterdam.

Linda Dubois

Avond

3

Omzeil de obstakels. Hoe gaat u om met de stemmetjes in uw hoofd die u ontraden te doen wat u eigenlijk wilt doen? Hoe ga je om met je twijfels en met de kritiek? U leert hoe u uw eigen belemmerende overtuigingen kunt omdenken tot mogelijkheden, zodat ze vóór je kunnen werken.

Cursusleider: Berthold Gunster, die in boeken en bijeenkomsten zijn publiek van ‘ja-maar’, laat omdenken tot ‘ja-en’.

Berthold Gunster

foto’s: Anja van Eersel; Beelden van Enith; Eric Fecken

Avond

Harry Starren

4

Wat nu? Nu weet u wat u wilt, wat u kan en hoe u kunt blijven vasthouden aan uw droom. En dan? Wat betekent dat voor hoe u gaat netwerken? Hoe verzamelt u medestanders? Hoe gaat u een gesprek aan met uw leidinggevende over de veranderingen die je wilt voorstellen? Op deze avond krijgt u handvaten om concreet en praktisch verder te gaan. Cursusleider: Harry Starren, de voormalige directeur van De Baak en al jaren columnist van Ode.

Datum: dinsdag 14, 21, 28 mei en 4 juni*

Tijd: 20.00 tot 21.30 uur

Kosten: 275 euro. Boek vóór 1 april en u betaalt slechts 235 euro.

Moderator: Marco Visscher, hoofdredacteur van Ode. * U krijgt een link, waarmee u de delen op elk gewenst tijdstip kunt terugkijken.

Meer informatie: ­w ww.ode.nl/evenement

maart/april 2013 www. o d e . n l 5 7

Leven

Waag de sprong Dick Bolles geldt al ruim veertig jaar als pionier van het loopbaanadvies. Met zijn klassieker Welke kleur heeft jouw parachute? daagt hij zijn lezers uit hun eigen talenten te ontdekken. door Elleke Bal

5 8 www. o d e .nl Maart/april 2013

Maart/april 2013 www. o d e . n l 5 9

‘Zelfs in de moeilijkste economische tijden zijn er altijd mensen die een nieuwe baan vinden.’

Dick Bolles, auteur

6 0 www. o d e .nl maart/april 2013

een vergadering met andere dominees had bedacht. Ze spraken over de dominees die de kerk wilden inruilen voor een seculiere baan. Om te ­helpen bij hun sprong naar het onbekende in de moeilijke economische tijden schreef Bolles op het bord: ‘Welke kleur heeft jouw parachute?’

We zitten in een van Bolles’ favoriete restaurants in Walnut Creek, een stadje in de buurt van San Francisco. De 85-jarige Bolles, voluit Richard Nelson Bolles, neemt een slok van zijn cola en maakt een praatje met de ober. Zijn zoon Gary, softwarespecialist, zit naast hem en vertelt enthousiast over hun project om de klassieker online beschikbaar te maken.

Dick Bolles is een bescheiden en stille man. Hij heeft van zijn boek nooit een merk willen maken. ‘Mijn vader houdt niet van marketing’, zegt Gary. ‘Geen Tshirts met de titel van het boek en dat soort onzin.’ Maar dat betekent niet dat Bolles ouderwets is. Sterker nog, hij weet vermoedelijk meer over vacaturesites en LinkedInprofielen dan de meeste jongeren.

Ondanks drastische veranderingen in de technologie en de economie is zijn inhoudelijke advies aan mensen die een baan zoeken of van baan willen veranderen in die veertig jaar tijd ongewijzigd gebleven: leer jezelf kennen voordat je op zoek gaat naar een baan. Doe onderzoek naar jezelf, naar waar je goed in bent, wat je passie is.

Bolles noemt zijn boek ook wel een boek van hoop. ‘Zelfs in de moeilijkste economische tijden zijn er altijd mensen die een nieuwe baan vinden’, zegt hij. Daarom hekelt hij de stroom van nieuwsberichten over stijgende werkloosheid. Werkzoekers hebben er helemaal niets aan om te weten dat er vorige maand twaalf miljoen Amerikanen zonder werk zaten, zegt hij. ‘Je moet juist kijken naar hoe veel miljoenen mensen vorige maand een baan hebben gevonden, en je dan afvragen waarom jij niet tot die groep vinders behoorde.’

Hij vertelt bijvoorbeeld dat media in de Verenigde Staten veel aandacht besteden aan het maandelijkse overheidsrapport over werkloosheid. Zo bleek in januari dat het werkloosheidspercentage op 7,8 procent stond en dat er 12,2 miljoen werklozen zijn. Maar de regering publiceert ook een ander maandelijks rapport, over vacatures en personeelsverloop. Daaruit blijkt dat er

foto’s (vorige pagina): Pressmaster/shutterstock.com; AlinaMD/shutterstock.com

O

n l a n g s k w a m e r e e n

vrouw naar Dick Bolles toe, die hem vertelde dat zijn boek haar leven heeft veranderd. Nieuwsgierig vroeg hij haar: ‘Welk gedeelte sprak je dan zo aan?’ Ze antwoordde: ‘Een zin op pagina 61 zette me aan het denken. U schreef: Je kan in je leven alles doen wat je wilt doen.’

Bolles lacht een beetje verontschuldigd terwijl hij het vertelt. Alsof hij wil zeggen dat hij ook wel weet dat zijn advies geen hogere wiskunde is. Maar zijn eenvoudige en onmiskenbaar logische wijsheid kan wel eens de reden zijn dat Welke kleur heeft jouw parachute? al sinds 1970 het meest geliefde boek is voor mensen die een vervullende baan zoeken. In een wereld waarin werkloosheid steeds meer op de loer ligt, er ontelbare beroepen zijn om uit te kiezen en we ook nog eens allemaal gelukkig willen worden in onze baan, schept Bolles al ruim veertig jaar een beetje orde.

Welke kleur heeft jouw parachute? is in boekvorm al tien miljoen keren verkocht en in 26 talen verschenen, ook in het Nederlands. Op Amazon.com en andere websites staan honderden recensies van lezers die vertellen dat ze dankzij dit boek een baan hebben gevonden. Bolles vertelt in zijn boek, dat hij ieder jaar grondig herziet, hoe de arbeidsmarkt in elkaar zit, wat de beste strategieën zijn om een baan te vinden, hoe je van werkloosheid een zinvolle tijd kan maken en wat je moet doen als je aan een nieuwe carrière wilt beginnen.

Maar voordat je al die adviezen in de praktijk gaat brengen, helpt de Amerikaanse pionier van het loopbaanadvies je in zijn boek door allerlei oefeningen ontdekken wat je nu eigenlijk wilt in het leven. Bepaal wat ervoor zorgt dat je ’s ochtends met plezier uit je bed stapt om aan het werk te gaan, voordat je op banenjacht gaat.

