"Тамаша" журналы. №4, 2010 йыл.

Мөхәррир һүҙе

Яҡшыға өмөт итәйек Илебе ә ороло . Ашлы тар тамырында кипте, сабынлы тар а бесән ю , к л-йыл алар айы а. Алдан к аллау ар буйынса, көтөлгән у ышты өстән бере генә алынаса . Ауыл эшсәндәренән айырмалы рә ештә, матбу ат хе мәткәр әре «у ышты» йылына ике тап ыр йыйыр а ә әтләнгән, сөнки гәзит-журналдар а я ылыу әр ярты йыллы айын ткәрелә. Федераль почта биргән мә л мәттәргә к ал а , республика кимәле, былтыр ы ошо осор менән са ыштыр анда, гәзиттәргә 95%, журналдар а 96% тәшкил итә. Шуны ына ла шөкөр! Әйтергә кәрәк, быны субъектив сәбәптәре лә етерлек. К берәк ауыл хал ы яратып у ый гәзитжурналдар ы. Беренсенән, я ылыу башлан ас, апрель-июнь ай арында, бе е у ыусыларыбы ы хәстәр әре арта, эштәр былай а к п, гәзит-журнал ай ы ы ю , тип уйлай башлай, икенсенән, я ын халы ты килеме кәмей төшә: ит йәки емешйәшелсә атып та а са эшләп булмай; өсөнсөнән, а ы -т леккә, баш а кәрәк-яра а ха тар к тәрелә тора; етмә ә ороло , бөтмә7 тө өлөштәр башлана… Тормошто ендә лә төрлө аршылы тар тулып ята: йәштәр гәзит, китап у ымай, интернет, телевизор менән әнә әтләнә, ауыл- алалар а матбу ат ен иткән оло быуын вәкилдәре кәмей… Шулай а, мерендә бер тап ыр ына «Тамаша»ны алдырып у ып ара андар килә е йылдар а ла я ылмай алмай. Әгәр ә ул у ыусы ешмәкәр т әрәктә йәки халы театрында шө өллән ә, йә и ә мере буйы артист, йырсы, бейе се булыр а хыяллан а, «Тамаша» у ын мерлек ду7ына ә ереләсәк. Шу а иманым камил. Ошо йылды икенсе ярты ына «Тамаша» журналын, альтернатив я ылыу ы и7әпкә алма анда, 1736 дана алдыраса тар. Бе е журналды у ыусылар Байма , Бәләбәй, ?ари ел, ?ырмы7 алы, Салауат, Бөрө, Белорет райондарында, Нефтекама, Сибай алаларында к пкә артты. Был төбәктәр ә, ниндәй ер сәбәптәр э ләп тормайынса, матбу ат өсөн яуаплы етәкселәр ә, мә әниәт, почта хе мәткәр әре лә ма сатлы эш алып бар ы, ха тар к тәреле е лә, ороло та амасауламаны. Оло рәхмәт улар а! Әлбиттә, бе е ба7маны бик ә алдыр ан төбәктәр е лә анап китмәйенсә булдыра алмайым. Бишб ләк районы рекорд уй ы: унда бары 1 дана а ына я ыл андар. Өфө, Мишкә райондары – 2-шәр дана, Дыуан, Нуриманда – 3, Шаранда – 4, Иглиндә 5 дана алдыраса тар. Әйтер е , был райондар а мә әниәт уса тары ла, китапханалар а ю , сән әт нгән, ешмәкәр т әрәктәр бөткән. Журнал тап ошо й нәлештәр е я тыртып, улар өсөн сы арыл а ла… Шулай а, килә е йыл а, бәлки, был төбәктәр ә лә у ыусыларыбы ы табырбы . Я шы а өмөт итәйек!

Нәфис-публицистик журнал Художественно-публицистический журнал 1995 йылды инуарынан башлап баш орт телендә сы а Издается на башкирском языке с января 1995 года Ойоштороусылары: Баш ортостан Республика ы Хөк мәте арама ында ы Матбу ат, нәшриәт әм полиграфия эштәре буйынса идаралы , Баш ортостан Республика ыны «Тамаша» журналы редакция ы а на предприятие ы

Учредители: Управление по делам печати, издательства и полиграфии при Правительстве Республики Башкортостан, Казенное предприятие Республики Башкортостан редакция журнала «Тамаша»

Ике ай а бер сы а № 4 (66), 2010 Баш мөхәррир Фәнил *о+а аев Мөхәрририәт: Илдус Илешев Айгөл *арабулатова Неля 7әйнетдинова Рәйес Исмә илев Нәфисә Тулыбаева Данир 7әйнуллин Артур Василов Айрат *оба ошов

Редакция хе+мәткәр+әре: Зөбәржәт Я упова – баш мөхәррир урынба7ары Сөләймән Латипов – яуаплы сәркәтип Лилиә Љәйепова – мөхәррир Сәриә Ишем олова – мөхәррир Альмира Кәримова – мөхәррир Илдар Шәрипов – мөхәррир Айгөл Солтанова – сы арылыш мөхәррире Әлфиә Кәримова – корректор Резеда Пулатова – бухгалтер Журнал БР Матбу ат әм ки информация саралары министрлы ында теркәлде. Теркә номеры 549 (23.11.94). Индексы 73874 Бе е адрес: 450078, БР, Өфө ала ы, Революцион урамы, 82. Наш адрес: 450078, РБ, г. Уфа, ул. Революционная, 82. Телефондар: (факс) 252-97-22 – баш мөхәррир, 252-93-77 – бухгалтерия, 252-97-02 – б лектәр.

241-74-93 – б лектәр.

E-mail: tamasha03@yandex.ru Бе е сайт: www.tamasharb.ru Редакция а килгән хаттар, фотолар рецензияланмай әм кире айтарылмай. Редакция, автор ы фекерен урта лашма а ла, мә әлә ен ба7а ала. Мә әләләр ә килтерелгән факттар өсөн автор ары яуаплы.

КGсереп баH анда «Тамаша» а Iылтаныу мотла . Ба7ыр а ул уйылды 06.08.10. ?а ы форматы 60х84 1/8. Шартлы ба7ма таба 8. И7әп-ба7ма таба 11,7. Офсет а ы ы. Офсет ысулы менән ба7ылды. Тиражы 2765. Заказ № 100889. Yатыу а ха ы ирекле. Нөсхә-макеттан «Белая река» нәшриәте типография ында ба7ылды.

450078, Өфө ала ы, Киров урамы, 109.

450078, г. Уфа, ул. Кирова, 109. © Тамаша, 2010

Фәнил о а аев.

1

«ТАМАША» №4 – 2010

• • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Йөкмәткеһе:

Һөйөнсө!

