Colofon Vormgeving Alfred Boland Cover Marloes Messemaker Tekenwerk Aarti Jainath, Alex Skim, Aloys Oosterwijk, Amanda Majoor, Amanda van Laar, Beldan Sezen, Doeke van Nuil, Els Deckers, Floor Koens, Jan Cleijne, Joris Diks, Kim DuChateau, Manon Bijkerk, Marcel Ruijters, Mas Hab, Marloes Messemaker, Megan McNulty, Mei-Li Nieuwland en Melissa Brouwer Initatief Stichting In Lijn Productie Real Comics Idee & uitvoering Stijn Schenk Online versies van ‘Verhalen van vrouwen’ zijn te vinden op: issuu.com/thegraphicstory en www.realcomics.nl. Over rechten, gebruik en doorplaatsing kunt u contact opnemen met Stijn Schenk, schenk.amsterdam@gmail.com
4
inleiding In handen heb je het tastbare resultaat van een jaar werk. Een jaar vol bijzondere ontmoetingen, waarbij ik met een groep tekenaars op zoek ben gegaan naar verhalen van vrouwen tegen wie geweld is gebruikt. Door vrouwen hierover aan het woord te laten hopen wij zowel vrouwen in gelijke situaties te steunen, als de omgeving te informeren over de impact die geweld en seksueel geweld op vrouwen hebben. Met steun van het BankGiro Loterij Fonds kon ik vrij op zoek naar artistieke en inhoudelijke samenwerking. Dit heeft geresulteerd in 15 bijzondere beeldverhalen over voor mij iconische vrouwen. Daarnaast zijn er twee portretten van daders gemaakt. En een serie prenten over de binnenwereld van acht dansers en choreografen. Deze prenten gingen niet over geweld, maar wel over gevoel en het omgaan daarmee. Aan het project werkten 19 tekenaars mee.
uitgave komt het werk voor de eerste keer samen. Het is een afsluiting van een prachtige zoektocht en het begin van een volgend avontuur.
Ik hoop met deze uitgave mensen in gesprek te brengen. Zowel met elkaar als met zichzelf. De onderwerpkeuze was een proces van gericht zoeken, vastleggen, ons laten verrassen en reageren op wat zich aanbood. De verhalen zijn zowel online als in print op verschillende plaatsen te vinden. Met deze
Mijn speciale dank gaat uit naar alle tekenaars, het bestuur van Stichting In Lijn en het BankGiro Loterij Fonds. Hun inzet en ondersteuning waren essentieel voor dit project. Stijn Schenk, januari 2018
5
NA
8 GI
NA
12
PA
GI
NA
PA
PA
20
GI
GI
GI
NA
26
NA
36
NA
PA
32
PA
PA
PA
PA
PA
GI
GI
NA
44
GI
NA
49
GI
NA
22
PA
NA
52
GI
NA
57
NA
62
PA
GI
GI
GI
NA
68
NA
GI
NA
74
PA
PA
71
PA
PA
PA
PA
GI
GI
NA
79
GI
NA
85
8
Aarti jaInath illustrator
aarti-art.nl
Met dank aan liza simone-engelen.com
12
Aarti jaInath illustrator
aarti-art.nl
Met dank aan liza Centraal Meldpunt Seksueel Geweld (0800 - 0188)
SPREEKRECHT
20
kim duchateau cartoonist, striptekenaar, illustrator, scenarist en muzikant kimkrampen.be
Met dank aan Shirin Musa femmesforfreedom.nl
22
kim duchateau cartoonist, striptekenaar, illustrator, scenarist en muzikant kimkrampen.be
Met dank aan Amina femmes for freedom (070 – 362 65 06)
26
Els deckers illustrator en conventieartiest
elsdeckers.com
Met dank aan mastoorA sultani stichtingfemina.nl
32
Alex skim copywriter en illustrator
superdamn.be
Met dank aan jens van tricht emancipator.nl
36
Alex skim copywriter en illustrator
superdamn.be
Met dank aan marije cornelissen en het unwomen-team unwomen.nl
44
Amanda van laar game, comic en conventieartiest
demand-art.com
Met dank aan milou deelen instagram.com/miloudeelen
49
Manon Bijkerk illustrator en stripmaker lanonette.com
doeke van nuil creative & illustrative designer doekevannuil.com
Met dank aan Lena GlĂźcksman Nilsson instagram.com/lenaglucksmannilsson
52
Manon Bijkerk illustrator en stripmaker lanonette.com
doeke van nuil creative & illustrative designer doekevannuil.com
Met dank aan tineke & carmen stichtingzijweg.nl / blijfgroep.nl
57
aloys oosterwijk stripmaker