In 1970 gaf Bolles zijn boek zelf uit, in een oplage van honderd. Hij was ontslagen als dominee in de Episcopale kerk en had het geschreven om zijn collega’s te helpen een verandering in hun carrière te maken. Tot zijn verbazing kreeg hij steeds meer vragen van mensen die om een kopie vroegen. Een uitgever pikte het boek op in 1972, twee jaar later raakte Amerika in een recessie en De parachute werd een hit. Het behield verrassend genoeg zijn cryptische titel, die Bolles in de jaren zestig tijdens

foto: Elnur/shutterstock.com

in december liefst 4,3 miljoen ­vacatures vervuld zijn. Gek genoeg wordt dat laatste rapport genegeerd, constateert Bolles.

Het stoort Bolles ook dat mensen een baan zien als een burgerrecht, waarvoor niet zij, maar politieke leiders verantwoordelijk zijn. Dat bleek ook weer tijdens de recente presidentsverkiezing. Bolles is het daar niet mee eens. Een baan zoeken is je eigen verantwoordelijkheid, vindt hij, en dat is hard werken. ‘Een paar uurtjes op het internet zoeken, daarmee kom je er niet.’

Sterker nog, het internet is volgens Bolles de slechtste manier om naar een baan te zoeken: slechts vier tot tien van de honderd mensen die dit doen slagen erin via internet een baan te krijgen. Werkgevers zetten alleen maar hun vacatures online als ze moeite hebben de positie te vervullen, legt Bolles uit. Ze willen hun vacatures vervullen met mensen die ze al kennen. En dat zijn mensen uit hun eigen organisatie, mensen die ze via via kennen of iemand van wie ze al eerder werk hebben gezien.

Veel beter is het om vrienden en familie te vragen of ze je kunnen helpen zoeken (33 procent succespercentage), of bij een bedrijf of organisatie op bezoek gaan dat je aanspreekt, jezelf presenteren en vragen of ze toevallig een vacature hebben (47 procent succespercentage). Maar de allerbeste manier is volgens Bolles: zelfinventarisatie doen. Zet op een rij waar je talenten liggen, wat je het liefst doet, in wat voor soort organisatie je wilt werken. Welke kleur heeft jouw parachute? staat vol met oefeningen die je daarbij kunnen helpen. Deze methode levert volgens Bolles 85 van de 100 mensen die dit doen een baan op.

Veel werknemers zijn niet gelukkig in hun baan, zegt Gary Bolles. Maar de werknemers díe gelukkig zijn, doen iets wat ze leuk vinden, daar is hij van overtuigd. Zelf leerde hij deze les in de jaren tachtig, toen hij als negentienjarige wat ging bijverdienen door klusjes te doen voor zijn vader.

Gary interviewde veertig- en vijftigjarigen over hun carrière. ‘Ze zeiden allemaal: “Ik wou dat ik eerder in mijn leven had ontdekt wat ik echt leuk vind om te doen”.’

Gary ontdekte in deze zelfde tijd op zijn vaders kantoor zijn passie voor computers. Die passie bracht hem naar Silicon Valley, de technologische hoofdstad van Amerika. Daar richtte hij verschillende softwarebedrijven op en ging schrijven en

leidinggeven aan redacties van bladen als Network Computing. Inmiddels is hij een ervaren rot in de IT-wereld. Een carrière is geen ‘magisch lineair pad,’ zegt hij, ‘als je jezelf af en toe toestemming geeft om na te denken over waar je staat in je leven.’

Het cv van zijn vader is een mooie illustratie. Dick Bolles studeerde natuurkunde aan Harvard en theologie in New York.

Hij werkte als dominee in New Jersey en San Francisco. Het is niet de meest voor de hand liggende route naar het schrijverschap en status als deskundige op het gebied van arbeid en geluk. Stoppen met werken, daar wil Dick op 85-jarige leeftijd in ieder geval niets van weten. Hij lacht. ‘Ik werk op dit moment aan zes nieuwe boeken.’

Elleke Bal waagde vorig jaar de sprong naar het redactiekantoor van Ode in San Francisco.

Wie ben ik?

1

Neem tien vellen blanco papier. Schrijf boven aan ieder vel niet meer dan deze drie woorden: wie ben ik?

2

Schrijf dan op ieder vel één antwoord op die vraag. Echt niet meer dan een. Tussen haakjes, noteer geen negatieve dingen, zoals ‘Ik schuif dingen voor me uit’, of ‘Ik ben een chaoot’.

3

Als je klaar bent, loop je alle tien vellen nog een keer langs en wijd je uit over wat je op elk vel hebt geschreven. Kijk naar elk antwoord en schrijf eronder waarom je dat zei en zeg wat jij stimulerend vindt aan dat antwoord.

4

Als je klaar bent met je tien vellen, loop je ze nog eens door en rangschik je ze in volgorde van belangrijkheid. Dat wil zeggen, welke identiteit is voor jou het belangrijkst? Dat vel komt bovenaan te liggen.

5

Neem ten slotte alle tien de vellen in die volgorde door en let bij elk vel met name op je antwoord op de vraag Wat vind ik hieraan stimulerend? Kijk of er enkele gemeenschappelijke noemers of thema’s zijn onder de tien antwoorden die je hebt gegeven. Zo ja, noteer ze dan op een apart vel papier. Voilà! Je bent begonnen je vinger te leggen op wie jij bent, en je hebt een aantal dingen gevonden waaraan je moet denken als je je echt enthousiast, nuttig, voldaan en effectief wilt voelen.

Bron: Welke kleur heeft jouw parachute? (Uitgeverij Nieuwezijds, 2013)

maart/april 2013 www. o d e . n l 6 1

Leven

Als de

arts zich mens toont Na een medische fout werd zijn pasgeboren dochter zwaar gehandicapt. In de jarenlange kille, juridische strijd die volgde, zocht Johan de Kruijf telkens naar menselijk contact. Wat hij vond, was meer dan dat. door Dewi Gigengack ››› 6 2 www. o d e .nl Maart/april 20 13

O

p de bruiloft van Johan

de Kruijf, eind vorig jaar, zong zijn dochter een lied ten overstaan van alle genodigden.

‘Trots stond ze daar’, blikt hij terug. Voor elke ouder moet dat bijzonder zijn. In het geval van de dertienjarige Joyce de Kruijf is dat écht heel bijzonder. Lang was Joyces toekomst onzeker. De vraag was óf er wel een toekomst voor haar was. ‘Niemand had kunnen voorspellen dat het nu zo goed met haar zou gaan.’