III Бөтә донъя баш орттары оролтайы Бер әмлеккә са ыр ан ор . . . . . . . . . . . . . .3 Республика йылы Салауат йыйыны…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Мә әниәт көндәлеге Сән әт әм мә әниәт я ылы тары . . . . . .11 Ә гәмә Телевидениела эшлә мине ма сатым, хыялым ине... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 2010 – Бөтә Рәсәй халы и"әбен алыу йылы Yандар теле хә еф тыу ыра. . . . . . . . . . . . .17

Хөрмәтле дуҫтар! Журналыбы ы «Мөхәррир е» менән башлан ан килә е 5-се аны ла тормошта, ижадта ур у ыштар а өлгәшкән, республикабы ы мә әниәтенә өлөшөн индергән, абруй а ан ан сән әт ә елдәре менән таныштырыр. «Сулпан» Сибай дә ләт балалар театры директоры Фәтих Салауат улы Хөснөтдинов ха ында ы мә әлә, «Баш ортостан» дә ләт телерадиокомпания ы режиссеры Вил рә И7әндә ләтова менән ә гәмәләр киләсәктә я мышын театр, радио, телеви дение менән бәйләргә хыялланыусылар өсөн бигерәк тә фай алы буласа . Хал ыбы ы ар а лы шәхесе Зәки Вәлиди е тыуыуына 120 йыл. Юбилей ай анлы драматург Нәжиб Асанбаев «Зәки Вәлиди» трилогия ыны я ылыу тарихы, архив документтары, геройыны ту андары менән осрашыу ар тура ында и7тәлектәр тә дим итә. _алимә-фольклорсы, сәсәниә Розалия Солтангәрәеваны «Баш орт халы бейе е» я ма ы – халы хәтерендә а лан ан бейе традициялары тура ында. «Бе көнья баш орттары – тамъян, т гә ер, к бәләк ырыу ары баш орт бейе әрене пластика теленә хас ай ы бер йома тар ы сисәбе », – ти автор. _афури районы Сәйетбаба ауылы мә әниәт әгендә у ышлы эшләп килгән сал тарихлы Халы театры тура ында к п мә л мәт бире се мә әлә ба7ылыр. Сценарий ар конкурсы дауам итә. Килә е анда ла төрлө тематика а арнал ан эстәлекле сценарий ар көтә. Йәнә лә алда ы андар а музей, китапхана эшенә ба ышлан ан я ы рубрикалар асыласа . «Фекерем бар» тигән я ы биттә журналыбы ы яратып у ыусы мә әниәт, сән әт 7ешенә йо онто я ар ай уй-теләктәре менән урта лашыр а телә селәргә бирелер. Әйткәндәй, е ә фекереге е я ып ебәрә ала ы ы .

Театр

Я мышым да, булмышым да театр… . . . . .20 Тарих

Рухландыр ан әм о ландыр ан театр... 25 Ижади портрет

Театр – ыуанысым да, йыуанысым да... . .28 &ы ырт урай а Илдар Шәрипов Yайт, ?ара юр а!.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 Сценарий ар конкурсы Рәзилә *отлогилдина Көнгәктау а сәсән а ыл-мо сәскән . . . .40 Халы ижады ынйылары Розалия Солтангәрәева Бейе әр ә – халы тарихы . . . . . . . . . . . . .42 Я мышым – сән+әт Мин – о он ти7белеләр нә7еленән…. . . . .45 Экспресс-интервью Йәш таланттар, е кем? . . . . . . . . . . . . . . .49 Бейе4 сән+әте Бейе – бәхет! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 5 ешмәкәр т4 әрәк Г зәл ы ар, г зәл йыр ар…. . . . . . . . . . .56 Викторина Сән әтте белә еге ме? . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Данил Хәсәншин Композитор ар союзына – 70 йыл. . . . . . .59 Йыр Н. Дауытов, Г. 7әлиева Мине Өфөм. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 &ынлы сән+әт У ытыусыларымдан у дым… . . . . . . . . . . .64

«ТАМАША» №4 – 2010

2

III Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы

Берҙәмлеккә саҡырған ҡор Инеш һүҙ Баш ортостан – и тисади йә9әттән генә т4гел, мә әни йә9әттән дә, баш а тарафтар менән са+ыштыр+анда, ал+а киткән төбәк. Тап шулай бул+ан+а к4рә лә сит ил 9әм Рәсәй е билдәле эстрада, сән+әт йондо ары тап бе е төбәккә гастролгә юллана. Бейе4, йыр, музыка оралдарында уйнау, театраль тамашалар буйынса төбәк-ара +ына т4гел, хатта Халы -ара конкурс, фестивалдәр ойошторола килә. Я ташыбы , мәш94р балет артисы Рудольф Нуриев исемендәге Халы -ара балет фестивалене Өфөлә у +арылыуы 4 е генә ни тора! Радионан көнө-төнө баш ортса йыр ар я +ырай, телевизор ан ы ы лы тапшырыу ар ойошторола… Хатта Баш ортостанда «йырлапбейеп кенә йәшәй әр» тигән фекер ә ишетелә башланы Рәсәй е баш а төбәктәрендә. Республика+а исем биргән төп халы ты мә әниәте 9әм сән+әтенә и+тибар ы арттырыу – бер ә хилафлы т4гел, кире9енсә, Рәсәй е баш а төбәктәренән айырылып тороу билдә9е бит ул. Тап шулай бул+анда +ына бе , Республика булара , сит илдәр, бигерәк тә Евросоюз илдәрендә и тисади йә9әттән дә ы ы 9ыныу уята башлаяса бы т4гелме ни? Завод, фабрикалар эше ту тап, илебе и тисади көрсөккә терәлгәндә йыр-мо дар аша бул9а ла, хал ыбы к4 елен к4тәре4, я шы+а өмөт ба+лау насар к4ренеш т4гелдер. Хәтереге әлер, ил-ергә фажи+ә яна+ан осор ар а өмөт тулы йыр-мо дар к4 елдәр е төшөнкөлөктән от ар+ан. «Хәл-әх4әл белешеп алайы әле» тип ту+ан-тыумасаны йылына бер-ике тап ыр бул9а ла, йыйылышып алыуы борон баш орт хал ы өсөн +ә әти к4ренеш бул+ан. Ва ыт 4тә килә был изге йоланы да йөкмәтке9е 4 гәрә. Совет осо-

ронда йыш у +арыл+ан комсомол, партия йыйылыштарыны а лып а 9алын+ан тәртибе 9әм, к4п осра та, ю ты-буш а ау арыу менән мауы+ыуы халы а ына кире фекер 9е дергән. Ва ыт аты ал+а саба. Теләйбе ме-ю мы, «ба ар и тисады» тигән арба+а тейәлергә лә мәжб4рбе . &әр бер оролошто ы +ай +ына т4гел кире сифаттары ла бул+андай, «кә әш-туй», «хәл-әх4әл белеше4» йолалары ла «и"келек алды+ы»на ә4ерелә, мә+әнә9е ю+ала бара. Бер тирмә эсендәге ке4ек Еребе ә бер 9ауаны 9улап, бер 4к 9ыу ы эсеп йәшә9әк тә, кеше менән кеше ара9ы көндән-көн алы"ая. Dасандыр бер-бере9е өсөн ө өлөп тор+ан ту+андар ара 9ында ла матди тиге 9е лек, им мәттәргә араш айырмалы тары ниге ендә низа+, а лашылмаусанлы барлы а килеп уя. Тәжрибәлерәктәр е кә әшен ты лау, фекер урта лашыу урынына 4 « абырса+ы»на йәшенә бара кеше. Был к4ренеш бигерәк тә йәш быуын+а хә4еф менән янай. Мә+л4мәт технология9ы 4"еше лә бы+а булышлы итә. Нисәмә быуат буйы кешелек анундары 9а+ында тор+ан рухи, әхла и

