Odzyskiwanie obecności. Niepełnosprawność w teatrze i performansie

WIDZIALNE/NIEWIDZIALNE

ODZYSKIWANIE OBECNOŚCI Niepełnosprawność w teatrze i performansie

Wybór i opracowanie Ewelina Godlewska-Byliniak Justyna Lipko-Konieczna

Odzyskiwanie obecności.

Niepełnosprawność w teatrze i performansie

Wybór i opracowanie: Ewelina Godlewska-Byliniak, Justyna Lipko-Konieczna Redakcja naukowa: Ewelina Godlewska-Byliniak Recenzenci: Wojciech Dudzik, Krystyna Duniec Redakcja językowa: Monika Baranowska Projekt graficzny i skład: Radek Staniec, Maria Szczodrowska Korekta po składzie: Monika Baranowska, Patrycja Terciak Druk: ARTiS poligrafia © Copyright by Fundacja Teatr 21 (tłumaczenia tekstów) © Copyright by Instytut Teatralny im. Z. Raszewskiego oraz Fundacja Teatr 21 (teksty autorskie) Wydawca: Fundacja Teatr 21 www.teatr21.pl, teatr21@teatr21.pl

Partner: Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego

ISBN 978-83-948621-0-7 Warszawa 2017

Publikację dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego

SPIS TREŚCI

5

WSTĘP 9

Ewelina Godlewska-Byliniak, Justyna Lipko-Konieczna Otwieranie pola

1

WIDZIALNE/NIEWIDZIALNE

17

Petra Kuppers Dekonstrukcja obrazów: performatywność niepełnosprawności

37

Ann Cooper Albright Strategie sprawności: negocjowanie niepełnosprawnego ciała w tańcu

61

Rosemarie Garland-Thomson Ośmielone spojrzenia. Sposoby wykorzystania dynamiki relacji opartych na gapieniu się przez niepełnosprawne performerki

77

Tobin Siebers Niepełnosprawność jako forma maskarady

107

Jesteśmy jak jętki, żyjemy za krótko (Rafał Urbacki w rozmowie z Eweliną Godlewską-Byliniak i Justyną Lipko-Konieczną)

2

FIKCYJNE/REALNE

127

Jim Ferris Dystans estetyczny i fikcja niepełnosprawności

143

Matt Hargrave „Autentyczne produkty szaleją”. Wartość estetyczna niepełnosprawności intelektualnej

183

Ewelina Godlewska-Byliniak Między głosem a gestem

199

Magdalena Hasiuk Teatr niepełnosprawny – „miejsce, w którym się spotykamy, szukając kontaktu”

217

Jennifer Parker-Starbuck Przesunięte siły. Teatr cyborgiczny Cathy Weis

Odzyskiwanie obecności Niepełnosprawność w teatrze i performansie

SPIS TREŚCI 7

3

JĘZYK/CIAŁO

233

Jolanta Rzeźnicka-Krupa Za miłosierdzie dziękujemy. Ciało – tożsamość – (nie)normatywność i performatywne strategie oporu

245

Magdalena Zdrodowska Męskość – niepełnosprawność – proteza

263

Justyna Lipko-Konieczna Kryzys praw

4

OBECNOŚĆ/NIEOBECNOŚĆ

283

Katarzyna Ojrzyńska O leczeniu społecznej amnezji: Akcja T4 w kulturze współczesnej

301

Natalia Pamuła Socjalizm, niepełnosprawność, fotografia, czyli notatki o przemocy

317

Richard W. Mitchell Teatr na marginesie społeczeństwa

331

Magdalena Hasiuk Tratwa

5

INKLUZJA/ILUZJA

345

Piotr Morawski Nie ma wolności bez samodzielności. „Klauni, czyli o rodzinie”

359

David T. Mitchel, Sharon L. Snyder Niepełnosprawność jako wielość: przepracować nieproduktywną siłę roboczą

381

Kirsty Johnston Krytyczne ucieleśnienie i problem obsady aktorskiej

411

Potraktowaliśmy siebie poważnie (Michał Borczuch w rozmowie z Agatą Dąbek o spektaklu Paradiso)