Het is eind 1999 als bij de verloskundige blijkt dat zijn zwangere vrouw lijdt aan het Hellp-syndroom, een zwangerschapsvergiftiging die het leven van moeder en kind in gevaar brengt. Met spoed moet het gezin uit het Gelderse Lunteren naar het Sophia Kinderziekenhuis in Rotterdam, waar de baby wordt gehaald via

foto’s: pieter de swart

een keizersnee. Joyce Rebecca noemen ze haar. Ze is tien weken te vroeg geboren en weegt amper 1200 gram.

Meteen al wordt haar leven op de proef gesteld. Ze heeft extra zuurstof nodig. Een verpleegster brengt een zuurstofsonde bij haar in via de neus. Dit gaat moeizaam.

Na enkele pogingen begint Joyce uit haar neus te bloeden. Het buisje is tot achter haar oren in de hersenen terechtgekomen, waardoor drie grote steekwonden zijn ontstaan. Haar linkerhersenhelft is daardoor blijvend beschadigd. Joyce raakt lichamelijk en verstandelijk gehandicapt.

In de jaren die volgen, lijdt ze aan heftige, levensbedreigende epilepsieaanvallen en heeft ze 24 uur per dag zorg nodig.

Aanvankelijk reageren de artsen vol begrip. Op aanraden van de behandelend arts dienen Joyces ouders een klacht in.

Daarmee verandert het contact met het ziekenhuis drastisch. Maandenlang horen ze niets meer. Dan ligt er een brief van de advocaat: het ziekenhuis zegt niet verantwoordelijk te zijn voor de complicatie.

De klap is groot, een juridische confrontatie onafwendbaar.

‘Het werd een conflict waarin geen ruimte was voor menselijkheid en gevoelens’, vertelt De Kruijf daags na zijn bruiloft. De trouwjurk en het bruidsboeket liggen nog achter in de auto waarmee hij net terug is van een weekendje weg. Het gaat goed met De Kruijf, maar dat was dertien jaar geleden wel anders.

‘Die strijd ging over ­aansprakelijkheid, verwijtbaarheid, verantwoordelijkheid en vooral over de vraag of het ging om een complicatie of een fout.’ Voor De Kruijf stond het vast dat het een fout was. ‘Het

maart/april 2013 www. o d e . n l 6 3

Voordat de verpleegster moest getuigen in de rechtszaak had hij haar een briefje toegestopt. Daarop had hij geschreven dat hij niet boos was.

buisje was tien centimeter diep in haar hoofd gegaan, terwijl het maar een heel klein stukje hoeft. Dat klopt gewoon niet.’

Maar de scheidslijn tussen ‘fout gedaan’ en ‘fout gegaan’ is vaag, schrijft hij later in zijn vorig jaar verschenen boek Artsen zijn ook maar mensen. Het is een verhelderend verhaal over wat er beter kan bij de afhandeling van medische fouten. Maar het is vooral een aangrijpend persoonlijk verslag van wat er mis ging bij Joyce en de juridische strijd waarin De Kruijf belandde.

Dat gevecht zou ruim twaalf jaar duren.

De Kruijf krijgt gelijk. Maar in die jaren moet het gezin offers brengen. Een verhuizing naar Stedum in Groningen is nodig om betaalbaar gelijkvloers te gaan wonen.

De Kruijf, zelfstandige met een IT-bedrijf, moet zijn tijd verdelen tussen zijn werk, de rechtszaak, de zorg voor zijn dochter en de bureaucratie daaromheen. Hij steekt zich diep in de schulden om de proceskosten en de zorgkosten te kunnen betalen. Zijn huwelijk komt onder druk te staan, totdat een scheiding onvermijdelijk is. ‘We gingen op een andere manier met het verdriet en de stress om’, zegt hij daarover. ‘In dat gevoel konden wij niet meer samen zijn.’

T

emidden van het juridische

getwist krijgt De Kruijf steeds meer de behoefte aan één ding: praten met Hans Büller, ten tijde van de geboorte van Joyce hoofd van het Sophia Kinderziekenhuis en inmiddels voorzitter van de Raad van Bestuur van het Erasmus Medisch Centrum, de hoogste baas van het ziekenhuis waar De Kruijf tegen procedeert. ‘Ik wilde van hem weten wat de gebeurtenis met Joyce met hem had gedaan’, zegt De Kruijf. ‘Niet als arts, maar als mens.’

Tegen het advies van zijn advocaat in nodigt De Kruijf zijn ‘rivaal’ uit voor een gesprek. Het vonnis van het hoger beroep moet dan nog worden uitgesproken. Tot zijn verbazing reageert Büller positief en gaat daarmee ook tegen het advies van zíjn advocaten in. Ze ontmoeten elkaar in januari 2010 in Café Americain in Amsterdam.

De Kruijf is bang een kille, zakelijke bestuurder te treffen. Büller is bang om een ‘litanie van boosheid’ over zich te krijgen van een rancuneuze, verbitterde man. Het loopt anders. ‘Het werd een gesprek van mens tot mens’, herinnert De Kruijf zich.

Hij zal het nooit vergeten. ‘We hadden een klik, we begrepen elkaar. We hadden het

6 4 www. o d e .nl maart/april 2013

niet over de rechtszaak of de schuldvraag, maar over hoe we het beleefden. Hans heeft ook over zijn eigen leven verteld. We hebben veel gedeeld en na afloop hebben we elkaar omhelst. We voelden ons verbonden met elkaars leven.’

‘Ik kan op zijn minst naar zijn verhaal luisteren’, dacht Büller toen De Kruijf hem uitnodigde. Ook voor de arts wordt het een bijzonder gesprek. ‘Ik spreek vaker mensen wie iets naars is overkomen in het ziekenhuis, maar er zijn er weinig die er zo mee kunnen omgaan.’ Knap van De Kruijf vond Büller dat hij in staat was om ‘buiten zichzelf naar zichzelf te kijken’. ‘Johan had een groei doorgemaakt; er zat geen verwijt in zijn verhaal.’

Het schijnbaar onmogelijke gebeurde: de juridische vijanden werden vrienden.

Dit was wat De Kruijf al twaalf jaar lang had gemist: écht contact. ‘Op het moment dat er een incident gebeurt, wil je als slachtoffer dat de arts zijn jas uitdoet om de mens daarachter te zien’, zegt De Kruijf.

‘Het wordt wel eens vergeten dat artsen ook maar mensen zijn, ook door henzelf.’

Het is bijzonder om te horen uit de mond van iemand wiens leven zo ingrijpend is beïnvloed door een medische fout.

De Kruijf lijkt de rust zelve: hij praat op een beheerste, ingetogen manier. Hij lacht geregeld om zichzelf, en hij vertelt openhartig over wat de hele geschiedenis met hem heeft gedaan. ‘Er is iets met me gebeurd na die medische fout. Ik stond aan het ziekenhuisbedje van mijn dochter, een paar dagen nadat ze was geboren, en ik zei tegen haar: “Ik ga met je mee op reis, wat er ook gebeurt.” Daarin zat de acceptatie.’