таяу – «А 9а алдар мәктәбе» лә бә"ен ю+алта бара… Был к4ренештәр е йәм+иәткә нисек тәь"ир иткәнен, итәсәген әлегә к4рмә4ебе , 9и мә4ебе ә ихтимал. Шулай а, шулай а… хал ыбы ы йыйын+а йыйылып, әлеге хәл-торош а ба9а биреп, киләсәккә уй-хыялдар ы барлап, фекер туплап алыу йолаларыны бә"ен киләсәктә лә кәметмә"кә, я ыса, заманса бал ытыр+а ине. «Кә әшле эш тар алма"!» тип ю а әйтмәгәндәр.

Һәйкәлдәрҙән бөгөнгөгә табан Йылайыр районы Юлдыбай ауы лынан Хәйбулла а сы ан оло юл буйына терәлгән тау т бә ендә тирмә ыма тимер оролма тора. «Тирмә»не урта ында ы оло таш-ө7тәл янында ете таш-б кән... Был тау башынан Байма , Хәйбулла, Ырымбур, Йылайыр, хатта Ейәнсура райондарыны ай ы бер ауылдары, болон-ту ай ары, тау ырттары к ренеп тора. Символик стелла – тарихи хәтер е я ыртыу, киләсәк

«Бөгөн беҙҙең яҡташтарҙы донъяның теләһә ҡайһы мөйөшөндә ос# ратырға мөмкин. Германияға барырға сыҡҡанда уға шул тиклем күп кеше йыйылырына бик ышанмаған инем. … Донъя берләшмәһе елкәһенә төшкән ауырлыҡтар үҙ халҡының яҙмышына, уның тарихына яҡыныраҡ булырға теләүселәрҙе туҡтата алманы. Берлиндағы башҡорттар йыйы# ны беҙгә ни тиклем үҙенсәлекле икәнебеҙҙе аңларға ярҙам итте. Ҡайҙа йәшәүенә ҡарамаҫтан, һәр башҡорттоң бурысы – киләсәк быуын өсөн олатайҙарыбыҙҙан мираҫҡа ҡалған был үҙенсәлекте һаҡлау. Эстония диаспораһы йәки Латвия вәкилдәре кеүек энтузиастар тырышлығы арҡаһында донъяла беҙҙең халыҡҡа баһа бирәләр. Башҡорттар – донъя цивилизацияһында бик уникаль күренеш. Беҙгә еңдәрҙе һыҙғанырға ла хеҙмәт итә башларға кәрәк. Балаларыбыҙ, «беҙ – бөйөк башҡорт халҡының өлөшө» тип ғорурлыҡ менән әйтә алырлыҡ булһын.» Рауил Әхмәтшәриф улы Садыҡов, Израил төрки халыҡтарының йәмәғәт ойошмаһы рәйесе.

3

«ТАМАША» №4 – 2010

III Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы

«Карауан арай» вокал төркөмөнө йәш йырсылары С. Юлаев әйкәле янында уйыл ан «Баш орт хал ына хат» концертында рухлы йыр ар баш ар ы. 2010 йыл быуын а ткәндәр е аманатын еткере мә әнә ен ал ан. Ә төптән уйла анда, әгәр тарихи дөрө7лөк баш ортмон тигән әр кемде к ел төпкөлөндә у ай ба ламай икән, таш-б кәндәр генә хәлде гәртмә7. Шулай а, тә лә изге эш ул – тарихи ва и а урындарын бына шулай мә геләштере . Ри әйәттәр, арттар ы өйлә е буйынса, бөгөнгө Йылайыр районы Ай а болон яланында (Иван-?ыуалат ауылынан алы7 т гел) Ете ырыу берләшмә е (▫7әргән, Бөрйән, Т гә ер, Тамъян, ?ыпса әбилә ене өс ырыуы) оролтай, йыйындар ткәрер бул ан. Ай а болон яланында имән ба ана – ошо йыйын а киле селәр е ырыу там алары ырыл ан а ас тор ан. Ба ана сере ә, я ы ына алыштыра бар андар. Тарихта «Ете ырыу» берләшмә е монгол-татар яуы дә еренән, йә ни XIII быуат башынан билдәле. «Баш орттар 1682 йылда Ну ай дару аIында ы Суртанлы кGл (хә ерге Әбйәлил районында – авт.) янында оролтай а йыйылды» (Зәки Вәлиди Ту ан. «Баш орттар тарихы», Анкара, 2003, 280-се бит) тип я а алим. Ә 1706 йылды февралендә баш орттар оролтай йыйып, Петр батша а әрене ауыр хәле тура ында мөрәжә әт абул итә. 1724 йылда

«ТАМАША» №4 – 2010

Өфө өйә ене Бәр7е ән к ле янында, 1734 йылда Хажи ауылында у ан оролтай тура ында ла телгә алып ткән Зәки Вәлиди. 1736 йылдан у йылына бер тап ыр Өфө янында ы ?арат (Чесноковка) тауында йыйыла башлай ар… Ә инде 1995 йылды 1–2 июнен дә Баш ортостан Президенты указы менән I Бөтә донъя баш орттары оролтайы ойошторолдо. ?оролтай ене даими орга нын – Баш арма комитетын булдыра. 2002 йылды июнендә II Бөтә донъя баш орттары оролтайы булып Gтте. Тап шундай ?оролтай ар институты булыуы – баш орт йәм иәтене я шы сифаты ул. Ниндәй ер милли йәки төбәк-ара, хатта ерле халы әм ил етәкселеге ара ында килеп тыу ан а лашылмаусанлы тар ы асы лап, кешелекле ө өмтәгә киле – бик о а өндәшмәй т еп-т еп, ахыр сиктә орал а тотоноу а ара анда к пкә я шыра шул!

*оролтай+ар баш орт хал ыны йәшәGгә тулы хо у ы бул ан этнос булара бер+әмлеген, бергәлеген кGрIәтеG сараIы ла. ТәG сиратта ул власть органдары менән баш орт йәм иәте араIында бәйләнеш булдырыусы йыйын. Сөнки Баш ортостанда бик к п милләт вәкилдәре йәшәй, әр бере ене тауышы, хәстәр әре, проблемалары бар. Ә хөк мәт – берә генә. T+ хал ыны киләсәккә уй-теләктәрен, менталитетын, холо -фи елен белеп, проблема ларын алдан тойоп тор ан ил етәкселеге Iис шикIе+ киләсәккә ы ай Iәм тормош а ашыр+ай әIәмиәтле арар+ар абул итәсәк.