WSTĘP

WSTĘP

Odzyskiwanie obecności Niepełnosprawność w teatrze i performansie

Otwieranie pola

9

Odzyskiwanie obecności. Niepełnosprawność w teatrze i w performansie to publikacja proponująca krytyczny namysł nad obecnością osób z niepełnosprawnościami w przestrzeni teatru i performansu. Książka ta jest jednocześnie rodzajem wprowadzenia w nurt badań, który ma już swoją bogatą tradycję i rozwijany jest na gruncie tzw. studiów nad niepełnosprawnością (disability studies). Naszym celem jest nie tylko przybliżenie specyfiki tego rodzaju teatru, ale też pokazanie możliwych perspektyw jego opisu, pozwalających wyjść poza kategorię scenicznej prywatności, do której, z braku innych narzędzi krytycznych, częstokroć sprowadza się twórczość artystów z niepełnosprawnościami. Chcemy tym samym zachęcić polskie środowisko badaczy i krytyków teatru do opisywania tak ważnego według nas nurtu twórczości teatralnej, do zaznaczania jego obecności i tym samym odzyskiwania przestrzeni reprezentacji dla artystów z niepełnosprawnościami, wciąż marginalizowanych w myśli krytycznej i historii teatru. Jest to o tyle istotne, że od kilku lat w teatrze polskim, a szczególnie w jego nurcie społecznym, daje się zauważyć coraz więcej przykładów twórczości krytycznie podejmującej temat niepełnosprawności. Jej autorami są często artyści z niepełnosprawnościami fizycznymi bądź intelektualnymi. Ich działania stają się coraz bardziej widoczne – stanowią na tyle nowe i odrębne zjawisko, że nie sposób dłużej sprowadzać ich do sfery teatru amatorskiego, terapii przez teatr czy teatru dla życia. Jawią się jako pełnoprawna i niezależna propozycja artystyczna.

Ważne w tym nurcie spektakle i performanse można zobaczyć na czołowych scenach polskich teatrów. Ich obecność często bywa efemeryczna, o czym decydują między innymi czynniki instytucjonalne, jednak jest ona zarazem niezwykle wyrazista, przez co domaga się krytycznego namysłu nad tym szczególnym fenomenem, jakim jest splot niepełnosprawności i teatralności/ performatywności.

W niezwykle inspirującej pracy Disability Aesthetics (Estetyka niepełnosprawności) Tobin Siebers pisze o związkach niepełnosprawności i sztuki: Niepełnosprawność nie jest zatem jednym spośród wielu przedmiotów sztuki. Nie jest po prostu tematem. Nie jest jedynie osobistą czy autobiograficzną odpowiedzią osadzoną w dziele sztuki. Nie jest wyłącznie aktem politycznym. Jest wszystkim tym, ale jest też czymś więcej. […] prawdę mówiąc, jest wartością estetyczną, co oznacza, że uczestniczy w systemie wiedzy, który dostarcza materiału i wzmacnia krytyczną świadomość na temat tego, jak za sprawą jednych ciał czują (się) inne ciała1.

Kirsty Johnston zauważa, że zdanie to w całej rozciągłości i z całą mocą stosuje się również do teatru, i to niezależnie od tego, czy tworzony jest on pod szyldem „teatru osób niepełnosprawnych”. „Każdy, kto uczestniczy we współczesnym życiu teatralnym, prawdopodobnie napotka na scenie co najmniej jedną, jeśli nie wiele niepełnosprawnych postaci, jak też tematy i tropy związane z niepełnosprawnością”2, pisze autorka. Istotne jest to, że realna obecność artystów z niepełnosprawnościami w przestrzeni teatru i performansu nie pozwala dłużej sprowadzać niepełnosprawności do roli nośnej metafory czy przygodnej eksplikacji odmienności.