Het lukte De Kruijf om het verdriet en de boosheid die hij aanvankelijk voelde, van zich af te zetten. Wellicht hielp het dat hij is opgevoed met het idee dat het leven nu eenmaal is zoals het is. ‘We willen dat alles maakbaar is, vooral als het tegenzit’, zegt De Kruijf. ‘Maar zo werkt het niet.’

Hij heeft leren berusten in het feit dat zijn dochter een handicap heeft. ‘Ze is goed zoals ze is. Die gedachte heeft ervoor gezorgd dat ik haar liefde kon geven.

Natuurlijk had ik mijn dochter een ander leven gegund, maar ik heb nooit verlangd naar het moment dat er geen fout gemaakt was. Als je daarnaar blijft terugkijken, kun je ook niet vergeven. Bovendien, ik wilde niet continu met het ziekenhuis bezig zijn, ik wilde bezig zijn met het leven.’

De verpleegster die de zuurstofsonde verkeerd bij Joyce had ingebracht, heeft De Kruijf nooit meer gesproken. Voordat ze moest getuigen in de rechtszaak had hij haar in de wandelgangen een briefje toegestopt. Daarop had hij geschreven dat hij niet boos was. Tegen de rechter vertelde de verpleegster, soms in tranen, dat het inbrengen van de sonde op een normale manier ging. Toen het bloed dat uit Joyce’ neus kwam steeds dunner en lichter van kleur werd, dacht ze dat het slijm was. In werkelijkheid was het hersenvocht.

De Kruijf had haar graag willen ontmoeten buiten de rechtszaal. ‘Dan zou ik tegen haar zeggen: “Het is goed.” Ik zou haar in de ogen kijken en de rest van het gesprek open laten aan het moment.’

Het duurde nog twee jaar na het eerste gesprek met Hans Büller totdat de handtekeningen onder de schikking van meer dan een miljoen euro konden worden gezet.

‘Raar eigenlijk’, denkt De Kruijf terug aan die tijd. ‘We zaten daar met twee hoofdrolspelers uit dit drama en we wilden er allebei uit komen. Maar je blijkt een kleine speler in je eigen verhaal.’ De verzekering van het ziekenhuis moest betalen, dus die was erbij gebaat om juridisch alles tot de bodem uit te zoeken. En voor advocaten is een langdurig proces ook niet slecht.

Alle betrokkenen van dit drama zijn geraakt, weet De Kruijf. ‘Op het moment dat je zoiets overkomt, ben je deel geworden van elkaars leven, of je dat nou wilt of niet.

Je bent meer dan alleen een voorbijganger.

Je hebt geen schuld aan elkaar, maar er is wel een verbinding. Daarom vind ik het belangrijk dat je met elkaar kunt praten en het drama kunt verwerken.’

Dat hoef je niet helemaal zelf te doen, zegt De Kruijf, maar je moet wel zelf de keuze maken dát je verder wilt. Daarom heeft hij Odius opgericht: een organisatie die slachtoffers én veroorzakers van letsel helpt bij de verwerking daarvan. Onder begeleiding van onder meer psychologen kunnen betrokkenen bij medische fouten, verkeersongelukken of bedrijfsongevallen met elkaar in gesprek. Daarnaast kunnen ze met een coach kijken hoe ze verder kunnen met hun leven. Zo hebben veel slachtoffers te maken met boosheid, weet De Kruijf.

‘Durf te kijken naar waar die boosheid vandaan komt en erken die emotie’, stelt hij. ‘Daarna kun je stappen zetten. Want er is een leven na de rouw en de verwerking.’

Nadat zijn dochter Joyce gehandicapt raakte door een medische fout richtte Johan de Kruijf een organisatie op die slachtoffers én veroorzakers van letsel helpt bij de verwerking daarvan.

In de eerste zeven jaar van haar leven moest Joyce meerdere keren vechten om te overleven. De epilepsieaanvallen waarbij ze het bewustzijn verloor, werden erger en elke keer was er het risico dat een zuurstoftekort haar fataal zou worden. Toen kwam er hoop. Joyce kwam in aanmerking voor een hersenoperatie die de epilepsie zou kunnen verhelpen, maar die ook risico’s met zich meebracht. Zou ze nog kunnen lopen? Praten? Haar ouders herkennen?

Op haar achtste werd Joyce geopereerd.

Met succes. Haar geheugen is intact. Ook lijkt ze genezen van de epilepsie. Wel is ze door de operatie blind geraakt aan haar rechteroog en kan ze haar rechterhand en -voet niet goed gebruiken. Maar het is meer, veel meer, dan De Kruijf had durven hopen. ‘Mijn dochter is altijd vrolijk, altijd blij. Ze heeft me een spiegel voorgehouden. Het leven gaat niet alleen om status, werk of geld. Het gaat om het diepste wat je in je hebt, en dat is liefde.’

Dewi Gigengack denkt dat veel mensen, zijzelf incluis, nog kunnen leren van de ­levenshouding van Johan de Kruijf. maart/april 2013 www. o d e . n l 6 5

Op zoek naar het waarom? Of op zoek naar jezelf? Naar bewuster leven en persoonlijke vorming? Naar spiritualiteit en alternatieve gezondheidskunde?

Kom voor antwoorden naar Lotus, de beurs voor opleidingen, gezondheid en zingeving op zondag 17 maart in Expo Houten nabij Utrecht.

Lotus is hét trefpunt voor bewust levende mensen. Die beseffen dat er meer is tussen hemel en aarde. Die zich durven open te stellen voor en verdiepen in alternatieven voor wat algemeen gangbaar is. Op die speciale zondag geven meer dan tweehonderd standhouders het beste van zichzelf en vormen gezamenlijk een inspirerende en gevarieerde afspiegeling van wat Nederland aan opleidingen, gezondheid en zingeving te bieden heeft. Verdieping en nadere kennismaking kun je vinden in de meer dan veertig gratis lezingen, workshops en demonstraties, een programma waarmee Lotus uniek is in Nederland.

Lotus is de nieuwe naam voor een evenement dat onder de naam Onkruidbeurs al bijna 30 jaar de grootste in haar soort is. De koers van groei en vernieuwing die de laatste jaren is ingezet wordt nu ook gesymboliseerd met onze nieuwe naam Lotus.

De twee hallen van Lotus hebben ieder hun eigen sfeer. Alle opleidingen staan bij elkaar in een aparte hal. Daardoor kan bezoekers in alle rust informatie worden gegeven over opleidingen in onder meer natuurgeneeswijaLU TLKP[H[PL ]VL[YLÅL_VSVNPL OVTLVWH[OPL tarot, Feng Shui en meer…. De andere hal lijkt op een Oosterse Bazaar, je kunt er urenlang

€ 5,korting! zondag 17 maart 2013

Tegen inlevering van deze bon, bij de kassa van Lotus ontvangt u 5 euro korting p.p. op de toegangsprijs van 15 euro.