Yәр хәлдә республикабы а ына т гел, Бөтә донъя кимәлендә баш орт тигән мә әниәтле, ки к елле, әр милләт вәкиле менән урта тел табып, татыу йәшә сер әрен белгән халы бар, булды әм буласа икәнен баш а халы тар а а латыу а ур этәргес булды был оролтай ар. Хәл ителә е мәсьәләләр заман а ярашлы гәрә әм милләт алдына я ы талаптар, я ы бурыстар уя. Сит ит алар а йәшә се милләттәштәр е Баш ортостан менән бәйләнешен дә әленән-әле я ыртыу зарурлы ы ур. Тап бына шулар ы тормош а ашырыу ма сатынан 10–11 июндә Өфө алаIында III Бөтә донъя баш орттары оролтайы Gтте.

Һигеҙ йылға бер йыйылдыҡ оло ҡорға! ?оролтай – баш орт хал ыны мә әниәтен к р әте сара ы ы на т гел, ә бөгөнгө проблемалар ы асы лау әм киләсәккә план дар ороу йыйылышы икәнен III Бө тә донъя оролтайы та ы ла бер тап ыр ра7ланы. Был форум а, тә геләренән айырмалы рә ештә, делегаттар ы дөйөм йыйылыштар а айлап бил дәлә-

«Беҙгә, ер шарының төрлө төбәктәрендә йәшәүсе башҡорттарға, сит ил киңлегендә осрашып, бер#беребеҙ менән танышып, үҙ#ара бәйләнештәр булдырыу – үҙебеҙ өсөн генә түгел, тотош Башҡортостан өсөн дә бик файҙалы буласаҡ.» Тәнзилә Кейекбаева Ғилманова, Италия башҡорттары ҡоролтайы рәйесе.

4

III Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы

неләр. Те ләгән бер кеше кандидатура ын уя ала ине. Баш орт оролтай ары тарихында тә ге тап ыр Берлинда Уры7 фәне әм мә әниәте йортонда Евросоюз, Төркиә, Англия, А*Ш, Балтик буйы илдәре Iәм Көнсы ыш Европа илдәрендә йәшәGсе баш орт тар ы йыйыны булып тте. Унда III Бөтә донъя оролтайына 15 делегат айланды. Дәрәжәле форум а делегаттар донъяны төрлө төбәгенән килгәйне. 855 делегат ара ында 193 кеше ситтән: Бойондоро о Дә ләттәр Берлеге илдәренән, Рәсәй Федерация ыны төрлө төбәктәренән, алы7 сит илдәр ән ине. Рәсәй е 35 төбәгенән киле селәр ара ында и ур делегация Силәбе (55 кеше), Омск, Yамар, өлкәләренән, Ханты-Манси Автономиялы округынан әм Мәскә , Санкт-Петербург алаларынан бул ды. Алы7 әм я ын сит илдәр – Белорусия, Украина, *а+а стан, Тажикстан, *ыр ы+стан, Венгрия, Латвия, Эстония, Англия, Бразилия, Германия, Мысыр, Израиль, Италия, *ытай, Португалия, Америка *ушма Штаттары Iәм Япония вәкилдәре ара ында республика а тә гә ая ба7ыусылар а бар ине. К бе е сәнә әт предприятиелары, ауыл эшсәндәре, дә ләт хе мәткәр әре, ижади әм техник интеллигенция вәкилдәре, араларында 15 йәш алим, 250 ю ары у ыу йорто студенты.

Yайлан ан делегаттар ан тыш РФ Федерация Советынан вәкилдәр, РФ Федераль Йыйылышы Дә ләт Дума ы депутаттары, Рәсәй халы тары ассамблея ынан, Төркиә, Швейцария әм баш а илдәр ән уна тар к п булды.

тәлешен барлап, фекер урта лашып, киләсәккә ма саттар билдәлә өсөн Ер шарыны төрлө төбәктәренән йыйыл ан милләттәштәребе к елендә ?оролтай ан байрам той о о ла алды. Тап ошо байрамды тыу ырыу республикабы ы мә әниәт, сән әт эшмәкәр әре и енә төштө. ?оролтай а киле се әр кем баш орт хал ыны ни тиклем йомарт, уна сыл, илгә әк, йыр-мо а, бейе әргә ә ә7 икәнен бел ен, к р ен тип тырышты улар. Бер нисә көн алдан башланып, форум тамамлан анса Өфөлә төрлө махсус тамаша, к ргә мәләр эшләне. Театр, тамашалар яратыусылар ы М. _афури ис. Баш орт академия драма театры «ӘхмәтЗәки Вәлиди» (Н. Асанбаев), «Их, кәләше лә кәләше!» (Х. Зарипов), «?о аса» (З. Исмә илев), «Шә рәкәй» (М. Буран олов) драма, комедияларын, «Родина» кинотеатры Беренсе Бөтә донъя баш орттары оролтайы тура ында «?оролтай» документаль фильмын арар а са ыр ы. Йыр-мо өйө селәр е Шәйхзада Бабич тормошо, ижадына ба ышлан ан «Йөрәктәр ә алды йыр булып…» (Н. _әйетбаев) тамаша ы менән Сибай дә ләт филармония ы, сәхнә ендә Баш орт дә ләт филармония ы коллективы, Салауат Юлаев әйкәле янында «Баш орт хал ына

хат» концерт программа ы менән талантлы йәштәр, Нефтселәр мә әниәт арайында республикабы ы билдәле сән әт о7талары әм к п тап ыр төрлө фестивалдәр ә е е яула ан ешмәкәр коллективтар бик эстәлекле, тәрән йөкмәткеле, ю ары профессиональ кимәлдәге сы ыштары менән ыуандыр ы.

Yынлы сән әт өлгөләре менән ы ы ыныусылар өсөн М.В. Нестеров исемендәге Баш орт дә ләт художество музейы, Өфө художество галерея ы Баш ортостан рәссамдарыны и са ыу картиналарынан к ргә мәләр ойоштор о.

*** ?оролтай башлан ан көндө, Салауат Юлаев әйкәленә сәскәләр алыу тантана ында, Өфө сән әт училище ы урайсылар ансамблене мо ло көй әре делегаттар әм уна тар к еленә дәрт, ил ам, орурлы ө7тәне. «Нефтселәр» мә әниәт арайы ал дына ихаталы тирмәләр ороу Учалы әм ?ырмы7 алы райондарына тапшырыл айны. Милли колоритта би әлгән тирмәләр янында уна тар ы «тирмә хужабикәләре» йор , та ма тар йырлап ымы , сәк-сәк, орот, эремсек, лән сәй әре менән

*** Баш орт хал ы ене шундай а ки к елле әм уна сыл икәнен та ы ла бер тап ыр ра7ланы был ?оролтай а. Делегаттар ы ла, уна тар ы ла ихлас аршы алды әм тәбрикләне. Мә әниәт хе мәткәр әре, сән әт о7талары өсөн оло ынау а, и7тәлекле ва и а ла булды был сара.

