Medisch Dossier 24/04

Uw hulp bij het maken van bewuste gezondheidskeuzes

MEDISCH

DOSSIER

Bewegen na kanker Lichaamswijsheid Weer meer energie met de juiste training

Ons lichaam weet wat we nodig hebben

PLUS Gifvrij klussen • Vochtgebrek: hoeveel moeten we drinken?

• Schimmelinfecties en aambeien • Alternatieven bij de ziekte van Raynoud • Craniosacraal therapie • Supplementen nodig bij evenwichtige voeding

Prostaatkanker te lijf Voorkom operatie en bestraling

BP

Jaargang 24 Editie 4 Mei 2022 Los nummer € 7,95

Blijf op de hoogte

Het laatste gezondheidsnieuws GRATIS in je mailbox Wekelijks nieuws Prikkelende opinie Aanbiedingen Geheel gratis

CORONA DOSSIER Volg de laatste ontwikkelingen in de nieuwsbrief

De ontwikkelingen rondom Covid-19 zijn snel en veranderlijk. Om te voorkomen dat berichten verouderd zijn op het moment dat het geprinte magazine verschijnt, publiceren we coronaberichtgeving vooral in de wekelijkse nieuwsbrief en online via www.medischdossier.org/corona

www.medischdossier.org/nieuwsbrief

VAN DE HOOFDREDACTIE

Lynne McTaggart en Bryan Hubbard

Hoofdredactie

Wat zou Jezus doen?

I

documenten die zijn gebruikt om het mRNA-vaccin van Pfizer goed n de afgelopen Paasperiode waren we allebei gefascineerd in te keuren, hebben de 91 pagina’s die zijn vrijgegeven aangetoond dat twee totaal verschillende interpretaties van geestelijken over de Pfizer de 42.086 meldingen van bijwerkingen negeerde, waaronder pandemie en wat Jezus daarvan zou hebben gedacht.

1.223 sterfgevallen, die plaatsvonden in de eerste tweeëneenhalve Ten eerste was er niemand minder dan de aartsbisschop van maand na de release.

Canterbury, Justin Welby, die erin slaagde om in een uitgebreid Om dit in een soort context te plaatsen, toen het varkensgriepnieuwsprogramma te stellen dat zowel degenen die weigeren te worden geprikt ‘immoreel’ waren als dat Jezus hem aanwijzingen gaf vaccin in het midden van de jaren 70 in de VS werd uitgerold, werd het ingetrokken na slechts 25 doden te hebben veroorzaakt. over het al dan niet nemen van een vaccin.

En toen een onderzoekswetenschapper genaamd Spiro Jezus zou zijn eigen boostershot hebben gekregen, impliceerde Pantazatos aan het Medisch Centrum van de Columbia Universiteit Welby. ‘Het gaat niet om mij en mijn recht om te kiezen. Het gaat gegevens uit 21 Europese landen bestudeerde die waren verzameld erom hoe ik mijn naaste liefheb.’ door de European Mortality Monitoring-database, concludeerde ‘Ga je laten boosten, laat je vaccineren. Zo houden we van onze hij dat het sterftecijfer van het vaccin 10 keer groter is dan geschat, naaste. Onze naaste liefhebben is wat Jezus ons zei te doen.’ oftewel 0,04 procent.

Maar ook was er een katholieke priester uit Oklahoma City Nieuwe statistieken laten ook een paar andere ongemakkelijke genaamd Pater Daniel Nolan. Nolan, een voormalige marinier die in waarheden zien. Toen het Italiaanse Hoger Instituut voor Irak heeft gediend, is een van de ongeveer driehonderd priesters die Gezondheid de veronderstelde 130.468 sterfgevallen door Covid de mis en alle sacramenten in traditioneel Latijn uitvoeren. bestudeerde, concludeerde het instituut dat hiervan slechts 2.783 Van deze streng traditionele priester krijgen we een heel andere rechtstreeks door Covid waren veroorzaakt. kijk op Jezus en wat hij van Covid zou hebben Een ding waarop Vrijwel alle andere mensen die stierven, hadden gedacht. Nolan noemt het bijvoorbeeld: ‘Een van ‘s werelds grootste mensenrechtenschendingen uit de hij waarschijnlijk had comorbiditeiten, zoals arteriële hypertensie, hartslag en hartfalen. Velen hadden menselijke geschiedenis.’ aangedrongen, is dat onregelmatige meer dan één aandoening.

In een vurige preek van 20 minuten somt hij de de mensen aan de De nieuwste bewijzen tonen ook aan dat ‘onwaarheden en tegenstrijdigheden’ op die ons zijn verteld: eerst wordt ons verteld dat maskers niet macht ons eindelijk het vaccin niet voorkomt dat iemand het virus In Massachusetts werden in juli helpen, dan wordt ons verteld dat ze dat wel doen; de waarheid moeten doorgeeft. bijvoorbeeld 469 nieuwe Covid-19-gevallen eerst wordt ons verteld dat er miljoenen zullen vertellen geïdentificeerd. Van die gevallen waren 346, of 74 sterven, maar dan komen we erachter dat ze dat niet procent, geheel of gedeeltelijk gevaccinineerd en 274 hebben gedaan; duizenden gevallen die als Covidvan de gevaccineerde gevallen (79 procent) waren symptomatisch. sterfgevallen werden bestempeld, kenden een andere oorzaak; de En in Duitsland heeft 55,4 procent van de symptomatische Covidbijwerkingen van het vaccin worden verzwegen, en meer.

19-gevallen onder mensen van 60 jaar en ouder plaatsgevonden Tegen Welby’s idee dat we een ‘morele verplichting’ hebben bij volledig gevaccineerde personen, een percentage dat elke week om ons te laten vaccineren, zegt pater Nolan eenvoudigweg: toeneemt.

‘Onze morele plicht is om ons te verzetten tegen deelname aan een Wat zou Jezus hebben gedaan? Dat kunnen we dus niet weten, waanzinnige versie van de werkelijkheid. Mensen wordt medische want we nemen altijd ons eigen verhaal, visie, interpretatie en behandeling ontzegd, omdat ze niet zijn gevaccineerd. Hoe zit dat wellicht ook voorkeur mee in dat antwoord. Iemand die dus beweert met gezondheid? Dat gaat over macht.’ het te weten, geeft een weergave van zijn eigen perspectief, ondanks Ik voel me altijd ongemakkelijk als mensen zeggen dat ze weten wat iemand die meer dan 2000 jaar geleden leefde tegenwoordig zou alle goede intenties om objectief te zijn.

Ons antwoord op wat Jezus zou doen? Wij denken dat we veilig doen, vooral omdat verslagen over zijn leven tientallen jaren na zijn kunnen zeggen dat hij waarschijnlijk had aangedrongen op precies dood werden geschreven en meerdere vertalingen ondergingen. dit ene punt: de mensen aan de macht moeten ons eindelijk de Maar het opkomende bewijs staat aan de kant van pater Nolan. waarheid gaan vertellen.

Hoewel de Amerikaanse Food and Drug Administration zich verzet tegen informatieverzoeken over de 329.000 pagina’s 3

INHOUD 2404, MEI 2022

22 30

Prostaatkanker te lijf 22

Volgens de moderne geneeskunde lijkt prostaatkanker bijna onvermijdelijk bij ouder wordende mannen. Maar nieuw onderzoek laat zien dat bepaalde voeding een groot verschil kan maken

Weer energie na kanker 30

36

De juiste voeding NIEUWS Nieuws 8 ondersteunt je avocado per dag vermindert buikvet I lichaamswijsheid 42 Een Je komt niet aan door te veel te eten I Ons lichaam weet heel specifiek aan te geven wat goed is voor ons. Vaak beter dan ‘de geneeskunde’. Hoe waardevol zou het zijn als we die taal van het lichaam kunnen verstaan?

Uit de taboesfeer: schimmelinfecties en aambeien

De afgelopen jaren hoor je steeds vaker over ‘oncologische beweegprogramma’s’.

46 Het idee ervan is dat lichaamsbeweging Candida en aambeien zijn wellicht als een vorm van kankerbehandeling gênante onderwerpen, maar ook heel wordt beschouwd normaal; het zijn veelvoorkomende aandoeningen. En er is iets aan te doen met voeding, leefstijl én planten

Waarom je geen thee moet zetten met gechloreerd water I Periodiek vasten draagt bij aan preventie van chronische ziekten I Vetrijke zuivel beschermt tegen hartziekten

UITGELICHT

Het onevenwichtige dieet 16

Voor het behoud van een goede gezondheid heb je hooggedoseerde vitamines nodig

Volg je onderbuikgevoelens 36

Slaap en darmgezondheid gaan hand in hand, zegt mindsetcoach Cara Wheatley-McGrain. Hier tips voor het stimuleren van je darmmicrobioom en hoe dit je slaap helpt Wij waarderen je mening. Vragen, opmerkingen of suggesties? Neem contact op.

Redactie: redactie@medischdossier.org Abonnementadministratie: info@medischdossier.org Bezoek ook: www.medischdossier.org 4

TIPS IN DEZE EDITIE:

Supplementen zijn nodig, zelfs bij gebalanceerde voeding

42

(P16)

Herover je slaapkamer voor een gezonde nachtrust

46

(P36)

IN BEELD

VASTE RUBRIEKEN

De meeste mensen zijn uitgedroogd. En dat terwijl water zo’n belangrijke functie heeft bij vele lichaamsfuncties

Maarten Slutter over craniosacraal therapie

Vochtgebrek 20

Wat u zegt 7 Vijf vragen over 34 Uitgelezen 51

De Parkinson Pandemie door Bastiaan R. Bloem en anderen

COLUMN

Gezondheidspolitiek 29

Het is belangrijk om positief te blijven, ook als alles somber lijkt, zegt Rob Verkerk

GEZOND LEVEN

Een veilige opfrisbeurt voor je huis 56

Ben je van plan je huis op te frissen, houd dan rekening met de vele giftige chemicaliën waaraan je tijdens de klus kunt worden blootgesteld. Hier vijf tips

De Apotheker 53

Han Siem deelt zijn tips bij slapeloosheid

Natuurlijk gezond Ziekte van Raynaud 58

Amyotrofische laterale sclerose (ALS) 60

Voeding natuurlijk 62

Een toastje bij prostaatklachten

Het laatste woord 66

‘Mama, waarom zijn wetenschappers zo verwarrend?’– Bryan Hubbard

Benut je lichaamswijsheid - vráág wat het nodig heeft (P42)

Neem caprylzuur uit kokosolie bij een beginnende schimmelinfectie (P46)

Abonneren? Bel: 070 205 9236 5

WAT U ZEGT We zien vragen en reacties van onze lezers graag tegemoet.

Bereik ons via de mail redactie@medischdossier.org of stuur een brief naar Antwoordnummer 20101, 2680 WE ‘s-Gravenzande.

Deel jouw:

• Vragen?

• Aanvullingen?

• Een kritische blik?

Wij horen graag van onze lezers.

Beste redactie, Ik heb een opmerking over het artikel ‘Vasten kan je beschermen tegen virussen’.

Daarin wordt gesteld dat Salmonella een virus zou zijn.

Ik was verbaasd dat in een medisch tijdschrift zo’n basale fout wordt gemaakt; ik ben geen microbioloog maar weet wel dat Salmonella een bacterie is, nogal een wezenlijk verschil.

Toen ik het oorspronkelijke (Engelstalige) artikel opzocht, begreep ik iets beter hoe deze fout ontstond: daar wordt gesproken over de ‘virulence’ van Salmonella. Virulentie is de mate van schade veroorzaakt door een pathogeen. En dat woord wordt gebruikt voor zowel virussen als bacteriën.

Marjetta Horjus

Beste redactie, Naar aanleiding van het artikel over waarom het slechte wetenschap is om de niet-gevaccineerden de schuld te geven, deel ik graag een artikel van Chi Lueng Chiu dat mijn inziens terecht wijst op armoede als grootste boosdoener en als oorzaak van een slechte leefstijl.

Zijn bijdrage is te vinden op LinkedIn. Diny van den Bout

Beste Diny, Hartelijk dank voor deze suggestie.

De link die je hebt gegeven, is wat lang. Het stuk van Chi Lueng Chiu is te vinden door in LinkedIn op zijn naam te zoeken en door zijn bijdragen te scrollen. Het artikel staat op zijn profielpagina en is gepubliceerd rond 30 maart.

Beste Marjetta, Hier is inderdaad een fout in de vertaling geslopen, dus deze opmerking is helemaal terecht.

Dank voor deze opmerkzaamheid.

7

WAT U ZEGT

Beste redactie, In Medisch Dossier april 2022, staat op pagina's 24 tot 36 een artikel over superfoods. De nummers 3 en 6 melden dat de nitraten de weldoeners zijn.

Nou heb ik al heel lang een lijstje van nitraatrijke groenten aan de ijskast hangen in de veronderstelling dat je die juist moet vermijden. Ik houd me er al jaren aan. Zijn de inzichten over nitraten veranderd? Dat zou ik graag willen weten.

E. Broeksteeg Beste E. Broeksteeg, De inzichten wat betreft nitraten zijn inderdaad wel een beetje veranderd. De omzetting van nitraat naar het schadelijke nitriet vindt in veel mindere mate plaats dan gedacht en de nadelen hiervan wegen niet op tegen de voordelen van nitraatrijke groente. Het gaat hier wel om de groente, niet om de kunstmatige toevoeging van nitraten (conserveringsmiddelen).

Wel is het advies om niet dagelijks bietensap te drinken vanwege de hoge concentratie nitraat hierin.

Verder zouden het eten van nitraatrijke groente juist kunnen helpen om de bloeddruk te verlagen.

De voedingswereld blijft dus in beweging. Zie ook de informatie over nitraat op de website van het Voedingscentrum (www.voedingscentrum.nl/ encyclopedie/nitraat.aspx).

NIEUWS

Een avocado per dag vermindert buikvet Dagelijks een avocado eten kan vrouwen helpen het moeilijk te verwijderen buikvet te verliezen en ze er slanker uit te laten zien.

Het vet, bekend als visceraal buikvet, omringt de organen in het lichaam en verhoogt het risico op diabetes.

Onderzoekers van de Amerikaanse Universiteit van Illinois, die keken naar de invloed van avocado op de manier waarop mensen vet opslaan, waren verrast over de vet-verplaatsende eigenschappen van de vrucht. Zij zetten 105 zwaarlijvige mannen

en vrouwen 12 weken lang op een dieet van slechts één maaltijd per dag. De helft van de groep kreeg een avocado als onderdeel van hun dagelijkse maaltijdplan, terwijl de andere helft hetzelfde aantal calorieën kreeg met verder vergelijkbare ingrediënten, maar geen avocado.

Hoewel de mannen geen baat hadden bij het eten van avocado’s, nam het visceraal vet van de vrouwen af en het vet rond hun organen verspreidde zich ook.

J Nutr, 2021; 151: 2513–21

JE KOMT NIET AAN DOOR TE VEEL TE ETEN

De theorie dat mensen overgewicht krijgen en zwaarlijvig worden, omdat ze te veel eten en niet genoeg ‘verbranden’ is eindelijk weerlegd door 17 van ’s werelds vooraanstaande wetenschappers.

Obesitas blijkt te worden veroorzaakt door het eten van bewerkte junkfood dat is gezoet met ingrediënten zoals fructoseglucosestroop (HFCS). De kwaliteit van het voedsel – en niet de kwantiteit – bepaalt de gewichtstoename.

Volgens de wetenschappers is er overweldigend bewijs om het idee te weerleggen dat mensen aankomen als ze meer energie innemen dan ze verbruiken.

‘Tijdens een groeispurt kunnen adolescenten vaak 1000 calorieën per dag extra innemen, maar zorgt de groeispurt ervoor dat de adolescent honger krijgt en te veel eet of is het juist andersom, de overdaad aan eten veroorzaakt de groeispurt?' zegt dr. David Ludwig, hoogleraar aan de Harvard Medical School en hoofdauteur van het artikel.

In plaats van te proberen mensen minder te laten eten – nog steeds de gangbare en overigens altijd falende benadering van gewichtsverlies – zouden ze moeten leren over het koolhydraat-insuline-model. Dit legt uit dat het lichaam meer insuline afgeeft om de suikers uit sterk bewerkte koolhydraatrijke voeding af ​​te breken, waarbij het teveel aan suiker wordt opgeslagen als vet in plaats van als brandstof voor spieren en andere weefsels.

Omdat deze weefsels niet de voedingsstoffen krijgen die ze nodig hebben, nemen de hersenen een energietekort waar en sturen ze signalen om weer te eten. Daarom krijgen mensen snel weer honger, nadat ze een bewerkte maaltijd hebben gegeten.

Het goede nieuws is dat mensen door gewoon gezond te gaan eten, kunnen afvallen, zonder hongergevoel en zonder minder te hoeven eten.

Am J Clin Nutr, 2021; nqab270

Eet volkoren rogge om sneller af te vallen Tarwe vervangen door volkoren rogge kan je helpen gewicht te verliezen. Je zou hierdoor die kilo’s sneller kwijt kunnen raken en meer lichaamsvet kunnen verbranden, zo blijkt uit een nieuwe studie.

Een groep van 242 mensen met overgewicht of obesitas kreeg drie maanden lang hetzelfde caloriearme dieet, maar de helft at volkoren roggeproducten en de rest kreeg alternatieven van geraffineerde tarwe.

Beide groepen verloren gewicht, maar vergeleken met degenen die tarwe aten, vielen degenen die volkoren rogge aten gemiddeld een kilo meer af en zij verloren 0,54 procent meer lichaamsvet.

Eerdere studies die een soortgelijk effect van het eten van rogge hadden opgemerkt, gingen ervan uit dat de vrijwilligers minder honger hadden en dus minder aten, maar onderzoekers van de Chalmers Technische Universiteit en de Universiteit van Uppsala in Zweden zeggen dat beide groepen in hun studie vergelijkbare hoeveelheden aten; rogge moet dus een andere stofwisselingsreactie veroorzaken die resulteert in het extra gewichtsverlies.

Clin Nutr ESPEN, 2021; 45: 155-69

8

NIEUWS

Minder risico op een beroerte en dementie met vijf kopjes thee per dag Tot vijf kopjes thee per dag drinken kan het risico op een beroerte en dementie verlagen.

Deze hoeveelheid thee – eventueel aangevuld of gecombineerd met een paar kopjes koffie – verlaagt het risico tot 32 procent in vergelijking met niet-drinkers.

Degenen die tot drie kopjes koffie of vijf kopjes thee dronken, waren het best beschermd, aldus onderzoekers van de Tianjin Medische Universiteit in China.

De onderzoekers volgden de gezondheid van 365.682 deelnemers aan de UK Biobankenquête, van wie er 5.000 dementie en 10.000 een beroerte kregen tijdens het 14 jaar durende onderzoek. Het risico was het laagst bij degenen die tot drie koppen koffie of vijf koppen thee dronken, of tot zes koppen koffie en thee samen.

PLoS Med, 2021; 18: e1003830

Volkoren granen verminderen het risico op diabetes Volle granen opnemen in je voedingspatroon kan je risico op diabetes type 2 verlagen.

Het positieve effect begint al vanaf slechts één portie en het risico daalt aanzienlijk wanneer je de huidige voedingsrichtlijnen van drie tot zes porties per dag volgt.

Volle granen maken deel uit van een gezond voedingspatroon dat ook gewichtstoename voorkomt, wat vaak een voorbode is van diabetes, zeggen onderzoekers van de Universiteit van Oost-Finland.

Talloze onderzoeken hebben aangetoond dat het eten van volle granen het risico op diabetes verlaagt, maar ‘een derde van de Finnen eet niet eens één portie volle granen per dag en twee derde eet te weinig vezels’, zegt onderzoeker Jaana Lindstrom.

Gezonder eten werkt ook door in de economie. In slechts 10 jaar tijd zou Finland hiermee al tot een miljard euro kosten kunnen besparen, schatten de onderzoekers.

Nutrients, 2021; 13: 3583

Het zijn niet alleen suikers – fastfood bevat ook schadelijke chemicaliën Het zijn niet alleen de suikers in bewerkte voeding en fastfood die ze ongezond maken, ze bevatten ook levensbedreigende chemicaliën.

In de meeste monsters van fastfood die een onderzoeksteam van de Amerikaanse George Washington Universiteit testte, zijn schadelijke chemicaliën aangetroffen.

Meer dan 80 procent van de onderzochte 64 fastfoodproducten bevatte tot 10 schadelijke chemicaliën, waaronder ftalaten of modernere soorten weekmakers.

Het is niet duidelijk hoe de chemicaliën in het voedsel – waaronder cheeseburgers, burrito's en pizza's – zijn terechtgekomen, maar een deel van het plastic werd ook gevonden in de handschoenen die door het bedienend personeel in de restaurants werden gebruikt. Mogelijke bronnen zijn ook voedseltransportbanden en verpakkingen.

De kunststoffen kunnen vruchtbaarheidsproblemen veroorzaken, evenals ADHD-achtige problemen bij kinderen.

De oplossing is volgens hoofdonderzoeker Ami Zota simpel: mensen moeten thuis zelf gaan koken en daarnaast moet de fastfoodindustrie worden gereguleerd, zodat de chemicaliën überhaupt niet in het voedsel terecht kunnen komen.

J Expo Sci Environ Epidemiol, 2021; doi: 10.1038/s41370-021-00392-6

9

NIEUWS

VITAMINE D #1

Baby’s hebben vitamine D nodig om de neurologische ontwikkeling te ondersteunen Baby’s en peuters hebben dagelijks vitamine D-tabletten nodig om hun neurologische ontwikkeling te bevorderen, vooral als ze in landen wonen op het noordelijk halfrond met weinig zon, zo blijkt uit een nieuw onderzoek.

Maar ze hebben geen hoge doseringen nodig; standaard hoeveelheden werken net zo goed.

Onderzoekers van de Universiteit van Tampere in Finland gaven een groep van 404 zuigelingen vitamine D-supplementen met doses van 400 IE of 1200 IE vanaf het moment dat ze nog maar twee weken oud waren. Na twee jaar was er nauwelijks verschil in de ontwikkelingsscores van de groepen, wat suggereert dat de hogere dosis de peuters niet sneller vooruit hielp.

JAMA Network Open, 2021; 4: e2124493

VITAMINE D #2

Zorg voor meer zon ter aanvulling van de voorraad vitamine D Ongeboren baby’s die aan licht worden blootgesteld, zijn mogelijk slimmer De hersenen van ongeboren baby’s die in de baarmoeder aan licht worden blootgesteld, ontwikkelen zich mogelijk beter.

Een gebrek aan blootstelling aan licht voor de geboorte is in verband gebracht met een verhoogd risico op autisme en met parkinson, alzheimer, multiple sclerose en bipolaire stoornis later in het leven. Het inzetten van lichttherapie bij zwangere vrouwen zou daarom kunnen helpen om het ongeboren kind een gezonder leven te geven.

Licht kan door de huid, zacht weefsel en zelfs de schedel van de foetus gaan, waarna fotoreceptoren worden geactiveerd die bekend staan als opsin3-eiwitten en die worden aangetroffen in het centrale en perifere zenuwstelsel. Deze receptoren spelen een belangrijke rol bij de vorming van neuronen, zenuwbanen en delen van de hersenen en het ruggenmerg.

Zij nemen licht waar in het blauwe bereik, met een golflengte van ongeveer 480 nanometer, aldus onderzoekers van de Universiteit van Umea in Zweden. eNeuro, 2021; 8: ENEURO.0141-21.2021

De waarschuwingen om uit de zon te blijven, zijn mogelijk te streng. In het advies voor ‘veilig zonnen’ wordt het risico op kanker overdreven, terwijl het vitale belang van de aanmaak van vitamine D, die wordt gestimuleerd door zonlicht op de huid, wordt onderschat.

Het beleid is gebaseerd op gegevens van 30 jaar geleden en zelfs toen werden die als controversieel beschouwd. Daarom is het tijd om de risico’s en voordelen van zonnebaden opnieuw te berekenen, zeggen onderzoekers van King’s College London.

Zij testten het optimale blootstellingsniveau aan ultraviolette zonnestraling dat nodig is, voordat we vitamine D gaan produceren. Met inachtneming van het risico op zonnebrand en huidkanker, dienen we onze huid volgens de onderzoekers langer aan zonlicht bloot te stellen dan enkele minuten, zoals in het huidige gezondheidsadvies wordt voorgesteld.

Proc Natl Acad Sci U S A, 2021; 118: e2015867118

10

NIEUWS

Waarom je geen thee moet zetten met gechloreerd water

Periodiek vasten draagt bij aan preventie van chronische ziekten

Als je een kopje thee zet met gechloreerd water kunnen er desinfecterende bijproducten ontstaan die nooit door de wetenschap zijn geïdentificeerd en waarvan de mogelijke gezondheidseffecten onbekend zijn.

Maar de gemiddelde theedrinker hoeft zich niet al te veel zorgen te maken: de wetenschappers schatten dat je tussen de 18 en 55 kopjes per dag zou moeten drinken, voordat je in gevaar zou komen.

Het helpt om giftige desinfectie-bijproducten (DBP’s) te verminderen als je het water kookt, maar wanneer er thee – rijk aan meer dan 500 verbindingen, waaronder polyfenolen en aminozuren – aan wordt toegevoegd, vindt een chemische reactie plaats. Er ontstaan dan in alle drie de theesoorten die door wetenschappers zijn getest ongeveer 60 nieuwe DBP’s.

In Nederland hoef je je overigens zeker niet direct zorgen te maken.

Alleen drinkwaterbedrijf PWN en Evides voegen uit voorzorg een minieme hoeveelheid chloordioxide toe aan het drinkwater. Voor de rest zit er geen chloor in het gezuiverde water. Wil je weten hoe het in het buitenland zit?

Kijk dan op waterinhetbuitenland.nl.

Door de tijd die je eet te beperken tot een periode van acht tot tien uur per dag kun je chronische gezondheidsproblemen zoals diabetes en hartaandoeningen onder controle krijgen.

Tijdgebonden eten is een vorm van periodiek (intermitterend) vasten die werkt met onze eigen biologische klok en die kan helpen bij het reguleren van chronische ziekten.

De mate van activiteit van onze genen, hormonen en stofwisseling stijgt en daalt in 24-uursritmes en door de tijden die we eten te beperken, blijven we afgestemd op deze ritmes, zeggen onderzoekers van het Salk Institute for Biological Studies.

De hele dag door snacken en ‘grazen’ verbreekt de synchronie van het lichaam en maakt ons vatbaarder voor ziekten, zegt Satchidananda Panda, een van de auteurs van het artikel.

Periodiek vasten kan ook helpen de kwaliteit van onze slaap en onze algehele gezondheid te verbeteren en het kan het risico op obesitas, diabetes en hartaandoeningen verminderen. Vasten kan bijdragen aan het onder controle houden van deze chronische ziekten en aan vermindering van het risico op het ontstaan ervan.

Endocr Rev, 2021; bnab027

Environ Sci Technol, 2021; 55(19): 12994–13004

Vetrijke zuivel was nooit de boosdoener: het beschermt ons tegen hartziekten De afgelopen 40 jaar zijn ze in diskrediet geraakt als de oorzaak van hartaandoeningen, maar nu hebben onderzoekers ontdekt dat het zelfs omgekeerd is: vetrijke zuivelproducten zoals melk, kaas en boter verminderen het risico op hart- en vaatziekten (HVZ).

Mensen met de meeste zuivel in hun voedingspatroon zijn het best beschermd tegen hart- en vaatziekten, die met één op de drie sterfgevallen nog steeds de lijst van grootste doodsoorzaken in het Westen

degenen met de hoogste biomarkers voor de inname van zuivelvet ook de minste kans hadden om HVZ te ontwikkelen. Ze vergeleken hun analyse met 18 andere onderzoeken om hun bevindingen te bevestigen.

Zuivel is ten onrechte verkozen tot slechterik. Zuivelproducten zijn een belangrijke bron van voedingsstoffen en kaas is vooral rijk aan vitamine K, dat volgens de onderzoekers het cardiovasculaire systeem beschermt, terwijl de probiotica in yoghurt en gefermenteerde melk de darm gezond

aanvoeren.

Zuivelconsumptie kan je risico met ongeveer 14 procent verminderen, vergeleken met iemand die kiest voor vetarme en niet-zuivelproducten, zo blijkt uit een groot nieuw onderzoek.

Onderzoekers van de Amerikaanse Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health onderzochten gedurende 16 jaar de voeding en de prevalentie van HVZ onder 4.150 Zweden, die aan het begin van het onderzoek een gemiddelde leeftijd van 60 jaar hadden. Ze ontdekten dat 11

houden, wat ook een gunstig effect kan hebben.

De onderzoekers concentreerden zich op Zweden, omdat de zuivelconsumptie daar een van de hoogste ter wereld is, waardoor eventuele effecten op de cardiovasculaire gezondheid dus duidelijk te zien waren.

Andere studies onder Noorse mensen wezen uit dat het drinken van nietgefermenteerde melk ook leidde tot afname van het risico op vroegtijdig overlijden door alle oorzaken.

PLoS Med, 2021; 18: e1003763

Stop met het innemen van aspirine als je ouder bent dan 60 Iedereen boven de 60 moet stoppen met dagelijks aspirine innemen ter voorkoming van hartaandoeningen. De risico’s van maagbloedingen wegen niet op tegen de voordelen.

Volgens de huidige richtlijnen dienen 60-plussers dagelijks een aspirine te nemen om hun kansen op hart- en vaatziekten, hartaanvallen en beroertes te verminderen.

Maar volgens de US Preventive Services Task Force is het risico op ernstige – en mogelijk levensbedreigende – maagbloedingen te groot; alleen degenen die al een hartaanval of beroerte hebben gehad, mogen de medicatie blijven gebruiken.

Depressief? Ga champignons eten

De voordelen van een dagelijks aspirientje zijn marginaal bij 50-plussers en bieden slechts een klein voordeel voor 40-plussers.

De conclusies van de taskforce, een onafhankelijke groep onderzoekers die het laatste bewijs hebben beoordeeld, druisen in tegen het huidige medische advies.

Alleen patiënten die al eerder een hartaanval of beroerte hebben gehad, zouden aspirine moeten blijven gebruiken, zeggen ze. Deze patiënten dienen met hun arts te overleggen, voordat ze stoppen met de medicatie.

Als je je depressief voelt, eet dan eens wat paddenstoelen. Ze kunnen je opbeuren en je minder angstig maken.

We weten al dat paddenstoelen ons risico op kanker en vroegtijdig overlijden verlagen, maar onlangs is ontdekt dat ze ook goed zijn voor onze mentale gezondheid.

Onderzoekers van het Penn State College of Medicine, die de gezondheid van ongeveer 24.000 volwassenen 11 jaar lang – van 2005 tot 2016 – volgden, ontdekten dat degenen die paddenstoelen aten minder kans hadden op depressies.

Dit kan liggen aan het gehalte aan ergothioneïne. Deze antioxidant verlaagt het risico op oxidatieve stress, een voorloper van depressie en daarnaast bevat de champignon – de populairste paddenstoel in Nederland – kalium, wat angstremmend is.