willemswereld.nl
Met dank aan Qpido en HvO Querido qpido.nl / spirit.nl
62
Els deckers illustrator en conventieartiest
elsdeckers.com
Met dank aan sada piqolette
68
Amanda van laar game, comic en conventieartiest
purochen.com
Met dank aan barbara oud openbloot.nl
71
marloes messemaker illustrator en comic artiest
mesloes.nl
Met dank aan selm wenselaers selmwenselaers.be
74
Amanda majoor comic artiest en illustrator
behance.net/roobi2sday
Met dank aan nikki, haar familie, Gert, Jos en Thomas lucertis.nl / psyq.nl
79
JAN CLEIJNE illustrator
jancleijne.nl
Met dank aan mariËl groenen en inge wavecoaching.nl
Portretten van daders Jan Cleijne portretteerde twee vaders die hun dochter seksueel misbruikten. De portretten zijn geen realistische weergave van de mannen, maar visuele vertellingen, gemaakt in samenwerking met de twee dochters. De dochters, Mariël en Inge, wilden door mee te werken aan dit project, vertellen over de dubbele gevoelens van incestslachtoffers. Jan Cleijne is samen met Stijn Schenk in gesprek gegaan met deze vrouwen. Daarna maakte Cleijne verschillende schetsen en legde deze aan hen voor. Aan de hand van hun reacties en feedback heeft hij twee portretten uitgewerkt. Mariël Groenen: De dubbelheid van een dader maakt het zo ingewikkeld. Mijn vader, een stugge Fries, was heel dominant. Hij bepaalde alles thuis en was gewelddadig. Er hing thuis vaak een sfeer van angst en intimidatie. Ik probeerde hem zoveel mogelijk uit de weg te gaan maar zocht ook zijn goedkeuring. Heel verwarrend. Ik was erg onzeker, altijd bang om niet goed genoeg te zijn. Later ging ik op zoek naar normale vormen van aandacht en liefde. Op mijn achttiende werd ik verliefd op de man met wie ik nog steeds getrouwd ben. Aanvankelijk ging het goed; we kregen twee kinderen en ik werkte als personeelsmanager. Maar ik kreeg een burnout en toen ben ik in therapie gegaan. Er sluimerde iets, maar ik wist niet wat.
Nadat ik in mijn omgeving te maken kreeg met seksueel overschrijdend gedrag begonnen mijn flash-backs. Ik was drie en ik werd seksueel misbruikt. Ik was acht en het gebeurde opnieuw. De dader was mijn vader. Eerst denk je: dat kan niet! Maar de flashbacks werden indringender. Mijn vader was al dood dus ik kon hem er niet mee confronteren, maar ik wist dat het waar was. Voor iemand die het niet heeft meegemaakt, is het moeilijk te begrijpen dat je seksueel misbruik zo lang kan ‘vergeten’ en toch werkt het zo. Als kind zit je in een situatie waarin niet te leven valt, maar waaraan je ook niet kan ontsnappen. Je sluit je ervoor af en verdringt het. Je doet heel normaal en stopt de pijn weg. Voor de buitenwereld was mijn vader een rustige, bedachtzame en intelligente man. Zijn twee gezichten heeft Jan heel goed weergegeven. Die donkere, verbeten en autoritaire kant, met de felle blik. En de ‘lichte’ kant. Het portret raakte me meteen en de opzet is geslaagd, want dat is wat ik graag wil laten zien: de dubbelheid van een dader. Om hulpverleners meer inzicht te geven in de langetermijngevolgen heb ik mijn ervaringen beschreven in het boek ‘De impact van incest op alle levensgebieden’. ‘De impact van incest op alle levensgebieden’ is te bestellen via www.wavecoaching.nl/boek