Yиге йыл буйы хал ыбы алдында тор ан сәйәси, и тисади әм социаль мәсьәләләр е

Ырымбур ала ынан килгән делегаттар: ( улдан у а) Нәфисә Смакова, Фәймә әм Салауат А дә-ләтовтар. 2010 йыл

5

«ТАМАША» №4 – 2010

III Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы

ыйла ны. Милли кейемдәге егет- ы ар хасил иткән «тере коридор» ан ткән делегациялар символик байра , плакаттар ә ерләгән. Би герәк тә я ын әм алы7 сит ил дән киле селәр е аршы алыу йыйыл ан халы а йәнлелек ө7 тәне. ?ай ы бер илдән бер йә ике генә делегат йә уна киле енә арама7тан, әр кемгә и тибар б ленде. Ә улар ы йө өндә и ә әрене баш орт хал ы вәкиле бул аны өсөн орурлы сат ылары бал ыуын к ре ыуаныс ө7тәне. Мә әниәт арайына ине се делегат әм уна тар ы Рәмил _әйзуллин етәкселегендәге Милли инструменттар оркестрыны тантаналы мо о о атты. Фойела ы к ргә мәләр е к п леге лә хайран итте уна тар ы. Баш ортостан Республика ы Милли музейыны «Баш орт хал ыны этнография ы», «Әхмәтзәки Вәлидигә 120 йыл», З. Биишева исемендәге «Китап» нәшриәте, «Баш ортостан энциклопедия ы», Баш ортостан илми тикшерене институты, Фәндәр академия ы ойоштор ан «Баш орттар: быуаттар төпкөлөнән бөгөнгө көнгәсә» к ргә мәләрендә ы ы лы китаптар, энциклопедиялар, альбомдар ы к рергә мөмкин ине. «Тюрксой» халы -ара ойошманы фотоху-

дожниктар лаборатория ы ха лы тормошоно и са ыу мәлдәрен са ылдыр ан фото рәттәрен тә дим итте. Йәнә лә сәхнә, туй, тантаналар өсөн заманса стил ләштереп тегелгән ө7 кейеме, йәнлек тиреләренән милли б ректәр етештергән ойошмалар килгән. «А и ел» художество берекмә е, ?ортсоло әм апитерапия буйынса фәнни-тикшерене әге продукциялары, баш орт милли аш- ыуы к ргә мә ендәге: «Баш ортостан карта ы», «?оролтай эмблема ы», «Мостай Кәримде ши ри йы йынты ы», «Изге ?өрьән» байрам торттарыны «ысын» а о шап тороуы, ур витри на а уйыл ан бауыр а , бәлеш, тултырма, а лан ан абыр а, а ылы тар, ымы , айрандар баш орт хал ыны ни тиклем уна сыл әм төрлө өнәргә о7та икәнен к р әтеп тора ине. Республика «Шәжәрә» бәйге ендә беренсе урын яула ан, Бикмәтовтар ырыуы шәжәрә ен өйрәне се «Мииррә фи» Ижтима и илми-тикшерене әгене ур, эстәлекле, к ркәм к ргә мә е әр кемдә ур ы ы ыныу әм «шәжәрәләр тө ө гә бына нисек етди тотонор а кәрәк икән» тигән теләк уятты. Милли музыка оралдары менән ы ы ыныусылар урай,

умы етештере селәр: ебе ә генә т гел, Рәсәй әм сит илдәр ән к пләп заказдар абул ите се эш ыуар ар – Баймөхәмәтов Салауат Усман улы, аталы-уллы Хөснуллин Рәмил әм Фәтих янына йыйылды. ?умы а уйнау о7та ы, Ш. Бабич исемендәге премия лауреаты Ми де әф р Зәйнетдинов телә селәргә у мы , урай а уйнар а, музыка орал дарын дөрө7 айлар а өйрәтте. Көнсы ыш халы тарыны милли уйын орамалдарын, мосолман диненә а ылышлы сувенир ар, баш орт ырыу ары, төрлө ала, район гербтары, значок, байра , флагштоктар, милли орнаментлы сәхнә кейеме, шаршау би ә естәре, ары йөнөнән к ркәм ая кейеме – ата, сары , б ректәр, эш ө7тәленә ултыртырлы е , бронза ындар, селтәр шәлдәр, Урал тау орурлы ы – тө7лө йәшмәләр ән те елгән о лан ыс таш картиналар – бары ы, бары ы ла республикабы а баш орт милли мә әниәте 7еше я ы ижади бейеклеккә к тәрелеп, донъя ба ары биләмәләрен яулаяса ын дәлилләй. К ргә мәкибеттәр янынан ике көн буйына халы ө өлмәне, эшлекле бәйләнештәр өсөн визиткалар таратылды. Баш ортостанда артабан да туризм й нәлеше 7еш ала ал а, иманым камил, туристар өсөн сувенир ар а ытлы булмаяса !

Үҫешеүҙән туҡтаған этнос юғала

«Я ы тарихи шарттар а милли матбу ат: -3еше әм перспективалары» секция ында ентекле өйләше- бара. 2010 йыл

«ТАМАША» №4 – 2010

6

«Бер ниндәй тел енсәлеге, айырымлы ына арама7тан, к еле менән баш орт икәне де тоя ы , а лай ы икән, ин – баш орт. Төнья әм көнья француздар менән са ыштыр анда, мә7әлән, көнбайыш әм көнсы ыш баш орттарында теле, мә әниәте, көнк реше буйынса айырмалар к пкә кәмерәк. Әммә донъяла берә ә француз милләтене бер әмлегенә шикләнмәй! Бер этноста тел әм мә әниәт вариациялары булыуы – уны ю ары кимәлдәге 7ешенә дәлил ул. ▫7еше ән ту та ан этнос ю а ла – быны хәтер ә тотор а

III Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы

Әхмәтзәки Вәлиди е улы, Төркиәне Билькент университеты профессоры Субидәй Ту ан ата ыны оролтай баш арма комитетыны «Алтын урай» орденын абул иткәндән у . 2010 йыл кәрәк. Был хәрәкәт милли интел лиген ция 7еше, әр төрлө мә әни йәшәйеш формалары, йәшә гә әләтле йолалар әм традициялар аша бара. Хә ерге баш орт тар – ул милләт кенә т гел, ю арыра кимәлдәге берлекте – к п милләтле Баш ортостан хал ыны органик өлөшө лә» тигән фекер я ыраны ?оролтай а ы Пленар ултырыш сы ыштарында. Унда республиканы социаль-и тисади хәленә бай ау я алды, к птән хәл ителе е көткән мәсьәләләр к тәрелде, халы тар ду7лы ы, ауыл хужалы ы, йәштәр менән эшлә , матбу ат, милли мә әниәтте әм сән әт даирә ендә баш орт милләте алдында тор ан бурыстар билдәләнде. Ошо мәсьәләләр буйынса та ы ла ентекләберәк өйләшеп, фекер алышыу ма сатында икенсе көндә делегаттар 11 секция эшендә атнашты. Милли мә ариф, мат-