Daily Telegraph, 13 oktober 2021

J Affect Disord, 2021; 294: 686–92

Lichte lichaamsbeweging kan je geheugen opfrissen Vergeetachtig? Dagelijks wat lichte lichaamsbeweging kan je geheugen helpen verbeteren.

Lichte vormen van lichaamsbeweging creëren nieuwe verbindingen in hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor het geheugen, waaronder de hippocampus.

Je gaat misschien niet zweten van lichaamsbeweging zoals wandelen, yoga en tai chi, maar voor je hersenen maakt het wel verschil, aldus onderzoekers van de Universiteit van Califor-

nië in Irvine. Ze scanden de hersenen van 36 jonge volwassenen voor en na 10 minuten lichte inspanning en ontdekten dat er dan al nieuwe verbindingen werden gemaakt tussen de hippocampus en de corticale gebieden van de hersenen.

De hippocampus is van vitaal belang voor het ophalen van herinneringen en dit gebied gaat als een van de eerste achteruit bij de ziekte van Alzheimer.

Proc Natl Acad Sci, 2018; 115(41): 10487-92

12

NIEUWS

ALZHEIMER #1

Het ontstaan van alzheimer kan worden teruggevoerd op een slecht voedingspatroon Baanbrekend onderzoek wijst uit dat de ziekte van Alzheimer ontstaat wanneer de bloed-hersenbarrière wordt doorbroken en giftige eiwitten binnenkomen. En dit proces begint met slechte voeding.

Het eiwit dat zich in de hersenen afzet, wordt bèta-amyloïde genoemd en hoewel bèta-amyloïde-ophoping kenmerkend is voor de ziekte van Alzheimer, lukte het niemand erachter te komen hoe het daar terechtkwam.

Onderzoekers van de Curtin Universiteit in Australië hebben nu ontdekt dat het wordt getransporteerd door vetdragende deeltjes die lipoproteïnen worden genoemd.

In muismodellen zagen de onderzoekers dat bèta-amyloïde afkomstig uit de lever deze kettingreactie op gang kan brengen, wat suggereert dat het proces dat uiteindelijk tot alzheimer leidt, begint met slechte voeding.

PLOS Biol, 2021; 19: e3001358

Antibiotica verhogen risico op darmkanker

ALZHEIMER #2

Vitamine B12 is de sleutel tot het op afstand houden van de ziekte van Alzheimer

Als je langer dan zes maanden antibiotica gebruikt, neemt je risico op darmkanker toe.

Het verhoogde risico is niet enorm – ongeveer 17 procent, schatten onderzoekers – maar het benadrukt wel het belang van regelmatige screening van mensen die de medicijnen gebruiken.

Onderzoekers van de Universiteit van Umea in Zweden vonden een verband tussen antibiotica en darmkanker toen ze de ziektegeschiedenis van ongeveer 40.000 kankergevallen onderzochten, vergeleken met 200.000 mensen zonder kanker.

De kanker ontwikkelt zich tussen vijf en tien jaar na het voltooien van een antibioticakuur en het risico is het grootst bij mensen met het hoogste antibioticagebruik. Het valt de stijgende dikke darm (colon ascendens) aan, het deel van de dikke darm waar het voedsel het eerst langs komt.

De onderzoekers denken dat het gebruik van antibiotica, waarvan al bekend is dat ze het darmmicrobioom kunnen verstoren, verband houdt met het verhoogde risico op kanker.

Inname van vitamine B12 kan bijdragen aan vermindering van het risico op de ziekte van Alzheimer, blijkt uit nieuw onderzoek.

De vitamine lijkt de opbouw van bèta-amyloïde, een toxisch eiwit dat wordt waargenomen in de hersenen van alzheimerpatiënten, te blokkeren.

De ontdekking is geënt op kronkelende wormen. Blijkbaar kunnen zelfs wormen de ziekte van Alzheimer krijgen en als dat gebeurt stoppen ze met kronkelen. Bèta-amyloïde kan al na 36 uur verlamming in wormen veroorzaken, maar andere wormen die een soortgelijk dieet krijgen, blijven wel kronkelen. En dat ligt aan hun vitamine B12-gehalte, zo ontdekten onderzoekers van de Universiteit van Delaware.

Het is moeilijk om de invloed van de vitamine op complexe dieren zoals mensen te isoleren, maar in wormen is dit is wel gemakkelijk te zien.

De vitamine kan ook de kans op het ontwikkelen van andere neurodegeneratieve ziekten, zoals de ziekte van Parkinson, helpen verminderen.

Onze leeftijd of onze genetische erfenis kunnen we niet veranderen, maar we kunnen wel iets doen aan ons dieet en de supplementen die we nemen.

J Natl Cancer Inst, 2021; djab125

Cell Rep, 2021; 36(13): 109753

13

MEDISCH DOSSIER Uw hulp bij het maken van bewuste gezondheidskeuzes

9X

+ GRATIS BIJ EEN JAARABONNEMENT

Het nieuwste inspirerende boek (t.w.v. € 29,99) van onze hoofdredacteur Lynne McTaggart.

In dit boek onthult Lynne de resultaten van meer dan tien jaar wetenschappelijk onderzoek en experimenten op het gebied van onze gedachtekracht.

Neem gezondheid in eigen hand en maak bewuste gezondheidskeuzes met een jaarabonnement 9 magazines per jaar voor € 69,95 Exclusief toegang tot het online archief Gratis ebooks Brede visie, betrouwbare informatie Onafhankelijk, objectief en kritisch Praktisch toepasbaar

Weet meer!

Met honderden artikelen in het online archief

Ga naar medischdossier.org/abonnee Bel: 070 205 9236 of gebruik de antwoordkaart in het midden van het magazine

Uitgelicht Het onevenwichtige dieet: waarom je hooggedoseerde vitamines nodig hebt Een ‘uitgebalanceerd dieet’ is voor de meeste mensen fictie. En voor het behoud van een goede gezondheid moet je meer dan de aanbevolen hoeveelheden supplementen nemen

V

raag dokter Google of je supplementen nodig hebt en het nadrukkelijke antwoord is ‘Nee hoor, die heb je niet nodig, want je krijgt alle benodigde voedingsstoffen binnen door het volgen van een gezond, evenwichtig dieet’. Stel de meer gerichte vraag: ‘Zijn vitaminen geldverspilling?’ en je krijgt een nog gespierdere reactie, met de strekking dat je niet alleen je euro’s beter door een toilet kan spoelen, maar dat supplementen ook nog je gezondheid kunnen schaden.

Ook het Voedingscentrum stelt dat in Nederland vitaminetekorten bijna niet voor komen wanneer je een gezond voedingspatroon volgt, terwijl te veel aan vitamines schadelijk kan zijn voor de gezondheid. Sommige groepen mensen hebben volgens het Voedingscentrum echter wel extra vitamines nodig.1 Na jarenlang de benadering van het uitgebalanceerde dieet te hebben gevolgd, accepteerde de American Medical Association met tegenzin dat vitaminen in ieder geval geen kwaad konden. Maar dit standpunt veranderde in 2019 toen een grootschalig onderzoek concludeerde dat vitaminen en supplementen die calcium of vitamine D bevatten zelfs het risico op een beroerte kunnen verhogen en dat geen enkele vitamine of mineraal je kan beschermen tegen hartaandoeningen of je levensduur kan helpen verlengen.

‘Het wondermiddel of de panacee waarnaar mensen blijven zoeken in voedingssupplementen bestaat niet’, zegt hoofdonderzoeker Erin Michose van de Johns Hopkins University School of Medicine.2

Een jaar daarvoor was het pad al geëffend door een ander spraakmakend onderzoek dat tot vergelijkbare conclusies was gekomen: het nemen van een multivitamine- of mineralensupplement zal je kansen op het krijgen van hartaandoeningen, de grootste doodsoorzaak van het Westen, niet verkleinen.3 Dan was er nog het kribbige opinieartikel – opnieuw van artsen van Johns Hopkins – dat eerder beroemd werd om zijn kop dan om zijn inhoud. De kop luidde eenvoudig: ‘Genoeg is genoeg: stop met het verspillen van geld aan vitamine- en mineralensupplementen’.4 De ADH is niet voldoende Een nieuwe studie is het daarmee eens.

Dat supplementen inderdaad niet veel voor je gezondheid zullen doen, komt echter doordat het falen ervan al besloten ligt in de hoeveelheid die je dagelijks zou moeten nemen, de ‘aanbevolen dagelijkse hoeveelheid’ of ADH. De ADH heeft een zeer bescheiden ambitie: ziekten door voedingstekorten voorkomen, zoals scheurbuik of beriberi, en een zweem van gezondheid toevoegen bij toch al gezonde mensen, door een

Veel van de huidige ADHwaarden zijn al 80 jaar geleden vastgesteld, vaak gebaseerd op boterzacht bewijsmateriaal, verkregen uit onderzoeksprojecten die slechts een paar maanden duurden 16

aanvulling op de voedingsstoffen die ze eigenlijk sowieso al uit hun evenwichtige dieet halen.

Dus wanneer onderzoekers de voordelen testen van supplementen op ADH-niveau, vooral bij oudere of zieke mensen, komen ze meestal met lege handen terug.

Veel van de huidige ADH-waarden zijn al 80 jaar geleden vastgesteld en vaak gebaseerd op boterzacht bewijsmateriaal uit onderzoeksprojecten die slechts een paar maanden duurden. Eén project – waarbij werd gezocht naar de benodigde hoeveelheid vitamine C voor wondgenezing – vond plaats in 1944, tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog. Het onderzoek was niet alleen zwak, maar ook onethisch, hoewel de bevindingen eruit nog steeds worden aanvaard.

Onderzoekers van het beruchte Britse Sorby Research Instituut kregen de mogelijkheid om een ​​reeks medische experimenten uit te voeren op gewetensbezwaarden. Voor het wondgenezingsonderzoek werden 20 rekruten uitgehongerd, waarna ze gecontroleerde hoeveelheden vitamine C toegediend kregen.

Tijdens dit proces kregen de ondervoede rekruten te maken met levensbedreigende noodsituaties, waardoor velen er langdurige gezondheidsproblemen aan overhielden, zo ontdekten onderzoekers van de Universiteit van Washington onlangs.5 Tegen het einde van de helse proef verklaarden de onderzoekers van het Sorby Instituut dat de wondgenezing al versneld zou worden bij slechts 10 mg vitamine C. Tot op de dag van vandaag beveelt de Wereldgezondheidsorganisatie deze hoeveelheid aan om de vorming van littekenweefsel te stimuleren.

Maar eigenlijk heeft het lichaam 95 mg per dag nodig om wondgenezing te ondersteunen, zeggen de Washingtononderzoekers. In hun eigen analyse ontdekten ze dat de aanbevolen 10 mg littekens veroorzaakte die 42 procent zwakker waren dan littekens gevormd na inname van 80 mg.

Dus hoe hebben we het zo lang zo verkeerd kunnen doen? Niemand deed het huiswerk, zeggen de Washingtononderzoekers: de Sorby-aanbevelingen werden zonder meer geaccepteerd en de gegevens werden nooit opnieuw geanalyseerd, tot nu toe, bijna 80 jaar later.

Er klopt helemaal niets van Als de huidige richtlijnen voor wondgenezing een factor negen afwijken, wat is

UITGELICHT

DE ADH VERSUS SONA • De ADH (aanbevolen dagelijkse hoeveelheid) werd in de jaren 40 van de vorige eeuw opgesteld en bepaalt de niveaus van vitamines en mineralen die je nodig hebt om tekorten, zoals scheurbuik of beriberi, te voorkomen en je gezondheid op peil te houden.

• De SONA (aanbevolen optimale dagelijkse inname) is gebaseerd op een 15 jaar durend onderzoek naar de hoeveelheden voedingsstoffen die gezonde en ziektevrije mensen innemen.

VITAMINE

ADH

Vitamine A

70–90 mg

Bètacaroteen

n/a

SONA

DAGELIJKS VOEDINGSEQUIVALENT (SONA)

200 4 wortelen mg 100 mg

1,5 kg spinazie

Vitamine C

90 mg 1,000 11 glazen puur sinaasappelsap mg

Vitamine E

15 mg

Selenium

5 mg 25 mg 450 gr ingeblikte tonijn

800 3,1 kg mg amandelen

Foliumzuur

40 mg

200 1,7 kg broccoli mg

Niacine

16 mg 13 mg 12 gebakken aardappelen

IJzer

8 mg 20 mg 900 gr rood vlees

Zink

8 mg 20 mg 11 kipfilets

17

UITGELICHT

er dan nog meer mis met de vitamineniveaus? Vrijwel alles, zo lijkt het, omdat het idee van een uitgebalanceerd dieet een mythe is.

Een van de beroemdste voorvechters van hooggedoseerde vitaminen was biochemicus Linus Pauling, die pleitte voor een grote hoeveelheid vitamine C, tot wel 10 g per dag, maar de invloedrijkste is misschien wel onderzoeker dr. Emanuel Cheraskin van de Universiteit van de Alabama School of Medicine, wiens werk de basis vormt van de SONA-niveaus (de aanbevolen optimale hoeveelheid nutriënten) die we echt zouden moeten nemen.

SONA-niveaus zijn vaak 10 keer zo hoog als de ADH, wat komt doordat je de voedingsstoffen die je nodig hebt niet binnenkrijgt uit alleen het voedsel dat je eet. ‘We waren ervan uitgegaan dat ons onderzoek zou uitwijzen dat voeding van belang is voor een goede gezondheid, maar we ontdekten ook dat het zelfs met een optimaal voedingspatroon toch nog belangrijk is om supplementen te nemen’, schreef Cheraskin in een essay aan de International Academy of Science.6 Niet dat velen een optimaal dieet volgen, maar zelfs wie dat wel doet, krijgt waarschijnlijk via de voeding niet alle voedingsstoffen binnen die ons lichaam nodig heeft. Verwerking, transport, opslag, inblikken en koken dragen allemaal bij aan de tijdsduur, voordat voeding in onze maag belandt en deze stappen ‘vernietigen voedingsstoffen op een wijze die zelfs voor de meest gezondheidsbewuste mensen moeilijk te bestrijden is’, schrijft hij.

We verkeren vaak om te beginnen al niet in optimale gezondheid. We raken gestrest, we sporten niet, we roken of drinken en worden blootgesteld aan milieuvervuilende stoffen, we nemen medicijnen en worden ouder, en al deze factoren putten onze natuurlijke voorraden voedingsstoffen uit.

Dan het evenwichtige dieet dat we zogenaamd allemaal eten: ongeveer de helft van alle Amerikanen die in het ziekenhuis belanden, is ondervoed – door gebrek aan de benodigde essentiële voedingsstoffen, omdat ze voedsel eten dat wel smakelijk en verslavend is, maar geen voedingsstoffen bevat.7 Hoewel schokkend, is dit niet verrassend, aangezien 90 procent van de Amerikanen nog niet eens 150 gram groenten per dag eet en zoals Cheraskin heeft opgemerkt, krijgen zelfs degenen die dat wel doen waarschijnlijk niet de hoeveelheid nutriënten binnen die ze nodig hebben.

HET GOEDE, HET SLECHTE EN HET ONEETBARE Dr. Emanuel Cheraskin maakte op basis van zijn 15 jaar onderzoek naar het ‘optimale voedingspatroon’ een onderverdeling in drie voedselgroepen: eet volop, eet met mate en vermijd.

Eet volop • Bonen • Bessen • Bruine rijst (ongeraffineerd) • Kaas • Maïs (ongeraffineerd) • Eieren • Fruit • Vlees • Noten • Erwten • Aardappelen (zoet) • Gevogelte • Zeevruchten • Zaden • Groenten • Volkoren granen • Volkoren brood • Volkoren ontbijtgranen • Volkoren meel • Volkoren pasta

Eet met mate • Dierlijk vet • Chocolade • Cacao • Koffie • Gehydrogeneerde vetten • Zout • Frisdranken • Suiker • Thee • Crackers • Milkshakes • Gezoete ontbijtgranen

Het resultaat is een generatie ondervoede mensen en een epidemie van chronische ziekten, vooral in westerse landen, ook al is er voldoende voedsel.8 In de woorden van cardioloog Mike Fenster: ‘Een van de bepalende kenmerken van het moderne westerse dieet is dat verse groenten en fruit worden vervangen door geraffineerde koolhydraten en andere bewerkte producten. Deze voedingskeuzes verstoren direct onze stofwisseling – vooral ons individuele darmmicrobioom – en produceren een breed scala aan ziekten en gebreken.’9 Voor het berekenen van de dagelijks benodigde hoeveelheden van voedingsstoffen onderzocht Cheraskin (samen met zijn collega William Ringsdorf ) wie van de ongeveer 13.500 onderzoeksdeelnemers al meer dan 15 jaar ‘vrij waren van symptomen en tekenen van lijden’.

Op basis van die gegevens berekenden ze de niveaus van voedingsstoffen die de gezondste deelnemers binnenkregen, zowel uit een gezond dieet als via supplementen. Daarnaast berekenden ze de gemiddelde hoeveelheid vitaminen die we elke dag nodig hebben om een ‘optimale gezondheid’ te behouden; dat wil zeggen leven zonder pijn, klachten of symptomen van een chronische aandoening, ofwel een leven vrij van ziekte.

Zoals Cheraskin en Ringsdorf ontdekten, moeten de eiwitniveaus ‘om het welzijn te bevorderen (...) misschien tien 18

Vermijd • Alcohol • Kunstmatige kleurstoffen • Bewerkt voedsel • Suikerrijke voedingsmiddelen • Sportdranken • Taart en glazuur • Donuts • Diepvriesdesserts • Fruitdrankjes in blik

keer zo hoog zijn als voorgesteld door de National Onderzoeksraad.’6 Met behulp van deze berekeningen ontwikkelde Alex Schauss van het Southwest College of Naturopathic Medicine de SONA-schaal voor het bereiken van een optimale gezondheid (zie pagina 17), hoewel Cheraskin zijn bevindingen vereenvoudigde tot lijsten met voedingsmiddelen die je volop of met mate zou moeten eten, of die je dient te vermijden (zie bovenstaande tabel).

De epidemie van chronische aandoeningen heeft het idee van het evenwichtige voedingspatroon de das omgedaan.

Hartaandoeningen, sommige vormen van kanker, diabetes en obesitas zijn gebreksziekten door slechte voeding en ondervoeding, waartegen laaggedoseerde supplementen niets zullen uitrichten.

Het lijkt er echter op dat artsen dat niet hebben opgemerkt en zolang de nadruk blijft liggen op behandeling in plaats van preventie, zal dat ook nooit gebeuren.

Bryan Hubbard BRONNEN

1 2 3 4 5 6

www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/vitamines.aspx Ann Intern Med, 2019; 171: 190–8 Circulation, 2018; 11: e004224 Ann Intern Med, 2013; 159: 850–1 Am J Clin Nutr, 2021; nqab262 Diet & Supplementation: Keys to Optimal Health, International Academy of Science, 2005 7 Int J Gerontol, 2017; 11: 56–61 8 Nature, 2014; 515: 518–22 9 The Fallacy of the Calorie: Why the Modern Western Diet is Killing Us and How to Stop It. Koehler Books, 2014

VITORTHO HELPT Ook vegetariërs en veganisten

Ga voor een optimale aanvulling op een vegetarisch of veganistisch voedingspatroon!

Let op de symbolen op onze verpakkingen.

Wist u dat ruim 70% van onze producten geschikt is voor vegetariërs en veganisten?

www.vitortho.nl

IN BEELD

Vochtgebrek De meesten van ons zijn uitgedroogd. Een nieuwe studie benadrukt dat we dagelijks lang niet genoeg vocht binnenkrijgen om ons gezond te houden

I

edereen weet dat water drinken belangrijk is, maar toch drinken (of eten) verrassend weinigen van ons ook maar bij benadering voldoende om onze vochtbalans op peil te houden.

Een recente studie onderstreept dit punt. Onderzoekers van de Amerikaanse National Institutes of Health ontdekten dat gehydrateerd blijven, bijdraagt aan het behoud van een gezond hart en zelfs de achteruitgang van het hart, wat uiteindelijk kan leiden tot hartfalen, kan vertragen. Tegen de tijd dat we 70 zijn, lopen we een veel hoger risico op hartfalen en hypertrofie, waarbij een verdikking van de hartspier leidt tot het uitrekken en wijder worden van de hartkamer.1 Ze volgden gedurende maximaal 26 jaar de natriumspiegels van 15.792 mensen. De hoeveelheid natrium in het bloed geeft aan of je voldoende drinkt. Een hoge serumnatriumwaarde geeft aan dat je meer water zou moeten drinken; als je dat niet doet, zal je lichaam proberen het aanwezige vocht vast te houden, wat uiteindelijk kan leiden tot hartfalen.

Tijdens het onderzoek waren hoge natriumspiegels betrouwbare voorspellers van hartfalen, waarbij elke toename van 1 mmol/L in het natriumgehalte de kans op hartfalen met ongeveer 20 procent verhoogde.

Het is een nieuw inzicht in het belang van water voor onze gezondheid. We weten al dat het van vitaal belang is voor zoveel functies, zelfs voor het behouden van een goed humeur en ons vermogen om te onthouden, maar aangezien we zelf voor bijna 70 procent uit water bestaan, is dat misschien niet zo verrassend.

BRONNEN

1 European Society of Cardiology Congress, Aug 24, 2021

VROUWEN

MANNEN

GLAZEN VOCHT PER DAG *

GLAZEN VOCHT PER DAG *

9

12

* 1 glas is ongeveer 240 ml

Ken je liters

Aanbevolen dagelijkse vochtinname

DAMES

HEREN

TOT

TOT

2,1 LITER

3 LITER

Wanneer moet je drinken?

Waarom water belangrijk is

• Voor en na zweterige inspanning

• Zorgt voor een gezonde lichaamstemperatuur

• Bij warm en vochtig weer

• Helpt je lichaam afvalstoffen kwijt te raken

• Bij koorts, diarree of braken

• Helpt je gelijkmoedig te blijven

• Smeert je gewrichten • Beschermt gevoelige weefsels

• Bij zwangerschap of als je borstvoeding geeft

• Helpt je te concentreren

• Je bent ouder dan 75

• Houdt je energieniveau op peil

20

• Houdt je hart gezond

IN BEELD

VK

CANADA

53%

54%

DUITSLAND

52%

JAPAN

NEDERLAND

VS

50%

43%

CHINA

11%

4%

Wie is uitgedroogd?

AUSTRALIË

De meesten van ons zijn uitgedroogd. Het Voedingscentrum adviseert om 1,5 tot 2 liter vocht per dag drinken, naast 900 ml die je via je eten binnenkrijgt.

Meer of minder is afhankelijk van hoeveel vocht je verliest en dat verschilt per persoon. Uit een watertest van Menzis SamenGezond enkele jaren geleden blijkt dat dat we gemiddeld slechts vijf glazen water per dag drinken. Dit onderzoek werd uitgevoerd onder ruim 10.000 Nederlanders. Hiermee schommelt Nederland rond de 50 procent van wat dagelijks nodig is om gezond te blijven.

Het VK en Canada behoren tot de best gehydrateerde landen ter wereld. Britten drinken gemiddeld 53 procent en Canadezen 54 procent van de dagelijkse aanbevolen hoeveelheid.

GOEDE SOORTEN VOCHT Welke soorten

vocht zijn er?

MATIGE SOORTEN VOCHT

SLECHTE SOORTEN VOCHT

21

51%

REPORTAGE

Prostaatkanker te lijf Volgens de moderne geneeskunde zou het onvermijdelijk zijn dat mannen, als ze ouder worden, prostaatkanker krijgen. Celeste McGovern heeft zich verdiept in nieuw onderzoek dat laat zien dat de basis van problemen – en oplossingen – van de prostaat in de darmen zit

22

REPORTAGE

M

annen zijn zich over het algemeen niet zo bewust van hun prostaat, totdat die begint op te spelen.

De prostaat is een klein, onbeduidend orgaan dat onder de blaas ligt. Door zijn afmetingen wordt hij vaak vergeleken met een walnoot. Hij vervult rustig zijn ondankbare, maar essentiële taak: hij voegt enzymen en andere bestanddelen toe aan de zaadvloeistof, zodat de zaadcellen daar vrij in kunnen bewegen. Dat gaat goed, totdat een man ineens merkt dat hij regelmatig midden in de nacht naar het toilet moet of dat zijn straal urine niet meer zo krachtig is als vroeger.

Kevin McNamara merkte op een ochtend dat hij niet meer zo gemakkelijk kon plassen. Het duurde even voordat de straal kwam en het plassen kostte hem moeite. Dat vond hij vreemd. Hij ging ermee naar de dokter.

Die volgde het algemene protocol voor prostaatproblemen. Met bloedonderzoek werd zijn PSA-waarde gemeten (zie kader p24). Hij had een waarde 6: dat is hoog. De schaal van PSA-waarden houdt rekening met je leeftijd en etnische afkomst. Uit een MRI-scan bleek dat zijn prostaat inderdaad vergroot was.

Daarom werd een biopsie gedaan.

Het afnemen van kleine stukjes van de prostaat voor onderzoek (biopsie) zou een eenvoudige ingreep zijn. Het duurt maar 10 minuten en kan wat vervelend voelen. Maar het kan helaas ook erg pijnlijk en riskant zijn. Daar houden artsen tegenwoordig rekening mee; soms geven ze een plaatselijke verdoving.

Een biopsie kan een erectiestoornis veroorzaken.1 Bij twee tot vijf procent van de biopsieën ontstaat bloedvergiftiging (sepsis), dan moet je meestal in het ziekenhuis blijven.2 Sommige mensen beweren dat kankercellen die bij een biopsie loskomen, kunnen zorgen dat de kanker zich uitzaait. De bekende Mayokliniek in New York heeft een groot onderzoek gedaan naar biopsieën bij 23

alvleesklierkanker. Daaruit bleek echter dat biopsieën geen uitzaaiingen veroorzaken. De onderzoekers zeggen dat dit ook voor prostaatbiopsieën geldt.3 Een ander (literatuur)onderzoek naar de risico’s van uitzaaiingen door biopsie bij prostaatkanker liet zien dat bij minder dan 1 procent van de gevallen sprake lijkt te zijn van uitzaaiing via de biopsienaald.

De onderzoekers concludeerden dat de voordelen van een goede diagnose en behandeling opwegen tegen dit kleine risico.4 Bij een biopsie steekt de arts een holle naald door de wand van de endeldarm heen in de prostaat en neemt daar meestal 10 tot 12 (tot soms wel 45) kleine stukjes weefsel af. Of je daarmee de kanker ook vindt als die aanwezig is, blijft onzeker. Het is zoiets als 12 knikkers pakken uit een zak van 1000 knikkers in allerlei kleuren en hopen dat er een rode knikker bij zit.

Kevins biopsie bleek positief voor prostaatkanker: een diagnose die in 2018 wereldwijd 1,3 miljoen keer werd gesteld, waarmee prostaatkanker de op-een-na meest voorkomende vorm van kanker bij mannen is. De arts raadde Kevin aan om zijn prostaat weg te laten halen.

Dat was in 2012, toen het woord ‘prostaatoperatiespijt’ nog niet tot het medische jargon was doorgedrongen.

Maar Kevin had zijn bedenkingen bij een operatie.

Hij volgde een presentatie van de Amerikaan Don Tolman. Deze fervente aanhanger van onbewerkt voedsel preekt de boodschap dat je gezond kunt blijven door goed voedsel, zon, gezond leven en meditatie. Kevin was meteen verkocht.

Hij weigerde de operatie en maakte een afspraak met Tolman, een indrukwekkende figuur met een zwarte Poirot-snor en een cowboyhoed. Hij begon zijn

REPORTAGE

Wel of niet testen?

Een standaardtest bij het vaststellen van prostaatkanker is de PSA-test. PSA staat voor prostaatspecifiek antigeen.

Dat is een enzym dat eiwitten afbreekt die door de prostaat worden uitgescheiden.

PSA komt ook in het bloed terecht.

De hoeveelheid PSA in het bloed kan op prostaatkanker wijzen. Het is bekend dat de PSA-test niet zonder problemen is: PSA wordt bijvoorbeeld ook bij vrouwen gemeten, met name zwangere vrouwen kunnen hoge PSA-waarden hebben. Het is zelfs in moedermelk gezien.

De PSA-test kan ten onrechte een positieve uitslag geven. En in een op de zeven gevallen geeft hij een negatieve uitslag bij mannen die wél prostaatkanker hebben.

Bij een positieve uitslag zegt de waarde soms meer over de grootte en de leeftijd dan over kanker: ook andere aandoeningen, zoals goedaardige hyperplasie en ontsteking en infectie van de prostaat, evenals bepaalde medicijnen zoals ibuprofen, kunnen hoge waarden veroorzaken.

Een positieve PSAtest geeft iemand de kans om de kanker te bestrijden als die nog klein en onschadelijk is, maar dat hoeft niet altijd zo te zijn. Meer dan 70 procent van de mannen boven de 80 jaar krijgt prostaatkanker. De meesten van hen gaan niet dood aan de ziekte, maar met de ziekte.1

De test kan dus ook aanleiding zijn voor onnodige, pijnlijke en riskante behandelingen voor een gezwel dat zich bij veel mannen goedaardig zal gedragen en misschien niet opgemerkt zou worden. Deze mannen hebben 24 keer zoveel kans om aan iets anders dan prostaatkanker te overlijden.2 De beperkingen van de test zijn lang genegeerd, maar worden nu algemeen erkend. In Nederland worden mannen dan ook niet standaard op PSA getest, alleen bij klachten.

In het Verenigd Koninkrijk kunnen mannen van boven de vijftig wel worden getest. Ze krijgen tegenwoordig het advies om online informatie te zoeken over de voors en tegens van de test. Daarbij wordt benadrukt dat de test niet alle gevallen van kanker opspoort, kan leiden tot onnodige medische onderzoeken, geen onderscheid maakt tussen agressieve, gevaarlijke kanker en langzaam groeiende, goedaardige gezwellen en ‘dat de test u ongerust kan maken als hij een langzaam groeiende kanker vindt die nooit een probleem zal geven.’3 De PSA-test kan worden aangevuld met een al even gevreesd onderzoek: de arts voelt de prostaat door een vinger (met handschoen) in de anus te brengen. Hierdoor wordt de PSA-test wat betrouwbaarder.

Vaak leiden de resultaten tot nog meer onderzoeken. Een biopsie is een ingreep in het lichaam en kent risico’s (zie hoofdtekst). Daarna volgen ‘oplettend afwachten’ (controles en meer PSA-tests), bestraling, hormoonbehandeling, een operatie of een combinatie daarvan, en vervolgens nog meer PSA-tests.

De afgelopen jaren overleven steeds meer mensen prostaatkanker.

Dat komt waarschijnlijk door betere behandelingen.4 Alleen weet niemand precies welke behandeling het beste werkt en de behandelingen werken niet altijd en bij iedereen.