Deze bon wordt u aangeboden door Ode en is geldig voor 2 personen.

dwalen en shoppen, jezelf verwennen en verbazen, mooie spulletjes kopen, workshops volgen of een behandeling ondergaan. Het aanbod is eindeloos gevarieerd, van juwelen tot natuurzeep, van helende kristallen tot sjamanentrommels, van etherische oliën tot retraites en van themavakanties tot meditatiestoelen.

Maar wat Lotus uniek maakt is een spannend, leerzaam, soms life-changing programma van lezingen, workshops, activiteiten en seminars.

Meer dan dertig presentaties van bevlogen mensen die hun kennis en ervaring graag willen delen. Daarnaast zijn er lezingen door bekende auteurs en bekende persoonlijkheden als onder andere Liesbeth van Dijk, dr. Schuitemaker, Carmen Dijkema, Geert Kimpen, Christine Pannebakker, Patty Jongemaets en Jan den Boer.

Op het belevingsplein kun je bijvoorbeeld meedoen aan een mantrameditatie van Fred Kosters, genieten van een miniconcert van Michael Telapary of van een van de andere activiteiten.

Ode is aanwezig met een stand op deze bijzondere dag. Met de bijgaande Ode kortingsbon kun je voor een gereduceerde prijs de beurs bezoeken.

Lotus, beurs voor Opleidingen, Gezondheid, Zingeving Zondag 17 maart van 10.00 tot 17.00 uur Expo Houten Meidoornkade 24 3992 AE Houten (aan de A27) Meer info op www.lotusbeurs.nl of volg ons op twitter en facebook

Eten

Het recept tegen overgewicht De leukste manier om minder te eten De meesten van ons vertoeven in een wereld waarin eten overal voor het grijpen ligt. Maar ons DNA staat nog geprogrammeerd op schaarste. De menselijke evolutie ligt hopeloos achter bij de ontwikkelingen. Het resultaat is dat overgewicht inmiddels een volksvijand is geworden.

In de strijd tegen obesitas ligt de nadruk doorgaans op wat je wel en niet zou moeten eten. Maar eigenlijk maakt het niet zo veel uit wat je eet, als je maar maat houdt. Matig eten is de sleutel tot een lang en gezond leven. Het goede nieuws is dat er een heel leuke manier is om minder te eten: samen eten. Of preciezer gezegd: samen eten is bevorderlijk voor een gezonde voedselinname. Slechte eters eten meer als ze met anderen samen eten en onmatige eters beheersen zich beter.

foto: pieter de swart

Dus maak een flinke pan soep, zorg voor gezelschap en je vooruitzichten op een lang en gezond leven nemen ogenblikkelijk toe. Zeker als je vezelrijke linzen toevoegt, want vezels bezemen je darmen schoon en binden en passant cholesterol.

Kook rode linzen gaar in royaal water. Fruit in een koekenpan je favoriete groenten (ui, prei, pompoen, spinazie) met je favoriete specerijen (koriander, komijn, gember, kaneel, chilipeper, citroengras). Roer dit door de rode linzen en breng op smaak met zout en peper.

Rooster bruine boterhammen. Snijd een citroen aan dunne plakjes. Leg in elke soepkom of soepbord een snee geroosterd brood. Schep de soep eroverheen en leg in elke kom of bord een of meer plakjes citroen. SantĂŠ! | elbrich fennema

maart/april 2013 www. o d e . n l 6 7

Inspiratie FILMFESTIVAL

Drie filmtips Movies that Matter, het filmfestival van Amnesty International,

laat dit jaar weer veel goede documentaires zien over schrijnende mensenrechtensituaties. Ook zijn er hoopgevende films over verandering te vinden. Drie kijktips van Ode. High tech, low life

Regie: Stephen Maing, Verenigde Staten/China In China, waar staatsmedia onwelgevallig nieuws censureren, zijn er steeds meer mensen die zelf willen bepalen wat nieuws is. Een portret van twee burgerjournalisten die door China reizen en elk op hun eigen manier verslag doen van sociale misstanden die anders in de doofpot zouden belanden.

Salma

Regie: Kim Longinotto, Verenigd Koninkrijk/India Als kind was de Indiase Salma gek op lezen en school. Op haar dertiende werd ze voor het eerst ongesteld, waarop ze – zoals alle moslimmeisjes in haar dorp – werd opgesloten in afwachting van haar huwelijk. Afgezonderd van de buitenwereld en kokend van woede begon ze gedichten te schrijven. Nu, 25 jaar later, is ze een van de bekendste dichters in India. In deze ontroerende documentaire keert ze terug naar het dorp waar ze opgroeide.

One day after peace

Regie: Erez Laufer en Miri Laufer, Zuid-Afrika/Israël Robi Damelin verloor haar zoon door een Palestijnse scherpschutter. Ze wil de dader en zijn familie ontmoeten, maar die weigeren. Voor raad reist ze naar Zuid-Afrika, waar daders en slachtoffers van het apartheidsregime dankzij de Waarheids- en Verzoeningscommissie van Desmond Tutu met elkaar in contact komen. Damelin hoopt te leren of dialoog kan leiden tot vergeving. Zal ze zich verzoenen met de moordenaar van haar zoon? Damelin werd in 2009 door een van onze lezers genomineerd als ‘Intelligente Optimist’. | Dewi Gigengack

Ode geeft vijf keer twee kaarten weg voor het Movies that Matter Festival, van 21 t/m 27 maart in Den Haag.

Mail vóór 10 maart uw naam en adresgegevens aan mailenwin@ode.nl en maak kans op twee filmkaartjes.

Product

Lease een spijkerbroek

meer informatie: www.leaseajeans.nl

6 8 www. o d e.nl maart/april 2 013

foto: Richard Terborg

Het leasen van auto’s, wasmachines en smartphones doen

we al jaren. Mud Jeans gaat het nu ook doen met kleding. Het Nederlandse modelabel bedacht Lease a Jeans, een simpele manier om een goedkope, duurzame spijkerbroek in huis te halen. Voor eenmalig 20 euro en daarna 5 euro per maand lease je een jaar lang een spijkerbroek.

Daarna ruil je hem voor een prikkie om voor een ander model. De jeans is gemaakt van biologisch en gerecycled katoen. | Veerle Kleijntjens |

gezondheid

Biologische beauty De Vereniging van Cosmeticajournalisten koos

2. Yves Rocher Culture Bio-collectie

tijdens de Beauty Astir Awards dit jaar voor het eerst een top-drie van de beste ‘groene’ ­beautyproducten.