бу ат 7еше, телде а лау, ситтәге милләттәштәр, аулы а лау, атын- ы әм аилә, тарихи мира7, халы и7әбен алыу, ер менән фай аланыу, федерализм, эш ыуарлы ты 7тере ке ек хал ыбы ы и борсо ан орау ар ы урта а алып өйләштеләр был секциялар а. Баш орттар ы бер асан да емере се булмауын, ә әр са тө ө се булып сы ыш я ауын ы ы ө7төнә алдылар «тарихи әм рухи мира7» секция ында сы ыш я аусылар. Ер мәсьәлә е баш орт хал ы өсөн борон-борондан и мө име бул ан. Шу а ла бөгөн ер пай арын алыу, у а дә ләт теркә е ткәре , шәхси милек итеп танытыу а ебе гә ә емлек к р әте зарурлы ы әйтелде «ер менән фай аланыу» секция ы ултырышында. «Федерализм – йәм иәтте әм дә ләтте и тисади сәскә атыуына булышлы итә» тинеләр де легат-

7

тар. Милли мә ариф әм тел де улланыу даирә ен ки әйте тура ында мәктәп, балалар ба са ы ына т гел, ә әр граждан, әр аилә ай ыртыр а бурыслы, тип бил дәләнде. ?атын ы ар ы мил ләт 7ешенә индерер өлөшө демография, халы и7әбен арт тырыу мәсьәләләренә сол ан аны ы ы ө7төнә алынды. Тап ошо ниәттәргә халы ты сәләмәтлеге а шауы, бигерәк тә ир-егеттәр е төрлө сир әр ән, бигерәк тә алкоголизм, наркомания, йәнә авариялар а мер әре иртә ыйылыуы, к птәрене енси сир әргә юлы ыуы әм т л е леге амасаулауын дөйөмләштер е ор а йыйылыусылар. Ситтә йәшә се милләттәштәр менән бәйләнеште ны ытыу а интернет селтәрене ролен к тәре аралды. Баш орт телендәге сайттар ы анын арттырыу кәрәклеге әйтелде. Ва ытлы матбу ат та милли а ды формалаштырыу а

«ТАМАША» №4 – 2010

III Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы

«Төркиә башҡорттар тураһында көндән#көн яҡшыраҡ белә бара, ҡыҙыҡһына. Унда «Башҡорт шәжәрәләре» китабы баҫылды, Әхмәтзәки Вәлидигә арналған фильм төшөрөлдө. Башҡорт дәүләт университе# ты менән Истанбул университеты араһында хеҙмәттәшлек килешеүе төҙөлдө. Былар ике халыҡ араһындағы дуҫлыҡты нығытасаҡ». Субидәй Туған, Әхмәтзәки Вәлидиҙең улы, Төркиәнең Билькент университеты профессоры ур ә әмиәткә эйә. Нисек кенә ауыр шарттар а эшләргә тура кил ә лә, изге, мө әддәс бурыстар тура ында онотмай, хәл-торошобо о объектив са ылдырыу – журналистар өсөн батырлы а ти бөгөн. Ру хи, мә әни йә әттән генә т гел, матди йә әттән дә бай милләтте генә киләсәге бар. Шөкөр, у ы йылдар а урта әм бәләкәй эш ыуарлы даирә ендә баш орттар аны артты. «Эсте бошор аны шул: ни сәбәптәндер, кинофильмдар бул ынмы, нәфис ә әбиәтме, бөтә ендә лә эш ыуар баш орт кире образ итеп к р әтелә», – тине «Банкос» фирма ыны генераль директоры Рә еф Әлмөхәмәтов. Эш ыуарлы – я шы к ренеш. Эш ыуар – ул иртәгә ен уйлай, эсмәй, а са ә ерен белә, аилә ен, балаларын арай, у ыта, әр ва ыт эш ө7төндә, уйлана, я ы юлдар, алымдар э ләй, киләсәккә я ты пландар ор ан кеше. Бына шул «эш ыуарлы баш орт а килешә» тигәнде а латып: «баш орт эш ыуары»ны ы ай образын милләт а ына Iе дермәйенсә был өлкәлә ал а китеш әле булмаяса , тип белдер е был секцияла атнашыусылар. Ха әр! Теләйбе ме, теләмәйбе ме, замана арба ына ултырыр а әм ба ар и тисады алыптарына буй оноп эш итергә, к негергә, яра лашыр а тейешбе ер ул бе ә.

III Бөтә донъя оролтайыны та ы бер я ы енсәлеге – тә ге тап ыр Йәштәр оролтайы у+ арылды. Унда 750-нән ашыу делегат әм уна атнашты. Сы ыштар баш орт телендә бар ы. БР йәштәр сәйәсәте, спорт әм туризм министры Александр Никерин, сы ышынан у , Паралимпия уйындары чемпионы Ирек Зарипов а амсат б рек

«ТАМАША» №4 – 2010

б ләк итте. Баш орт йәштәрен социализациялау әм ауылда йәшә се йәштәр е эскелеккә биреле е, эш е лек, торла ы лы мәсьәләләре к тәрелде, улар ан арыныу юлдары тә дим ителде. Сит илдәр әге Йәштәр ойошмалары менән бәйләнештәр е ны ытыу, я ы информацион технологиялар ы ә ем улланыу зарурлы ы билдәләнде. Йәштәр оролтайы баш орт йәштәрен бер әмлеккә, милләт өсөн мө им мә сьәләләр е « ы ыулы » менән т гел, ә элек туплан ан тәжрибәне и7әпкә алып, өлкәндәр менән кә әшләшеп, төрлө я лап лсәп хәл итергә са ыр ы. Йәштәр оролтайы ла, әр секция эшене йом а ы – резолюциялар абул итте. Улар III Бөтә донъя баш орттары ?оролтайыны баш орт хал ына мөрәжә әтенә ниге итеп алынды. Был оролтай ы та ы бер я ылы ы – Баш ортостаны, хал ы мәнфә әтенә ен аямай көрәшкән шәхестәребе гә ?орол тай баш арма комитеты булдыр ан «Алтын урай» орденын тапшырыу булды. Тә ге на градалар ( лгәндән у ) билдәле шәхестәребе , йәмә әт эшмәкәр әре Әхмәтзәки Вәлиди Ту ан, уны көрәштәштәре Юныс Бикбов, Муллаян Халиков а бирелде. Вари7тары улар ы эшенә киләсәктә лә то ро алыр а ниәтен белдер е. Шулай итеп, баш орт хал ы өсөн ә ерле, республикабы ы баш а халы тары өсөн өлгө булып тор ан, тыныс өйләше , фекер алышыу юлы аша халы теләген Баш ортостан Республика ы, Рәсәй Федерация ы етәкселегенә еткере ма сатын уй ан, киләсәккә я ты уй-ниәттәрен барла ан оло йыйын – III Бөтә