Inge: Het is niet zwart of wit. Ik groeide op in een traditioneel, protestants gezin. We gingen op zondag twee keer naar de kerk. Mijn vader was onderhoudsmonteur en hij was actief in de kerk. Op mijn negende begon het seksueel misbruik. Ik vond het verschrikkelijk en tegelijkertijd voelde ik me op een bepaalde manier speciaal. Ik wist dat het niet klopte maar kon er niet over praten. ‘Het is ons geheim,’ zei mijn vader. ‘Je mag je moeder niet verdrietig maken’. Als mijn vader me opzocht veranderde hij van de ene op de andere seconde. Hij dissocieerde en kreeg een vreemde blik in zijn ogen. Als hij weer tot bezinning kwam vroeg hij: ‘Wat heb ik gedaan?’ en dan voelde hij zich schuldig. Ik maakte een splitsing tussen ‘mijn papa’ en ‘die andere man’. Alleen zo kon ik er mee omgaan; je blijft als kind op een bepaalde manier toch loyaal aan je ouders. Mijn geloof heeft me gered. ‘Je bent van mij’, zei hij als hij me misbruikte. ‘Nee, ik ben een kind van God’, zei ik dan hardop. Dat kon hij me niet afpakken. God had me onvoorwaardelijk lief. Daar haalde ik troost en kracht uit en dat doe ik nog steeds. Op mijn twaalfde heb ik het aan mijn moeder verteld. Mijn vader moest daarna beloven dat hij nooit meer aan me zou komen. Het misbruik hield op maar hij bleef me betasten en grensoverschrijdend gedrag vertonen. Ik vertelde het niet aan mijn moeder
want ik wilde haar geen verdriet meer doen. Op de middelbare school kwam ik er pas achter hoe slecht het was wat hij had gedaan. Er was zelfs een naam voor: incest. Op mijn achttiende ging ik het huis uit met een verwrongen en negatief zelfbeeld. Op aanraden van een medestudent ben ik toen hulp gaan zoeken bij een psycholoog. Mijn vader is met me mee gegaan en heeft opnieuw alles bekend. Ik heb jaren in therapie gezeten en ik heb hem gehaat. Maar ik kon het verwerken omdat ik ook zijn gebrokenheid en berouw heb gezien. En omdat ik nu weet dat een dader niet alleen dader is, maar dat er vaak een moeilijke geschiedenis meespeelt. In de tekening van Jan komt dat zo goed naar voren: je ziet aan de ene kant een harde man met gebalde vuisten maar ook een kwetsbaar mens dat gebukt gaat onder een groot schuldgevoel. Het portret raakte niet alleen mij maar ook mijn man. Hij is heel boos geweest op mijn vader maar gelukkig kan hij nu omgaan met mijn verleden. Tekst Joan Veldkamp Deze tekst is een ingekorte versie van de interviews die eerder in de krant Argus hebben gestaan. www.argusvrienden.nl
85
Marloes Messemaker Melissa Brouwer Beldan Sezen Megan McNulty Marcel Ruijters Joris Diks Mei-Li Nieuwland Floor Koens
Met dank aan Janine Dijkmeijer en Arthur Griffioen Ndt.nl / griffioen-grafiek.nl / unwoman.nl
DO YOU LIKE THE MASK YOU ARE? Marloes Messemaker (mesloes.nl) Based on a meeting with: Marina Mascarell It is probably no mere historical accident that the word ‘person’, in its first meaning, is a mask. It is rather a recognition of the fact that everyone is always and everywhere, more or less consciously, playing a role... It is in these roles that we know each other; it is in these roles that we know ourselves. In a sense, and in so far as this mask represents the conception we have formed of ourselves —the role we are striving to live up to —this mask is our truer self, the self we would like to be. In the end, our conception of our role becomes second nature and an integral part of our personality. We come into the world as individuals, achieve character, and become persons. The more you resemble what you’ve always dreamed of, the more authentic you are.
BEAUTY AND STRENGTH IN DIVERSITY Melissa Brouwer (melissabrouwer.artstation.com) Based on a meeting with: Meng-Ke Wu Meng-Ke traveled all the way from Taiwan to the Netherlands. Against the fully approval from her father she was still determined to chase her dream of becoming a dancer. Through her journey she learned
that not just her love for dancing but the diversity of people she met made her the strong, confident and successful woman she is today. The love for dance is universal but the art diverse. Because everyone is unique in their own way we can learn, help and grow from each other to become the best versions of ourselves.