Producten die voor ten minste 95 procent uit natuurlijke ingrediënten bestaan, kwamen in aanmerking.

Yves Rocher is al jaren een voorstander van een respectvolle omgang met de natuur en eigen teelt. Dat heeft tot de tweede plaats geleid.

3. Lovea Bio Suncare-collectie

1. Cattier Paris-collectie

Het Franse cosmeticamerk, dat bestaat sinds 1968, bewijst volgens de jury dat ‘eco’ ook toegankelijk kan zijn en dat gebruik van biologisch geteelde ingrediënten geen hoog prijskaartje hoeft te betekenen.

Deze zonneproducten bevatten uitsluitend natuurlijke, minerale filters die direct optimaal beschermen tegen UV-straling, aldus de jury. Daarnaast zorgen kokos en monoïolie ervoor dat de producten lekker ruiken. | V.K.

BOEK

Een ervaring na de dood Neurochirurg Eben Alexander

was een man van de harde feiten. Hij was hoogleraar ­chirurgie geweest op de Harvard Medical School en een gerespecteerde arts die zijn leven had gewijd aan de wetenschap.

Na dit leven En toen werd zijn wereldbeeld Eben Alexander omgegooid. Alexander was 54 toen A.W. Bruna Uitgevers hij door een zeldzame bacteriële infectie in zijn hersenen in een coma belandde die zeven dagen duurde. Terwijl artsen probeerden zijn leven te redden, beleefde Alexander een bijnadoodervaring. In zijn boeiende boek Na dit leven beschrijft de volledig herstelde Alexander die gebeurtenis en haar implicaties voor ons wereldbeeld.

Tijdens zijn wonderlijke bijnadoodervaring, die uitgebreid aan bod komt in Alexanders boek, was zijn neocortex – het hersengebied dat is betrokken bij de hogere hersenfuncties – volledig uitgeschakeld. Een onmogelijke situatie, want zonder functionerende hersenen kán er geen sprake zijn van bewustzijn. Volgens de huidige medische wetenschap is het bewustzijn namelijk een ‘bijverschijnsel’ van onze hersenactiviteit. Deze aanname is gebaseerd op het idee dat alle niet-materialistische verschijnselen (zoals de ‘ziel’) het gevolg zijn van de chemische processen in de hersenen. Het bewustzijn is volgens veel wetenschappers niet iets wat nader onderzoek vraagt. Zo dacht Alexander er ook over voordat hij in coma raakte.

Toch kan de neuroloog niet anders dan concluderen dat de wereld waar hij even vertoefde geen hersenspinsel is, maar écht bestaat.

Wetenschappers zijn in onze samenleving de poortwachters van wat ‘echt’ is en wat niet. Alexander bestrijdt die opvatting, nu hij zelf heeft ontdekt dat de menselijke ervaring verder gaat dan de dood en dat het bewustzijn los staat van het lichaam of de hersenen. | d.g.

NLP opleidingen Coach opleidingen Workshops Bezoek onze gratis informatieavond op diverse locaties in Nederland 085-8768886

www.avpl.nl

info@avpl.nl

maart/april 2 013 www. o d e . n l 6 9

Helder hoofd, helder hart

Clarity

20 & 21 september Open Huis in Leiden VOOR INTELLIGENTE OPTIMISTEN

“Bevrijding komt niet door iets te veranderen, maar door de illusies van het denken te doorzien.”

Kom mediteren, ontdekken, dansen, genieten, delen en onderzoeken.

www.tsuki.org

071-5173508

onze missie Als onafhankelijk opinietijdschrift geloven wij in vooruitgang, voort­durende mogelijk­heden en menselijke creativiteit. Wij dragen bij aan die vooruitgang door de verhalen te pu­ bliceren over de mensen en ideeën die een verschil maken. Wij berichten ook over de pro­ blemen van de samen­leving, omdat ze kansen scheppen voor p ­ ositieve ­verandering. Om bij te dragen aan vrede en duurzaamheid, publiceren wij de verhalen die de kloof over­ bruggen tussen denken en doen, tussen woede en hoop, en de pijnlijke kloof tussen arm en rijk. Dat is het nieuws dat wij onze lezers beloven. Wij dagen onze lezers uit deel te ne­ men aan een internationaal netwerk van inspiratie en samenwerking, dat respect, gerech­ tigheid en gelijkwaardigheid verstevigt. Hiermee nodigen wij onze lezers uit hun eigen bij­ drage te leveren aan een meer rechtvaardige en d ­ uurzame wereld.

Oprichters Jurriaan Kamp, Hélène de Puy Hoofdredactie

Jurriaan Kamp (internationaal), Marco Visscher (Nederland) art director Andrea Mota

redactie

Elleke Bal, Dewi Gigengack, Veerle

Kleijntjens (stagiair) correspondent

Max Christern

Chef Internet

Brenda Leensvaart

medewerkers

Paulo Coelho, Elbrich Fennema,

Neeltje Konings, Harry Starren, Pieter de Swart, Lisette Thooft Corrector Vertalers

Sam Pitzalis Hilde Bervoets, Piet Janssen, Barbara de

Lange, Ton Maas, Hielke Schouten, Carl Stellweg productiemanager

Jordan Lebrecht

Postadres

Postbus 2402, 3000 CK Rotterdam Bezoekadres

De Machinist, Lokaal 13, Willem Buytewechstraat 45, 3024 BK Rotterdam t 010 22 103 13 e ode@ode.nl i www.ode.nl Voor abonnementenvragen, zie ‘Abonnementen’ in de rechterkolom.

Brief aan de redactie

redactie@ode.nl Ode behoudt zich het recht voor correspondentie van lezers te redigeren voor duidelijkheid of lengte. adjunct-Uitgevers

Brenda Leensvaart,

Caroline Verboom marketing & advertenties

Caroline Verboom

Abonnementen

Het abonnementstarief voor binnen- en buitenland is € 72,50 per jaar. Het ­abonnementstarief voor het buitenland is exclusief portokosten. Studenten betalen € 49,00 per jaar (jaarlijks kopie geldige collegekaart opsturen). Een abonnement op Ode houdt in: een jaar lang Ode, Ode’s digitale nieuwsbrief en 30 procent korting op Ode-evenementen. Ode behoudt zich het recht voor om eenmaal per jaar de tarieven te indexeren.

Aanmelden

Ode, Antwoordnummer 1819, 1910 VB Uitgeest t 0251 257 927 f 0251 310 405 e ode@aboland.nl i www.ode.nl Nieuwe abonnees ontvangen binnen vier weken na aanvraag hun eerste nummer.

Abonnementen worden automatisch verlengd, tenzij twee maanden voor het verstrijken van de abon­­ne­ments­periode een bericht van opzegging is ontvangen per post, fax of e-mail.