Odzyskiwanie obecności. Niepełnosprawność w teatrze i w performansie to książka, w której spotykają się ze sobą różne perspektywy ujmowania niepełnosprawności. Perspektywy te w polu działań teatralnych i performatywnych nabierają szczególnej wyrazistości, wyostrzają się. Na gruncie badań nad niepełnosprawnością, które wyrosły z działań aktywistów na rzecz osób z niepełnosprawnościami podejmowanych na coraz większą skalę na Zachodzie (szczególnie w Stanach Zjednoczonych) w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, niepełnosprawność zaczęto definiować przede wszystkim w kategoriach społecznych i kulturowych, odchodząc zarazem od modelu medycznego czy patologizującego. Wyraźnie odróżniono uszkodzenie czy dysfunkcję ciała od niepełnosprawności, którą postrzegano jako wytwarzaną społecznie i kulturowo. Na przełomie XX i XXI wieku poja 1. T. Siebers, Disability Aesthetics, The University of Michigan Press, Ann Arbor 2013, s. 20.

2. K. Johnston, Disability Theater and Modern Drama. Recasting Modernism, Bloomsbury Methuen Drama, London, New York 2016, s. 2.

Odzyskiwanie obecności Niepełnosprawność w teatrze i performansie

WSTĘP 11

wiły się jednak głosy polemiczne wobec tej perspektywy, domagające się uwzględnienia kwestii związanych z indywidualnym ucieleśnieniem i złożonością tożsamości kształtujących się na przecięciu wielu kategorii (nie tylko sprawności/niepełnosprawności, ale też płci, rasy, klasy itd.) 3 . Teatr i performans dają szczególną możliwość ujmowania niepełnosprawności w sposób uwzględniający zarówno jej wymiar społeczno-kulturowy, jak i ten związany z kwestią indywidualnej tożsamości i ucieleśnienia. Nie chodzi tu jednak tylko o to, jak niepełnosprawność uobecnia się w teatrze, jakie zajmuje w nim miejsce, lecz także o to, jak wpływa na sam teatr, jego język, estetykę, w jaki sposób definiuje jego polityczność, jak problematyzuje kwestię teatralnej prezentacji i reprezentacji, a wreszcie obecności i nieobecności w ich różnych wymiarach.

Zdajemy sobie sprawę, że twórczość artystyczna osób z niepełnosprawnościami budzi silne i sprzeczne emocje. W głównej mierze to emocjonalność i afektywność wpływają na odbiór tego rodzaju sztuki, pozostawiając widza w rozterce – czy to, co widzi, ma prywatny, czy publiczny charakter?

Jest elementem terapii, czy niezależną, świadomie budowaną artystyczną wypowiedzią? Czy ci, których ogląda na scenie, są aktorami budującymi swoje role, czy też osobami opowiadającymi o sobie w granicach własnej prywatności? Czy ma prawo oceniać to, co widzi, i jakich ma używać kryteriów? Teatr jest szczególną przestrzenią, która prowokuje tę podwójność oglądu i czerpie z niej swoją siłę. Napięcie i percepcyjny dyskomfort widza otwierają nowe pole budowania i rozbijania znaczeń, obnażają też odbiorcze przyzwyczajenia publiczności i odbierają jej spojrzeniu transparentność i niewinność.

Doskwierające poczucie niewygody, które towarzyszy widzom oglądającym aktorów z niepełnosprawnościami występujących na scenie, bardzo łatwo może się przekształcić w poczucie litości czy współczucie charakterystyczne dla paradygmatu troski, który od XIX wieku stwarza społeczeństwom Zachodu wygodną ramę radzenia sobie z tą trudną obecnością. W szczególny sposób dotyczy to aktorów z niepełnosprawnościami intelektualnymi. Osoby z niepełnosprawnościami do niedawna bardzo rzadko pojawiały się przecież w przestrzeni publicznej, właściwa była im albo przestrzeń prywatna, albo też przestrzeń klinik i zamkniętych ośrodków wychowawczych. Obecność w teatrze artystów z niepełnosprawnościami stanowi wyzwanie dla przestrzeni publicznej jako takiej, rozszerza pole oddziaływania sztuki, ale też zwraca uwagę na teatr jako instytucję publiczną. Obecność ta wpływa również na teatr jako medium, każe na nowo zadawać pytania o formę, rolę, zawodowstwo, warsztat, ale też etyczny wymiar występu, estetykę, status przedstawianej rzeczywistości, w końcu o widza i jego miejsce w tej na nowo definiowanej sytuacji komunikacyjnej.