8

донъя оролтайы эшен йом а ланы. Ир тәгә енә оло ор о делегаттары, уна тары йыл айын ойошторола килгән «Салауат йыйыны» республика фольклор байрамына юлланды. ?оролтай баш орт тар алды на я ы бурыстар уй ы. Төп документтар ы бере ен – «III Бөтә донъя оролтайы делегаттарыны баш орт хал ына МӨРӘЖӘ7ӘТЕ»н абул итте. Мине сә, милләтене киләсәге өсөн борсол ан әр баш орт ошо мөрәжә әтте киләсәккә йәшәG программаIы итеп абул итергә бурыслы. «Бе гә хал ыбы менталитетына хас и г зәл сифаттарыбы ы а лап, нимә менән орурланыр а, нимәнән отолор а кәрәклекте лә билдәләргә кәрәк. Бе е к птәребе гә, мә7әлән, дыуамаллы , тәкәбберлек, көнләше , биргән е де тәмә , эреләне , «сабатаны т ргә эле » ке ек хал ыбы менталитетына хас булма ан бик к п сифаттар ан отолор а кәрәк», «…баш ортто ур көсө – уны тәрән тамыр арында», «шәхесен к тәргән халы ен дә к тәргәнен онотмайы », «заман баш ортоно имиджын булдырайы . Баш орт имиджы – ул баш орт рухы, баш ортто донъя а тарал ан к ел сафлы ы, то роло о, рухи батырлы ы. Ошондай к ркәм сифаттарыбы ы заман а яра лаштыра белергә тейешбе …Белемле, телдәр е әм закондар ы я шы белгән, и тисадта «балы ке ек йө гән», к п а са эшләй ал ан я ы баш орт образын булдырыу зарурлы ы тыу ы»; «…Киләсәктә милләтебе е а лай әм я лай алырлы дә ләт механизмы а ланып алыуына тулы гарантия бирә алмайбы . … Yәр баш орт кеше е мотла тәргә тейешле бурыстар ан, а и әләр ән, әмәлдәр ән, а нундар ан бар була баш орт хал ыны йәшә программа ы. Ошо программаны тәй ал а , хал ыбы ы киләсәге я ты әм өмөтлө буласа », тигән фә емле әр әр кемебе гә а ыла. Лилиә <а мар. Автор фотолары.

Республика йылы

Салауат йыйыны балаларына тамаша к ренештәрен асы лап барыуы, нимәнелер а латып өйлә е тәби и булды. Бигерәк тә ир балалар ы май ан а атлылар сы анда тын да алмай о ланып к әте е өйөндөр ө. «Салауат йыйыны батыры», «Сая ы ар» конкурстарын унда атнашыр а телә се егет әм ы ар а, арар а телә селәр ә к птән итеп өлгөр ө. Атта сабыу, у тан атыу, ө гө сөйө , йыр-мо а ма ирлы к р әте ә о7талы та Гөлнара Ишмөхәмәтова а (Мәлә ез районы), Илшат _азин а (Сибай ала ы) ти ләше се булманы. Сарала баш а төрлө конкурстар ткәрелде, тамашасылар өсөн уйынярыштар ойошторолоп, унда теләге бул ан әр кем атнашып, б ләкләнде. Баш ортостанда йәшәгән халы тар ы тормош-көнк решен са ылдыр ан 46 тирмә уйылып, улар а «И я шы тирмә» исеме өсөн тырышты. Гран-при а ейәнсуралар лайы булды. Халы тарихын, быуындар бәйләнешене онотолма7 са ыу бер к ренеше бул ан был оло йыйын милләт-ара ду7лы , татыулы байрамына ә ерелде.

«Салауат йыйыны» республика фольклор байрамын алтынсы тап ыр ткәре өсөн быйыл Ишембай районында ы, исеме әм есеме к птәргә билдәле тәби әт омарт ы ы бул ан Торатау итәге айланды. Юрматылар ы боронборондан йола ат арыу урынында әлеге йыйын башланыр алдынан нама , ?өрьән аяттары у ылып, орбан салынды. Артабан «Ырыу ар ташы» мемориаль комплекс урынына беренсе таш алын андан у , байрам уйын әм йыр май анына к сте. Тантаналы өлөшө район әм алалар ан килгән ешмәкәр коллективтар, театр ар артистары, төрлө йылдар а «Салауат йыйыны батыры» конкурсыны е е селәре атнашлы ында «Уралымда бөгөн ?оролтай» исемле театрлаштырыл ан композиция менән асылды. Оло о-кесе е тамашаны хозурланып араны, ә оло юл я ынан йыйын май анына табан халы а ылды ла а ылды. Ниндәй генә милләт вәкилдәре булма ын, әр кемгә Салауат исеме, ишембай ар ы я ташы Зәки Вәлиди исеме, әлбиттә, я шы таныш әм өлкәндәр е

ымы ћәм бауыр а менән аршыланылар уна тар ы. 2010 йыл

9

«ТАМАША» №4 – 2010

Республика йылы

Хәйбуллалар тирмәће алдында. 2010 йыл

Доктор Андраш Биро, антрополог, ыпса тар әм венгр ар ы тарихи бәйләнештәрен өйрәне се фән докторы, Венгрия уна ы: – Мин Баш ортостанда бер нисә тап ыр бул аным бар, бе е халы тар ара ында ы урта лы тар (мә әниәт, өрөф- ә әт, йола .б.) менән ы ы ынам. Әлеге ва ытта Венгрияла

350 ме ун- ыпса тар нә7еле йәшәй, улар Европа а бынан 750 йыллап элек Төнья Кавказ, Рәсәй е көнъя ы әм ?а а стан менән сиктәш ер әр ән к сенеп килгән. Бе е өсөн дә, е әге ке ек, тарихи тамыр арыбы ы а лау, Рәсәй ә йәшә се әр әштәребе менән рухи әм ду7лы бәйләнештәрен 7тере йә әтенән эшлә – мө им бурысыбы . Шамил Моталов, Санкт-Петербург дә ләт университеты студенты, ?оролтай делегаты: Бындай к ләмле йыйында тә ге тап ыр атнашам. Хал ыбы тура ында бик к п мә л мәт алдым, ду7тарым менән урта лашыр а тәь7ораттар йый ым. Торатау тауы әм уны менән я ындан танышыу и ә, геология факультетында у ыуыма к рә, бик кәрәкле булды. МенәGәрә Бохарбаева, Хәйбулла районы А ъяр ауылы, йыйынды тамаша ылыр а килгән: Мин әр йыйынды арайым, әр бере е енсәлекле. Мо айын, халы тамашаны ысынбарлы а абул итеп ара андыр, шундай тул ынландыр ыс мәлдәр булды, кешеләр к йәштәрен тыя алманы. Изге ә бә ке ек ер ә тәь7ир иткәндер. К елдәр та арынып алды.

Байрамдан к-ренеш. 2010 йыл

«ТАМАША» №4 – 2010

Сәриә Ишем олова.