DANCING IS DOING Beldan Sezen (beldansezen.com) Based on a meeting with: Nancy Euverink For Nancy Euverink, artistic director of NDT2, dancing is not waiting but dancing is doing. After years as one of the leading dancers at the Nederlands Dans Theater she was confronted with rheumatism. The fact that she could continue dancing and ’simply’ works until today resulted from her professional attitude and hands-on question: “What can I do? By listening to my body and finding my limits, I get better and better. I can do it, because I believe in me. That is my strength - Let’s go! “
SOMETIMES I FEEL TOO FEMININ
LOOK MOM, NO HANDS
Megan McNulty (meganmcnulty.nl) Based on a meeting
Joris Diks (handprintedstuff.com) Based on a meeting with: Lydia Bustinduy
Having body insecurities is almost just part of being female, because we all “need” to look “pretty and feminine”. But what if looking feminine and having female curves is seen as a bad thing. Well for dancers this often is the case, in a profession where your body is your main tool, it can be heart breaking to have the body your peers want, but not have the body you need for your career.
IT HAPPENS IN YOUR HEAD FIRST Marcel Ruijters (troglo.home.xs4all.nl) Based on a meeting with: Chloé Albaret Before every movement, you have to visualise them. It happens in your head first.
Portrait of Lydia Bustinduy and the “mental dance” of having a career as a dancer and being a mom.
1/1: TRANSITIONS Mei-Li Nieuwland (Liea.nl) Based on a meeting with: Sarah Reynolds A portrait of Sarah Reynolds in a moment of transition in her career. Dancing with her future self, the dance represents a movement in both time and space, with the changing person remaining as the constant factor.
OUR HEARTS BEAT AS ONE Floor Koens (crudux.artstation.com) Based on a meeting with: Fay van Baar This portrait symbolises Fay’s inner strength; her strong-willed and independent personality keeps her standing, inspiring others to stand their ground as well. She reminds her fellow, younger dancers nobody has power over them is allowed to touch them without their consent, no matter the situation.
Tekenaars websites
pagina
Aarti Jainath Alex Skim Aloys Oosterwijk Amanda Majoor Amanda van Laar Beldan Sezen Doeke van Nuil Els Deckers Floor Koens Jan Cleijne Joris Diks Kim DuChateau Manon Bijkerk Marcel Ruijters Mas Hab Marloes Messemaker Megan McNulty Mei-Li Nieuwland Melissa Brouwer
8 – 19 32 – 43 57 – 61 74 – 78 44 – 48 & 68 – 70 88 49 – 56 26 – 31 & 62 – 67 93 79 – 84 91 20 – 25 49 – 56 90 3, 5 – 7, 96 & 97 1, 71 – 73, 86 & 100 89 92 87
aarti-art.nl superdamn.be willemswereld.nl behance.net/roobi2sday purochen.com beldansezen.com doekevannuil.com elsdeckers.com crudux.artstation.com jancleijne.nl handprintedstuff.com kimkrampen.be lanonette.com troglo.home.xs4all.nl mashab.nl mesloes.nl meganmcnulty.nl liea.nl melissabrouwer.artstation.com
Mas HAB illustrator en stripmaker mashab.nl
nawoord Terwijl ik in 2013 met mijn vrouw op het bed zat, spraken wij voor het eerst uit dat we verhalen van vrouwen wilden verstrippen. Mijn vrouw had mij een aantal weken eerder verteld dat zij op 16-jarige leeftijd ‘onvrijwillig ontmaagd’ was. Dat zij niet precies begreep wat er gebeurd was, maar dat ze had gedacht dat het beter was om het al die jaren niet te delen. In de weken erna opende zij zich naar mij en zichzelf. En langzaam begon zij toe te laten wat ze twintig jaar had weg gestopt. De liefde en de verbinding uit die tijd waren heel bijzonder. Door er over te denken en praten kreeg zij ruimte om het leven meer te omarmen. Een gevoel dat zij ook andere vrouwen gunde. Laat die avond hebben we afgesproken dat we
naar een groot vrouwen project zouden toewerken. Zij zou haar werk als ITconsultant blijven doen en daarmee voor mij financiële ruimte creëren. Nu, vijf jaar later is Verhalen van Vrouwen een feit. Mijn vrouw is dit jaar gestopt met haar werk in de IT en richt zich op hulpverlening en ondersteuning van andere vrouwen. Het is een prachtig, pijnlijk en verbindend proces geweest. Ik draag dit boek dan ook op aan Legien. De liefde van mijn leven.