3.

Por. ibidem, s. 16–19.

Zagadnienia te podejmujemy w pięciu rozdziałach wyznaczających ważne według nas pola napięć krytycznych w performatywnym ujmowaniu niepełnosprawności. Wyróżniamy kategorie, na których przecięciu niepełnosprawność odsłania się z jednej strony jako konstrukt społeczny podlegający mechanizmom biopolitycznym, a z drugiej – jako podmiotowy sposób doświadczania rzeczywistości i partycypowania w niej. Medium teatru dzięki wpisanej w nie formule spotkania otwiera możliwość bezpośredniej renegocjacji utrwalonych podziałów władzy, stwarza też przestrzeń do otwartego mierzenia się ze schematami poznawczymi, w ramach których niepełnosprawność funkcjonuje. Performans niepełnosprawności odbywający się na deskach sceny, angażujący widzów i aktorów w dynamicznie ustanawianej tu i teraz sytuacji teatralnej, może wzmacniać lub obalać porządek przedstawienia. Podejmowana wobec widzów próba renegocjacji sensów w obszarze podziału na obecność normatywną i nienormatywną zawsze narażona jest na niepowodzenie, które w sytuacji performatywnej oznacza niebezpieczne wzmocnienie stereotypu. Ryzyko niepowodzenia równoważy jednak szansa na przekroczenie utrwalonych społecznie schematów poznawczych, szansa na wprowadzenie dysonansu pomiędzy wyobrażeniem o niepełnosprawności, z którym widz przychodzi do teatru, a jej zmysłową prezentacją, rozbijającą konwencję przedstawienia. Wydobycie i wzmocnienie owej różnicy pomiędzy wyobrażeniem o niepełnosprawności a jej performatywną realizacją stanowi o skuteczności teatru jako przestrzeni emancypacji.

W skład publikacji wchodzą tłumaczenia istotnych naszym zdaniem tekstów z obszaru prężnie rozwijających się na Zachodzie studiów nad niepełnosprawnością. Teksty te wchodzą w dialog z perspektywą prezentowaną w książce przez polskich badaczy, coraz chętniej podejmujących się problematyzowania niepełnosprawności na gruncie polskiego teatru i performansu i w odniesieniu do polskiej historii kultury. Ujęciom krytycznym zamieszczonym w książce towarzyszą również wypowiedzi osadzone w osobistym doświadczeniu teatralnym. Wynika to z odczuwanej przez nas potrzeby połączenia perspektywy zewnętrznej, osadzającej konkretne doświadczenie artystyczne w szerszym kontekście kulturowym, z perspektywą wewnętrzną, podmiotową. Mamy nadzieję, że analiza konkretnych spektakli i performansów, którym poświęcona jest duża część prezentowanych w książce tekstów, pozwoli zobaczyć w twórczości artystów z niepełnosprawnością oryginalny język, swoisty sposób myślenia o teatrze, a także ukaże zawodowy i refleksyjny charakter pracy tych twórców. Zależy nam na tym, by wydobyć charakterystyczność i własną artystyczną jakość wnoszoną przez aktorów i performerów z niepełnosprawnością do języka teatru.

Słowa wyjaśnienia wymaga kwestia językowa związana z problematycznością samego pojęcia niepełnosprawności. Same najczęściej i z roz-

mysłem posługujemy się we własnych tekstach określeniem „osoby/artyści/ aktorzy z niepełnosprawnościami”, co uznajemy za formułę najbardziej neutralną, choć niedoskonałą. Wybór taki wcale nie jest jednak oczywisty i wielu autorów, w tym autorzy części tłumaczonych przez nas tekstów, świadomie wybiera przymiotnikową formę „osoby niepełnosprawne”, bądź to ze względu na zakorzenienie tego określenia w języku, a więc i na jego aspekt „historycznokulturowy”, bądź ze względu na jego wymiar „tożsamościowy”.

Ta różnorodność oddaje pewną dynamikę w obrębie refleksji na temat niepełnosprawności.

WSTĘP

Odzyskiwanie obecności Niepełnosprawność w teatrze i performansie

Ewelina Godlewska-Byliniak i Justyna Lipko-Konieczna

13