De medische wereld erkent nu wel dat PSA-tests angst en overbehandeling veroorzaken, maar veel landen gaan gewoon door met het screenen van oudere mannen.

Nederland heeft dit nooit gedaan en is ook niet van plan om dit te gaan doen. Volgens een marketingrapport zullen de totale kosten voor het vaststellen van prostaatkanker stijgen van 2,9 miljard euro in 2020 tot 6,74 miljard in 2027.5 BRONNEN

1 2 3 4 5

“Prostate Cancer: A Guide for Aging Men.” www.aging.com J Clin Oncol, 2015; 33(30): 3379–85 National Health Service, “Should I have a PSA test?” www.nhs.uk Cancer, 2012; 118(23): 5955–63 Grand View Research, Feb 2020, “Prostate Cancer Diagnostics Market Size, Share & Trends Analysis Report By Test Type (Preliminary, Confirmatory (PCA3, Trans-rectal Ultrasound, Biopsy)), By Region, And Segment Forecasts, 2020 – 2027.” www.grandviewresearch.com

24

eigen behandeling met vruchtensappen en groenten, heel veel ontstekingsremmende kurkuma en vegetarisch eten, en deed dat minstens een jaar lang.

De wetenschap haalt de aanhanger van onbewerkt voedsel intussen in. Onlangs heeft het Genitourinary Malignancies Research Center van de Cleveland Clinic in Ohio de resultaten gepubliceerd van een onderzoek naar de concentraties voedingsstoffen en stofwisselingsproducten uit de darmen in het bloed van bijna 700 mensen.

De onderzoekers vergeleken de uitgangswaarden van die concentraties bij mannen die later prostaatkanker kregen en degenen die daaraan overleden, met de uitgangswaarden van mannen die gezond waren gebleven. Al deze mannen hadden eerder meegedaan aan een screeningsonderzoek van het Amerikaanse nationale kankerinstituut (National Cancer Institute) naar prostaatkanker, longkanker en darmkanker. Uit de vergelijking bleek dat mannen die een hoge concentratie PAGln (fenylacetylglutamine) in hun darmen hadden, tot driemaal zo veel kans hadden op een agressieve vorm van prostaatkanker.

De ongunstige stof PAGln ontstaat wanneer micro-organismen in de darmen het aminozuur fenylalanine afbreken. Fenylalanine zit vooral in vlees, bonen, soja, eidooiers en vette zuivelproducten. Ook twee andere voedingsstoffen uit deze producten – choline en betaïne – gaven een grotere kans op agressieve prostaatkanker.5 ‘We hebben ontdekt dat mannen die meer hebben van bepaalde voedingsmoleculen, een grotere kans hebben op agressieve prostaatkanker’, zegt Nima Sharifi, directeur van het Genitourinary Malignancies Research Center en leider van het onderzoek.

‘We gaan verder met ons onderzoek op dit gebied. We hopen dat we in de toekomst met deze moleculen prostaatkanker in een vroeg stadium kunnen aantonen. We zouden ook kunnen meten wie een grotere kans heeft op de ziekte. Die mensen kunnen dan door aanpassingen in hun voedingspatroon en leefstijl de kans op de ziekte verkleinen.’6 Voor Kevin McNamara werkte het goed. Hij gaf zich volledig over aan het antikankerprogramma van Tolman.

Negentig dagen lang nam hij geen vlees, eieren en zuivel. Hij begon elke dag met een vezelrijk ontbijt met havermout, lijnzaad en citrussap (zie p27). Daarbij dronk hij Tolmans CABALA-smoothie.

CABALA is de Engelse afkorting van de

REPORTAGE

ingrediënten: wortelen, drie appels, een flinke biet en een citroen. Hij voegde er ook nog grote hoeveelheden kurkuma aan toe, dat ontstekingen tegengaat.

‘Nog voordat de negentig dagen voorbij waren, kon ik weer plassen als een paard!’ vertelt Kevin. ‘Mijn prostaat had zijn oude afmetingen weer terug. Ik had geen moeite meer met plassen.’ Na een maand of vijf werd zijn PSA-waarde weer bepaald. Die bleek van 6 te zijn gedaald naar 2.

Wat goed is voor een gezonde prostaat, is ook goed voor andere aspecten van de gezondheid, zoals een gezond hart.

Stanley Hazen, een van de onderzoekers in het team van de Cleveland Clinic, heeft ontdekt dat er een soortgelijk verband is tussen afvalstoffen in de darmen en de kans op hart- en vaatziekten. Samen met collega’s schreef hij in 2020 een artikel over hun ontdekking dat PAGln de kans op een hartaanval, beroerte en overlijden vergroot.7 ‘Het is interessant dat PAGln aan dezelfde receptoren bindt als bètablokkers.

Bètablokkers worden vaak voorgeschreven om de bloeddruk te verlagen. Door de bloeddruk te verlagen, verklein je de kans op hartziekten’, vertelt Hazen. ‘Dat kan betekenen dat bètablokkers zo goed werken, doordat ze de activiteit van de afvalstof blokkeren.’

Het team van de Cleveland Clinic onderzoekt nu of je bètablokkers kunt gebruiken om prostaatkanker te behandelen. Intussen kun je vast de volgende dingen doen om de gezondheid van je hart en prostaat te verbeteren.

dicht op elkaar staan en gestrest zijn.

Ze krijgen uitgekiend veevoer te eten in plaats van dat ze zelf hun eten bij elkaar kunnen scharrelen. Ook krijgen ze vaak allerlei vaccins, antibiotica en hormonen. Groeihormonen zijn in Europa weliswaar verboden, maar je mag ze wel andere hormonen geven.

Maar veel onderzoeken die vlees als de boosdoener aanwijzen, maken geen onderscheid tussen bewerkt vlees of producten uit de bio-industrie, en biologisch vlees van dieren die buiten lopen of gras te eten krijgen. Daarom is het lastig om die onderzoeken goed te beoordelen.

Er zijn nog meer factoren die de resultaten beïnvloeden, zoals hoeveel beweging de dieren hadden en hoe zwaar ze waren.

Dit probleem is onlangs onderzocht door onderzoekers van de Universiteit van Oxford en in 2021 gepubliceerd. Ze gebruikten een grote gegevensbank van 474.985 volwassenen van middelbare leeftijd die tussen 2006 en 2017 hadden meegedaan aan een Brits onderzoek.

Ze keken of er een verband is tussen de hoeveelheid vlees die mensen eten en hoe vaak ze in een ziekenhuis worden opgenomen of overlijden.

Mensen die regelmatig vlees aten, gemiddeld 70 gram vlees per dag – al of niet bewerkt, maar de leefomstandigheden van de dieren waren niet bekend – hadden 15 procent meer kans op een hartziekte, 30 procent meer kans op diabetes en 31 procent meer kans om longontsteking te krijgen.

De meeste gezondheidsproblemen werden alleen minder als ze ook keken naar de BMI. De problemen kwamen vooral voor bij mensen met overgewicht en obesitas. De vraag die dan overblijft, is hoeveel invloed vlees eten heeft op overgewicht, wat weleens het echte gevaar zou kunnen zijn.8

Eet even geen rood vlees Rood vlees is een soort anti-superfood geworden: veel rood vlees eten blijkt met kanker en hart- en vaatziekten samen te hangen. Veel supermarktvlees komt uit de bio-industrie, waar dieren

Het probleem met TMAO

Mensen die regelmatig vlees aten, gemiddeld 70 gram vlees per dag, al of niet bewerkt, hadden

15%

meer kans op een hartziekte,

30%

meer kans op diabetes, en

31%

meer kans om longontsteking te krijgen

Onderzoekers hebben één stof, TMAO (trimethylamineNoxide), kunnen aanwijzen als de boosdoener die voor hartziekten zorgt als je veel vlees eet. De stof beïnvloedt de vorming van bloedpropjes en plaques (afzettingen van cholesterol) in de bloedvaten.

TMAO wordt gevormd door darmbacteriën, als bijproduct van de spijsvertering. Het ontstaat onder andere uit voedingsstoffen die veel in rood vlees zitten. Er zijn steeds meer studies die een verband vinden tussen hogere concentraties TMAO en een grotere kans op hartziekte, hartaanval, beroerte en overlijden. De mensen met de hoogste concentraties TMAO hebben 62 procent 25

meer kans op hart- en vaatziekten dan de mensen met de laagste waarden.9 Aan het prostaatonderzoek van de Cleveland Clinic deden 113 gezonde deelnemers mee. Ze kregen in willekeurige volgorde drie keer een dieet dat ze telkens één maand moesten volgen.

Alle maaltijden werden voor hen bereid.

De calorieën van de maaltijd kwamen voor een kwart uit eiwitten. Die kwamen ofwel van rood vlees, van wit vlees, of uit andere bronnen dan vlees.

Wie rood vlees kreeg, kreeg een hoeveelheid die vergelijkbaar is met een biefstuk van 225 gram. Amerikanen eten overigens gemiddeld 164 gram vlees per dag, tegenover Nederlanders voor wie dit 106 per dag is. Mensen die dit dieet een maand hadden gevolgd, hadden tot drie keer zoveel TMAO in hun bloed als na een dieet met eiwitten uit wit vlees of andere bronnen. De deelnemers die de drie diëten met extra veel verzadigde vetten kregen (met evenveel calorieën), hadden geen hogere concentraties TMAO. Het onderzoek liet duidelijk zien dat de hogere concentraties TMAO weer lager konden worden: als de deelnemers geen rood vlees meer kregen en een maand wit vlees of eiwitten uit een andere bron kregen, daalde hun TMAO weer.

‘Dit onderzoek laat voor het eerst zien welk dramatisch effect je voedingspatroon heeft op de concentraties TMAO, een stof die steeds meer in verband wordt gebracht met hartziekten’, zegt Hazen.

Charlotte Pratt is voedingsonderzoeker bij de Amerikaanse gezondheidsorganisatie NIH. ‘Deze resultaten laten nog een keer het belang zien van de huidige aanbevelingen voor een gezonde voeding: mensen van alle leeftijden moeten rood vlees beperken, omdat dat beter is voor je hart,’ zegt ze. ‘Dat betekent dat je gevarieerd moet eten, met meer groenten, fruit, volkorengranen, magere zuivelproducten en plantaardige eiwitbronnen zoals bonen en erwten.’10 In Nederland adviseert het Voedingscentrum om niet meer dan 500 gram vlees per week (inclusief vleeswaren) te eten, waarvan maximaal 300 gram rood vlees. Rood vlees is al het vlees dat komt van runderen, schapen, geiten en varkens.11

Vis heeft geen effect Aan een onderzoek uit 2020 deden 29.682 volwassen Amerikanen mee die bij de start van het onderzoek geen hart- of vaatziekte hadden. De

REPORTAGE

deelnemers werden 30 jaar lang gevolgd en er werd precies genoteerd wat ze aten en dronken. Een conclusie van het onderzoek was dat er ‘een duidelijk verband was tussen het eten van bewerkt vlees, niet-bewerkt rood vlees of gevogelte en het ontstaan van hart- en vaatziekten, maar dat verband was er niet voor het eten van vis.’

Het risico werd niet erg veel groter door vlees eten: de kans op harten vaatziekten en overlijden door andere oorzaken steeg met ongeveer 3 tot 7 procent. ‘De absolute risico’s waren over de 30 jaar dat we de deelnemers hebben gevolgd, minder dan 2 procent hoger.’

Eet meer planten In 2021 werd een onderzoek gepubliceerd in AJCN (American Journal of Clinical Nutrition). De onderzoekers keken naar de invloed van een plantaardig dieet op prostaatkanker. Ze gebruikten hiervoor gegevens van 47.239 mannen uit een ander onderzoek (Health Professionals Follow-up Study, 1986-2014).

Het onderzoek werd uitgevoerd door onderzoekers van verschillende universiteiten en ziekenhuizen in Amerika.

Ze volgden 6.655 mannen met prostaatkanker, onder wie 515 met een al gevorderd stadium toen ze de diagnose kregen, 956 met een dodelijk stadium (uitzaaiingen of overlijden) en 806 van wie het overlijden werd toegeschreven aan prostaatkanker. Ze concludeerden dat ‘het eten van meer plantaardig voedsel samenging met een duidelijk kleinere kans op dodelijke prostaatkanker.’

Bij mannen jonger dan 65 jaar, maar niet bij oudere mannen, hield plantaardig voedsel verband met een kleinere kans op prostaatkanker. En als ze toch prostaatkanker kregen, hadden ze minder kans dat de ziekte zich uitbreidde en dat ze eraan overleden.12

Tomaten Als er één plant is die je als ‘superfood’ kunt beschouwen voor de gezondheid van mannen, is dat waarschijnlijk de tomaat. De gunstige invloed van tomaten op de gezondheid van hart en bloedvaten is al tientallen jaren bekend.

Tomaten zijn een rijke bron van lycopeen, bètacaroteen, foliumzuur, kalium, vitamine C, flavonoïden en

Wel of niet behandelen?

Volgens een nieuw onderzoek krijgen mannen met nietuitgezaaide prostaatkanker soms spijt dat ze zich hebben laten behandelen. Vooral mannen die hun prostaat operatief hebben laten weghalen.

Onderzoekers van het Mount Sinai Hospital in Toronto, Canada deden een onderzoek waaraan 2.072 mannen met prostaatkanker meededen. Vijf jaar nadat prostaatkanker bij hen was vastgesteld, vroegen ze de mannen of ze tevreden waren met de behandelingen die ze hadden gekregen. Van de 2.072 mannen hadden er 279 (13 procent) spijt van hun keuze.

Mannen die een operatie hadden ondergaan, hadden het vaakst spijt (16 procent).

Van de mannen die bestraling hadden gekregen, had 11 procent spijt van zijn besluit.

Van degenen die hadden gekozen voor controles (met herhaald testen en regelmatig onderzoek), had 7 procent spijt.

Er was in dit onderzoek een duidelijk verband tussen spijt hebben van de behandeling en problemen hebben op seksueel gebied. Ook aanhoudende pijn en incontinentie speelden duidelijk een rol.1 vitamine E. Het maakt wel verschil of je tomaten rauw of gekookt eet. Door tomaten te koken of bakken, leveren ze bijvoorbeeld meer lycopeen, maar minder andere voedingsstoffen. Het is dus zinvol om zowel rauwe als gekookte tomaten te eten.

‘Veel van deze voedingsstoffen kunnen, apart of samen met andere stoffen, lipoproteïnen en bloedvatcellen beschermen tegen oxidatie. Het wordt algemeen aangenomen dat oxidatie de oorzaak is van aderverkalking’, zeggen onderzoekers van de North Carolina Staatsuniversiteit in een overzichtsartikel over dit onderwerp. ‘De voedingsstoffen in tomaten kunnen het hart mogelijk ook beschermen door het verlagen van LDL-cholesterol, homocysteïne, de klontering van bloedplaatjes en de bloeddruk.’13 In een overzichtsartikel uit 2019 van de medische literatuur over tomaten werden 28 publicaties bekeken over de inname van lycopeen en de bloedwaarden van lycopeen. Veel lycopeen in de voeding of hoge concentraties in het bloed gingen samen met een duidelijk kleinere kans op overlijden (37 procent), beroerte (26 procent) en hart- en vaatziekten (14 procent).14 Ook meerdere epidemiologische onderzoeken laten zien dat tomaten goed zijn voor een gezonde prostaat en dat ze kanker kunnen voorkomen. Er is 26

Percentage mannen met spijt per behandeling

16%

na een operatie

11%

na bestraling

7%

na regelmatige controles

BRON

1

JAMA Oncol, 2021; e215160

echter ook een overzichtsartikel uit 2021 waarin geen effect van tomaten werd gevonden.15

Kurkuma De geelwortel behoort tot de gemberfamilie en wordt in de Indiase en Indonesische keuken gebruikt voor de smaak.

Ook is deze plant bekend als gezondheidsvoedsel, vanwege zijn sterke ontstekingsremmende werking en anti-oxidatieve eigenschappen. In een overzichtsartikel uit 2021 werden 11 onderzoeken met in totaal 745 prostaatpatiënten bekeken. De onderzoekers zagen dat kurkuma, of de werkzame gele kleurstof curcumine, gunstig werkt op de PSA-waarden en op de kwaliteit van leven. Het heeft ook een gunstige invloed op de hoeveelheid vrije zuurstofradicalen (reactieve zuurstofverbindingen) en op algemene prostaatklachten, zoals het gevoel dat je je blaas niet goed leeg kunt plassen, vaak moeten plassen, aandrang tot plassen, onderbroken straal, zwakke straal, nadruppelen en ‘s nachts moeten plassen.16 De rol van kurkuma bij een gezond hart is welbekend. In een overzichtsartikel uit 2020 over kurkuma tegen hart- en vaatziekten staat dat kurkuma ‘een essentiële rol speelt bij de bescherming

REPORTAGE

van mens en dier tegen hart- en vaatproblemen die voorafgaan aan hart- en vaatziekten, waaronder aderverkalking, aneurysma in de aorta, hartaanval en beroerte.’

Studies beschrijven de gunstige werking van kurkuma bij een vergroot hart, hartfalen en complicaties in hart en bloedvaten bij diabetes. Omdat je tot wel 12 gram curcumine per dag veilig kunt innemen, ‘zal het een standaard voedingssupplement worden, net als vitaminen en visolie, om hart- en vaatziekten te voorkomen of behandelen’, concludeerde de internationale groep onderzoekers.17 Bij één onderzoek uit 2012 is gekeken naar het effect van curcumine-achtige stoffen bij 121 patiënten die na een bypassoperatie een hoge dosis van die stoffen kregen óf een placebo om een hartaanval te voorkomen. De kans op een hartaanval in het ziekenhuis was voor de deelnemers die een placebo kregen 30 procent. Die kans daalde naar 13 procent in de groep die hoge doses curcumine-achtige stoffen had gehad.

Ook andere waarden voor hart- en vaatziekten verbeterden in de behandelde groep.18

Pas op voor PFAS en te veel vet in het eten PFAS is de verzamelnaam voor een aantal kunstmatige stoffen die bestand zijn tegen vetten, olie, water en hitte. Ze worden gebruikt in anti-aanbaklagen van pannen, verpakkingen van kant-enklaar-voedsel, vetafstotende sprays voor vloerkleden en brandwerend schuim. Ze worden in verband gebracht met vruchtbaarheidsproblemen, schildklieraandoeningen,19 hart- en vaatziekten20 en kanker.21 In een onderzoek uit 2020 hadden vrouwen die flossdraad met fluor gebruikten hogere concentraties PFAS in hun bloed.22 Uit een ander onlangs uitgevoerd onderzoek bleek dat PFAS in het drinkwater van 200 miljoen Amerikanen zit.23 Ook in Nederland zitten er kleine hoeveelheden PFAS in het drinkwater.24 PFAS zijn haast niet te vermijden.

Volgens de Amerikaanse CDC (Centers for Disease Control and Prevention) had 97 procent van de onderzochte Amerikanen PFAS in het bloed. Een onderzoek uit 2021, gepubliceerd in Nutrients, wijst erop dat andere factoren – waarop we wél invloed kunnen hebben – de effecten

van PFAS kunnen verkleinen.

Onderzoekers van de Universiteit van Illinois injecteerden muizen met prostaatkankercellen, zodat ze tumoren kregen. Wanneer de muizen vervolgens een dieet met vet voedsel en PFAS kregen, groeiden de tumoren sneller dan wanneer ze geen vet voedsel en geen PFAS kregen, of wanneer ze alleen vet voedsel of alleen PFAS kregen.25

HIIT-training helpt We hoeven je niet te vertellen dat lichaamsbeweging goed is tegen harten vaatziekten en goed voor je algehele gezondheid. Nieuw onderzoek laat zien dat HIIT-training extra goed is voor mannen die onder controle staan voor prostaatkanker, omdat ze een hoge PSAwaarde hebben. HIIT staat voor highintensity interval training. Hierbij doe je verschillende intensieve oefeningen die je afwisselt met korte pauzes.

Onderzoekers verdeelden 52 van deze mannen (gemiddelde leeftijd 63 jaar) in twee groepen. De ene groep deed 12 weken lang, 3 keer per week een HIITworkout op een loopband, de andere groep ging door met hun gebruikelijke, niet zo intensieve trainingsprogramma.

De workouts bestonden uit twee minuten inspanning op 85 procent tot 95 procent van de maximale hoeveelheid zuurstof die iemand tijdens het sporten kan gebruiken (VO2max); daarna twee minuten herstel bij 40 procent van de VO2max. Dit werd 5 tot 8 keer herhaald.

De mannen die de HIIT-training hadden gedaan, hadden lagere PSAwaarden dan degenen die hun gewone training hadden vervolgd.

Hun PSA-waarden veranderden langzamer in de loop van de tijd en prostaatkankercellen groeiden langzamer. Als extra voordeel waren hun hart en bloedvaten ook gezonder: een bonus volgens de onderzoekers, omdat mannen die onder controle staan gemiddeld drie keer zoveel kans hebben om aan hart- en vaatziekten te overlijden dan aan prostaatkanker.26

Ontbijtrecept van Kevin McNamara Ingrediënten: Ongeveer en halve kom havermout Lijnzaad Citroen Een halve sinaasappel Biologische tarwekiemolie Gekookt water Banaan (optioneel) McNamara mengt ‘s avonds een halve kom havermout, ongeveer 60 milliliter (4 eetlepels) lijnzaad, het sap (en vruchtvlees) van een halve sinaasappel en een hele citroen, en een paar druppels of een scheutje tarwekiemolie. Dat laat hij ‘s nachts staan. ‘s Ochtends kookt hij water en giet hij het kokende water over de pap om die te verwarmen. Een in plakjes gesneden banaan op de pap maakt het geheel af. ‘Voor mij is het magie’, zegt hij. ‘Je prostaat krimpt ervan. Bij mij heeft het gewerkt.’

BRONNEN

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

12

27

Urologia, 2019; 86(3): 145–7 Urology, 2019; 133: 11–15 Forefront, Volume 4, Issue 2, 2015 BJU Int, 2015; 115(5): 698–704 Cancer Epidemiol Biomarkers Prev, 2022; 31(1): 192199 Cleveland Clinic Newsroom, News Release Oct 28, 2021 Cell, 2020; 180(5): 862–77.e22 BMC Med, 2021; 19: 53 J Am Heart Assoc, 2017; 6(7): e004947 Eur Heart J, 2019; 40(7): 583–94 https://www.voedingscentrum.nl/ nl/gezond-eten-met-de-schijf-vanvijf/wat-staat-er-in-de-vakken-vande-schijf-van-vijf/vis-peulvruchtenvlees-ei-noten-en-zuivel.aspx Am J Clin Nutr, 2021; nqab365

13 Crit Rev Food Sci Nutr, 2003; 43(1): 1–18 14 Crit Rev Food Sci Nutr, 2019; 59(1): 141–58 15 Front Nutr, 2021; 8: 625185 16 Adv Exp Med Biol, 2021; 1291: 345–62 17 Biotechnol Adv, 2020; 38: 107343 18 Am J Cardiol, 2012; 110(1): 40–4 19 Reprod Toxicol, 2017; 69: 53–9 20 Int J Mol Sci, 2020; 21(2): 399 21 Environ Res, 2021; 194: 110690 22 J Expo Sci Environ Epidemiol, 2019; 29(2): 206–17 23 https://www.drinkwaterplatform. nl/7-vragen-over-pfas-in-drinkwater 24 Environ Sci Technol Lett, 2020; 7(12): 931–6 25 Nutrients, 2021; 13(11): 3902 26 JAMA Oncol, 2021; 7(10): 1487–95

Help acupunctuur de plaats te geven in de zorg die het verdient!

Meld u vandaag aan via www.npva.nl Zonder uw steun is acupunctuur onbereikbaar voor veel mensen die het nodig hebben. De Nederlandse Patiëntenvereniging voor Acupunctuur draagt bij aan betere therapieën, dekking via de zorgverzekering en belangenbehartiging voor leden.

Profiteer van ledenvoordeel Versterk de acupunctuur in Nederland en profiteer van de ledenvoordelen. Vanaf € 20,00 per jaar bent u al lid.* Als welkomstgeschenk ontvangt u het boek Met het oog op de naald,, u betaalt slechts de verzendkosten.

U ontvangt ook het verenigingsmagazine Acupunctueel!

Ga naar www.npva.nl om u aan te melden. Bent u al lid?

Geef dan aan iemand die de acupunctuur een warm hart toedraagt het NPVA-lidmaatschap cadeau! * Veel zorgverzekeraars vergoeden het lidmaatschap geheel of gedeeltelijk.

gratis

GEZONDHEIDSPOLITIEK

V

oel je je de laatste tijd teneergeslagen? Misschien omdat je jezelf ervan hebt overtuigd dat de wereld nooit meer zal zijn zoals vóór 2020. Of omdat de samenleving meer dan ooit op haar kop lijkt te staan.

Als we onszelf toestaan om langere tijd te zwelgen in deze moedeloosheid, lopen we een groot risico op achteruitgang. Daarom wil ik je enkele trucjes vertellen die mij helpen om een positieve kijk te behouden, ongeacht wat er in de wereld gebeurt.

De eerste is mezelf eraan herinneren dat het er, historisch gezien, tot nu toe niet zo slecht voor staat.

Mijn beide ouders groeiden op in door de nazi’s bezette gebieden tijdens de Tweede Wereldoorlog, mijn moeder in Griekenland, mijn vader in Nederland. Hun beide families waren nauw betrokken bij het verzet. Doordat voeding op rantsoen was, bracht de incidentele aankomst van voedsel grote vreugde. Maar de slechte dagen waren echt slecht.

Enkele van de ergste gebeurtenissen, die mij zo’n drie decennia nadat ze plaatsvonden, werden doorgegeven, blijven dienen als referentiepunt. Een daarvan was de dag in mei 1940 toen mijn vader en zijn jongere broer het bombardement op de Rotterdamse haven door de Luftwaffe zagen. Een ander was de keer dat nazisoldaten het huis van mijn grootouders binnendrongen met als doel alle Nederlandse mannen van 18 tot 45 jaar te grijpen om in Duitse fabrieken te werken.

Mijn grootvader had identiteitspapieren vervalst voor mijn toen 18-jarige vader om hem een ​​ jaar jonger te laten lijken. Hij had mijn vader ook dagenlang tussen de vloerplanken verstopt en tijdens razzia’s hoorde mijn vader vlak boven zich het gestamp van Gestapo-laarzen.

Rob Verkerk

BENADRUKHETPOSITIEVE Het is belangrijk om positief te blijven, ook als alles somber lijkt, zegt Rob Verkerk geopolitieke verschuivingen die tegenwoordig om ons heen plaatsvinden, kunnen ze putten uit hun uitgebreide en diverse levenservaringen, waarmee ze me helpen om wat er gebeurt in perspectief te zien.

Waar ik me nog het meest aan laaf, is aan hun positieve houding, hun levenslust en de nieuwsgierigheid naar informatie die hen elke dag bezighoudt.

Er bouwt zich een verzets-

Dan was er de goede vriend van mijn vader, een dichter en telegrafist die de straat op stormde om het nieuws van de Duitse militaire overgave te schreeuwen, om daar te worden neergeschoten door Duitse soldaten.

In Athene, Griekenland, ging het niet veel beter met mijn moeder en haar familie. Bijzonder gedenkwaardig is het verhaal van hoe goede vrienden en medeverzetswerkers door een Duits

Als we onszelf toestaan te zwelgen in moedeloosheid, dan lopen we een groot risico op achteruitgang. beweging op, net als in de bezette gebieden van de Tweede Wereldoorlog. Meer specifiek, Klaus Schwab en zijn soortgenoten op het World Economic Forum moeten nog maar zien of hun ‘transhumanisme’-plan om de wereld te 'resetten', de fusie van mens en technologie – waarbij ‘designerwezens’ met bewerkte genomen en kunstmatige herinneringen in ons midden zullen lopen – wel ten uitvoer zal worden gebracht.

Als je nieuwsgierig bent naar wat ze voor ons in petto hebben, bekijk dan Schwabs boek uit 2016, The Fourth Industrial Revolution. Dit komt op mij over als een wereldwijde invasie van het Derde Rijk op steroïden: een

troepentransportschip naar de bergen in de buurt van Athene werden gebracht, zoals gebruikelijk was waar dwangarbeid nodig was.

Ze groeven sleuven waarvan ze dachten dat ze dienden voor de fundering van een gebouw, maar ze ontdekten dat ze hun eigen graven hadden gegraven.

We nemen een ernstig risico als we niet leren van de geschiedenis.

Mijn eigen ouders, hoewel niet joods en dus niet in dezelfde mate vervolgd, zijn nu in de negentig, leven nog steeds onafhankelijk en beschikken nog over hun volledige mentale vermogens. Volledig in contact met de gezondheidszorg-, sociale, politieke en

zo fundamentele verandering voor de mensheid dat, als we het zouden laten gebeuren, we zouden moeten accepteren dat onze soort voor altijd verloren was.

De tweede techniek die ik gebruik, houdt in dat ik er helemaal buiten ga staan. Ik geloof dat dit nodig is als we positief willen blijven en erop vertrouwen dat de groeiende solidariteit die zich aandient voldoende zal zijn om Schwabs plan op de pagina’s van zijn boek te laten staan.

In een wereld waarin iedereen op zoek is naar informatie, lijkt het misschien vreemd dat vrijheid van informatie een onderdeel kan zijn van de oplossing.

Stilte van binnen zorgt voor opbouw van kracht en veerkracht in lichaam, geest en ziel, in die volgorde. Mensen zijn al eeuwenlang bezig met religieus en spiritueel streven, omdat ze daar voordeel bij vinden.

Ik ben van mening dat degenen die geen tijd maken om te bidden, te mediteren of mindful te worden er niet in zullen slagen de noodzakelijke psychologische en geestelijke kracht op te bouwen om het hoofd te bieden aan wat nog komen gaat.

Dit betekent niet noodzakelijkerwijs urenlang in kleermakerszit op een bergtop zitten. Het kan betekenen dat je simpelweg de manier waarop je je geest gebruikt, verandert tijdens het water koken of fietsen. Of het kan zijn diep naar binnen gaan, geholpen door de resonantie van helende kristallen.

Welke manier je ook kiest om deze innerlijke kracht op te bouwen, samen met mijn eerste gedachtespel over behouden van historisch perspectief kan het zorgen voor de benodigde veerkracht in deze uitdagende tijden.

Dr. Robert Verkerk is (wetenschappelijk) directeur van de Alliance for Natural Health International, een consumentenbeweging die zich inzet voor de bescherming van ons recht op natuurlijke gezondheidszorg en voeding. Indien je meer wilt weten of wilt meehelpen, kun je kijken op de site van ANH (www.anh-europe.org) of op Facebook of Twitter (www.facebook.com/ANHInternational, www.twitter.com/anhcampaign).

29

GEZOND LEVEN

De afgelopen jaren hoor je steeds vaker over ‘oncologische beweegprogramma’s’.