Adreswijziging graag vier weken van tevoren doorgeven per post, fax of e-mail. Wijzigingen kunt u ook doorgeven via onze website www.ode.nl, bij ‘Abonnementen’.

Wij nemen uw gegevens op in een gegevensbestand.

Deze gegevens worden gebruikt voor de uitvoering van met u gesloten overeenkomsten, zoals de abonnementenadministratie. Daarnaast kunnen wij uw gegevens gebruiken om u op de hoogte te houden van interessante informatie en/of het doen van aanbiedingen van Ode of van zorgvuldig geselecteerde bedrijven. Mocht u hiertegen bewaar hebben, dan kunt u ons hiervan per post (Postbus 2402, 3000 CK Rotterdam) of via e-mail (ode@ode.nl) op de hoogte stellen.

t 010 2210313 | e caroline@ode.nl Plaza- en regeladvertenties

Abonnementen internationale editie

t 06 29072467 | e marianne@ode.nl

www.theoptimist.com Ode, PO Box 430235 Palm Coast, Florida 32143-0235, USA

© 2013 Ode Nederland B.V. of de

Ode voor slechtzienden

individuele auteurs.

Ode verschijnt op cd voor mensen die slechtziend, blind of dyslectisch zijn, of een andere leeshandicap hebben. Via Dedicon kunt u een abonnement nemen op de voorgelezen Ode. Telefoon: 0486 486 486, e-mail: info@dedicon.nl, website: www.dedicon.nl.

Marianne Seijkens

Ode wordt gedrukt op volledig gerecycled papier van Dalum Papir, Denemarken, www.cyclus.dk.

70 www. od e. nl maart/april 2013

Column

Jurriaan Kamp Mede-oprichter van Ode en hoofdredacteur van de internationale editie, gevestigd in San Francisco.

Groeiparadox

foto: jordan Lebrecht

Stel je een wereld voor waar minder geld w ordt uitgegeven aan defensie. Een wereld met min-

der wapens. Zou je je veiliger voelen? Sommige mensen geloven dat wapens veiligheid bieden. Maar heel veel wapens maken geen enkele samenleving veiliger.

Vandaar dat ik denk dat het goed nieuws is wanneer minder geld wordt besteed aan militaire uitgaven.

Maar dat is het niet. Het fragiele economische herstel in de Verenigde Staten blijkt in het vierde kwartaal vorig jaar nagenoeg tot stilstand gekomen, omdat de Amerikaanse regering bezuinigde op defensie.

Dit is de paradox: economische groei is goed, nodig voor vooruitgang. Militaire uitgaven zijn niet zo goed; minder daarvan is beter voor de wereld.

Maar als de defensie-uitgaven verminderen, daalt de economische groei.

Wat is er aan de hand? Het probleem ligt in de wijze waarop wordt gerekend. De omvang van de economie is de totale waarde van alle geproduceerde goederen en diensten. Dat heet het bruto nationaal product (BNP). Maar dat getal geeft een verkeerd beeld van onze welvaart. Het BNP wordt berekend met een rekenmachine die alleen kan optellen. Kosten en baten worden bij elkaar geteld, zonder onderscheid tussen productieve en destructieve activiteiten.

Gezinnen en bedrijven weten het verschil. Wanneer een huiseigenaar een lekkend dak moet repareren, ervaart hij dat als een tegenslag, ook al neemt de economische activiteit in het land toe doordat een reparateur aan de slag kan. Wanneer een onderneming machines verkoopt die worden gebruikt voor de productie van goederen, levert dat extra inkomsten op, maar zonder de verkochte machines gaat de fabriek minder

Het is slecht voor de economie als ouders thuis zorgen voor hun kinderen.

­produceren en op termijn minder omzet genereren.

Bij de bepaling van het BNP is er op de balans geen ruimte voor ‘kapitaal’: onze natuurlijke en menselijke hulpbronnen. Als Brazilië alle bomen in het Amazone-regenwoud kapt en er lucifers van maakt, geeft dat een impuls aan de Braziliaanse economie.

En als militaire uitgaven dalen, krimpt de economie.

Een andere tekortkoming van de berekening van het BNP is dat bepaalde belangrijke activiteiten juist níet meetellen. Het werk van vrijwilligers telt niet mee. Het is slecht voor de economie als ouders thuis zorgen voor hun kinderen. Een kinderdagverblijf draagt wél bij aan de economische groei.

Redefining Progress, een Amerikaanse denktank, ontwikkelde de Genuine Progress Indicator (GPI) als een alternatief. De GPI wordt berekend op dezelfde wijze als bedrijven hun boekhouding voeren: inkomsten worden afgezet tegen kosten. Gebruik van natuurlijke hulpbronnen wordt geboekt als een verlies, kosten van criminaliteitsbestrijding worden afgetrokken van de GPI. Aan de actiefzijde wordt vrijwilligerswerk geteld. Toegepast op de Verenigde Staten zijn de resultaten verrassend: volgens conventionele berekeningen is het BNP per hoofd van de bevolking sinds 1950 verdrievoudigd. Als daarentegen in de GPI naast de stijging van de materiële welvaart ook de immateriële verliezen worden meegenomen, ontstaat een heel ander beeld. Over dezelfde periode is de GPI vrijwel op hetzelfde niveau gebleven, omdat materiële vooruitgang werd gecompenseerd door sociale en ecologische schade. Het beeld dat de GPI schetst, lijkt beter te passen bij de beleving van de meeste mensen.

Robert Kennedy zei het mooi: ‘Het BNP meet alles, kortom, behalve dat wat het leven de moeite waard maakt.’ Daarom werd de wereld in het vorige kwartaal toch een beetje beter toen de Amerikaanse militaire uitgaven daalden, ondanks het feit dat dat leidde tot een terugval van de economische groei. maart/april 2013 www. o d e . n l 7 1

Overigens ben ik van mening...

‘ Landgebruik voor voedsel is op z’n top’ Met minder landbouwgrond voeden we meer mensen. Volgens de Amerikaanse milieuwetenschapper Jesse Ausubel kunnen we landbouwgrond gaan teruggeven aan de natuur.

Met mínder landbouwgrond méér mensen voeden: hoe kan dat?

‘Dat is eigenlijk heel simpel. Oogsten per hectare landbouwgrond zullen de komende jaren blijven stijgen dankzij technologische vooruitgang. Zo slinkt het landoppervlak voor maïsteelt in de VS al decennialang, terwijl de opbrengst en de bevolking toenemen. De wereldbevolking, die steeds minder hard groeit, wordt gemiddeld steeds rijker. Na een bepaald niveau van welvaart geven mensen extra inkomsten niet meer uit aan voedsel. De voedselconsumptie groeit dus niet evenredig hard mee en gaat zelfs stagneren. Het gevolg is dat het landgebruik dat nodig is voor de productie van voedsel op z’n top is en weer gaat afnemen.’