Het volledige verhaal is te lezen op realcomics.nl
Inhoudelijk betrokken organisaties Emancipator emancipator.nl UN Women unwomen.nl Qpido qpido.nl Spirit spirit.nl HVO Querido hvoquerido.nl Transvisie zorg transvisie.nl Nederlands Dans Theater ndt.nl Stichting Femina stichtingfemina.nl Femmes for freedom femmesforfreedom.nl Stichting Zijweg stichtingzijweg.nl Federatie opvang opvang.nl Blijf groep blijfgroep.nl
Inhoudelijk betrokken personen
Amina, Barbara Oud, Bob Vegter, Carmen, Chloé Albaret, Fay van Baar,Inge, Jens van Tricht, Lena Glücksman Nilsson, Liza, Lydia Bustinduy, Mariël Groenen, Marije Cornelissen, Marina Mascarell, Mastoora Sultani, Meng-Ke Wu, Milou Deelen, Nancy Euverink, Nikki en familie, Sada Piqolette, Sanne Clement, Sarah Reynolds, Selm Wenselaers, Shirin Musa, Simone Engelen, Tineke.
Partijen die werk eerder hebben gedeeld
De Amsterdamse Stadsschouwburg, Argus, Dans Magazine, De Kring, EMDR Magazine, Folia, Griffioen grafiek, Inkt-Vinger Festival, Mug Magazine, One World, Qpido, Stadkamer Utrecht, Stadskamer Zwolle, Strip Glossy, Trans Gender Netwerk Nederland, Tranvisie zorg, What You See festival, White Ribbon campagne, Wijdoenmee, ZIZO magazine
Speciale dank aan
Het bestuur van Stichting In Lijn: Jan, Tijn en Jonas BankGiro Loterij fonds WijDoenMee.nl
Verder mijn dank voor het contact en de inspiratie aan
Amsterdam FM, Angs Dwang en Fobie Stichting, Anneke Noordbeek, Atria, City made by people, Coa, Doettankpeer, Foto doc Utrecht, Gemeente Amsterdam, Hollaback!, impact Hub Amsterdam, Iva Bicanic, Ivonne Meeuwsen, Nederlandse Vrouwen Raad, Persvoorlichters OM, Pretty Woman, Rutgers stichting, Seksueelgeweld.nl, Slachtofferhulp, Stichting Speak now, Streetcorner Works, Stripmaker des vaderland; Margreet de Heer, Venture Lab Amsterdam, Vluchtelingen Werk Nederland, Vrouw en Vaart, Ward Wijndelts en Centraal Meldpunt Seksueel Geweld (0800 – 0188).
98
Deze uitgave is een bundeling van intieme, open en vaak confronterende beeldverhalen. De beelden en verhalen geven de lezer een inkijk in gevoelslevens die meestal privÊ en gesloten blijven. De verhalen zijn unieke samenwerkingen van tekenaars, iconische vrouwen en maatschappelijke organisaties. TEKENAARS EN THEMA’S Misbruik en Verwerking | Aarti Jainath #Metoo en Veiligheid | Alex Skim Loverboys en Mensenhandel | Aloys Oosterwijk Schaamte en Genot | Amanda van Laar Transgender | Amanda Majoor Cultuur en Repressie | Els Deckers Huwelijkse gevangenschap | Kim DuChateau Huiselijk geweld & Ongewenste intimiteit | Manon Bijkerk en Doeke van Nuil Gender-identiteit | Marloes Messenmaker Incest en daderbeeld | Jan Cleijne Persoonlijke zoektochten | Beldan Sezen, Floor Koens, Joris Diks, Marcel Ruijters, Marloes Messemaker, Megan McNulty, Mei-Li Nieuwland, Melissa Brouwer Ondersteundend beeld | Mas Hab Verhalen van Vrouwen is een project van Stichting In Lijn en een initiatief van Stijn Schenk. WAARSCHUWING De verhalen kunnen voor slachtoffers van seksueel geweld triggers bevatten.