Het idee ervan is dat lichaamsbeweging als een vorm van kankerbehandeling wordt beschouwd

e i energ

Weer

na kanker

30

GEZOND LEVEN

I

een sportschool sport. Buiten bewegen is nóg gezonder dan binnen, omdat dit zorgt voor een hogere stressreductie dan in een kunstmatige omgeving, het is ontspannend, het versterkt je immuunsysteem en je slaapt beter.

Als je een tijdje inactief bent geweest, is de kans groot dat je een deel van je spierkracht kwijt bent. Dat verklaart waarom bijvoorbeeld traplopen of opstaan van je stoel vermoeiender is dan daarvoor. Dan helpt weerstandstraining om je functionele kracht weer op te bouwen.

Naast het verlies van spierkracht kun je door kankerbehandelingen ook stijve of pijnlijke gewrichten krijgen en een kleiner bewegingsbereik. Je kunt beweging dan inzetten om de pijn te verlichten en kracht op te bouwen in je bindweefsel: de pezen en banden die je gewrichten ondersteunen en ervoor zorgen dat ze mobiel blijven.

Sommige hormonen die bij kanker worden voorgeschreven, worden in verband gebracht met verminderde botdichtheid. Maar gelukkig zijn er aanwijzingen dat zogenaamde gewichtdragende oefeningen het verlies van botmineralen kunnen vertragen.

Soms verbeteren ze de botdichtheid zelfs.

Ook is er specifiek bewijs dat beweging, maar wel met de juiste techniek, lymfoedeem helpt te voorkomen en te Zinvol Regelmatig bewegen heeft veel psychische beperken. en emotionele voordelen. Het helpt mensen depressie, angst en vermoeidheid Intensiviteit Volgens Cancer Research UK kan elke het hoofd te bieden. Hardlopen en soort kankerbehandeling – operatie, tuinieren hebben mij absoluut gered toen ik de diagnose borstkanker kreeg en bestraling, chemo’s, immunotherapie en hormonen – vermoeidheid veroorzaken. geopereerd moest worden.

Een van de redenen dat beweging zinvol Beweging kan helpen om weer een is voor kankerpatiënten is dat het helpt je normaal leven te leiden, weer meer jezelf eetlust terug te krijgen, waardoor je meer te worden of je eigen ‘nieuwe gewoonten’ te vinden. Het kan helpen je energie terug voedingsstoffen binnenkrijgt. En het bevordert je nachtrust. Die twee zaken op te krijgen.

Maar beweging moet wel aanvoelen hun beurt versterken het gevoel dat je in alsof je echt iets aan het doen bent: als evenwicht bent en het aankunt. je bijvoorbeeld wandelt, moet dat geen Bewegen in de buitenlucht heeft slenteren zijn. Ongeacht de snelheid die nog meer voordelen. Van bewegen in je bereikt, moet je zo doelbewust en snel de natuur, zogeheten green exercise, wandelen als voor jou comfortabel is. weten we dat het ons mentale en Dat is omdat het bewijs in de genoemde emotionele welzijn nog eens extra onderzoeken steevast gebaseerd is op bevordert. De reden daarvoor is deels ‘matig intensieve lichaamsbeweging’, dat je lichaam endorfine aanmaakt bij tenzij anders vermeld. Eén onderzoek beweging: ons ‘gelukshormoon’. Dit wijst bijvoorbeeld op een specifiek is overigens ook als je bijvoorbeeld in

n 2018 kreeg dit idee internationale erkenning toen de Clinical Oncology Society van Australië een officieel standpunt innam dat wereldwijd de krantenkoppen haalde. De vereniging adviseerde op basis van wetenschappelijk bewijs om lichaamsbeweging aan elke kankerpatiënt voor te schrijven, zoals je ook een medicijn voorschrijft. En ze ging nog verder: ze stelde dat lichaamsbeweging onderdeel moest worden van de standaard kankerzorg en dat het schadelijk is om dat niet te doen.1 Dat gaat misschien tegen onze intuïtie in. Toch zijn er duidelijke aanwijzingen dat lichaamsbeweging mensen helpt om met kankergerelateerde vermoeidheid om te gaan. En soms kan beweging het risico op vermoeidheid of de ernst ervan verminderen.

De gegevens laten een duidelijke samenhang zien tussen beweging en minder vermoeidheid. Vooral als je mensen aanmoedigt om regelmatig te bewegen in plaats van af en toe, en met een haalbare intensiteit en duur. Er zijn ook aanwijzingen voor de positieve effecten van lichaamsbeweging met een hogere intensiteit.

verband tussen wandeltempo en overleving na kanker.2 Vermoeidheid is een groot probleem bij mensen die kanker hebben overleefd. Het is misschien wel de meest voorkomende bijwerking. Niet iedereen noemt het ‘vermoeidheid’: ook ‘moe’, ‘uitgeput’ en ‘geen energie’ worden gerapporteerd door 95 procent van de mensen met kanker.3 Matig intensieve lichaamsbeweging betekent vaak dat je bezig bent op 70 procent van je maximale hartslag. Het is zó intensief bewegen dat je het warm krijgt en eigenlijk een laagje kleding uit wil trekken. Je ademhaling is dieper en sneller dan normaal, maar je kunt nog steeds korte zinnen zeggen.

Dat klinkt misschien als veel te veel inspanning voor jou, vooral in de beginperiode. Als je dat herkent, maak je dan geen zorgen: blijf jezelf gewoon voorzichtig pushen om zo hard te werken als je redelijkerwijs kunt.

Als je na je kanker begint met wandelen of met welke cardio-oefening dan ook, wen jezelf er dan aan om een tempo aan te houden waarbij je een beetje buiten adem raakt en doe dat gedurende een zo groot mogelijk deel van je wandeling.

High Intensity Interval Training (HIIT) is een heel populaire manier van bewegen geworden. Het blijkt dat trainen in korte periodes van intensieve training net zo effectief is als de traditionele matige inspanning. Uit een onderzoek uit 2018 onder mannen die herstelden van teelbalkanker, bleek dat ‘HIIT de vermoeidheid na de behandeling significant verbeterde.’4 Een onderzoek dat het jaar daarop werd gepubliceerd, sloot daarbij aan: HIIT bleek even effectief tegen vermoeidheid als matig intensieve lichaamsbeweging.5 Krachttraining Ook voor krachttraining is een grote, vaak genegeerde rol weggelegd bij het overwinnen van vermoeidheid.

Als je sterkere spieren krijgt, dan wordt het dagelijks leven – traplopen, boodschappen tillen – minder vermoeiend. Uit klinische studies blijkt dat een combinatie van cardio- en weerstandstraining de beste manier is om je beter te gaan voelen na kanker.6 Die krachttraining hoeft niet ingewikkeld of tijdrovend te zijn: het

Het gaat misschien tegen onze intuïtie in, toch zijn er duidelijke aanwijzingen dat lichaamsbeweging mensen helpt om te gaan met kankergerelateerde vermoeidheid. En soms kan beweging het risico of de ernst van de vermoeidheid verminderen 31

GEZOND LEVEN

enige wat je hoeft te doen, is een gewoonte ontwikkelen waarbij al je belangrijke spieren tegen weerstand worden getraind. Begin met weerstandsbanden in plaats van gewichten: die zijn makkelijk, verstelbaar en goedkoop. En je loopt minder kans op blessures dan met gewichten.

Een literatuurstudie van 34 gecontroleerde onderzoeken naar lichaamsbeweging en kanker liet een vermindering van vermoeidheid en depressie zien en een verbetering van de kwaliteit van leven bij mensen die lichamelijk actief waren. Vooral bij mensen met borstkanker waren de psychische resultaten opvallend positief.7 Een Australische studie keek naar psychische problemen bij mannen met prostaatkanker. De bevindingen waren heel duidelijk: lichaamsbeweging kan helpen, maar het helpt beter als je dat op de juiste intensiteit doet. Het maakt niet uit of je aerobe training of weerstandstraining doet: zolang de lichaamsbeweging een matige tot hoge intensiviteit heeft, helpt het om symptomen van depressie en angst te verminderen.8 Een veel kleinschaliger onderzoek wees uit dat beweging de geestelijke gezondheid van mensen met hersentumoren kan verbeteren.9 Je botten Er is een sterk verband tussen de gezondheid van de botten en je hormoonhuishouding. Vandaar dat bepaalde kankerbehandelingen invloed hebben op je botdichtheid. Dat geldt vooral voor een behandeling van borstkanker die de oestrogeenspiegel verlaagt.

Denk aan chemotherapie die een vervroegde overgang veroorzaakt en medicijnen als Zoladex of aromataseremmers (anastrozol, exemestaan of letrozol). Bestraling van of een operatie aan de eierstokken kan ook de botdichtheid beïnvloeden.10 Ook is bekend dat antihormonale therapie bij mannen met prostaatkanker een verminderde botdichtheid veroorzaakt. En mensen die als kind acute lymfoblastische leukemie (ALL) hebben gehad, hebben later in hun leven meer risico op een verminderde botdichtheid.

Er is veel bewijs dat beweging de botdichtheid herstelt. Vooral gewichtdragende oefeningen – waarbij je je lichaamsgewicht van de ene voet op de andere verplaatst – zijn nuttig. Het effect van die gewichtsverplaatsing is namelijk dat je botten schokken te verduren krijgen. Die schokken zetten je botten aan tot herstel.

Verreweg het beste is om aerobe, gewichtdragende oefeningen – op je benen staan en buiten adem raken – te combineren met krachttraining: sterke spieren kweken. Als vrouwen met borstkanker dat doen tijdens hun chemotherapie, helpt dat om de botdichtheid te behouden, ontdekten Schwartz11 en Almstedt.12 Hetzelfde geldt voor mannen die een hormoonbehandeling kregen voor prostaatkanker: ze verbeterden hun botmineraaldichtheid door aerobe oefeningen te combineren met krachttraining.13 De combinatie van strek-, ademhalings- en ontspanningsoefeningen bij yoga kan helpen

Hoe werkt een gewichtdragende oefening?

Als je een pot suiker, een blik gemalen koffie of de pepermolen bijvult, tik je tegen de zijkant. Het schokken zorgt ervoor dat de inhoud dichter op elkaar gepakt wordt. In wezen werken gewichtdragende oefeningen op dezelfde manier op je botdichtheid: de schokken die je tijdens het bewegen ondergaat, stimuleren je botten tot een steviger opbouw.

Voorbeelden van gewichtdragende oefeningen zijn:

Joggen Dansen

Tennis

Wandelen en Nordic walking

Golfen Traplopen

Tai chi

Yoga

Een combinatie van cardio- en weerstandstraining is de beste manier om je beter te gaan voelen na kanker 32

tegen lymfoedeem, maakt niet uit op welke plek.

Dat komt doordat het een holistische vorm van lichaamsbeweging is, die invloed heeft op het hele lichaam. Ook zijn er yogahoudingen voor het gezicht, de nek en de schouders die specifiek helpen bij lymfoedeem in het hoofd en de nek. Maar let op: sommige yogahoudingen (zoals de neerwaartse hond en kindhouding) zijn juist ongeschikt voor mensen met lymfoedeem, afhankelijk van de plaats van de zwelling.

Soms krijgen mensen met borst-, prostaat- en bepaalde gynaecologische soorten kanker een langdurige hormoonbehandeling om te voorkomen dat de kanker terugkomt of om de progressie ervan te vertragen. De bijwerking kan mensen vatbaar maken voor verminderde botdichtheid, spierverlies, gewichtstoename en meer lichaamsvet.

GEZOND LEVEN

Nordic walking: de perfecte manier van bewegen

Kankerbehandelingen kunnen op korte termijn ook spieratrofie veroorzaken: het dunner en zwakker worden van je spieren. Dat maakt dat je je slap en vermoeid voelt. Het is een veel voorkomende bijwerking van hormoonbehandeling bij prostaatkanker en het is een van de belangrijkste redenen voor mannen die prostaatkanker hebben gehad om de rest van hun leven krachttraining te doen.14 Een andere aandoening die kan ontstaan bij kanker is cachexie: een blijvend verlies van gewicht en spiermassa. Het komt vaak voor, vooral bij alvleesklier-, maag- en slokdarmkanker. Het wordt in verband gebracht met ontsteking en de stofwisseling.

Verschillende klinische studies adviseren progressieve krachttraining om cachexie en het risico daarop te verminderen.15 Elke dag actief Het American College of Sports Medicine (ACSM) stelt dat we allemaal moeten streven naar: • minimaal 150 minuten aerobe lichaamsbeweging (dat betekent dat je adem versnelt) per week; • minimaal 2 keer per week weerstandtraining (krachttraining) met minstens 1 dag ertussen; • elke dag je belangrijkste spiergroepen strekken.

‘Exercise snacks’ Een goede manier om met kleine stapjes je activiteiten op te voeren, is door met tussendoortjes te beginnen: letterlijk iets kleins en lichts, in plaats van een groot feestmaal! Exercise snacks zijn oefeningen die heel kort duren – bijvoorbeeld 20-60 seconden – die je zo vaak doet als je wilt. Ze worden ook wel ‘beweegpauzes’ genoemd. Het concept wordt onderzocht door een paar wetenschappers die ook betrokken waren bij het bedenken van HIIT:16 ze ontdekten dat lichamelijke activiteit in korte, intensieve porties verrassend effectief kan zijn. Een paar voorbeelden: • Oefen je kernspieren (spieren van je romp) of doe bekkenbodemoefeningen als je in het openbaar vervoer staat.

• Ga in een goede houding zitten en probeer dit een bepaalde tijdsduur vol te houden. Ga op een Zwitserse bal zitten of ga op een Bosubalanstrainer staan.

• Doe squats tijdens de afwas, lunges tijdens het tandenpoetsen en strekoefeningen als je op de waterkoker staat te wachten.

• Beweeg tijdens de reclameblokken op tv.

• Neem een pauze tijdens je werk om de trap op en neer te lopen of loop stevig door naar het einde van de tuin.

• Een paar waarschuwingen: bewegen mag geen pijn doen. Als dat wel gebeurt, stop dan. Ga na of je houding en techniek correct zijn en of je de hoeveelheid weerstand niet te snel en te sterk hebt opgehoogd. Begin licht en bouw het in de loop van de tijd op.

• Vermijd oefeningen als je cellulitis hebt. Vermijd krachtoefeningen als je in de afgelopen acht weken bent geopereerd.

• Gaat je aangedane arm, been of plek snel zwaarder aanvoelen of opzwellen? Krijg je pijn tijdens het bewegen? Vraag dan advies aan een oncologieverpleegkundige, fysiotherapeut of arts.

Overgenomen uit het boek Get your oomph back van Carolyn Garritt (Hammersmith Health Books, 2021) BRONNEN

1 Med J Aust, 2018; 209(4): 184–7 2 Cancer Epidemiol Biomarkers Prev, 2021; 30(4): 690–8 3 Cancer Research UK, 2020.

4 Br J Cancer, 2018; 118(10): 1313–21 5 J Cancer Surviv 2019; 13(2): 205–23 6 Oncol Hematol Rev, 2012; 8(2): 81–8 7 BMJ, 2012; 344: e70 8 Prostate Cancer Prostatic Dis, 2021; 24(3): 758–66 9 Integr Cancer Ther, 2016; 15(2): 190–6 10 Cancer Research UK, 2021.

Osteoporosis risk and hormone therapy. www. cancerresearchuk. org 11 Oncol Nurs Forum, 2007; 34(3): 627–33 12 Bone Rep, 2016; 5: 274–9 13 Curr Oncol, 2011; 18(4): 163–72 14 BMC Cancer, 2018; 18(1): 368 15 Nat Rev Clin Oncol, 2013; 10(2): 90–9 16 Beyond, University of British Columbia, “How to work ‘exercise snacks’ into your day. beyond. ubc.ca

33

Nordic walking is voor iedereen een geweldige manier van bewegen, maar voor mensen met kanker is het helemaal perfect. Ik heb er veel aan gehad toen ik van borstkanker herstelde.

Het fungeerde als een opstapje van rustig wandelen naar weer kunnen hardlopen. Ik ben ervan overtuigd dat het bij mij heeft geholpen om de postoperatieve zwelling te verminderen en om mijn arm weer volledig te kunnen bewegen.

Nordic walking is gebaseerd op langlaufen en is een buitenactiviteit waarbij je je hele lichaam gebruikt zonder je rug, knieën en enkels te zwaar te belasten. Het is sporten met een intensiteit waarbij je kunt kletsen en lachen, en tegelijk sterker wordt en een voldaan gevoel krijgt.

Bij nordic walking train je je hele lichaam.

Bovendien is het zwaar genoeg, maar niet te zwaar en je kunt het aanpassen aan hoe fit je bent.

Voor de meeste mensen zal het aanvoelen als een pittige, energieke wandeling, maar zonder het ‘ik-krijg-geen-lucht’-gevoel, dat je bij hardlopen kunt hebben.

Het verschil tussen nordic walking en stevig wandelen of wandelen met wandelstokken zit in de manier waarop je de stokken gebruikt om je lichaam vooruit te duwen. Wandelstokken, ook wel trekkingstokken genoemd, gebruik je om je evenwicht te bewaren tijdens het lopen.

Maar nordic walking-stokken zijn bedoeld om de beweging te versterken.

Nordic walking-stokken raken bij je voeten de grond en je duwt ze naar beneden en naar achteren: zo zorgen ze dat je lichaam omhoog en naar voren beweegt. Je hebt een speciale strap om je hand die aan de stok vastzit, zodat je die niet stevig vast hoeft te houden en hem niet snel verliest.

Je versterkt je schouders, armen en romp met deze beweging en de voortstuwing geeft je de extra impuls geeft om sneller en krachtiger te lopen.

Je komt dan in een fantastisch ritme, waarbij de stokken je helpen meer te doen en je gebruikt je lichaamskracht om ze weg te duwen, waardoor je aan je kracht en conditie bouwt.

Wandelen met nordic-walking geeft een heerlijk gevoel. Ik heb mensen weleens horen zeggen dat ze het gevoel hebben dat ze vliegen.

VIJF VRAGEN OVER

Vijf vragen over

Craniosacraal therapie Craniosacraal therapie, kortweg cranio genoemd, is een behandelmethode die op unieke wijze lichaam en geest verbindt. Cranio kijkt naar de gehele mens in zijn hulpvraag en niet alleen naar de symptomen. En daarbij staat de fascie, ofwel het bindweefsel, centraal.

We zijn hierover in gesprek gegaan met Maarten Slutter, gepassioneerd craniotherapeut.

34

VIJF VRAGEN OVER

A

l tijdens zijn studie fysiotherapie zat Maarten Slutter met een aantal vragen waarop hij de antwoorden niet vond. Vragen als hoe het kan dat lichamelijke klachten na een aantal weken steeds weer terugkomen. En hoe het komt dat iemand met een te verwerken verlies lichamelijke klachten ontwikkelt. Zijn afstudeerscriptie in de fysiotherapie ging dan ook over de mens in relatie tot zijn klacht. In de craniotherapie vond hij de antwoorden op zijn vragen.

Vraag 1 Wat is craniosacraal therapie?

Het craniosacraal systeem strekt zich uit van de botten van je schedel (cranium) tot het heiligbeen (sacrum).

Het is het gebied waarbinnen de hersenen en het ruggenmerg functioneren. Deze worden omgeven door bindweefselvliezen waarbinnen beschermende hersenen ruggenmergvloeistof ritmisch beweegt en stroomt.

Via cranio kan met zachte behandeltechnieken verstoring en spanning in het craniosacraal- en bindweefselsysteem opgemerkt en behandeld worden.

De oorzaak van klachten ligt vaak elders, bijvoorbeeld in de spanning van de fascie (bindweefsel). Zo ligt de oorzaak van nekklachten meestal niet in de nek. Spanning vanuit de fascie uit het buikgebied kan de reden zijn. Fascie verbindt het hele lichaam. Het zit om alle organen, zenuwen, bloedvaten, hersenen, maar ook om het ruggenmerg en de spieren. En deze spanning in de fascie kan zowel een lichamelijke, emotionele of stressfactor als oorsprong hebben. Meestal is het een combinatie van deze factoren. Craniosacraal therapie werkt op de oorzaak of betekenis van stress, een fysieke klacht of een emotioneel trauma.

Vraag 2 Hoe gaat een craniotherapeut te werk?

Craniosacraal therapie werkt direct op het bindweefsel, ofwel de fascie. De therapeut zal met zachte aanraking het hele lichaam onderzoeken op spanning in de fascie. Soms, afhankelijk van de hulpvraag, zal de therapeut zich vooral richten op de plek waar de meeste fasciespanning in het lichaam voelbaar is.

Daar kan hij gedurende de behandeling blijven en via ondersteunende, open vragen helpen om de oorzaak en de betekenis van de fasciespanning helder te krijgen voor de cliënt.

Bij cranio wordt de cliënt door de aanraking uitgenodigd zichzelf te gaan voelen in bijvoorbeeld ontspanning, kracht, blijheid, angst, verdriet, pijn of boosheid.

De craniotherapeut ondersteunt in het loslaten, het ontspannen van de fasciale spanning, zowel op fysiek als emotioneel gebied.

Vraag 3 Wat voor opleiding heeft een craniotherapeut?

Er zijn in Nederland twee opleidingen met een deeltijd 4-jarig erkend hbo-traject. Met het diploma craniotherapeut kan de therapeut zich aansluiten bij diverse beroepsverenigingen. In de opleiding is er naast de therapeutische ontwikkeling in fysieke en emotionele ondersteuning van de cliënt ruimte voor persoonlijke ontwikkeling.

Vraag 4 Wat is de onderbouwing van craniotherapie?

Dr. John Upledger heeft de craniosacraal therapie ontwikkeld vanuit de osteopathie en de craniale osteopathie. Cranio is vooral empirisch ontstaan vanuit observaties en reacties die Upledger tegenkwam tijdens zijn behandelingen van cliënten. Er is steeds meer onderzoek voorhanden dat de werking van cranio onderbouwt (onder andere door de Fascia Research Group, Duitsland). Daarbij wordt duidelijk dat de manier van aanraken een grote positieve invloed heeft op het ontspannen van de fascie en wordt ook het belang van interoceptie (bewust worden van wat je voelt in je lichaam) duidelijk.

JUIST BIJ EEN COMBINATIE VAN EEN LICHAMELIJKE HULPVRAAG MET EEN EMOTIONELE COMPONENT OF OMGEKEERD, IS CRANIO GESCHIKT 35

Vraag 5 Wanneer wordt craniotherapie ingezet?

De hulpvraag kan zowel lichamelijk als emotioneel zijn.

En juist bij een combinatie van een lichamelijke hulpvraag met een emotionele component of omgekeerd, is cranio geschikt. Zoals bijvoorbeeld bij iemand nek- en hoofdpijnklachten die in een moeilijke en stressvolle fase in zijn of haar leven zit. Vaak komen mensen bij een craniotherapeut als bijvoorbeeld fysiotherapie onvoldoende helpt bij hun fysieke klachten. Of als alleen praten bij een psycholoog of psychotherapeut niet afdoende helpt bij de emotionele hulpvraag. Door de respectvolle, zachte technieken is cranio voor iedereen geschikt, ook voor kinderen en (huil)baby’s.

Vergoeding: Diverse aanvullende verzekeringen vergoeden cranio gedeeltelijk. Vraag dit na bij je zorgverzekeraar.

Verwijzing: Niet noodzakelijk, cranio valt onder de eerstelijnszorg.

Meer info: www.cranionederland.nl Maarten Slutter is gepassioneerd craniotherapeut (CST-D) met een kinderaantekening.

Hij heeft sinds 2004 zijn eigen praktijk in Arnhem (www.cranioarnhem.nl). Bij het Upledger Instituut Nederland is hij actief als docent Craniotherapie, in alle vier de leerjaren en bij de masterclasses, en daarnaast maakt hij deel uit van het management.

GEZOND LEVEN

Volg je onderbuikgevoelens

Slaap en darmgezondheid gaan hand in hand, zegt mindsetcoach Cara WheatleyMcGrain. Hier lees je hoe je je slaap kunt stimuleren om je darmmicrobioom te verbeteren en vice versa

36

GEZOND LEVEN

S

laap geneest. Zo simpel is het. Wanneer we slapen, krijgt het lichaam de kans om te rusten en te resetten.

Wanneer we niet voldoende slaap krijgen, kunnen we te maken krijgen met een hele reeks fysieke en mentale gezondheidsproblemen.

De trieste realiteit is dat we in steeds slapelozere tijden leven.1 Slecht slapen speelt vrijwel zeker een sleutelrol bij angst en stress. Studies tonen aan dat slechts twee dagen te weinig slaap cortisolspiegels en ontstekingniveaus kunnen verhogen, wat van invloed is op de balans van onze darmbacteriën.2 Sterker nog, vermoeidheid en obesitas gaan vaak hand in hand. Gebrek aan slaap zorgt ervoor dat we op zoek gaan naar energiebronnen: suiker en vet. We worden aangetrokken tot voedingsmiddelen, die de minder gezonde bacteriën in ons microbioom voeden. Dit kan een negatieve spiraal creëren, waardoor ons microbioom wordt verstoord en ontstekingen toenemen en we ons vervolgens moe en

niet lekker voelen. Het waarborgen van een goede nachtrust is dus een essentieel onderdeel van de bescherming van je darmen.3 De eenvoudigste, meest praktische stap die je kunt nemen om je slaap te regelen, is om je slaapkamer te heroveren. Het doel van je slaapkamer is om te slapen en seks te hebben. Als je moeite hebt met slapen, kijk dan naar de ruimte die je jezelf ‘s nachts geeft en vraag jezelf eerlijk af, is deze geschikt voor het doel? Zou je deze ruimte aan een goede vriend of vriendin aanbieden zoals deze nu is? Zo nee, waarom niet?

Zodra je je slaapkamer hebt gereorganiseerd, is het tijd om een aantal nieuwe liefdevolle slaaprituelen te creëren.

Een kleine ceremonie kan helpen om gezonde gewoonten te creëren die een bewuster leven ondersteunen, wat zal leiden tot een betere slaap. Maar je wilt niet de ene set beslommeringen vervangen door een andere, dus vermijd iets dat te zwaar of ritueel is.

Bepaal eerst hoeveel dingen je slaap binnendringen en probeer dan de volgende zes stappen om je slaap te opwaarderen.

Zes stappen naar een rustgevende slaap

met dieren tonen aan dat zij op een prebiotisch dieet meer tijd doorbrachten in de herstellende, non-rapid-eyemovement- (NREM-)slaap. Na stress brachten ze ook meer tijd door in de REM-slaap (rapid-eye-movement), wat van cruciaal belang is voor het herstel van stress.7 Vermijd verzadigd vet, koolhydraten en voedingsmiddelen met een hoog suikergehalte, vooral voor het slapengaan, omdat ze de slaap kunnen verstoren door de bloedsuikerspiegel te destabiliseren.

Dus een ontstekingsremmende levensstijl, mediterraan of plantaardig, helpt de nachtrust om verschillende redenen: door een gezond microbioom te ondersteunen, angstniveaus te verminderen en verlaging van ontstekingen in de hersenen te bevorderen.

Er zijn duidelijke verbanden tussen de samenstelling van het darmmicrobioom, slaapfysiologie, het immuunsysteem en cognitie, waar het nieuwe onderzoeksveld van de psychobiotica inzicht in begint te geven. De relatie tussen onze darmen en onze hersenen is een opwindend onderzoeksgebied. Dus houd dit in de gaten.

1. Eet voor een betere nachtrust Een gezond microbioom helpt ons goed te slapen en er is een heel vakgebied dat zich hiermee bezighoudt. Mensen met gezonde, diverse darmmicrobiota met hoge niveaus van de bacteriesoort Bacteroidetes, die tot de normale flora van de dikke darm behoort, hebben een diepere, efficiëntere slaap.4 Voedingsmiddelen met veel vezels en rijk aan eiwitten bevorderen een hogere slaapkwaliteit.5 Denk dus aan probiotica, zoals Lactobacillus en Bifidobacteriën, voor een rustgevend effect.6 Prebiotisch rijk voedsel, zoals knoflook, artisjok en uien, kan helpen om de slaap te verbeteren en je darmmicrobiota te ondersteunen.

Nog fascinerender is hoe wat we eten niet alleen van invloed kan zijn op de hoeveelheid slaap die we krijgen, maar ook op de kwaliteit. Recente studies 37

GEZOND LEVEN

2. Drink voor een betere nachtrust Probeer in de winter een glas warme tryptofaanrijke amandelmelk met een beetje serotoninerijke geraspte verse nootmuskaat voor het slapengaan.

Meng het in de zomer met kamille of valeriaanthee. Je moet het goed timen, zodat je ’s nachts niet naar het toilet moet om te plassen. Kies je meest dierbare mok of een mooi kopje op een schoteltje. Om het gevoel van een ritueel te intensiveren, steek je een geurolie aan (voeg een paar druppels rustgevende lavendel toe) en creëer zo een moment van rust om het einde van je dag te markeren, een scharnierpunt waarna je gaat slapen.

Vermijd alcohol, cafeïne en energiedranken. Dit zijn allemaal slaapverstoorders.

3. Laat ballast vallen Zorgen en angst zijn de vijanden van slaap, dus probeer deze eenvoudige methoden om gedachten die je zorgen baren, te kalmeren.

Journaling. Als je altijd bezig bent met een overactieve geest, geef jezelf dan de ruimte. Vertrouw al die zorgen aan papier toe voor je in bed stapt. Julia Cameron, de auteur van The Artist’s Way (Souvenir Press, 2020), pleit voor Morning Pages, een drie pagina’s lange stroom van gedachteloos schrijven, wat je ‘s ochtends als eerste doet, als een manier om het onbewuste, dat zo nauw is verbonden met onze onderbuikinstincten, vrij spel te geven in ons leven.

Zorgenpotje. Een manier om zorgen direct voor het slapengaan te parkeren, is door een zorgenpotje te maken om al die onvolledige takenlijstjes op te slaan en zo te voorkomen dat ze in de kleine uurtjes door je hoofd blijven dwarrelen.

Leer je slaap kennen. Ik heb geleidelijk en met humor mijn innerlijke slapeloosheid leren kennen. Dus nu weet ik wat helpt als ik om 3 uur ‘s nachts

Tip om je darmen lief te hebben Neem na het eten een kopje carminatieve (gasverwijderende) muntthee. Munt is een gemakkelijk groeiende vaste plant. Pluk een paar takjes en voeg toe aan heet water, laat een paar minuten trekken en geniet van een zelfgekweekte biologische muntthee.

Reorganiseer je slaapkamer voor een betere nachtrust de gevoeligheid voor licht in onze • Investeer in een matras waar je fysiologie is geïntegreerd. We hebben helemaal in zou willen zinken. Een fotoreceptoren in ons lichaam die wat goedkopere manier om dit onze hormonen beïnvloeden. te doen, is een hoogkwalitatieve dekmatras te nemen.

• Kies natuurlijke materialen voor je beddengoed (zie ook p56) en • Draai de verwarming omlaag. Een nachtkleding (als je die draagt) van koele slaapkamer helpt om te slapen.

100 procent katoen, zijde of bamboe.

• Ga voor eenvoud en zachte kleuren.