Maar dit is toch nonsens voor de 25 procent van de wereldbevolking die arm is, laat staan voor de 15 procent die ondervoed is?

‘Techniek zal armoede en ondervoeding niet oplossen. Dat is een distributieprobleem. Of voedsel in de toekomst beter wordt verspreid, kan ons model niet voorspellen. Maar een aantal Afrikaanse landen, waaronder Angola, Zambia en Ethiopië, zijn de afgelopen jaren rijker geworden en produceren steeds meer voedsel zelf. In die landen stijgt het aantal hectares landbouwgrond, terwijl het op andere plekken daalt. Tegelijk zien we dat in het rijkere deel van de ­wereldbevolking steeds minder vlees wordt gegeten. Voor een vegetarisch dieet is de helft minder landbouwgrond nodig dan voor een vleesrijk voedingspatroon.’

‘Nederland is een van de landen waar veel stikstofkunstmest wordt gebruikt, dus ik begrijp de zorg. Het antwoord is “precisielandbouw”.

Door meer kennis kunnen we energie en water besparen en voorkomen dat schadelijke stoffen in de bodem en ons voedsel terechtkomen. Bijvoorbeeld met betere weersvoorspellingen, zodat je niet onnodig sproeit, GPS, sensoren en druppelirrigatie. Dat gebeurt al, ook in Nederland, maar die ontwikkeling gaat nog veel verder.’

Wie zegt dat overbodig geworden landbouwgrond wordt teruggegeven aan de natuur?

‘De zoektocht naar winstgevende gewassen is erg belangrijk voor boeren. Op veel plekken ter wereld is het erg moeilijk om te leven als boer, zeker zonder subsidies. Daarom zou het goed zijn om meer werk te creëren op het platteland. Mensen daar zouden betaald kunnen krijgen om het landschap te verbeteren en onderhouden. Als we van de natuur houden, zullen we ook bereid moeten zijn daarvoor te betalen.’ | DEWI GIGENGACK 7 2 www. o d e .nl maart/april 2013

foto: FRED R CONRAD/The New York Times

Heeft intensieve landbouw geen negatieve invloed op het milieu, vanwege kunstmest, pesticiden en grote hoeveelheden water?

SPECIALE AANBIEDING VOOR DE LEZERS VAN ODE De audio en video opnames van Roy Martina’s Best of the Best 5-daagse workshop...

voor slechts � 129,- (normale prijs is � 150,-)

WAAROM JE DIT NIET WIL MISSEN

WAT ALS

Zou jij de beste technieken en therapieën

2 Jij beter slaapt en volledig uitgerust opstaat.

willen beheersen zodat je weet hoe je

3 Jij virtualiseert in plaats van visualiseert en zo jouw gezondheid en succes verbetert.

met de dagelijkse uitdagingen en stress

4 Jij sneller en effectiever gewicht verliest zonder dieet.

om moet gaan? Dan is deze workshop

5 Jij door middel van karma burning het verleden en negatieve energieën loslaat.

jouw beste kans om er voor te zorgen dat

6 Jij dit allemaal in jouw eigen tempo thuis leert.

jij klaar bent voor alles wat jij op jouw pad

7 Jij deze 5-daagse training voor de zeer aantrekkelijke prijs van slechts € 129,-

tegen zou kunnen komen.

1 Jij leert hoe je met stress om kan gaan.

aan kan schaffen (vele deelnemers betaalden meer dan € 1000,- ).

ROY MARTINA’S ALLERBESTE TECHNIEKEN! Dr. Roy Martina is holistisch arts, bestseller auteur, 6e graads zwarte band in martial arts, coach van wereldkampioenen en trainer van trainers, coaches, artsen en leken.

Hij heeft zijn 35 jaar kennis en ervaring als holistisch arts en als trainer gecomprimeerd tot een 5-daagse workshop met zijn meest praktische, effectieve en snelst werkende technieken. Deze fascinerende workshop heet ‘The Best of the Best’.

NEEM NU ACTIE EN BESTEL DE BEST OF THE BEST 5-DAAGSE WORKSHOP! t EBHFO USBJOJOH EPPS 3PZ .BSUJOB PQ FFO 64# TUJDL %F 64# TUJDL LBO PQ BMMF types computers gebruikt worden en op diverse DVD spelers. t +F LVOU EF PQOBNFT BVEJP FO WJEFP OV CFTUFMMFO WPPS Ƚ Ƚ WFS[FOELPTUFO t "MT KF EF PQOBNFT XJMU CFTUFMMFO TUVVS EBO FFO FNBJM OBBS

rmm.bestofthebest@gmail.com onder vermelding van je naam, adres en de speciale Ode aanbieding. Je ontvangt dan een factuur.

Na betaling ontvang je de opnames binnen 1 week.

KLIK VOOR MEER INFORMATIE OP ONZE BANNER OP DE ODE WEBSITE: WWW.ODE.NL

Foto: Reinout van Roekel

Oranje Fonds en de Postcode Loterij.

Bijvoorbeeld:

samen uit, samen genieten.

Mevrouw van Beusekom-Sierksma (91) gaat een

raken. Sinds de start, zes jaar geleden, is het aantal

wel Burendag, een jaarlijks terugkerend feest dat

avondje uit naar Het Concertgebouw in Amsterdam.

deelnemers toegenomen van 600 tot 10.000 en de

1,3 miljoen mensen met hun buurt vieren.

Dankzij meneer Stein beleeft ze een avond waar ze

belangstelling stijgt nog altijd.

nog lang van kan nagenieten.

Dankzij u…

Saamhorigheid vergroten

Dankzij de deelnemers van de Postcode Loterij heeft

Onder de mensen

Stichting Vier het Leven is een van de 6.500 vrijwilligers-

het Oranje Fonds sinds 2006 een totale bijdrage

Meneer Stein is een van de 800 vrijwilligers die

projecten die financiële steun krijgen van het Oranje

ontvangen van 87,6 miljoen euro. Door mee te

namens de stichting Vier het Leven ouderen onder

Fonds. Het belangrijkste criterium hierbij is dat een

spelen met de Postcode Loterij steunt u met 50%

de mensen brengt met theater- en concertbezoeken.

project mensen bij elkaar brengt. Zoals taalcursussen

van uw inleg het Oranje Fonds en nog 84 andere

Voor veel bejaarden ligt eenzaamheid op de loer.

bij allochtone vrouwen thuis of sportinitiatieven

goede doelen.

Onder het motto ‘samen uit, samen genieten’ wil de

waar verschillende groepen elkaar eenvoudig

Kijk op www.postcodeloterij.nl

stichting voorkomen dat deze ouderen geïsoleerd

kunnen ontmoeten. Het bekendste is misschien

Samen maken we het verschil.