Gebruik aromatische geuroliën en Kleuren genereren lichtgolflengten geen kunstmatige luchtverfrissers of die de hartslag kunnen doen geurstekkers. (Het is belangrijk om versnellen of verminderen. Kies een de chemische voetafdruk in je huis te kleurschema met zachtblauwe, witte 1 verminderen; pure essentiële oliën of zachtgroene tinten. hebben ook een fysiologische impact • Ruim op. Je slaapkamer is niet op je hormonen.) Zet ook zuurstof bedoeld voor je wasmand, speelgoed producerende en luchtzuiverende van je kinderen of rommel van je planten in je slaapkamer (aloe vera, thuiswerkplek. vredeslelie en gerbera’s).

• Koester het duister. Slaap heeft duisternis nodig, maar het kunstmatige licht van onze BRONNEN leefomgeving verbergt de sterren en 1 Universiteit van Melbourne, okt 2018. How do different colours effect your mood, judgement an physiology?, sijpelt door de gordijnen.2 Investeer blog.unimelb.edu.au in verduisterende gordijnen. Dit is 2 National Geographic, April 2019. Our nights are getting brighter, and Earth is paying the price. vooral belangrijk in de zomer, omdat nationalgeographic.com

wakker word in de overtuiging dat ik een email moet sturen of een maaltijd moet voorbereiden. Ik praat al een tijdje met mijn slaap en nu zijn we redelijk close. Ik steun hem in de rug en dat weet hij. Als het tussen hem en mijn werk gaat, wint hij elke keer. Alleen dat al lijkt hem te kalmeren.

Zoek een rustgevende podcast en je hebt een nachtelijke vriendje en troost wanneer nodig.

4. Probeer mindful te bewegen Een beetje tijd investeren overdag om je nachtelijke gewoonten in je geest te 38

herformuleren, is een daad van voor jezelf zorgen. Slaap is loslaten, maar wanneer we gestrest en angstig zijn, kan juist dat bijna onmogelijk voelen. We zijn overgeagiteerd door cortisol en adrenaline, slurpen kopjes koffie en eten suikerrijke snacks.

Als dit bekend klinkt, herstel dan wanneer je wakker bent je relatie met het proces van loslaten en het laten zijn.

Eenvoudige mindfulnessoefeningen zijn prachtige kansen om te leren loslaten; je leert hierdoor letterlijk om jezelf af te stemmen op de natuurlijke rust van je parasympathische zenuwstelsel.

En als je, zoals ik, genetisch voorbestemd bent om ‘s nachts wakker te worden, doe dan een nachtelijke

GEZOND LEVEN

ademoefening en begin met yoga. Zie het kader op p40. voor een eenvoudige yogahouding om de slaap te bevorderen.

5. Krijg perspectief bij sterrenlicht Tijd doorbrengen liggend op de aarde creëert een gevoel van rust.

Sommige studies hebben zelfs aangetoond dat regelmatig ‘aarden’ een gezondheidseffect heeft op het lichaam.8 Als je een tuin hebt, pak dan een kleed, ga op de grond liggen en kijk naar de hemel en de sterren. Wanneer we angstig en gestrest zijn, hebben we het gevoel dat de schijnwerpers van de wereld op ons gericht zijn. Er is iets diep verankerends in het rusten op Moeder Aarde, kijkend naar de uitgestrektheid van het zonnestelsel.

Geen tuin? Kijk dan omhoog vanuit een raam, zoek een stukje lucht en adem de koele nachtlucht in. Combineer dit met de Lijkhouding (p40) voor een grotere impact.

6. Maak tijd voor een massage Als je je opgeblazen voelt en in het algemeen spijsverteringsproblemen hebt, is een zachte buikmassage een heerlijk avondritueel, vooral in combinatie met aromatherapie: het gebruik van essentiële oliën voor genezingsdoeleinden (zie het kader op deze pagina voor de oliën die je kunt gebruiken). Aromatherapie helpt om te ontspannen, verbetert de slaap, verlicht angst en depressie en verbetert de levenskwaliteit van mensen met chronische gezondheidsproblemen.

Vermijd masseren direct na een maaltijd. Laat je darmen tot rust komen, voordat je enige druk uitoefent. Denk aan je mooie driedelige dikke darm die als het ware in een U-vorm rond je dunne darm gevouwen ligt. Dit is het kader van je massage.

Je kunt jezelf masseren of, als je een partner hebt, hem of haar vragen om het voor je te doen. Iemand anders zachtjes je buikstreek laten masseren, is diep darmontspannend. Maar zeg gerust wanneer de druk te zwaar wordt. Je wilt geen overmatige druk op je organen uitoefenen.

Als je ernstig ongemak ondervindt, oefen dan geen druk uit. Ga in plaats daarvan liggen, neem een kleine hoeveelheid olie en concentreer je op je buikademhaling.

Maak je eigen darmminnende massageolie Oliën kunnen stimulerend, rustgevend of neutraal zijn. Selecteer de oliën dus op basis van het tijdstip van de dag en je stressniveau.

Amandel- of kokosolie is een ideale basis voor massageolie.

Een kleine hoeveelheid verwarmde kokosolie gemengd met een paar druppels van je favoriete oliemengsel kan een kalmerende en hydraterende massageolie creëren voor het slapengaan. (Bonus: het is ook een prachtig mengsel voor je haar als een extra voedende conditioner.)

Amandelolie is een neutralere mengolie, maar je kunt ook lijnzaad of jeneverbes gebruiken. Verwarm het mengsel in je handen en houd het warm, zodat het smeerbaar is.

Voor stress en het gevoel dat het je te veel wordt, is overdag eucalyptus een krampstillende olie die je geest kan opfrissen en helderheid kan brengen.

Duizendblad wordt van oudsher gebruikt om buikpijn en ontstekingen te verminderen.1 Ook een paar druppels ontstekingsremmende rozemarijn2 in je favoriete basisolie kunnen een opgeblazen gevoel verlichten. Pepermuntolie is een geweldige allrounder voor verlichting van PDS,3 terwijl kruidnagel een speciale specerij is, die vol zit met polyfenolen die het metabolisme stimuleren en ontstekingsremmend zijn.

Voor een buikmassage in de avond is een goede allround olie zoals lavendel een ideale basis. Als je nieuw bent in de

aromatherapie, dit is een eenvoudige, veilige olie met kalmerende en pijnstillende eigenschappen. Wellicht heb je al eens gehoord dat het de nachtrust bevordert.

Probeer idealiter voor een basis-, reguliere en meer specifieke mix van oliën te gaan. Dit werkt goed om aanvullende mengsels te creëren. Maar als je eenmaal de basis hebt, speel dan met de geuren en creëer je eigen unieke mix.

Als je een beetje verder wilt gaan, het is aangetoond dat oliën zoals Romeinse kamille en vetiver (een grassoort uit India) het immuunsysteem stimuleren. Wierook is een verwarmende kalmerende olie die een vredig, comfortabel gevoel kan geven. Ik gebruik het tijdens mijn avondmeditatiebeoefening.

Opmerking: zorg ervoor dat je pure essentiële oliën koopt bij een gerenommeerde leverancier of apotheker. Sommige bedrijven gebruiken kunstmatige geuren en deze hebben niet de echte voordelen van essentiële oliën.

Het is belangrijk om oliën te testen en jezelf 24 uur, voordat je een olie of een mengsel gebruikt op gevoeligheid te controleren. Oliën kunnen ook overgevoeligheid van de huid voor zonlicht veroorzaken.

Aromatherapie moet volgens onderzoek tijdens zwangerschap en borstvoeding vermeden worden.

Vertrouw op je lichaam. Als het niet goed voelt, stop dan.

BRONNEN

1 J Korean Acad Nurs, 2016; 46: 619–29 2 J Pharm Health Care Sci, 2019; 5: 18 3 J Altern Complement Med, 2011; 17: 101–8

39

GEZOND LEVEN

Een darmminnende massage

en naar buiten. Als je kunt, beweeg je je handen via je zijkanten naar je onderrug.

Beweeg dan langzaam omhoog over je onderrug en nieren, en terug naar de Creëer een comfortabele plek op een voorkant van je lichaam. bank of bed, met een handdoek of laken Doe deze beweging meerdere keren. onder je als je je zorgen maakt over oliën Belangrijk is dat je het langzaam doet. op je kleding of stof.

Adem diep in je buik in een langzaam Voltooi ten minste drie cycli van de ritme op de beweging van je handen. basisbuikademhaling. Je ademt in door Wees zo zacht en langzaam als je kunt. je neus, je laat je buik omhoog komen en Vertraag dan nog wat. De manier waarop je ademt weer uit door je mond, waarbij je de beweging rond je buik cirkelt, hangt je contact maakt met je buik (voor af van je klachten: gedetailleerde instructies, zie Medisch • Voor PDS met diarree kan een Dossier, januari 2022). Als je bijzonder superzachte beweging tegen gestrest bent, help dan je ademhaling met de klok in de vertraging van je je handen, tip je neus aan met olie aan je spijsverteringskanaal ondersteunen. handen en adem een paar momenten • Voor PDS met constipatie zul je merken dat een zachte beweging met diep naar je onderbuik, voordat je begint. de klok mee je helpt.

Neem een royale eetlepel olie en wrijf • Voor de ziekte van Crohn, sluit je ogen de olie tussen je handen. Beweeg je en masseer met je handen zachtjes handen eerst naar je gezicht en adem in. het hogere deel van je buik, met de Plaats je handen plat tegen je buik met nadruk op je ileum (het laatste deel je vingers over je navel en begin met een van je dunne darm) en dikke darm. zachte, ruime beweging naar beneden

Rust en reset met yoga Yoga kan het zenuwstelsel kalmeren en deze oefening de Savasana, oftewel Lijkhouding, is ideaal om voor het slapengaan te doen voor een diepere, meer rustgevende slaap. Je hebt een yogamat of comfortabel vloerkleed nodig; op een warme zomeravond is het zachte gras ook perfect.

1 Zoek een rustige plek (op de aarde buiten indien mogelijk).

Ga op de grond liggen en nestel je languit met een platte rug; beweeg tot je als het ware volledig wegzinkt in de aarde onder je.

2 Laat je handen naar je zijkanten gaan, handpalmen omhoog.

Spreid je benen op natuurlijke wijze, zodat eventuele spanning in je onderrug loslaat. Je voeten mogen zijwaarts vallen.

3 Begin je adem op te merken. Laat je gezicht, kaak en spieren volledig ontspannen.

4 Voltooi een zachte check-in in je lichaam, waarbij je je om de beurt op elk lichaamsdeel concentreert. Terwijl je dit doet, combineer je dit met diepe, langzame, natuurlijke ademhalingen.

5 Haal moeiteloos adem. Als je enige spanning voelt, breng je bewustzijn dan naar de betreffende plek, adem er zachtjes in en kijk hoe de spanning langzaam oplost. Doe dit zolang je voelt dat je dat nodig hebt.

6 Wanneer je deze positie verlaat, doe dat dan voorzichtig (met gesloten ogen). Breng je knieën langzaam naar je borst en rol dan naar één kant en rust daar gedurende een paar ademhalingen. Beweeg langzaam omhoog naar een zittende positie en ga dan naar bed.

Richt je op die gebieden waar je ontstekingen voelt en wees zo zacht en liefdevol mogelijk. Vergeet niet dat je medicijnen pijn en ontsteking maskeren, dus glijdt langzaam en bewust met je handen over je darmen.

• Volg bij colitis ulcerosa de opgaande, dwarsliggende en dalende dikke darm met langzame, gevoelige bewegingen.

Laat je handen zachtjes en liefdevol met de vorm van je dikke darm meebewegen. Gebruik twee handen om voorzichtig een grote, langzaam bewegende cirkel te voltooien.

Herhaal deze zachte druk gedurende 12 cycli. Doe het zachtjes en dan nog zachter; voeg alleen een stevige, zachte greep toe als het goed voelt. Vergeet niet dat je veel in je buikstreek hebt opgehoopt en dat je geen extra druk wilt veroorzaken. Plaats je handen om je zijkanten, tussen je onderste ribben en de bovenkant van je heupen. Dit zal je gevoel van ontspanning verdiepen en je ademhaling vertragen.

Verdiep je massage door de vorm van je dikke darm en die van je ileum, te visualiseren. En terwijl je dit doet, kun je helend licht visualiseren; verkoelend en rustgevend, er doorheen bewegend terwijl je masseert.

Terwijl je masseert en ademt, zul je op natuurlijke wijze de verruiming van je buikgebied voelen. Time de bewegingen van je handen om je ademhaling op natuurlijke wijze te ondersteunen en moeiteloos te vertragen.

Eindig met je handen terug te brengen naar de startpositie en dank jezelf voor de tijd die je hebt genomen om liefdevolle aandacht aan je buikgevoelens te kunnen geven.

Lees voor meer tips voor een goede nachtrust de bijdrage van Han Siem op p53.

Een extract uit Calm Your Gut door Cara Wheatley-McGrain (Hay House, 2022) BRONNEN

1 2 3 4 5 6 7 8

40

Aviva Wellbeing Report, Oct 27, 2017. “Sleepless cities revealed as one in three adults suffer from insomnia.” www. aviva.com PLoS One, 2019; 14: e0222394.

World Health Organization. Sep 28, 2001. “The World Health Report 2001: Mental disorders affect one in four.” www.who.int PLoS One, 2019; 14: e0222394 Mosley, M. The Clever Guts Diet (Short Books, 2017) p. 142 Front Psychiatry, 2018; 9: 669 Sci Rep, 2020; 10: 3848 J Altern Complement Med, 2011; 17: 301–8

Met wie deel jij dat ‘andere geluid’?

Maak iemand blij met Medisch Dossier Bij betrouwbare, kritische en onafhankelijke informatie is iedereen gebaat

• Geef iemand op - doe het vóór 31 mei het formulier in op • Vul www.medischdossier.org/geefhetdoor •

Je kunt zoveel mensen opgeven als je wilt

We sturen de volgende editie gratis op!

Met wie deel jij een gratis Medisch Dossier?

Ga naar www.medischdossier.org/geefhetdoor

INTERVIEW

DE JUISTE VOEDING ONDERSTEUNT JE LICHAAMSWIJSHEID Het is de essentie van wat ze wil overbrengen, zowel aan haar patiënten als aan een breed publiek: hoe belangrijk het is om naar de wijsheid van je lichaam te luisteren. Drs. Astrid Vester is arts voor integrale, leefstijl- en energetische geneeskunde

42

INTERVIEW

Vorig jaar bracht ze haar boek De Moderne Medicijnvrouw uit. Daarin bespreekt ze veel onderwerpen die te maken hebben met fysieke, mentale, emotionele en spirituele gezondheid. Niet alleen brengt ze er kennis en tips vanuit de reguliere en complementaire zorg in bijeen, ze heeft er ook sjamanistische wijsheden in verweven.

Als integraal arts schrijf je dat voeding lichaamswijsheid ondersteunt. Hoe bedoel je dat?

‘Dit gaat over voedingsmiddelen die jou als uniek persoon ondersteunen. Vaak gaan we in de geneeskunde uit van wat allemaal gezond is en adviseren we dat. Dat is natuurlijk prima en waardevol. Maar daarbij vergeten we vaak het aan ons lichaam zelf te vragen, terwijl dat als de beste kan aangeven wat specifiek goed is voor jou. Het antwoord komt voort uit lichaamswijsheid want het lichaam geeft signalen. Als je daarnaar luistert, word je er steeds gevoeliger voor. Niet alleen wat voeding betreft, maar ook of het op dat moment heilzaam voor je is om een halfuurtje te gaan wandelen, te gaan liggen of misschien een leuke film te gaan kijken. Je kan het zien als een uiting van je being, het wezen dat je bent. Hoe mooi is het als je die taal kan verstaan.’

Astrid Vester

eigenlijk duidelijk wilde maken. Soms ging ik naast het bed van patiënten zitten en hield ik hun hand vast. Het was mijn bedoeling ze te laten vertellen, terwijl ik goed naar hen luisterde. Zonder dat ik me daarvan bewust was, bleek het afdelingshoofd me af en toe te observeren. Ze sprak me er een keer over aan, waarbij ze wilde weten wat ik precies deed.

Want, zo voegde ze eraan toe, we zien dat er iets gebeurt als je dat doet. Die opmerking zette me aan het denken. Vanuit de oncologie ging ik verder naar interne geneeskunde en psychiatrie. Daar liep ik op een bepaalde manier vast als ik diagnoses wilde stellen: het zat me dwars dat ik in dat systeem niet de focus op de mens als geheel kon leggen. En wel zodanig, dat ik uiteindelijk overspannen raakte.

Vervolgens heb ik een jaar uitgetrokken om me te heroriënteren. Met als uitkomst dat ik besloot de opleiding natuurgeneeskunde weer op te pakken waarmee ik eerder bezig was geweest. Het was 1994.

Een paar jaar later ontmoette ik een mysticus die mij vertelde op welke manier ik naar het menselijk lichaam kon kijken. En ook dat ik in staat was in mijn eigen lichaam te voelen wat er met een patiënt aan de hand was. Daarbij leerde hij me met energie, karma en chakra’s te werken. Een compleet nieuwe wereld ging voor me open. Ik ben er helemaal ingedoken. Vanuit een enorme nieuwsgierigheid heb ik mijn kennis uitgebreid over voeding, leefstijl, orthomoleculaire geneeskunde, kruiden, neuraaltherapie en energetische geneeskunde. Ik pakte echt alles op.’

Wat bracht jou ertoe om een boek over leefstijl te schrijven?

‘Toen ik me realiseerde dat ik aan mijn patiënten regelmatig hetzelfde verhaal vertel. Bijvoorbeeld met tips als zoveel mogelijk groenten en fruit eten, voldoende water drinken en stoffen als suiker, nicotine en alcohol vermijden. Veel van wat ik in mijn praktijk bespreek, geldt ook voor andere mensen. Hoe mooi zou het zijn als ook zij bij een fysieke klacht wat dieper denken over wat hiervan mogelijk de oorzaak kan zijn. Toen de coronacrisis begon, ben ik gaan werken aan een onlinecursus over maagdarmproblematiek.

Ik had daarvoor een structuur bedacht die ik ook in een boek zou kunnen toepassen. Daardoor begon het idee verder vorm te krijgen. De lockdown belette me om veel patiënten te ontvangen, dus schrijftijd kreeg ik ook. Ineens was de inspiratie daar, dat was zó bijzonder.’

DE KEUZE VAN DE PATIËNT

HET LICHAAM GEEFT SIGNALEN. HOE MOOI IS HET ALS JE DIE TAAL KAN VERSTAAN

Astrid Vester heeft een eigen artsenpraktijk in Holten. Zie www.demodernemedicijnvrouw.nl.

Daarnaast geeft zij les aan de Academy for Integrative Medicine (AIM) en is ze coördinator van het verdiepingsjaar Integrale Geneeskunde voor huisartsen en specialisten bij de AIM. Volgens haar eigen woorden houdt de term integrale geneeskunde in dat het beste van regulier en complementair zijn samengevoegd. De arts laat zich leiden door de keuze van de patiënt, waarborgt diens veiligheid en neemt de wetenschappelijke onderbouwing daarin mee.

Je betitelt jezelf als ‘arts plus’ omdat je bij gezondheidsproblemen dieper kijkt naar andere oorzaken dan fysieke. Hoe is dat bij jou ontstaan?

‘Toen ik coschappen liep in het ziekenhuis.

Dat is de benaming voor een soort stage tijdens geneeskundestudies. Ik deed een keuze-coschap oncologie, waarbij ik met heel zieke mensen in contact kwam. Destijds vroeg ik mij al af wat hun lichaam 43

INTERVIEW

lente. Daarom hebben jaargetijden grote invloed op je spijsvertering. Die is in de winter niet ingesteld op voeding die de natuur in de zomer voortbrengt.’

Een ander hoofdstuk gaat over spiritualiteit. Wat versta jij daaronder?

‘Dat je op een aardse manier jouw being, jouw ‘zijn’ verstaat om jezelf hier op aarde neer te zetten en tot uiting te laten komen via je lichaam. Dat je leert luisteren naar de signalen van je being via het lichaam. Je being praat via je lijf met jou. Dat gaat ook over bewustzijn. Want alles in de wereld is in de spiritualiteit ofwel het bewustzijn aanwezig.’

Kan je dat ook linken aan een gezonde leefstijl?

‘Jazeker. Stel dat je de gewoonte hebt om elke dag een liter cola per dag te drinken, gebakjes te eten en ver weg te blijven van water en groenten. Dan wordt het lastig voor je lichaam om je signalen te geven over wat goed voor je is. Dat komt omdat het prioriteit moet geven aan ontgiften, terwijl het ondertussen voedingsstoffen als vitaminen verliest. Dan voelt het lichaam zich niet gehoord in de signalen om je being uit te drukken. In die zin kan je zeggen dat voeding en zeker ook leefstijl je spiritualiteit ondersteunt. Ik bedoel er overigens niet mee dat je nooit een gebakje zou mogen. Mijn patiënten adviseer ik altijd dat áls ze iets dergelijks willen eten, daar dan ook intens van te genieten. Want ook dat is een positieve bijdrage voor je lichaam. Je voelt vanzelf wel dat het niet zo verstandig is om elke dag te snoepen.’

Waarin verschilt jouw werk met dat van een regulier arts?

‘Laat ik beginnen met de overeenkomsten: dat zijn de vragenlijst, het lichamelijk onderzoek, eventueel een bloedonderzoek en darmanalyse waar dat van toepassing is. Die onderdelen zijn regulier. Daarna wordt het anders. Dan start ik een proces om erachter te komen wat de patiënt nodig heeft. Ik vraag het letterlijk aan diens lichaam, dat daarop reageert met subtiele bewegingen. Zo kom ik erachter of ik bijvoorbeeld eerst aan de slag moet met het fysieke, het emotionele, het mentale of het spirituele. Bijna als vanzelf kom ik zo ook bij het energetische. Aan de hand daarvan geef ik voedings- en leefstijladviezen, ademhalings- en ontspanningsoefeningen en ook wel clearings. De laatste zijn zinnen die blokkades opruimen als je ze dagelijks opzegt. Coachende gesprekken kunnen een mooi vervolg zijn, bijvoorbeeld als mensen tegen problemen aanlopen die te maken hebben met overtuigingen die ze van anderen hebben overgenomen, maar die in principe niet hun eigen waarheid bevatten. Een ander verschil met de aanpak van een huisarts of specialist is dat ik meer tijd kan nemen om in te gaan op wat zich aandient. Zo kom ik er beter achter of een fysieke klacht eigenlijk wel in hoofdzaak fysiek is. Bij een schouderklacht kan het zo zijn dat iemand iets op zijn schouders draagt van een ander persoon of zelfs van een voorgaande generatie.’

Je voelt je vaak een lichaamsfluisteraar, schrijf je. Wat bedoel je daarmee?

‘Dat ik probeer het lichaam te verstaan. En wel in de kleinste signalen die het geeft. Zo voorkom je dat het lijf gaat schreeuwen en nog meer uit de kast moet halen om gehoord te worden. Als ‘vertaler’ of ‘facilitator’ leer ik dat mijn patiënten. Dat is zulk mooi werk.’

NET ALS DE NATUUR HEEFT OOK JE LICHAAM EEN BIORITME. DAAROM HEBBEN JAARGETIJDEN GROTE INVLOED OP JE SPIJSVERTERING Komt er bij een goede leefstijl meer kijken dan gezonde voeding en beweging?

‘Dat vind ik wel. Het gaat ook over de balans tussen rust, inspanning en stress. Stress kan heel positief zijn.

Dan is het een prikkeling die je aanspoort iets in je leven neer te zetten. Te veel stress daarentegen is niet goed. Het draait om het evenwicht. Daar hoort ook een gezond slaappatroon bij. Hoe slaapt iemand en hoelang? Is die persoon kort voor de nachtrust nog actief of bouwt hij bewust ontspanningsmomenten in? En dan de ademhaling, die vind ik superbelangrijk.

Als mensen op mijn behandeltafel liggen, zie ik vaak dat ze nauwelijks met hun buik ademhalen. Terwijl juist dat een enorme massage is voor de buikorganen.

Bovendien helpt een goede ademhaling bij ontgiften.

Dus besteed ik er veel aandacht aan. Vaak geef ik

In één hoofdstuk van je boek, over leven op het ritme van de natuur, zoom je in op de darmen, verteringsprocessen en ontgifting. Wat is het verband tussen die lichaamsfuncties en dat ritme?

‘Het ritme van de natuur gaat over welke groenten, fruit of andere voedingsmiddelen bij het seizoen passen en waarom het goed is om daarmee rekening te houden. Net als de natuur heeft ook je lichaam een bioritme. Dat wordt aangestuurd door het licht en is in de winter anders afgesteld dan in de herfst, zomer of 44

INTERVIEW

LEEFSTIJL IN EEN BUNDEL

ademhalingsoefeningen mee. Zo van: leg je handen op je buik als je inademt en voel dat je ze daarbij wegduwt. Merk op hoe zacht je buik is als je uitademt.

Doe dat elke ochtend en avond vijf keer op een ritme van vier tellen inademen, zeven tellen vasthouden en acht tellen uitademen. Een methode waarmee je de parasympathicus activeert. Dat is het deel van het autonome zenuwstelsel dat zorgt voor ontspanning, rust en herstel.’

Eind 2019 publiceerde het Nederlands Innovatiecentrum voor Leefstijlgeneeskunde (Lifestyle4Health), een initiatief van TNO en het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC), de bundel ‘Wetenschappelijk bewijs leefstijlgeneeskunde’. Diverse experts leverden hieraan een bijdrage. De bundel heeft als doel om politici, beleidsmakers en zorgbestuurders aan te moedigen leefstijlgeneeskunde een prominente plek te geven in geneeskundig onderzoek en beleid.

Een aanrader voor iedereen die zich verder in leefstijlgeneeskunde wil verdiepen.

De belangstelling voor een gezonde leefstijl groeit.

Hoe belangrijk vind je deze ontwikkeling?

‘Heel erg belangrijk. Ik hoop dat het als basis wordt geïntegreerd in alle diagnose-behandelcombinaties, specialisaties en in de huisartsengeneeskunde.

En ook dat zorgverzekeraars het opnemen in hun vergoedingen. Laatst vertelde een van mijn patiënten dat ze had meegedaan aan een leefstijlproject in de regio waar ze woont. Omdat ze het vergoed kreeg, was het voor haar mogelijk geweest om deel te nemen. Het project had haar zó goed gedaan.’

BRON

1

www.lifestyle4health.nl/wp-content/ uploads/2020/11/nilg-2019-wetenschappelijk.pdf

eet ik twee keer per dag, het ontbijt sla ik over. Dat is een soort intermittend fasting, een methode waarbij je bijvoorbeeld 16 uur achtereen niet eet en zo je spijsvertering en bloedsuikerstofwisseling meer rust geeft. Nadat ik eveneens een kwartiertje heb vrijgemaakt om me te richten op mijn creativiteit, begint mijn werkdag. Ik heb best een strak programma. Tegelijkertijd zit daar veel ruimte in. Dat heeft te maken met de rust en het gemak die ik daarin breng.

En dat doe ik voornamelijk door naar mijn lijf te luisteren en aan de signalen daarvan gehoor te geven.

Dus door mijn lichaamswijsheid te gebruiken.’

Wat zou het ons gaan brengen als leefstijl inderdaad op die manier een basis wordt?

‘Dan verwacht ik meer geluk en vreugde bij mensen te zien, dat ze blij zijn met zichzelf en met hun lichaam.

Maar ook dat ze voelen dat waar ze mee bezig zijn, hun being ondersteunt. Voor mij is vreugde gekoppeld aan bewustzijn en aan dat wat je hier komt doen.’

Hoe bewaak jij in je eigen leven een goede leefstijl?

‘Elke ochtend ga ik eerst even rustig zitten voor meditatie en ademhalingsoefeningen. Ook bevraag ik mezelf wat ik voel, waarbij ik mijn lichaam langsga in een soort bodyscan. Graag wandel ik ’s ochtends een uur in het bos. Hardlopen vind ik ook fijn. Verder

Ria Teeuw

www.demodernemedicijnvrouw.nl

45

HOLISTISCH BEKEKEN

UIT DE TABOESFEER; OVER SCHIMMEL EN AAMBEIEN Bestrijden met voeding, leefstijl en planten

Over sommige gezondheidsproblemen praten we niet makkelijk, zoals schimmelinfecties en aambeien. Ze zijn natuurlijk ook wat gênant en niet sexy. Maar zou het niet opluchten als je weet dat je niet de enige bent die er last van heeft? En misschien nog beter, als je weet dat je er iets aan kunt doen? Niet alleen met voeding en leefstijl, maar ook met planten

46

HOLISTISCH BEKEKEN

S

chimmelinfecties en aambeien zijn twee gezondheidsproblemen waarover we liever zwijgen. Vanwege hun aanwezigheid in het gevoelige genitale en anale gebied proberen we het vaak zo veel mogelijk te negeren. Dat is begrijpelijk, maar zonde. Er is met voeding, leefstijl en planten namelijk veel aan te doen.

Candida albicans, niet alleen een vrouwenprobleem Veruit de meeste schimmelinfecties worden veroorzaakt door de gist Candida albicans.

We hebben dit ‘beestje’ allemaal in meer of mindere mate in onze darmen, op de huid en op de slijmvliezen van de mond en vagina. Als je een gezonde darmflora en een goede weerstand hebt, dan kan je lichaam meestal de candida goed onder controle houden. Heb je een verminderde weerstand, bijvoorbeeld doordat je ziek bent (geweest) of door het gebruik van bepaalde medicatie zoals antibiotica, dan kan de candida-gist gaan groeien en is er sprake van een candida-overgroei.

Afhankelijk van de plek waar de candida gaat groeien, kun je last krijgen van verschillende klachten. In de darm geeft hij spijsverteringsproblemen, zoals een opgeblazen gevoel en winderigheid. Op de huid geeft hij jeuk en in de mond kan het pijn geven. Een overgroei rond de vagina leidt tot een vaginale schimmelinfectie. Hierbij ontstaan jeuk, witte vloed met brokkelige afscheiding (zonder geur), roodheid, opgezwollen schaamlippen en soms een branderig gevoel. Dit kan tevens leiden tot pijn bij het vrijen waardoor je libido afneemt. Bij mannen komt een overgroei rondom de anus vaker voor, waarbij er tevens ernstige jeuk kan ontstaan.1-3

47

HOLISTISCH BEKEKEN

Tips bij een vaginale candida-infectie Vaginale schimmelinfecties zijn erg vervelend. Ze geven een gevoel van schaamte en de bijkomende klachten kunnen je plezier in dagelijkse bezigheden ook behoorlijk ontnemen.

Zeker bij steeds terugkerende infecties is het belangrijk om je voeding en leefstijl goed onder de loep te nemen om te voorkomen dat infecties chronisch worden. Hieronder een aantal tips en tricks om een vaginale schimmelinfectie te voorkomen.

• Laten we beginnen met de open deur, een goede vaginale hygiëne. Was de buitenkant van je vagina uitsluitend met water of met een zeepvrij product met een licht zure pH. Als je gewone zeep gebruikt, dan verstoor je de gezonde vaginale flora en kan de disbalans zich niet herstellen. Je vagina is zelfreinigend, dus de binnenkant hoef je niet schoon te maken.

• Draag geen strakke kleding, omdat dit irriterend kan werken bij een actieve infectie en tevens een warm en vochtig milieu in de hand werkt waardoor candida beter kan groeien. Luchtige kleding is beter en je kunt zelfs overwegen om naakt te slapen.

• Kies voor katoenen ondergoed in plaats van synthetische onderbroeken, omdat katoen beter ademt.

• Als je inlegkruisjes gebruikt, verschoon deze dan regelmatig. Inlegkruisjes zijn vaak synthetisch en dit komt je flora niet ten goede. Als je veel last hebt van afscheiding is het gebruik ervan natuurlijk wel begrijpelijk, maar vervang ze regelmatig. Dit geldt ook voor maandverband en tampons. Deze moet je regelmatig verschonen, zodat de candida geen kans krijgt om er overmatig in te groeien.

• Maak jezelf na de toiletgang schoon van voren naar achteren en doe hetzelfde na het vrijen. Hierdoor voorkom je dat je de gist vanuit de anus naar je vagina verplaatst.

• Sperma kan de zuurgraad van je vagina negatief beïnvloeden. Gebruik daarom eventueel een (latexvrij) condoom. Bij een actieve infectie is het altijd verstandig om een condoom te gebruiken om te voorkomen dat jij en je partner elkaar blijven infecteren.

• Eet niet te veel suiker en zetmeel. Dit kan je vaginale flora negatief beïnvloeden en de groei van candida stimuleren.

• Gebruik een probioticum. De vaginale flora is rijk aan Lactobacillus crispatus. Deze bacterie produceert waterstofperoxide dat ongunstige bacteriën en schimmels doodt en tevens zorgt voor een zure omgeving waarin ongunstige beestjes niet goed kunnen groeien. Bij een tekort aan deze bacterie heb je een verhoogde kans op steeds terugkerende infecties. Er bestaan verschillende producten voor de vaginale flora, sommige neem je oraal in (en komen uiteindelijk via een omweg in de vagina terecht) en andere breng je direct in de vagina in. Kijk goed op de verpakking welke variant je hebt. Kies bij voorkeur voor een probioticum met daarin Lactobacillis crispatus.

• De candida-gist houdt niet van een zuur milieu. Door het gebruik van een vaginale capsule met vitamine C of melkzuur kun je het milieu in je vagina snel zuur maken. Kies een product dat speciaal ontwikkeld is voor vaginaal gebruik. Vaginale vitamine C of melkzuur mag je niet tegelijkertijd gebruiken met reguliere antischimmelmiddelen, zoals een crème.

Blijf niet te lang rondlopen met een vaginale infectie. Ga in ieder geval naar de huisarts als je voor het eerst klachten hebt die wijzen op een schimmelinfectie, als je klachten na een week niet minder worden, als je zwanger bent, als de behandeling onvoldoende helpt, je klachten blijven terugkomen of als je andere klachten krijgt zoals pijn in de onderbuik of koorts.

48

Een schimmelinfectie wordt niet veroorzaakt door een slechte hygiëne Belangrijk is om je te realiseren dat een schimmelinfectie niet wordt veroorzaakt door een slechte hygiëne.

De oorzaak moet worden gezocht in een disbalans in de darm- en vaginale flora en een verminderde weerstand. Bij het bestaan van een schimmelinfectie kan het noodzakelijk zijn om iets te doen om de candida weer de baas te worden. Hiervoor bestaan verschillende mogelijkheden. Allereerst zijn voeding en leefstijl van groot belang.

Candida groeit goed op geraffineerde koolhydraten en zetmeel. Deze kun je dus beter (tijdelijk) uit de voeding elimineren. Zo blijft er weinig voedsel over voor de gist om op te groeien.4 Ook het gebruik van probiotica kan helpen om de balans in de darmflora te herstellen en de vervelende gast uit de darmen te concurreren.5 Verschillende planten bevatten daarnaast stoffen met schimmeldodende eigenschappen.

Door deze in te zetten, tezamen met een gezonde voeding en leefstijl, vergroot je de kans op succes.

Candida in de kiem smoren De antischimmelmiddelen die de huisarts voorschrijft werken over het algemeen goed bij een candidainfectie (breng ook zeker een bezoekje aan je huisarts als je langer dan een week last hebt of als een infectie vaker terugkomt). Plantaardige middelen die kunnen worden ingezet bij een beginnende schimmelinfectie of ter preventie van een hernieuwde infectie zijn caprylzuur uit kokosolie en etherische oregano-olie.6-7 Caprylzuur komt van nature voor in kokosolie. Verschillende wetenschappelijke onderzoeken laten zien dat caprylzuur effectief is bij een candida-infectie. Deze stof zorgt ervoor dat de candidacellen niet goed meer kunnen hechten aan de darmwand.

Daarnaast verstoort caprylzuur de

HOLISTISCH BEKEKEN

Voeding en leefstijl bij aambeien

vorming van het celmembraan van de gist. Hierdoor kan de candida zich niet goed meer vermenigvuldigen. Al deze eigenschappen van caprylzuur zorgen ervoor dat het afweersysteem grip kan krijgen op de gist en de balans weer hersteld kan worden. Caprylzuur gebruik je bij een actieve infectie in een dosering van 1000-2000 mg per dag.7-8 Om deze dosering te bereiken, zul je een supplement moeten gebruiken.

Gebruik van ongeraffineerde, geurende kokosolie is hiervoor niet voldoende.

Kokosolie kan wel onderdeel uitmaken van een gezond voedingspatroon, waarbij het mogelijk preventief werkt tegen het ontstaan van een infectie.

Wilde oregano (Origanum vulgare) is een plant die behoort tot de familie van lipbloemigen waartoe ook rozemarijn, tijm en munt behoren. Oregano-olie bevat de stof carvacrol die de groei van candida remt door het celmembraan hyperdoorlaatbaar te maken. Daarnaast heeft de stof ook in de candida-gist een remmend effect op de groei. Hij verstoort het DNA van de candida en zorgt voor verhoogde oxidatieve stress.

Kies dan ook voor een product dat gestandaardiseerd is op carvacrol. Je gebruikt ongeveer 30-60 mg oreganoolie per dag, waarvan minimaal de helft carvacrol is. Onder begeleiding van een zorgverlener kan de dosering worden verhoogd.9-10 Er zijn aanwijzingen dat een combinatie van caprylzuur en carvacrol beter werkt dan een van deze stoffen alleen.11 Andere planten die candidagroei kunnen remmen zijn knoflook, venkelzaad, kruidnagel, kaneel, kurkuma en gember.12-13

Gebruik deze kruiden daarom regelmatig in je voeding.

Zodra vaker een candida-infectie optreedt en het probleem chronisch wordt, is er een grote kans dat de candida een biofilm gevormd heeft.

Veel medicatie en ook kruiden kunnen hier niet goed doorheen dringen om de candida te bestrijden. Bij chronische candida-infecties is het daarom aan te raden om onder begeleiding van een zorgverlener met ervaring hierin de candida te bestrijden.

Aambeien, een probleem van de vaten Rondom onze anus hebben we zwellichamen die de anus lek- en luchtdicht afsluiten. Aambeien ontstaan als de bloedvaten in deze zwellichamen gezwollen raken. Aambeien kunnen inwendig of uitwendig zitten. Dat wil zeggen dat de uitstulpingen net achter de sluitspier (anus) zitten of dat de bloedvaten aan de buitenkant net onder de huid uitstulpen. Inwendige aambeien kunnen bij het poepen soms naar buiten komen. Belangrijke symptomen van aambeien zijn het voelen van kleine bobbeltjes rondom de anus. Soms gaat dit gepaard met jeuk of bloeden. Omdat er nog andere redenen zijn voor bloed bij de anus is het belangrijk om een arts te raadplegen om ernstigere gezondheidsproblemen uit te sluiten.14 Het is nog niet helemaal duidelijk waardoor aambeien worden veroorzaakt. Er zijn echter wel een aantal risicofactoren die het ontstaan van aambeien in de hand werken.

Obstipatie, of verstopping, of juist chronische diarree zijn belangrijk 49

Aambeien zijn pijnlijk, kunnen jeuken of bloeden en kunnen je kwaliteit van leven behoorlijk verminderen. De volgende tips kunnen helpen om je ontlasting zacht te houden en zo je lichaam de kans te geven om de aangedane bloedvaten te genezen.

• Eet vezelrijk. Fermenteerbare plantenvezels (prebiotica) zijn daarbij belangrijker dan volkorenvezels. Fermenteerbare vezels zitten met name in groente, fruit en noten. Ze stimuleren de groei van gunstige darmbacteriën en stimuleren de stoelgang. Als het niet lukt om voldoende groente te eten, kun je de voeding aanvullen met fermenteerbare vezels zoals inuline, fructo-oligosacchariden (FOS), acaciavezels of resistent zetmeel.

Gebruik van deze vezels kan in het begin zorgen voor een opgeblazen gevoel en winderigheid dat in principe na een paar dagen moet afnemen.

• Drink voldoende water, ongeveer 1,5 tot 2 liter per dag. Zo zorg je ervoor dat de ontlasting niet te veel indikt en hard wordt.

• Gebruik eventueel vochtige doekjes na het toiletbezoek in plaats van wc-papier. Vochtige doekjes schuren minder over de huid en geven zo minder kans de aambeien te irriteren.

Echter, bij sommige mensen geven vochtige doekjes huidirritatie. Je kunt ook een nat washandje gebruiken. Voorzichtig uitproberen dus.

• Zorg voor genoeg lichaamsbeweging in de vorm van matig intensieve inspanning. Dit houdt de darmen op gang en gaat obstipatie tegen. Vermijd te lang zitten en zware fysieke inspanning, omdat dit juist aambeien in de hand kan werken.

• Probeer naar het toilet te gaan als je aandrang voelt en stel de stoelgang niet uit. Probeer ook zo min mogelijk te persen tijdens het poepen.

Lukt het niet direct? Blijf dan niet te lang zitten en probeer het later nog een keer.

• Maak gebruik van een zitbad met warm water.

Warm water geeft ontspanning en kan helpen tegen de jeuk en pijn. Je kunt ook een zitbad gebruiken van een plantenextract. Maak dan een thee van bijvoorbeeld kamille en toverhazelaar, breng dit op temperatuur en ga erin zitten.

Bij aanhoudende klachten is het belangrijk om de huisarts te raadplegen. Doe dit ook als je bloed in de ontlasting ziet (dit is dan meestal niet helderrood, maar donkerrood tot zwart), als je last hebt van een uitpuilende aambei, bij veranderde ontlasting zoals plotseling obstipatie of juist diarree of als je last hebt van aandrang zonder dat er ontlasting komt.

HOLISTISCH BEKEKEN

Ondersteuning van het genezingsproces van aambeien kan plaatsvinden door middel van in- en uitwendig gebruik van planten redenen. Als de ontlasting groot en hard is, zoals bij obstipatie, dan kunnen de bloedvaten te veel rekken en zwellen.

De vaten worden dan slapper, waardoor er uitstulpingen ontstaan. Ook persen bij de ontlasting kan overmatige druk geven op de bloedvaten, waardoor zich aambeien vormen. Evenals veel tijd doorbrengen op het toilet, omdat de ontlasting niet komt. Aambeien komen vaker voor bij mensen die fysiek zwaar werk doen (vaak zware voorwerpen tillen) of langdurig in een gehurkte houding zitten. Mensen met overgewicht of obesitas, ouderen en vrouwen die zwanger of net bevallen zijn, hebben ook een verhoogd risico op de kwaal.14-15 Bloedvaten versterken Net als bij een candida-infectie is het ook bij aambeien belangrijk om iets aan voeding en leefstijl te doen ter ondersteuning van de behandeling (zie het kader ‘Voeding en leefstijl bij aambeien’). Daarnaast kun je verschillende planten gebruiken om het herstelproces te helpen. Deze planten kunnen in- of uitwendig worden ingezet. Het doel is om de bloedvaten te herstellen en sterker te maken.

Inwendige toepassing van planten vindt plaats met de paardenkastanje (Aesculus hippocastanum) of toverhazelaar (Hamamelis virginiana).

De paardenkastanje kent een lange traditie bij gebruik van veneuze insufficiëntie(disfunctie van de aderen).

Een twintigtal klinische studies laten een duidelijk versterkend effect op de bloedvaten zien.15 De plant lijkt met name werkzaam te zijn bij mensen met aambeien die tevens veel lichamelijk actief zijn. De paardenkastanje

versterkt de vaten en remt het bloeden vanwege de aanwezige looistoffen.

De dosering is 250 mg extract met daarin 100 mg escine, een werkzame stof, tweemaal daags bij een maaltijd.

De toverhazelaar is een andere plant met sterke bloedstelpende en ook ontstekingsremmende eigenschappen.

De plant kan daarom goed worden gebruikt door mensen met bloedende aambeien. De bladeren en de bast worden gebruikt vanwege hun medicinale werking. Je gebruikt dan een tinctuur waarvan je driemaal daags 2-4 ml inneemt in een glas water.15 De toverhazelaar kan ook uitwendig worden toegepast. Lokaal zorgt het voor een afname van de zwelling, kan het helpen om bloedingen te stoppen en de ontsteking te remmen. Voor uitwendige toepassingen gebruik je natte kompressen, zalven of zitbaden.

Planten die je kunt gebruiken zijn toverhazelaar, kamille en goudsbloem.

Kamille en goudsbloem werken goed als kompres. Waarna je een zalf met toverhazelaar aanbrengt. Trek een sterke thee van de kamille en goudsbloem, laat deze afkoelen (of maak hem koud door hem even in de koelkast te zetten) en maak een doekje nat wat je daarna op de aambeien legt.15 Conclusie Schimmelinfecties en aambeien zijn vervelende en gênante kwaaltjes. Blijf er niet te lang mee rondlopen, want er is veel aan te doen. Zo kunnen caprylzuur uit kokosolie en etherische oregano50

olie een schimmelinfectie voorkomen.

Bij een chronische candida-infectie is het verstandig om deskundige hulp te zoeken. Dat geldt ook voor aanhoudende aambeiklachten. De paardenkastanje en tovelaarhazelaar kunnen behulpzaam zijn in de behandeling van aambeien.

BRONNEN

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Cl. Micr. Newsl. 2014:36(17)131-136.

Crit Rev Microbiol. 2016 Nov;42(6):905-27.

NHG-standaard Fluor vaginalis, via richtlijnen.nhg.org PLoS One. 2013 May 30;8(5):e64645.

Med Mycol. 2018 Nov 1;56(8):1023-1032.

J Med Food. 2017 Nov;20(11):1083-1090.

J Appl Microbiol. 2016 Dec;121(6):1530-1545.

Japanese Journal of Microbiology. 1961 Apr;5(4):383–94.

Front Cell Infect Microbiol. 2020 Apr 30;10:192.

Mol Cell Biochem. 2001 Dec;228(1-2):111-7.

Cell Physiol Biochem. 2019;53(2):285-300.

Adv Exp Med Biol. 2021;1308:225-248.

Journal of Chemical and Pharmaceutical Sciences.

2016;9(3):1283-1293.

14 NHG-standaard Rectaal boedverlies, via richtlijnen.nhg.org 15 Alternative and Complementary Therapies. 2005 Dec 2005;11(6):285-289.

Cindy de Waard is natuurgeneeskundige en farmaceutisch wetenschapper. Zij heeft zich enkele jaren beziggehouden met wetenschappelijk onderzoek op het gebied van darmgezondheid en zij focust zich momenteel op het behandelen van mensen met darmgerelateerde klachten.

Naast haar werkzaamheden als therapeut geeft zij als tekstschrijver en docent/spreker gezondheidsvoorlichting. Door het maken van de vertaalslag van wetenschappelijk onderzoek naar praktische informatie hoopt zij een brug te kunnen slaan tussen complementaire- en reguliere gezondheidszorg.

Meer informatie kunt u vinden op de website www.jouwgezondedarmen.nl

UITGELEZEN

UITGELEZEN

Recensies van bijzondere boeken

De Parkinson Pandemie Een recept voor actie

Bastiaan R. Bloem, Jorrit Hoff Todd Sherer, Michael S. Okun, Ray Dorsey

De Parkinson Pandemie Een recept voor actie Bastiaan R. Bloem, Jorrit Hoff Todd Sherer, Michael S. Okun, Ray Dorsey Uitgever: Poiesz Uitgevers Bv ISBN: 9789081932219 408 pagina’s € 29,50

boekenshop Alle boeken in de rubriek Uitgelezen zijn verkrijgbaar in onze online boekenshop. www.medischdossier.org/boeken

In het boek De Parkinson Pandemie, een recept voor actie leggen twee vooraanstaande Nederlandse neurologen, samen met drie Amerikaanse collega’s, uit dat het de hoogste tijd is om in actie te komen tegen parkinson. Het is inmiddels bekend dat dit wereldwijd de snelst groeiende hersenziekte is, waarvan de impact groot is. Tussen 1990 en 2015 is het aantal parkinsonpatiënten verdubbeld en volgens auteurs/neurologen Bas Bloem en Jorrit Hoff is de verwachting een verdere verdubbeling tegen 2040, als we niet tot actie overgaan.

Parkinson is een zeer invaliderende ziekte met een gemiddelde duur van zo’n vijftien jaar.

In deze periode leidt de aandoening behalve tot veel lichamelijke ongemakken tot een verlies van onafhankelijkheid en uiteindelijk vaak tot opname in een verpleeghuis. Een aantal symptomen van parkinson zijn aan de buitenkant te herkennen zoals vertraging van bewegingen, stijfheid van spieren, beven en evenwichtsklachten. Daarnaast is onder het oppervlak ook een scala aan klachten die minder zichtbaar zijn, zoals depressieve gevoelens, angst, verwardheid en initiatiefverlies. Deze symptomen zijn zeker niet minder bepalend voor de kwaliteit van leven van een patiënt.

Inmiddels voldoet parkinson aan alle criteria van een pandemie; de ziekte komt overal ter wereld voor en lijkt zich snel te verspreiden en te vermenigvuldigen. Parkinson wordt veroorzaakt door een gebrek aan dopamine in de hersenen.

Onderzoek heeft uitgewezen dat toxische stoffen er de oorzaak van kunnen zijn dat de zenuwcellen die dopamine aanmaken, beschadigd raken, waardoor het tekort ontstaat. Deze giftige stoffen kunnen ons lichaam binnendringen via de huid, het darmkanaal en inademing.

Wetenschappers zijn er steeds meer van overtuigd dat de snelle, wereldwijde groei van parkinson vooral kan worden verklaard door blootstelling aan bestrijdingsmiddelen in de landbouw, het onbeschermd werken met chemicaliën (bijv. trichloorethyleen) en luchtvervuiling. Voor de 51

samenstellers van dit boek staat de link tussen landbouwgif en parkinson vast.

Op dit moment is de grootste stijging van het aantal patiënten met parkinson in China. Niet verwonderlijk, als je bedenkt dat de industrie daar nu een explosieve groei doormaakt.

Nu we weten dat de hersenziekte grotendeels door de mens zelf wordt veroorzaakt, is het volgens de neurologen Bloem en Hoff tijd voor actie. In het boek pleiten zij onder meer voor het verbieden van bepaalde bestrijdingsmiddelen en chemische stoffen. Hierdoor moet het mogelijk zijn om de groei van parkinson af te remmen.

Met het voorbeeld van internationale acties rond polio, hiv en borstkanker trekken Bloem en Hoff ten strijde.

Het recept voor actie ‘PACT’ bestaat samengevat uit vier componenten: PREVENTION, het voorkomen van de ziekte; ADVOCACY, activisme; CARE, betere zorg en kwaliteit van leven voor patiënten; TREATMENT, nieuwe en effectievere behandelingen.

Maar ook voor de overheid is een belangrijke rol weggelegd. Dit bestuursorgaan heeft zowel de macht als de verantwoordelijkheid om de bedreiging van toxische stoffen in de leefomgeving weg te nemen. Belangrijke maatregelen die de overheid zou kunnen nemen, zijn het verbieden van potentieel verdachte middelen zoals glyfosaat, een betere bescherming voor mensen die werken met bestrijdingsmiddelen en verdachte chemicaliën, en het zoeken naar gezondere alternatieven zoals biologische landbouw.

Is er hoop aan de horizon? Naast de ontwikkeling van nieuwe medicijnen zijn er nieuwe behandelingen die patiënten wat meer in beweging kunnen brengen. Voorbeelden hiervan zijn: diepe hersenstimulatie, optogenica (het activeren van bepaalde genen door middel van lichtgevoelige eiwitten) en methoden om het immuunsysteem te versterken.

Gelukkig hebben de wetenschappers ook hoop dat er behandelmethoden zullen worden ontwikkeld die de kwaliteit van leven van patiënten verbeteren en dat er ook medicijnen komen die de ziekte genezen. En ten slotte benadrukken zij nogmaals dat preventie in de vorm van een verbod op ziekmakende bestrijdingsmiddelen en chemicaliën misschien wel de belangrijkste stap is om parkinson de wereld uit te krijgen.

Josée Janssen

Medisch Centrum Balans Acupunctuurbehandelingen ● Traditionele Chinese geneeskunde ● Huisartsen

Traditionele Chinese geneeskunde in combinatie met westerse medische deskundigheid

Behandeling van: Vermoeidheid ● Zwakke spijsvertering ● Hooikoorts ● Overgewicht ● Pijnklachten ● Onvervulde kinderwens ● Depressie ● Schildklierproblemen ● Acné ● Menopauzeklachten ● Slapeloosheid ● Chronische (pijn)klachten

W. Lin arts, acupuncturist

S. Ho praktijkondersteuner

W. Wang tcm-specialist

Bel voor een afspraak: 070 3888 111 Stationsweg 23, 2515 BG Den Haag ● www.mcbalans.nl ● info@mcbalans.nl

DE APOTHEKER Handige tips bij slapeloosheid

DE APOTHEKER

Zowel in onze reguliere als complementaire praktijk krijgen we veel vragen van onze patiënten of we hulp kunnen bieden bij slapeloosheid. In deze bijdrage geef ik enkele tips wat je zoal kunt doen en of het beter is om je klacht te verhelpen met reguliere of complementaire medicatie of wellicht met een combinatie van beide.

V

oor slapeloosheid zijn veel oorzaken.

Het is bovendien een klacht en geen ziekte op zich. Maar vervelend is het zeker en vooral als je er chronisch last van hebt. Een van de veroorzakers kunnen slaapmiddelen zijn.

Benzodiazepines Het veelvuldig gebruik van slaapmiddelen in de Nederlandse dokterspraktijken was langere tijd een groot probleem. De overheid besloot hieraan een aantal jaren geleden iets te doen en voerde een ontmoedigingsbeleid in door de vergoeding van de slaapmiddelen, de zogenaamde benzodiazepines, te beperken. Het gebruik in Nederland wordt daarom al tientallen jaren alleen nog vergoed in geval van epilepsie, zware angststoornissen, psychiatrische aandoeningen en in de palliatieve fase. Gemiddeld gebruiken in Nederland circa 1,7 miljoen patiënten per jaar een benzodiazepine. Onder deze grote groep zijn veel gebruikers die van de slaapmedicatie af willen, maar net als met roken gaat het hier vaak om een hardnekkige verslaving en ook treden ontwenningsverschijnselen op bij het staken na langdurig gebruik.

Het grote nadeel van de benzodiazepines is dat gewenning en tolerantie optreedt; er is vaak een hogere dosis nodig om het gewenste effect te behouden en er ontstaat lichamelijke afhankelijkheid. De benzodiazepines zijn daarom bedoeld voor kortdurend gebruik en het officiele advies is om deze medicatie niet langer dan twee weken te gebruiken.

De praktijk wijst helaas anders uit.

Benzodiazepines werken op dezelfde manier in het brein als alcohol. Door de tolerantie en afhankelijkheid kan er concentratiezwakte en vermoeidheid overdag optreden. Bovendien kan het te lang stapelen van slaapmedicatie depressieve klachten verergeren. Verder verslechtert medicatie de kwaliteit van de slaap, omdat er een mismatch is tussen een aantal slaapstadia. Mensen slapen 53

wel, maar ze komen niet meer in een diepe slaap. En juist die diepe slaap is de fase die belangrijk is voor fysiek herstel.

Benzodiazepines kunnen ook slaapapneu verergeren en werken dan averechts. Bovendien pak je met medicatie niet de oorzaak aan. Ook kan chronisch gebruik van benzodiazepines geheugenstoornissen geven en door de spierontspannende werking is er vooral bij ouderen een verhoogde kans op vallen.

DE APOTHEKER

Slaapbehoefte Er is veel onduidelijkheid hoeveel slaap we nou eigenlijk nodig hebben en dit verschilt ook per individu en per leeftijdscategorie. Baby’s hebben 15 tot 17 uur slaap nodig en met het stijgen van de leeftijd neemt de slaapbehoefte af. Zo hebben volwassenen vanaf 18 jaar circa 8 uur per nacht nodig.

Slaap is belangrijk voor een goede gezondheid. Hoe ontstaan slaapproblemen? Slaap je vaker meer dan twee keer per week slecht? Dan spreken we van slapeloosheid. Je hebt dan last van slecht inslapen, lang wakker liggen of te vaak of te vroeg wakker worden. De gevolgen zijn overdag merkbaar: je voelt je energieloos, slaperig en prikkelbaar.

Er zijn verschillende oorzaken voor slapeloosheid en soms kan dit tijdelijk zijn. Spanningen of zorgen, piekergedachten, maar ook lichamelijke klachten zoals pijn, jeuk, benauwdheid, hoesten of kuitkrampen kunnen de oorzaak zijn. Ook een slecht slaapritueel kan zorgen voor slapeloosheid, zoals ‘s avonds voor het slapengaan op een smartphone, tablet of ander beeldscherm kijken; koffie of alcohol drinken; of sport en lichamelijke inspanning vlak voor het slapengaan. Het is essentieel om ongeveer 1 uur voor het slapen gaan te zorgen voor ontspanning. Maak bijvoorbeeld een korte wandeling, neem een warm bad of doe wat ontspanningsoefeningen als yoga of meditatie. Ook is het beter om het licht van de tv, laptop, tablet en telefoon het laatste uur voor het slapen te vermijden.

Zorg voor een fijne slaapkamer met een

goed matras en hoofdkussen. Ook is het beter om in een donkere slaapkamer te slapen, dus zorg voor goede gordijnen en voor genoeg frisse lucht. Probeer meteen op te staan bij het wakker worden, want lang uitslapen verstoort het dag- en nachtritme (zie ook het artikel op p36).

Medische oorzaken Medisch gezien spreken we pas van een slaapprobleem als iemand langdurig slecht slaapt en zich overdag moe, prikkelbaar of slaperig voelt met concentratieproblemen. Dagelijkse bezigheden lukken dan niet zo goed meer en concentreren is moeilijk.

Ook kan er een medische oorzaak zijn, zoals slaapapneu, het restlesslegssyndroom (RLS) of parasomnieën.

Veel Nederlanders hebben last van parasomnieën. Het gaat dan bijvoorbeeld om slaapwandelen, praten in de slaap, tandenknarsen of regelmatige nachtmerries.

Slaapproblemen worden doorgaans vastgesteld door een specialist. In veel gevallen verwijst de huisarts door naar een neuroloog, om de slaapproblemen vast te stellen. In een slaapwaakcentrum kan het advies van een somnoloog worden gevraagd. Het is normaal wanneer iemand af en toe een nacht slecht slaapt en om 4 uur wakker wordt in de nacht en daarna niet meer de slaap vat. Normaliter herstelt dat de volgende nacht weer. Sommige mensen blijven echter langere tijd nachten achter elkaar wakker liggen en ondervinden concentratieproblemen overdag en hinder bij het dagelijks functioneren.

54

Slaapproblemen als bijwerking Slaapproblemen kunnen ook veroorzaakt worden door medicatie, anders dan slaapmedicatie. Rusteloze benen kunnen bijvoorbeeld ontstaan of verergerd worden door medicatie, zoals quetiapine. Ook antidepressiva (de SSRI’s) hebben een activerende werking en kunnen slapeloosheid verergeren als ze ’s avonds worden ingenomen. Mijn advies is dan ook om ze ‘s ochtends in te nemen. Bepaalde geneesmiddelen die door hun vetoplosbaarheid in de hersenen kunnen komen, veroorzaken soms slapeloosheid of nachtmerries.

Een bekend voorbeeld hiervan is de betablokker metoprolol. Indien de dosering te hoog is ingesteld, kunnen sommige geneesmiddelen activerend werken met rusteloosheid, agitatie en slapeloosheid als gevolg.

Bekende voorbeelden hiervan zijn lithium, levothyroxine, alle middelen die de serotoninespiegel in de hersenen verhogen, zoals de reguliere antidepressiva, maar ook kruiden zoals tryptofaan, 5-HTP, sint-janskruid en griffonia.

Een veelvoorkomende oorzaak van slapeloosheid is ook het gebruik van corticosteroïden, zoals prednison.

Ook middelen tegen hoge bloeddruk als calciumkanaalblokkers, middelen tegen astma als luchtwegverwijders en theofylline kunnen zorgen voor agitatie en slapeloosheid bij een te hoge dosering.

Natuurlijke alternatieven Welke natuurlijke alternatieven hebben we tot onze beschikking en zijn deze eventueel veilig te combineren met reguliere medicatie? Melatonine is een lichaamseigen hormoon dat door de pijnappelklier wordt geproduceerd.

Dit hormoon heeft invloed op het slaap- en waakritme en zorgt ervoor dat mensen slaperig worden als het donker wordt. Gedurende ons leven nemen de melatoninespiegels af. Melatonine is vrij verkrijgbaar zonder recept in doseringen tot 0,3 mg, maar sinds november 2019 heeft de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) bepaald dat doseringen vanaf 0,3 mg moeten worden geregistreerd als geneesmiddel. Het probleem met melatonine is dat het bij hogere doseringen (5, 10, 15 mg) de lichaamseigen melatonine overstijgt.

Dat versnelt of vertraagt de werking van de biologische klok. Je krijgt juist méér problemen, waarvan vermoeidheid er slechts één is. Gebruik melatonine daarom in een lage dosering van 0,5 tot

DE APOTHEKER

1 mg. En neem het strikt op dezelfde tijd in.

Het restlesslegs-syndroom komt relatief vaak voor in Nederland. Mensen die lijden aan RLS, hebben vaak een vage omschrijving van hun klachten.

Ze hebben een onweerstaanbare drang om ‘s nachts de benen te bewegen tijdens de slaap of tijdens rust. Zij voelen een prikkel in de benen die alleen overgaat als de benen een aantal keren achter elkaar worden bewogen.

De klachten komen vaak ‘s nachts voor. Daarom wordt RLS gerekend tot één van de meest voorkomende slaapstoornissen. Ga je met deze overigens onschuldige klacht naar de huisarts dan is er een grote kans dat je een (te) sterk werkend geneesmiddel krijgt voorgeschreven, terwijl magnesium in een goed opneembare vorm vaak een werkzame en veiligere oplossing biedt. Indien magnesium is geformuleerd als organische stof (magnesium-bisglycinaat, pidolaat, citraat enzovoorts) dan wordt het veel beter door het lichaam opgenomen in tegenstelling tot de anorganische vorm magnesium-oxide, wat vooral laxerend werkt vanwege de slechte opname.

Andere natuurlijke opties om slapeloosheid te verhelpen, zijn onder andere valeriaan, 5-Hydroxytryptofaan (5-HTP), tryptofaan, griffonia en gamma-aminoboterzuur (GABA).

Valeriaan werd tweeduizend jaar geleden al gebruikt door de Grieken als een effectief middel tegen slapeloosheid, en dat doen we nu nog steeds. Valeriaan is een veilig te gebruiken kruid met weinig bijwerkingen. 5-HTP is een stofwisselingsproduct van L-tryptofaan.

Het verbetert de slaapkwaliteit door het serotoninegehalte te verhogen en de remslaap te verlengen, zo blijkt uit onderzoeken.

Serotonine is de neurotransmitter die ook wel het ‘gelukshormoon’ wordt genoemd en een cruciale rol lijkt te spelen in de regulatie van slaap, stemming, pijnzin, ontstekingsprocessen en andere lichaamsfuncties. Deze stof vormt een behandelingsmogelijkheid voor slapeloosheid, maar ook voor verschillende andere problemen, zoals angststoornissen en depressie. De werking is niet alleen gebaseerd op een verhoging van het serotoninegehalte in het centrale zenuwstelsel, maar ook van andere neurotransmitters en stoffen in dit stelsel, zoals melatonine, dopamine en noradrenaline. Door die werking heeft 5-HTP een duidelijk effect op de chemie

in de hersenen en op aandoeningen waarbij serotonine betrokken is. Het wordt al jarenlang met succes gebruikt zonder dat melding wordt gemaakt van nadelige effecten.

Ook het gehalte van GABA, een andere neurotransmitter, kan bij mensen dalen. Dit kan te maken hebben met een probleem in de darmen. Voldoende GABA kan ervoor zorgen dat je je meer kan ontspannen. Wanneer je onrustige gedachten hebt en hierdoor niet goed kunt inslapen, kan het innemen van GABA helpen om te kalmeren. Tevens bevordert GABA de nachtrust door het dieper doorslapen. GABA is ook in smelttabletten verkrijgbaar, wat het voordeel heeft van een snellere opname via het mondslijmvlies.

Combinatie met reguliere geneesmiddelen De combinaties van genoemde middelen met de benzodiazepines zijn relatief veilig met de kanttekening dat er meer kans is op suffigheid. Dus wees extra alert bij deelname in het verkeer. Met reguliere antidepressiva ligt dit helaas een stuk complexer en is mijn advies om deze combinaties niet in te zetten zonder overleg met een specialist op dit gebied, omdat er kans is op te veel serotonine in de hersenen.

Natuurlijke alternatieven kunnen ook van groot nut zijn, indien je de reguliere medicatie in overleg met de arts wil afbouwen. Het is als het ware een rescuetherapie waarop je kan terugvallen, waardoor de kans van afbouwen succesvoller wordt en het risico op ontwenningsverschijnselen kleiner is.

Conclusie Het is niet verbazend dat steeds meer mensen met slapeloosheid hun heil 55

zoeken bij de alternatieve geneeswijzen, omdat reguliere medicatie vaak niet de echte oplossing biedt. Enig speurwerk naar de oorzaak biedt vaak al een verbetering. Leefstijlveranderingen en voedingssupplementen zijn goede mogelijkheden om slaapproblemen op te lossen. Een aantal leefstijlaanpassingen is zeer de moeite waard voor een gezonde nachtrust.

Heb je last van slapeloosheid en heb je behoefte aan medicatie, dan is mijn advies om eerst je heil te zoeken in een natuurlijke oplossing. Lukt dit niet, neem dan contact op met je arts voor een regulier alternatief en wees ervan doordrongen dat reguliere slaapmedicatie bij voorkeur niet langer dan twee weken moet worden gebruikt om de kans op gewenning te voorkomen.

Ook om de dag of alleen indien nodig (als rescue) is een betere benadering dan standaard iedere dag een regulier slaapmiddel innemen. Combinaties van of afwisseling met een natuurlijk product is daarbij raadzaam.

BRONNEN

Farmacotherapeutisch Kompas https://www.ge-bu.nl/artikel/benzodiazepinegebruik-innederland https://www.igj.nl/binaries/igj/documenten/ brieven/2020/01/28/aankondigingsbrief-melatonine/ Aankondigingsbrief+melatonine.pdf Rondanelli M, Opizzi A, [..], Klersy C. The effect of melatonin, magnesium, and zinc on primary insomnia in long-term care facility residents in Italy: a double-blind, placebo-controlled clinical trial. J Am Geriatr Soc 2011; 59(1):82-90 https://www.orthokennis.nl/nieuws/positief-effect-vansaffraan-bij-slaapklachten

Drs. Han Siem is complementair werkend apotheker bij de DeVitamineapotheek.nl Hij is gespecialiseerd in interacties tussen reguliere en complementaire medicatie.

GEZOND LEVEN 5 manieren om je huis veilig op te frissen

Weer een fris en schoon huis zonder je gezondheid te schaden met de beste tips van Joanna Evans

Als je van plan bent om je huis dit voorjaar op te frissen, of dat nu voor jou een nieuwe lik verf of een intensieve schoonmaakbeurt van boven naar beneden betekent, is het belangrijk om rekening te houden met de vele giftige chemicaliën waaraan je tijdens de klus kunt worden blootgesteld. Hier zijn vijf manieren om je huis aan te pakken en tegelijkertijd je risico’s te verminderen.

Kies voor VOS-vrije verven Als je van plan bent om je huis te laten inrichten of zelf te klussen, ga dan voor niet-giftige verf, vernissen, vulstoffen en andere producten met de laagste VOS-niveaus die je kunt vinden. VOS, vluchtige organische stoffen, zijn chemicaliën die gemakkelijk dampen afgeven bij kamertemperatuur. Ze leveren een belangrijke bijdrage aan luchtvervuiling binnenshuis en zijn in verband gebracht met een reeks gezondheidseffecten op korte en lange termijn, van hoofdpijn, duizeligheid en geheugenproblemen1 tot astma, eczeem en slechte spermakwaliteit.2 Verschillende VOS, zoals benzeen en formaldehyde, zijn erkende carcinogenen en andere zijn vermoedelijk kankerverwekkend.3 Het goede nieuws is dat een aantal bedrijven nu verven en andere decoratieproducten aanbiedt die vrij of vrijwel vrij zijn van VOS en andere giftige chemicaliën, zoals ftalaten en zware metalen.

Probeer bijvoorbeeld verven van Pure & Original (www. pure-original.nl) of de natuurverven van Ecotec (www. ecotec-naturalpaints.nl). Voor niet-toxische, oplosmiddelvrije verfafbijtmiddelen, coatingverwijderaars en zware reinigingsmiddelen is het internationale merk Eco Solutions (www.ecosolutions.co.uk) een optie; in Nederland verkrijgbaar via Painting the past (www.paintingthepast.nl).

Let op lood

Nog een waarschuwing als je je huis decoreert of vintagemeubels upcyclet: pas op voor lood. Dit zeer giftige zware metaal kan verborgen zitten in oud lakwerk en vernis. Voordat je verdachte oppervlakken schuurt, is het verstandig om een een loodtestkit aan te schaffen, zoals die van MATinspired. Als lood aanwezig is, volgen hier enkele tips om hiermee veilig om te gaan: • Als het lakwerk in goede staat is, verfafbijtmiddel op waterbasis of kun je het eenvoudig afdichten schakel een ervaren professional in. door het over te verven met een • Draag altijd beschermende moderne, loodvrije verf. kleding, handschoenen en een • Als lak of vernis in slechte staat is gezichtsmasker (geschikt voor en moet worden verwijderd, zorg looddeeltjes) en vergeet niet om dan ervoor dat je geen methoden de verwijderde verf of vernis in gebruikt die stof of dampen een afgesloten container weg te veroorzaken, zoals droog schuren gooien en de ruimte waarin wordt of een verfafbander. Probeer in geschilderd daarna grondig te plaats daarvan een oplosmiddelvrij stofzuigen en te reinigen.

56

Gebruik geen plastic Opslagpotten en bewaardozen zijn een praktische manier om georganiseerd te raken in de keuken, maar kies glas of roestvrij staal in plaats van plastic om eten en drinken op te slaan.

Schadelijke chemicaliën zoals bisfenol A (BPA) en ftalaten kunnen uit plastic dozen lekken en uiteindelijk in je lichaam terechtkomen, waar ze hormoonverstorende effecten kunnen hebben.4 Er bestaan overigens ook BPA-vrije plastics die prima zijn om voedsel in te bewaren.

Overweeg ook biologisch katoenen tassen om groenten en fruit in te bewaren (probeer bijvoorbeeld eens Boweevil, verkrijgbaar bij www.boweevil.nl) en ongebleekt papier als alternatief voor plasticfolie en boterhamzakjes (100% Fair is een lijn duurzame verpakkingen van FSCgecertificeerd biologische en afbreekbare verpakkingsaterialen).

En als je eten of drinken in plastic verpakkingen koopt, hevel de producten dan over naar een minder schadelijke variant.

GEZOND LEVEN

Afzien van kunstmatige geurstoffen Je denkt misschien dat je huis lekker laten ruiken met geurtjes in de vorm van kaarsen en luchtverfrissers een goede manier is om je ruimte op te frissen. Maar wat je eigenlijk doet, als je de standaard synthetische producten gebruikt, is je binnenlucht vervuilen met schadelijke chemicaliën.

Luchtverfrissers kunnen bijvoorbeeld benzeen (een carcinogeen en mogelijk reproductieve toxiteit), tolueen (huidirritatie en lever/ niertoxine), terpenen (irriterende stoffen en sensibilisatoren) en ftalaten (bekende hormoonverstoorders) bevatten. Regelmatig gebruik van deze producten is in verband gebracht met oorpijn, diarree en braken bij zuigelingen, evenals hoofdpijn en depressie bij hun moeders.8 Elimineer geuren bij de bron als je kunt in plaats van vieze geurtjes te maskeren met chemicaliën en houd je huis goed geventileerd. Kamerplanten zoals vredeslelies (lepelplanten), de Engelse klimop en spinplanten zijn een goede optie voor natuurlijke geurbeheersing of probeer een kom witte azijn op je vensterbank. Je kunt ook investeren in een luchtreiniger, die kan helpen bij het verwijderen van huishoudelijke geuren, stofjes, pollen, huidschilfers van huisdieren en VOC’s.

Als je toch geurproducten voor thuis wilt gebruiken, ga dan voor natuurlijke, niet-toxische producten gemaakt met pure essentiële oliën van merken als AromaWorks, onder meer te koop bij Holland & Barrett en Neom (online te koop bij lookfantastic Nederland, www.lookfantastic.nl).

En vergeet niet dat geuren op de loer kunnen liggen in allerlei huishoudelijke producten, van schoonmaak- en wasproducten tot cosmetica en toiletartikelen.

Nogmaals, kies natuurlijke opties (www.waschbaer. nl, www.eco-logisch.nl, www.biggreensmile.nl en easyecoshop.nl zijn goede plekken om te zoeken) of ga voor geurvrije alternatieven.

Schoon zonder chemicaliën Een grondige reiniging is een geweldige manier om je huis op te frissen, maar ga voor natuurlijke, niet-toxische reinigingsproducten in plaats van conventionele middelen, die meestal boordevol schadelijke chemicaliën zitten.

Eén studie wees uit dat 10 tot 20 jaar schoonmaken thuis of op het werk net zo slecht is voor de longen als

het roken van een pakje sigaretten per dag in diezelfde hoeveelheid tijd.5 Blootstelling aan schoonmaakmiddelen is ook in verband gebracht met astma, hartproblemen, borstkanker en meer.6 Er komen steeds meer merken op de markt die zich specialiseren in natuurlijke en milieuvriendelijke schoonmaakmiddelen.

Ga voor natuurlijke woninginrichting Nieuwe meubels, tapijten, beddengoed, woondekens, gordijnen en kussens kunnen je huis transformeren. Maar probeer waar mogelijk natuurlijke materialen te kiezen die vrij zijn van chemische behandelingen. Stoffen met toegevoegde vlamvertragers, anti-vlekmiddelen en alles met het label ‘kreukvrij’ of iets soortgelijks zullen onvermijdelijk een lange lijst met potentieel schadelijke chemicaliën in je huis brengen.

Chemische stoffen, zoals ftalaten, fenolen, vlamvertragers en per- en polyfluoreuze alkylstoffen (PFAS) zijn zelfs op grote schaal ontdekt in reguliere producten voor consumenten en worden geassocieerd met een reeks gezondheidseffecten zoals reproductieve en hormonale toxiciteit.7 Neem rechtstreeks contact op met bedrijven om te zien of ze chemische

Probeer Ecover, de natuurlijke lijn van Blue Wonder, Frosch of Seventh Generation, of gebruik microvezeldoekjes met het keurmerk Nordic Ecolabel voor reinigingsdoeken die zijn ontworpen om te worden gebruikt met alleen water. Als alternatief kun je je eigen oplossingen maken met ingrediënten zoals azijn, zuiveringszout, citroensap en essentiële oliën.

behandelingen toevoegen aan hun producten. Enkele goede opties om te kiezen, zijn onbehandelde wol, die van nature brandwerend is – kies indien mogelijk biologische wol om pesticiden te vermijden – en biologisch katoen en hennep. Jute, sisal, zeegras en kokos werken goed voor tapijten, terwijl wol, kapok, gierst en boekweit prima natuurlijke vullingen zijn voor kussens.

Enkele merken om eens te bekijken, zijn Una (www.unamatras.nl), Ecolinde (www.ecolide.nl) en Bedaffair (www bedaffair.nl) voor natuurlijke matrassen, kussens en beddengoed. De Grüne Erde, ofwel ‘Groene Aarde’ (www. grueneerde.com), een Oostenrijks bedrijf dat ook levert in Nederland, is gespecialiseerd in de productie van ecologische, duurzame en fairtrade meubels. En DMI (www. www.dmieurope.com/nl) of Natuur-Tapijt (www. natuur-tapijt.nl) produceren tapijten van natuurlijke vezels.

BRONNEN

1

US Environmental Protection Agency, “Volatile Organic Compounds’ Impact on Indoor Air Quality.” epa.gov 2 Eur Respir Rev, 2015; 24(135): 92–101; J Allergy Clin Immunol, 2014; 134: 993–9; discussion 1000; Occup Environ Med, 2008; 65: 708–14 3 Environ Res, 2007; 105: 414–29

57

4 Environ Sci Technol, 2021; 55: 11814–23; Int J Environ Res Public Health, 2013; 11: 507–26; Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci, 2009; 364(1526): 2097–113 5 Am J Respir Crit Care Med, 2018; 197: 1157–63 6 Am J Respir Crit Care Med, 2007; 176: 735–41; Environ Health Perspect, 2012; 120: 958–64; Environ Health, 2010; 9: 40 7 J Epidemiol Community Health, 2017; 71: 937–40 8 Arch Environ Health, 2003; 58: 633–41

NATUURLIJK GEZOND

NATUURLIJK GEZOND

Praktische, natuurlijke oplossingen voor alledaagse gezondheidsvragen

Natuurlijke middelen voor de ziekte van Raynaud

PROBEER BIOFEEDBACK Deze mind-body-techniek, waarbij je leert om gewoonlijk onwillekeurige lichaamsfuncties te beheersen met behulp van elektronische monitoring, kan helpen bij raynaud. Twee kwalitatief goede onderzoeken wezen uit dat thermische biofeedback, waarbij patiënten leren de vernauwing en verwijding van hun bloedvaten te beheersen, effectief was voor het opwarmen van de handen en het verminderen van aanvallen van raynaud.1 Een andere studie rapporteerde dat na biofeedbacktraining bij patiënten met zowel primaire als secundaire raynaud verbeteringen optraden die een jaar aanhielden.2 Een biofeedbacktherapeut is te vinden op o.a. https:// biofeedbackvereniging.nl/ , www.vind-een-therapeut.nl/ of voor België op www.vindeentherapeut.be/

Ik heb de ziekte van Raynaud. Gelukkig niet zo ernstig en ook niet veroorzaakt door een onderliggende aandoening, maar in de winter heb ik echt last van koude handen en voeten. Zelfs als ik buiten warme handschoenen of wanten draag, worden mijn vingers wit en gevoelloos. Zijn er natuurlijke middelen die zouden kunnen helpen?

P.P., via e-mail

De ziekte van Raynaud (of syndroom van Raynaud), ook bekend als het fenomeen van Raynaud, is een aandoening waarbij de kleine bloedvaten in de ledematen overdreven reageren op veranderingen in temperatuur, koude omstandigheden en soms emotionele stress.

Typische symptomen zijn koude vingers en tenen, kleurveranderingen in de huid (bij kou kunnen de vingertoppen wit worden, waarna ze bij opwarmen rood worden), gevoelloosheid, een stekend en tintelend gevoel en moeite met het bewegen van het aangedane gebied.

De meest voorkomende vorm van de aandoening is de primaire ziekte van Raynaud, waarvan de oorzaak onbekend is en de symptomen meestal mild zijn. Anderzijds is de secundaire vorm van de ziekte, die ook bekendstaat als het fenomeen van Raynaud en die wordt veroorzaakt door een onderliggende aandoening zoals sclerodermie of lupus, meestal ernstiger.

De gebruikelijke behandeling voor raynaud varieert van eenvoudig leefstijladvies om warm te blijven, actief te blijven, niet te roken en cafeïne te vermijden voor milde gevallen, tot medicijnen zoals de calciumblokker nifedipine voor ernstigere gevallen. Maar er is een aantal veelbelovende alternatieve opties voor beide vormen van raynaud, met name biofeedback en voedingssupplementen.

Houd er rekening mee dat nog niet veel onderzoek is gedaan naar natuurlijke middelen voor de ziekte van Raynaud en de onderzoeken zijn meestal klein. Je kunt dus het best persoonlijk advies vragen aan een ​​ervaren arts, vooral als het gaat om supplementen.

Hier is een handleiding voor wat je kunt proberen op basis van het bewijs tot nu toe.

CHECK JE MEDICIJNEN Verschillende medicijnen kunnen de ziekte van Raynaud veroorzaken, waaronder bètablokkers, cyclosporine (een immuunonderdrukkend middel), amfetamine-achtige medicijnen, SSRI’s selectieve serotonineheropnameremmers) en de kankermedicijnen cisplatine en bleomycine.3 Sommige deskundigen raden ook aan om orale anticonceptiemiddelen te vermijden als je de ziekte van Raynaud hebt.4 Raadpleeg je arts over eventuele medicijnen die je gebruikt en overweeg zo nodig geschikte alternatieven.

VERMINDER STRESS Emotionele stress kan een aanval van raynaud aanwakkeren5, dus technieken voor stressvermindering, zoals meditatie, yoga en tai chi, kunnen helpen.

RODE WIJN DRINKEN Mensen die af en toe een glas rode wijn drinken, lopen volgens een onderzoek een significant verminderd risico op raynaud.6 Dit kan zijn omdat rode wijn de antioxidant resveratrol bevat, die de gezondheid van de bloedvaten kan helpen ondersteunen.7 Vermijd in het algemeen echter te veel alcohol.

Matig drinken bij mannen (2 tot 14 drankjes per week) en zwaar drinken bij vrouwen (meer dan 7 drankjes per week) gaat gepaard met een verhoogd risico op de ziekte van Raynaud.6

58

NATUURLIJK GEZOND

PROBEER ACUPUNCTUUR Een kleine studie wees uit dat traditionele Chinese acupunctuur de frequentie van aanvallen van raynaud met 63 procent verlaagde, terwijl voor de controlegroep een verlaging van 27 procent gold.8 En volgens een ongecontroleerd onderzoek naar auriculaire elektro-acupunctuur, een vorm van acupunctuur gebruikmakend van op de oren gerichte elektrische stromen, kan de techniek zowel de frequentie als de ernst van raynaud-aanvallen verminderen.9 Een gekwalificeerde acupuncturist is te vinden op www.acupunctuur.nl.

SUPPLEMENTEN Visolie. Een studie toonde aan dat een visoliesupplement met een hoge dagelijkse dosis van de omega 3-vetzuren eicosapentaeenzuur (EPA) en docosahexaeenzuur (DHA), de tolerantie voor koude en vertraagde bloedvatspasmen verbeterde bij mensen met de primaire ziekte van Raynaud (maar niet bij mensen met de secundaire vorm).10 Aanbevolen dosering: Probeer een hoogwaardig supplement, zoals Orthica Omega 3-1000, met 1000 mg omega 3 per capsule, en volg de instructies op het etiket Teunisbloemolie (Evening Primrose Oil ofwel EPO). Een kleine proef wees uit dat een EPO-supplement, vergeleken met een placebo, het aantal en de ernst van de aanvallen van raynaud verminderde.11 Het actieve ingrediënt in teunisbloemolie is het vetzuur gamma-linoleenzuur oftewel GLA. GLA heeft bloedverdunnende effecten en moet daarom worden vermeden tijdens de zwangerschap. Dat geldt ook voor mensen die andere bloedverdunnende medicijnen nemen.

Algemene therapeutische dosering: voor GLA geldt maximaal 2.800 mg/dag L-carnitine. Patiënten met raynaud die dit aminozuur gedurende 20 dagen kregen toegediend, hadden een betere doorbloeding in hun vingers na blootstelling aan kou.12 Aanbevolen dosering: maximaal 2 g/dag Antioxidanten. Raynaud is in verband gebracht met lage niveaus van vitaminen en mineralen met antioxidantwerking, waaronder vitamine C, vitamine E en selenium7.13 Het kan dus nuttig zijn om deze voedingsstoffen aan te vullen.

Aanbevolen doseringen: volg de aanwijzingen op de etiketten Vitamine D. Raynaud-patiënten met lage vitamine D-spiegels die vervolgens een hooggedoseerd vitamine D3-supplement kregen, meldden na acht maanden verbeteringen in hun toestand.14 Aanbevolen dosering: Thuistestkits voor vitamine D zijn verkrijgbaar via o.a. cerascreen.nl of mijnlabtest.nl. Soms is hierbij gratis telefonische overleg over de uitslag mogelijk Vitamine B3. Een verbinding gemaakt van niacine (vitamine B3) en inositol, bekendstaand als inositol nicotinaat (ook wel inositol hexanicotinaat en inositol hexaniacinaat genoemd), bleek in enkele onderzoeken de ziekte van Raynaud te verlichten.15 Voorgestelde dosering: In onderzoeken werden hoge doseringen van 3-4 g inositol hexanicotinaat per dag gebruikt. Je kunt het beste een ​​gekwalificeerde arts raadplegen om uit te zoeken hoeveel je nodig hebt Magnesium. Lage bloedwaarden van dit mineraal zijn in verband gebracht met raynaud en er zijn gunstige resultaten behaald met magnesiuminfusies.16 Voorgestelde dosering: In het februarinummer (2403) van Medisch Dossier is uitgebreid aandacht besteed aan de verschillende vormen van magnesium, hun dosering en hun werking

GA VOOR GINKGO Ginkgo biloba, dat erom bekendstaat dat het de bloedcirculatie verbetert, kan helpen bij de ziekte van Raynaud. In een onderzoek hadden degenen die een gestandaardiseerd extract van het kruid slikten significant minder raynaudaanvallen per week dan degenen die een placebo gebruikten.17 Voorgestelde dosering: 120-160 mg/dag

BRONNEN

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Appl Psychophysiol Biofeedback, 2006; 31(3): 203–16 J Rheumatol, 1985; 12(1): 90–3 Br J Clin Pharmacol, 2016; 82(1): 6–16 Br Med J, 1976; 2(6037): 699 Br Med J (Clin Res Ed), 1983; 287(6404): 1499–1502 Am J Med, 2007; 120(3): 264–71 Toxicology, 2000; 155(1-3): 1–15 J Intern Med, 1997; 241(2): 119–24 Wien Klin Wochenschr, 2011; 123(3-4): 112–6 Am J Med, 1989; 86(2): 158–64 Thromb Haemost, 1985; 54(2): 490–4 Drugs Exp Clin Res, 1997; 23(1): 39–43 J Rheumatol, 1994; 21(8): 1477–83 Rheumatol Int, 2013; 33(3): 751–5 J Int Med Res, 1979; 7(6): 473–83; Clin Rheumatol, 1988; 7(1): 46–9; J Int Med Res, 1979; 7(6): 484–91 Clin Physiol, 1994; 14(5): 539–46; Angiology, 1994; 45(7): 637–45 Vasc Med, 2002; 7(4): 265–7

59

Probeer deze kruidenhuismiddeltjes Kruidkundige Meilyr James beveelt de volgende kruidenrecepten aan om de bloedsomloop te verbeteren en te helpen bij de ziekte van Raynaud.

Rozemarijn en kaneel hand-/ voetbad Ingrediënten 20 g verse rozemarijn 2 middelgrote kaneelstokjes Optioneel: 5 druppels etherische olie van zwarte peper, kruidnagel of nootmuskaat, verdund in 1 theelepel (5 ml) olijfolie Opmerking: dit recept kan worden aangepast met andere verwarmende bloedsomloopstimulerende kruiden en specerijen die je tot je beschikking hebt, zoals tijm of verse gember.

Werkwijze 1 Doe de kruiden in een theepot met 1 liter kokend water. Laat dit 5 uur of een nacht staan. Vervolgens giet je de vloeistof via een zeef in een hand- of voetenbad. Voeg 2 liter zeer heet water toe en de essentiële olie (indien gewenst).

2 Zorg ervoor dat de watertemperatuur net hoog genoeg is om te verdragen, maar niet onaangenaam heet, voordat je het gebruikt. Dit mengsel kun je twee dagen gebruiken; na afkoelen in de koelkast zetten en voor elk gebruik opnieuw opwarmen.

3 Neem twee keer per dag een hand- of voetenbad, één keer ‘s ochtends voor het ontbijt en één keer ‘s avonds voor het avondeten. Ga in een gemakkelijke houding zitten en week de handen of voeten minimaal 5 minuten in het bad.

Thee van de Szechuanpeperboom of de Japanse peper (Zanthoxylum piperitum of Z. simulans) Ingrediënten ½ theelepel (2 ml) tinctuur van Szechuanpeper 1 el geraspte verse gember Optioneel: honing Werkwijze 1 Leg de gember 15 minuten in een pan met kokend water om er thee van te trekken.

2 Voeg desgewenst de peper en honing toe.

3 Drink dagelijks één kopje.

NATUURLIJK GEZOND

Holistische therapieën voor ALS Bij een vriend van mij is net de diagnose ALS gesteld. Hij heeft riluzol voorgeschreven gekregen, maar zijn er aanvullende en alternatieve behandelingen die kunnen helpen?

AP, via e-mail

Amyotrofische laterale sclerose (ALS), is een van de meest voorkomende neuromusculaire aandoeningen wereldwijd.1 Het is een degeneratieve aandoening die de motorneuronen vernietigt, de zenuwcellen die spierbewegingen aansturen. ALS begint vaak met spiertrekkingen, een zwakke ledemaat of onduidelijke spraak en veroorzaakt uiteindelijk problemen met lopen, kauwen, slikken, spreken en ademen.

De gemiddelde levensduur na de diagnose ALS is twee tot vijf jaar, maar sommige mensen, zoals kosmoloog en theoretisch fysicus Stephen Hawking, blijven veel langer leven.

ALS kan, althans volgens de reguliere geneeskunde, niet worden genezen, maar het medicijn riluzol – sinds 1996 goedgekeurd in Nederland voor de behandeling van ALS – kan de levensduur met ongeveer twee tot drie maanden verlengen.2 Andere conventionele behandelingen zijn gericht op het verlichten van symptomen. Niet-invasieve beademing bijvoorbeeld, waarbij de patiënt – meestal ’s nachts – aan een beademingssysteem met masker ligt, kan de kwaliteit van leven verbeteren en de levensduur van sommigen met enkele weken verlengen.3 In de complementaire en alternatieve geneeswijzen staat het onderzoek naar ALS nog in de kinderschoenen, met veel studies die tot nu toe alleen bij dieren zijn uitgevoerd.

Maar er is wel enig veelbelovend bewijs uit studies bij patiënten, vooral op het gebied van voeding.

Het wordt steeds duidelijker dat de voedingsstatus nauw verband houdt met de overlevingstijd bij ALS en dat voeding en voedingssupplementen een belangrijke rol kunnen spelen bij het beheersen van de ziekte.4 Je vriend zou er goed aan doen om een ervaren natuurgeneeskundige of beoefenaar van functionele geneeskunde te raadplegen, die met een holistisch, gepersonaliseerd plan kan komen. Hier vind je alvast een paar natuurlijke opties die mogelijk gunstig kunnen zijn voor ALS, gebaseerd op studies bij mensen.

OVERWEEG EEN VETRIJK DIEET Ondervoeding en gewichtsverlies kunnen een negatieve invloed hebben op de levensduur bij ALS5, dus patiënten krijgen meestal voedingsondersteuning aangeboden, vooral als ze moeite hebben met slikken. Een groep onderzoekers keek naar het effect van twee verschillende calorierijke toevoegingen aan de voeding op het stabiliseren van het lichaamsgewicht bij ALS-patiënten die gewicht verloren: een met veel vet en een met veel koolhydraten. Beide diëten waren effectief, maar de vetrijke optie bleek iets beter te werken.6 Een andere studie – met dieren, dus misschien niet van toepassing op mensen – wees uit dat een ketogeen dieet, dat veel vet en weinig koolhydraten bevat, de voortschrijding van ALS kan vertragen.7

CONTROLEER OP MINERALENTEKORTEN Er zijn aanwijzingen dat tekorten aan zink, calcium, magnesium en koper een rol kunnen spelen bij ALS.8,9 Er lijken geen klinische onderzoeken te zijn die de effecten van suppletie met deze mineralen beoordelen, maar twee casestudies van ALS-patiënten met een kopertekort meldden een verbetering in de mate van zwakte na kopersuppletie.9 Overweeg om je mineralenniveaus te laten testen en vervolgens aan te vullen met een hoogwaardig mineralensupplement.

AANVULLING MET VITAMINES Volgens voorlopig bewijs kunnen bepaalde vitamines gunstig zijn bij ALS. Maar houd er rekening mee dat de doseringen die in de onderzoeken werden gebruikt vaak erg hoog waren. Het is dus belangrijk om een ​​gekwalificeerde arts te raadplegen die advies kan geven over veilige, individuele doseringen en die in de gaten kan houden hoe het gaat.

Vitamine B12. Studies uitgevoerd in Japan suggereren dat ultrahoge doses methylcobalamine, een vorm van vitamine B12, nuttig kunnen zijn bij ALS. Kortetermijnonderzoek heeft uitgewezen dat methylcobalamine spierafbraak kan vertragen en de levensduur van patiënten kan verlengen,10 terwijl een langetermijnonderzoek heeft uitgewezen dat het symptomenverergering kan tegengaan en de levensduur kan verlengen als de behandeling vroeg wordt gestart (binnen 12 maanden na het begin van de symptomen).11 Dosering: In de onderzoeken werden intramusculair hoge doses van 25-50 mg methylcobalamine per dag gegeven, dus voor deze behandeling dien je wel een ​​gekwalificeerde arts te raadplegen Vitamine E. Eén onderzoek zag een associatie tussen vitamine E en een lager risico op overlijden aan ALS.12 Een ander onderzoek wees uit dat mensen die veel vitamine E en meervoudig onverzadigde vetzuren innamen 50-60 procent minder kans liepen op het krijgen van ALS dan mensen met een lagere inname.13 In een placebogecontroleerde studie met patiënten die vitamine E-supplementen gebruikten naast riluzol, was de kans dat ALS zich zou ontwikkelen van een mildere naar een ernstigere vorm bij de vitamine E-groep kleiner, hoewel er geen effect leek te zijn in termen van motorische functie en levensduur.14 Dosering: In de proef werd tweemaal daags 500 mg gebruikt Vitamine D. Lage vitamine D-spiegels zijn in verband gebracht met ALS en specifieke symptomen.15 In één onderzoek was de achteruitgang bij patiënten die gedurende negen maanden vitamine D-supplementen gebruikten minder groot dan bij degenen ze niet innamen.16 Dosering: In het onderzoek werd 2.000 IE per dag gegeven, maar hogere doses kunnen nodig zijn bij een laag beginniveau; idealiter eerst laten testen

60

NATUURLIJK GEZOND

KIES VOOR ACUPUNCTUUR Een kleine klinische proef wees uit dat deze traditionele Chinese techniek nuttig kan zijn bij ALS. Vijf dagen lang tweemaal daags een acupunctuurbehandeling leidde tot – weliswaar kleine –verbeteringen in zuurstofverzadiging en hartslag bij ALS-patiënten.17 Indrukwekkender zijn de resultaten uit een aantal casestudies. Bij een 60-jarige man die werd behandeld met Chinese hoofdhuidacupunctuur en ooracupunctuur werden verbeteringen gezien in spreken, gevoel, lopen en ademen.18 Een ander geval betrof een 55-jarige vrouw die na vier maanden behandeling met acupunctuur en het medicijn riluzol vrij was van invaliderende symptomen.19

PROBEER MAGNEETTHERAPIE Een veelbelovende behandeling voor ALS is rTMS, ofwel repetitieve transcraniële magnetische stimulatie, een niet-invasieve hersenstimulatietechniek waarbij wordt gebruikgemaakt van magneten. In een zes maanden durende studie vertoonden patiënten die rTMS kregen een langzamere achteruitgang vergeleken met degenen die een placebobehandeling kregen.20 Een andere gecontroleerde studie stelde vast dat rTMS verbeteringen bracht in de motorische functie en kwaliteit van leven bij ALSpatiënten, hoewel de effecten kortdurend waren.21

BRONNEN

1

PAS OP VOOR MILIEUVERONTREINIGENDE STOFFEN Er zijn verbanden gevonden tussen ALS en blootstelling aan pesticiden en zware metalen zoals lood, kwik en aluminium, die allemaal veel voorkomen in onze dagelijkse omgeving.22 Onderzoekers hebben ook de hypothese geopperd dat een verminderd vermogen om deze giftige vervuilende stoffen af ​​te breken vanwege verschillen in vitale detox-genen ten grondslag zou kunnen liggen aan sommige gevallen van de ziekte.23 Een ervaren natuurgeneeskundige of beoefenaar van functionele geneeskunde kan geschikte testen voorstellen, zoals haarmineralenanalyse (HMA), om je blootstellingsniveaus te bepalen, waarna een geschikt holistisch ontgiftingsprogramma kan worden aanbevolen.

Een arts of therapeut functionele geneeskunde is te vinden op o.a. https://mbog.nl.

Voor algemene richtlijnen over ontgifting en het verminderen van blootstelling aan chemicaliën, zie Medisch Dossier editie 2307, september 2021.

LICHAAMSBEWEGING Er zijn aanwijzingen dat een geïndividualiseerd oefenprogramma, voorgeschreven door een fysiotherapeut, zinvol kan zijn om de lichaamsfunctie en spasticiteit te verbeteren. Een onderzoek wees uit dat tweemaal 15 minuten conditietraining per dag, met matige belasting voor de ledematen en romp, gunstig werkte.24 Driemaal per week krachttraining in combinatie met dagelijkse rekoefeningen bleek volgens een ander onderzoek ook effectief te zijn.25

2 3 4

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

23 24 25

61

Exp Neurol, 2011; 228(1): 5–8 Cochrane Database Syst Rev, 2012; 2012(3): CD001447 Cochrane Database Syst Rev, 2017; 10(10): CD004427 Chin Med J (Engl), 2017; 130(15): 1765–7; Curr Opin Clin Nutr Metab Care, 2002; 5(6): 631–43 Phys Med Rehabil Clin N Am, 2008; 19(3): 573–89, x Amyotroph Lateral Scler Frontotemporal Degener, 2013; 14(7-8): 533–6 BMC Neurosci, 2006; 7: 29 Nutr Hosp, 2017; 34(5): 1361–7; Neurology, 1985; 35(2): 193–8 Muscle Nerve, 2006; 34(6): 789–93 Muscle Nerve, 1998; 21(12): 1775–8; Brain Nerve, 2007; 59(10): 1141–7 J Neurol Neurosurg Psychiatry, 2019; 90(4): 451–7 Ann Neurol, 2005; 57(1): 104–10 J Neurol Neurosurg Psychiatry, 2007; 78(4): 367–71 Amyotroph Lateral Scler Other Motor Neuron Disord, 2001; 2(1): 9–18 Muscle Nerve, 2017; 56(4): 726–31 J Clin Neurosci, 2013; 20(11): 1550–3 Evid Based Complement Alternat Med, 2013; 2013: 506317 Med Acupunct, 2021; 33(1): 103–6 Med Acupunct, 2017; 29(5): 260–8 Neurosci Lett, 2006; 408(2): 135–40 J Neurol Sci, 2008; 270(1-2): 18–22 Neurodegener Dis, 2011; 8(1-2): 1–8; Muscle Nerve, 2018; 10.1002/mus.26055; Science, 1982; 217(4564): 1053–5; Rev Environ Health, 2012; 27(1): 19–41; Ann Ist Super Sanita, 2010; 46(3): 284–7 Am J Med Genet B Neuropsychiatr Genet, 2007; 144B(7): 885–90 J Neurol Sci, 2001; 191(1-2): 133–7 Neurology, 2007; 68(23): 2003–7

VOEDING NATUURLIJK

Goed bij prostaatklachten Mannentoastjes?

Z

eg pompoenpitten en menigeen reageert: ‘Oh ja, die zijn goed bij prostaatklachten toch?’ En dat klopt, daarvoor worden pompoenpitten regelmatig ingezet als supplement.

Ook met voeding kun je heerlijk uit de voeten met pompoenpitten, zoals het recept op de volgende pagina voor een supergemakkelijk te maken pompoenpittoastjes.

Maar zijn het dan toastjes voor mannen?

Nee, zeker niet! De hormoonbalans van zowel mannen als vrouwen is gebaat bij de heilzame ingrediënten van pompoenpitten. Het leven is zoveel mooier als je hormonen in balans zijn, dus ga lekker de keuken in om je eigen eten te bereiden.

plantaardige oestrogenen, komen in zeker driehonderd plantaardige voedingsmiddelen voor. Ze dragen bij aan een evenwichtige hormoonbalans bij zowel man als vrouw. Ze reguleren ook testosteron en dehydrotestosteron waardoor de benaming fyto-oestrogeen ietwat verwarrend kan overkomen. Een van de fyto-oestrogenen is bèta-sitosterol, een stof in pompoenpitten die mogelijk de klachten ten gevolge van goedaardige prostaatvergroting in toom houdt.2,3 3. Een ander fyto-oestrogeen in pompoenpitten is lignaan. Lijnzaad bevat meer lignaan dan pompoenpitten.

Lijnzaadolie bevat deze hormoonondersteunende stof overigens niet.4 Lignanen zijn krachtige antioxidanten Gezonde weetjes en fyto-oestrogene stoffen.

Graag noem ik vijf gezondheidseffecten 4. Fyto-oestrogenen zijn veel minder vervan de pompoenpitten die jouw hortegenwoordigd in ons huidige voedsel. moonbalans ten goede kunnen komen: Dit heeft vooral te maken met: 1. De toastjes hebben bijna geen effect op • De raffinage van voeding. De meeste je insulineniveaus. Ze bevatten immers fyto-oestrogene stoffen zitten in het nauwelijks koolhydraten. Pomvlies van zaden, granen, rijst. Omdat poenpitten bevatten slechts 2,8 gram wij deze meestal ‘wit’ eten (witte rijst, koolhydraten.1 Boekweit bevat 72 witte bloem, witte pasta …), eten wij gram koolhydraten, maar slechts 2,2 deze vliezen niet meer. Kies dus waar gram suikers per 100 gram waardoor mogelijk altijd voor volkoren.5 het toch een lage glycemische lading • Weinig voedsel is onbespoten en juist (GL) heeft. onbespoten voedsel bevat fyto-oesHet is in dit korte artikel niet mogelijk trogenen. Fyto-oestrogenen worden om in detail uit te leggen waarom door een plant aangemaakt om zich verhoogde insulineniveaus zoveel te beschermen tegen vraat en microeffect hebben op de hormoonbalans organismen. Is deze noodzaak er niet, van man en vrouw, maar kort gezegd, omdat de plant behandeld wordt met is het een van de gevolgen van voeding chemische gewasbeschermingsmidmet veel snelle koolhydraten/suikers delen, dan maakt hij deze stoffen veel die zorgt voor de aanmaak van veel minder sterk aan. Daarom zijn de insuline om de suikers ‘weg te werken’ hoeveelheden beschermende stoffen uit je bloedbaan. Overtollige suikers worden uiteindelijk vaak opgeslagen als buikvet. En dat is nu juist het vet dat voor veel extra oestrogeenaanmaak kan zorgen.

2. Pompoenpitten bevatten fyto-oestrogenen. Fyto-oestrogenen, ofwel 62

flink hoger in onbespoten voedsel, omdat de plant zichzelf dan wel moet beschermen.5 5. Een goede reden om fyto-oestrogenen een plekje te geven in je voedingspatroon is ook het feit dat er steeds meer zogenaamde xeno-oestrogenen (synthetische oestrogenen uit voedsel, water, het milieu et cetera) in ons leven komen. Dit worden ook wel endocriene disruptors genoemd.

Xeno-oestrogenen moeten (mede) in toom gehouden worden door fytooestrogenen. Als er meer hormoonverstorende disruptors zijn, hebben we dus meer behoefte aan voedsel met fyto-oestrogenen. Fyto-oestrogenen zijn goed onderzocht als het gaat om risicovermindering bij borst- en prostaatkanker, maar ook hun rol bij gewichtsbeheersing wordt regelmatig onderzocht.5,6 BRONNEN

1 www.ahealthylife.nl/voedingswaarde-pompoenpitten/ 2 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10792163/ 3 www.medischdossier.org/archief/supplementen-vooreen-gezonde-prostaat 4 https://lpi.oregonstate.edu/mic/dietary-factors/ phytochemicals/lignans#:~:text=Lignans%20are%20 present%20in%20a,47%2C%2079%2C%2080) 5 www.orthokennis.nl/artikelen/mannen-kunnen-lignanengoed-gebruiken 6 https://rinekedijkinga.nl/weetjes/fyto-oestrogenen.html

Rineke Dijkinga heeft ruim vijftien jaar mensen met chronische klachten begeleid als natuurgeneeskundig- en orthomoleculair therapeut.

Haar cliënten waren op zoek naar praktische tips en recepten en zo schreef ze in 2011 haar eerste boek waarin, naast gemakkelijke recepten, het ‘weten over eten’ de rode draad vormt. Sinds 2018 richt ze zich alleen nog op het verspreiden van haar kennis via artikelen, trainingen, lezingen en boeken.

Om haar kennis omtrent de voedingswaarde van ons eten verder te verdiepen, kocht ze met de opbrengst van haar boeken een paar hectare landbouwgrond waar alles draait om ‘gezondheidswaarde per hectare’.

VOEDING NATUURLIJK

Aromataseremmers Lignanen hebben een paar eigenschappen die ook van groot belang zijn voor een gezonde hormoonbalans. Het zijn onder meer zogenaamde aromataseremmers. De zink in pompoenpitten heeft overigens ook die functie. Aromataseremmers zijn stoffen die de aanmaak van oestrogenen uit androgenen als testosteron remmen.

Lignanen zorgen ook voor de aanmaak van SHBG, het zogenaamde seks-hormoonbindende-globuline dat door de lever wordt aangemaakt. Zo’n 95 tot 98 procent van alle geslachtshormonen dienen ‘gebonden’ te zijn aan SHBG voor een gezonde hormoonbalans. Door bijvoorbeeld insulineresistentie, overgewicht, schildklierproblemen, chronische ontsteking, verminderde leverfunctie kan het gebeuren dat te weinig SHBG wordt aangemaakt.

Het is verder belangrijk om te beseffen dat vooral ‘vrij testosteron’ (dus niet gebonden) wordt omgezet in DHT (dehydrotestosteron). Bij vrouwen geeft DHT vaak klachten als haargroei in het gelaat (hirsutisme), acne of haaruitval. Te veel vrij oestrogeen, door bijvoorbeeld te weinig SHBG, kan eveneens een scala aan hormonale klachten bij man en vrouw veroorzaken. DHT is bij het gros van de prostaatklachten een oorzaak.1,2 BRONNEN

1 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23859042/ 2 Alles draait om je hormonen/Rineke Dijkinga

POMPOENPITTOASTJES Ingrediënten • 100 gram pompoenpitten voor het meel • 1 volle eetlepel hele pompoenpitten • snufje zout • 20-25 gram boekweitmeel als bindmiddel (of 1 eetlepel psylliumvezels voor extra structuur) • 50 tot 60 ml water • scheut olijf- of pompoenpitolie Bereiding: Doe de 100 gram pitten in de blender en maal ze (op de laagste stand) tot meel. Doe vervolgens de hele pompoenpitten, de olie, het zout, het water en het boekweitmeel erdoor en roer tot een homogene smeuïge massa ontstaat. Smeer dit uit op een bakpapier tot een plak die maximaal 1 cm hoog is (liever dunner) en druk het stevig aan met de bolle kant van een lepel. Snijd er 15 tot 20 toastjes uit. Een andere manier is om er met behulp van een kleine, ronde

Vezels voor je darmgezondheid

serveerring 15 tot 20 ronde toastjes van te maken. Druk deze ook dan heel goed aan met het stampertje tot een egaal plat toastje. Zet ze in een voorverwarmde oven op 140-150 graden en bak ze af gedurende circa 20 minuten. Heb je dikkere toastjes gemaakt, dan zullen ze mogelijk wat langer in de oven moeten blijven.

Laat ze goed afkoelen. Je kunt ze een paar weken bewaren in een donkere, goed afgesloten trommel.

TIP Wie een droogoven heeft (of zijn oven op maximaal 100 graden kan afstellen) zou het boekweitmeel in dit recept kunnen vervangen door gebroken lijnzaad. Dan heb je extra lignanen en extra omega 3-vetzuren aan je toastje toegevoegd. Maak de toastjes zoals aangeven, zet ze 30-40 minuten op 100 graden in je oven en laat ze vervolgens ‘indrogen’ in je droogoven op ca. 50-60 graden tot ze lekker knapperig zijn.

63

Pompoenpittoastjes bevatten veel meer vezels dan kant-en-klare toastjes van witte bloem. Dat gaat om ongeveer 8,5 gram vezels per 100 gram. Vezels, zeker dergelijke oplosbare vezels uit pitten, zijn erg belangrijk voor je darmgezondheid. Een gezonde darm moet de fyto-oestrogenen namelijk omzetten naar een ‘lichaamseigen’ vorm. Dan pas kunnen ze jouw oestrogeenbalans positief beïnvloeden. Met andere woorden: alleen meer fyto-oestrogenen eten helpt niet. Wil je fyto-oestrogenen zoals lignanen daadwerkelijk omzetten naar werkzame stoffen dan heb je gezonde darmflora nodig.1,2 Meer fyto-oestrogenen eten, betekent automatisch meer gezonde vezels voor een gezonde darmflora en dat is voor velen al een hele stap in de goede richting.

De toastjes bevatten zink. Mocht je niet dol zijn op mijn zinkrijke toastjes: er is ook lekkere pompoenpitpasta (als broodbeleg of basis van sauzen) te koop in natuurwinkels. Of maak de overheerlijke zinkrijke crunch-to-go, die ik al eerder maakte voor Medisch Dossier.3 BRONNEN

1 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30484667/ 2 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32531317/ 3 www.medischdossier.org\archief\crunch-to-go-rijk-aan-antioxidanten

Colofon Over Medisch Dossier

Verschijningsdata 2022

Medisch Dossier is een kennisplatform over gezondheid met onafhankelijke en wetenschappelijk onderbouwde informatie over welzijn, ziekten en behandelingen vanuit zowel de reguliere als complementaire zorg.

Ons doel is mensen te helpen bij het maken van bewuste gezondheidskeuzes. We zijn kritisch, onafhankelijk en bieden toegankelijke en toepasbare informatie, zodat mensen hun gezondheid in eigen hand kunnen nemen.

Naast artikelen van Nederlandse bodem bevat Medisch Dossier vertalingen van artikelen gepubliceerd in het Britse blad What Doctors Don’t Tell You.

Medisch Dossier verschijnt 9x per jaar.

Editie MD 2401 (jan) MD 2402 (feb/mrt) MD 2403 (april) MD 2404 (mei) MD 2405 (juni/jul) MD 2406 (aug) MD 2407 (sept/okt) MD 2408 (nov) MD 2409 (dec)

Uitgever: Roland Pluut Hoofdredactie: Bryan Hubbard en Lynne McTaggart Coördinatie: Ellen van der Knaap, Els Kwaks Vertaling: Astrid Zwart Vormgeving: Irma Theunisse Drukwerk: Print Consult

Verschijning 04-01-2022 15-02-2022 29-03-2022 10-05-2022 14-06-2022 02-08-2022 13-09-2022 25-10-2022 06-12-2022

Disclaimer De redactie van Medisch Dossier verklaart dat de informatie in deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld. Zij kan echter op geen enkele wijze instaan voor de volledigheid van of eventuele onjuistheden in deze uitgave. De redactie, haar medewerkers en de auteurs aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid voor schade van welke aard dan ook die het gevolg is van handelen en/of beslissingen op basis van de inhoud van deze uitgave.

Engelse redactie Janet Balaskas, Sally Bunday, dr. Damien Drowning, dr. Harald Gaier, dr. Jean Monro, dr. Sarah Myhill, dr. Michel Odent, Craig Sams, dr. Melvyn Werback, Dr. Janathan Wright

De informatie in deze uitgave over het gebruik van voeding en voedingssupplementen in relatie tot ziekte en gezondheid is geen vervanging voor een medisch advies, diagnose of behandeling door een gezondheidsprofessional. Voedingssupplementen zijn geen vervanging voor geneesmiddelen, maar kunnen (in overleg met de behandelend arts) worden gebruikt als aanvulling op de voeding of de behandeling.

Engelse auteurs Joanna Evans, Carolyn Garritt, Bryan Hubbard, Celeste McGovern, Lynne McTaggart Rob Verkerk

Nederlands vakteam

Inzichten rondom gezondheidsthema’s volgen elkaar snel op. Iedereen heeft recht op volledige en begrijpelijke informatie om zelf een verantwoorde keuze te maken. Medisch Dossier presenteert hiervoor een faciliterende functie als toonaangevend platform. U dient, vanzelfsprekend, uw gezondheid nauwlettend te monitoren en bij opvallende veranderingen contact op te nemen met uw huisarts. Er is immers geen one-size-fits all gezondheidsadvies; het gaat altijd om een advies op maat. Maar onze overtuiging is dat een goed geïnformeerde patiënt sneller de geschikte zorg vindt die bij hem of haar past.

Maarten Klatte, Robert Muts, Han Siem, Cindy de Waard

Nederlandse auteurs Rineke Dijkinga, Josée Janssen, Ivonne Pappot, Han Siem, Ria Teeuw, Cindy de Waard

Aan dit nummer werkten mee

© Medisch Dossier Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en openbaar worden gemaakt zonder toestemming van de uitgever.

Dit magazine wordt uitgebracht onder licentie van WDDTY Publishing Ltd (UK). Alle rechten op het gelicentieerde materiaal behoren toe aan WDDTY Publishing Ltd. Het materiaal mag niet worden gereproduceerd, als geheel of in delen, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van WDDTY Publishing Ltd. De naam What Doctors Don’t Tell You is eigendom van WDDTY Publishing Ltd.

Maarten Slutter, Astrid Vester

Contact Abonneeservice Postbus 226, 2690 AE ’s-Gravenzande Tel. 070 205 9236 (di t/m do van 12:00-16:00, of laat een boodschap achter) Email: klantenservice@medischdossier.org Redactie Voor inhoudelijk vragen, opmerkingen en suggesties, neem contact op met de redactie via redactie@medischdossier.org.

64

@

MEDISCH DOSSIER

Haal meer uit Medisch Dossier Online archief

E-books

Als abonnee heb je toegang tot het online archief van Medisch Dossier. Alle sinds 2008 verschenen artikelen kun je hier nalezen.

Een schat aan gezondheidsinformatie altijd bij de hand.

Medisch Dossier publiceert regelmatig e-books welke gratis toegankelijk zijn voor abonnees.

Wekelijks gratis e-nieuws

Nog geen abonnee?

Ontvang het laatste medisch nieuws, aanbiedingen, opiniestukken en columns in je inbox. Elke week, met de MD Update. Schrijf je in op www.medischdossier.org/nieuwsbrief

Medisch Dossier is jouw hulp bij het maken van bewuste gezondheidskeuzes.

Brede visie, betrouwbare informatie Onafhankelijk, objectief, kritisch 9 magazines per jaar Toegang tot online uitgave en archief € 69,95 per jaar Gratis boek bij een jaarabonnement

IN DE VOLGENDE EDITIE Verschijnt 21 juni 2022

Orchideeën en paardenbloemen

De wetenschap toont aan dat wat goed is voor de gezondheid van hoogsensitieve mensen ook goed kan zijn voor de gezondheid van de wereld

De vergevingskuur

Het vergeven van een misstap van een ander is niet alleen goed voor de ziel, het kan ook buitengewoon helend zijn voor het lichaam. Justin Ballis onderzoekt

Grip op voeding

Niet voor iedereen is duidelijk wat we met voeding kunnen en hoever de kracht hiervan reikt. Yildiz Celie spreekt hierover met Jaap Seidell, de bekendste voedingswetenschapper van Nederland

Proefabonnement Probeer Medisch Dossier - ontvang 3 nummers voor € 19,99. Stopt automatisch.

9X + Ga naar www.medischdossier.org/abonnee Bel: 070 205 9236 of gebruik de antwoordkaart in het midden van dit magazine.

65

Wanneer je spijsvertering je dwars zit

Vrijwel iedereen heeft weleens last van zijn maag of darmen. Soms zijn de klachten chronisch. Cindy de Waard verdiept zich in supplementen die een gunstig effect hebben op maag- en darmproblemen

HET LAATSTE WOORD

Er zijn goede redenen waarom de meeste medische adviezen tegenstrijdig zijn

Mama, waarom zijn wetenschappers zo verwarrend?

Bryan Hubbard

M

ama, waarom is medisch advies zo tegenstrijdig? Misschien zou een doorsnee vijfjarige die vraag niet gauw stellen, maar stel dat een kind het wel deed, dan zou het tot de toppers en gelijk hebben. We weten nauwelijks welke kant we op moeten als het gaat om hoeveel beweging we nodig hebben, welk voedsel we moeten eten of om het al dan niet slikken van vitaminen.

Maar wat de kroon spant, is het tegenstrijdige advies – het absolute hoogtepunt van ‘dubbeldenken’ – dat we krijgen over alcohol drinken. Wel drinken of niet drinken, en als we het wel doen, hoeveel slokjes durven we dan te nemen?

In de afgelopen periode kregen we dit te horen: 1. Eerder onderzoek dat had gesuggereerd dat zelfs één glas wijn dodelijk was, klopte niet; matig drinken zal je waarschijnlijk niet al te veel kwaad doen.

2. Of hoewel, vergeet dat maar weer, sommige van die bevindingen sloten risicogroepen uit, dus nee, zelfs matig drinken is gevaarlijk.

3. Weet je wat? Even terug: een dagelijks glas rode wijn is waarschijnlijk prima (maar let wel, slechts één).

Het is genoeg om ons hoorndol te maken.

Een recente studie van de Rutgers Universiteit in New Jersey wees uit dat mensen die tegenstrijdige gezondheidsinformatie horen of zien, in de war raken – niet verrassend – en ze maken meer fouten in een eenvoudige computertaak, zijn minder in staat om zich te concentreren en, verschrikking der verschrikkingen, hebben ‘meer negatieve gevoelens over onderzoek en wetenschappers’, aldus de onderzoekers.1 Hoe komt het eigenlijk dat er zoveel tegenstrijdige gezondheidsadviezen worden gepubliceerd? Er staat een enorme druk op academici om iets te zeggen, wat dan ook. Een rapport uit China onthult dat het dienstverband en het salaris van hoogleraren

aan universiteiten uitsluitend afhankelijk is van het aantal onderzoeken dat ze hebben gepubliceerd. Hoewel het er in het Westen misschien niet zo extreem voorstaat, bestaat daar een vergelijkbare druk.

Dan is er het medische model zelf dat zich richt op het bijzondere, niet op het algemene.

Het tijdperk van specialisatie heeft geleid tot onderzoek dat steeds uit hetzelfde hout gesneden is. En als je door al die bomen het bos niet meer ziet, ontstaat er onzin.

Een recent bomen-en-bos-onderzoek, dat alle kranten en nieuwssites haalde, illustreert het punt: het had het ‘optimale tijdstip’ voor slapengaan ontdekt; het tijdstip waarop we allemaal zouden moeten inslapen. En mocht je het gemist hebben, dat is tussen 22.00 uur en 23.00 uur. Mensen die binnen dat uur in slaap vallen, hebben half zoveel kans op hart- en vaatziekten (HVZ) als de rest van ons.2 Als je tussen 23.00 uur en middernacht in slaap valt, stijgt je risico op HVZ met 12 procent, vergeleken met degenen die in dat Goudlokje-uur tussen 22.00 uur en 23.00 uur indommelen. Als je vóór die tijd al slaapt, stijgt

Het tijdperk van specialisatie heeft geleid tot onderzoek dat uit hetzelfde hout gesneden is.

En als je door al die bomen het bos niet meer ziet, ontstaat er onzin 66

je risico tot 24 procent, en de echt ongehoorzame mensen die tot na middernacht wakker zijn, krijgen hun verdiende loon: een 25 procent verhoogd risico.

Maar de onderzoekers misten een belangrijk punt. Er werd geen rekening gehouden met het voedingspatroon en de algemene levensstijl van de 88.000 deelnemers: alleen met het tijdstip waarop ze gingen slapen.

Dus zou het kunnen zijn – dit is slechts een suggestie van ons bos – dat mensen die eerder naar bed gaan andere fysieke of mentale gezondheidsproblemen hebben, zoals chronische vermoeidheid of depressie, waardoor ze ook meer kans hebben op het krijgen van hartaandoeningen?

En zou het ook kunnen zijn – nogmaals, gewoon een bosachtig idee – dat mensen die na middernacht naar bed gaan, ook meer kans hebben op slechtere leefstijlgewoonten, die bijvoorbeeld kunnen leiden tot de overweging om ‘s avonds laat, voor het slapengaan, een pizza te gaan eten?

Niet iedereen die eerder naar bed gaat, heeft chronische ziekten en niet elke nachtbraker maakt ongezonde leefstijlkeuzes, maar het is zeker mogelijk dat dit voor sommigen wel geldt.

De onderzoekers hadden die verschillen duidelijk moeten maken, wat ze hebben nagelaten. Als ze dat wel hadden gedaan en tot genuanceerdere resultaten waren gekomen, dan had het onderzoek waarschijnlijk de krantenkoppen niet gehaald.

Maar ze deden het niet en daarom zal waarschijnlijk in de komende maand weer een artikel verschijnen dat deze bevindingen tegenspreekt. En daardoor krijg je tegenstrijdig medisch onderzoek: bomen en nog eens bomen, in plaats van bos.

Probeer dit maar eens duidelijk te maken aan aan je vijfjarige.

BRONNEN

1 J Behav Med, 2021; doi: 10.1007/s10865-021-00256-4 2 Eur Heart J, 2021; ztab088; doi.org/10.1093/ehjdh/ztab088

Neem nu een abonnement: 4 nummers voor t 32,00 of geef een abonnement cadeau

Voor ont-wikkeling van lichaam & geest met diep gan g Hét yog abla d

3i 21

2021 I t 9,95 I september jaargang 32

Hét yogablad met diepgang RA ND ER IN YO GA EN VE

G

een Zelfonderzoek, van specifieke vorm meditatie

DOO D EN GEb OOR tE, spIR ItuAlI tEIt

op weg naar de

bron

ikkeling de spirituele ontw van kinderen

1

yoga 3 i21 tijdschrift voor

Hèt blad voor de yoga professional en de gevorderde yoga beoefenaar

3i20

Âsana’s en hun effecten PRÂna’s en Âsana’s tijdschrift voor yoga 3 i20

de âsana’s en anatomie

Hét blad met diepgang voor de geïnteresseerde yoga liefhebber

4i20

jaargang 31 I september 2020 I t 9,95

yoga nidrâ voor jongeren

1

Âsana’s en meditatie

tijdschrift voor yoga 4 i20

het paradijs in je hart

1i21

Een rustige heldere geest

1

het brein en meditatie

DE REIS NAAR BINNEN

santosha: oefenen in tevredenheid

2i21

jaargang 32 I t 9,95

YOGA EN VERANDERING

Âsana’s en hun effecten

Prânâyama

Hét yogablad met diepgang

Hét yogablad met diepgang

jaargang 31 I december 2020 I t 9,95

jaargang 32 I juni 2021 I t 9,95

YOGA EN VERANDERING de Bhagavad gîtâ als bron van licht

tijdschrift voor yoga 1 i21

1

retraites: verdieping en inspiratie

DE EIGEN VERANt wOORDElIjkhEID tijdschrift voor yoga 2 i21

Ga voor een inkijkexemplaar naar de website

w w w. y o g a . n l

santosha: oefenen in tevredenheid

de Bhagavad gîtâ als bron van licht 1

retraites: verdieping en inspiratie

• • • •