10

Мәҙәниәт көндәлеге

Сәнғәт һәм мәҙәниәт яңылыҡтары Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге Милли китапханала Баш ортостанды халы , Рәcәй Федерация ыны ат а ан ан артистка ы Тәнзилә ▫ әнбаеваны тормошона әм ижадына арнал ан китапты исем туйы ткәрелде. «Йәдкәр» фольклор ансамблендә уты йыл а я ын эш ләп, милләтебе е гә әр әрен тамашасы а ихлас йөрәктән б ләк иткән йырсы а арнал ан китапты сы ыуы республиканы мә әни тормошонда өйөнөслө ва и а булды. Кисәлә Т. ▫ әнбаева, уны у ыусылары баш арыуында йыр ар я ыраны, к ел т ренән сы ан изге теләктәр әйтелде. Таныл ан йырсы Өфө сән әт училище ыны вокал б леге етәксе е итеп тә әйенләнгән.

*** Учалы музыка училище ы хореография б легене II курс студенты Самат Ишем олов Санкт-Петербург ала ында «Ил ам» Халы -ара ижади программалар фонды» тарафынан ткәрелгән «Донъя халы тарыны нәфис-музыкаль ижады» II Бөтә Рәсәй «Ма лахит умта» конкурс-фестивалендә «Е ксә» бейе е менән у ышлы сы ыш я ап I урын яуланы.

*** «Киске Өфө» гәзитене баш мөхәррире Гөлфиә Янбаева, «Баш ортостан ы ы» журналыны баш мөхәррир

урынба7ары, ша ирә Тамара Искәндәрова, «Тамаша» журналыны баш мөхәррире Фәнил ?о а аев Салауат педагогия колледжыны у ыусылары менән осрашты. ?уна тар ба7малары ха ында өйләне студентар ы орау арына яуап бир е.

*** «Рәсәй е и я шы 1000 предприятие ы әм ойошма ы» Бөтә Рәсәй конкурсыны ойоштороу комитеты быйыл «Мә әниәт әм сән әт өлкә ендә Рәсәй е и я шы предприятие ы» номинация ын булдырып, уны тә ге е е се ен билдәләне, ул – Баш орт дә ләт опера әм балет театры (директоры Владимир Рихтер).

*** «ТӨРКСОЙ» Төрки йәштәрене «Урал мо о-2010» XV халы -ара конкурсында быйыл Баш ортостан, Татарстан, ?а а стан, Тыва, Хакасия, ?ырым (Украина), Чечен, Алтай, Да стан, Саха (Я ут), ?арасәй-Черкес Республикаларынан әм Ставрополь крайынан 21 баш арыусы әм ижади коллектив атнашты. Быйыл фестиваль «Рәсәй мә әниәте» программа ын тормош а ашырыу сиктәрендә Рәсәй Мә әниәт министрлы ы планына ярашлы у арылды. Төрки йәштәрене музыка ижадын пропагандалау, ту андаш халы тар ы милли йолаларын, мә әниә-

11

тен а лау, төрки халы тар ара ында милләт-ара мә әни бәйләнештәр е 7тере әм йәш таланттар ы асыу ма сатында ойошторолдо. Ярыш көсөргәнешле бар ы, шулай а, ике йыл элек был конкурста атнашып, жюри тарафынан төрлө кә әштәр алып айт ан, әлеге енә я шы кимәлдә ә ерләнеп килгән «Бельбек» ансамбле (?ырым, Украина) вокаль музыкала ю ары о7талы әм әләткә өлгәше әрен и7батлап Гранпри а лайы булды.

*** Сибай а «Ирәндек мо дары» Х төбәк-ара баш орт халы йырын баш арыусылар конкурсы булып тте. Унда республиканы 17 район, 6 ала ынан, шулай у ?ур ан, Силәбе, Ырымбур өлкәләренән, Татарстан Республика ынан, Мәскә ала ынан барлы ы 114 йыр өйө се атнашты. 16 йәшкә әм 35 йәшкә тиклемге баш арыусылар баш орт халы йыр арыны өмөтлө киләсәге, хал ыбы ы а7ыл мо дарыны килә е быуындар а ла барып етәсәген и7батланы. Гран-при ы Раушан Хәлилов (Нуриман районы) әм Дилара И рисова (Өфө ала ы) яуланы.

*** Санкт-Петербург а ла ында йыл айын «Бе е киләсәк» халы -ара хәйриә фонды ойоштор ан «Алтын Феникс» кон«ТАМАША» №4 – 2010

Мәҙәниәт көндәлеге

курсында Өфө ала ыны 7-се балалар музыка мәктәбенән Лилиә Кәримова, Ирина Умова, Диана Вахитовалар атнашты. Улар «Баян, аккордеон, гармун» номинация ында баш орт көй әрен я ыратып, I әм III дәрәжә дипломдарына лайы булды, белорус халы йырын баш арып 1-се урынды алыу а өлгәште. ?ы ар ы у ытыусылары Алевтина Бикбаева быйыл урта махсус у ыу йорттары, ба лалар сән әт мәктәптәре педагогтары ара ында ойошторол ан «И я шы у ытыусы2010» конкурсында атнашып, икенсе урынды яуланы.

*** «Урал» халы ижады галерея ында Ырымбур а тыуып 7кән, әлеге ва ытта Болгарияла йәшә се я ташыбы Корнелия Мәргәнде (Нели Мәргән ы ы Мыр абәкова) «Болгариянан мөхәббәт менән» исемле картина лар к ргә мә е ойошторолдо. З. Исмә илев исемендәге Өфө дә ләт сән әт академия ын тамамлаусы ы бала са ынан у ши ыр ар я а, музыка, рәт төшөрө менән мауы а.

Yу ы йылдар а ен ынлы сән әткә ба ышлай. Рәссамды «Баш орт атын ы ы», «Салауат. Йыр тыуыуы», «Нева ыш көнө» .б. картиналары уйландыра.

*** Башљортостанды Фәйзи _әскәров исемендәге дә ләт академия халы бейе әре ансамблене музейы асылды. Бай йөкмәткеле музей а Фәйзи _әскәров а айырым урын б ленгән, ансамблде төрлө илдәр ә булыуы тура ында ы мә л мәттәр ә байта . Ошо у сарала я ыу«ТАМАША» №4 – 2010

сы, журналист Алла Докучаеваны ансамбль тура ында ы «Таланттар йондо ло о» («Созвездие звезд») китабыны исем туйы булды.

*** Октябрьский ала ында Х республика ?урай байрамы ике көн дауамында барып, унда Баш ортостанды 19 районы әм 6 ала ынан, Ырымбур әм Силәбе өлкәләренән 232 урайсы атнашты. Төрлө номинациялар а е е селәр ара ында Ары7лан Омор а ов (Өфө), Инсур Йосопов (Д ртөйлө), Денис Хәлимов (Силәбе өлкә е), Кристина Лазарева (9 йәш, Өфө ала ы), Мә лит Фәттәховтар ы (Әбйәлил районы) исемдәре я ыраны. Ансамблдәр ара ында «Бер а ан» (Дә ләкән районы), «Инеш» (Ырымбур өлкә е), Сибай сән әт колледжы урайсылары ма ир булыу арын к р әтте. Гран-прины Сибай ала ынан Нур әле Кейекбир ин яуланы.

*** Республика халы ижады әге әм Бөрйән районы мә әниәт б леге тарафынан баш орт кейе е о7таларыны «Там а» республика семинаркә әшмә е ткәрелде. Программа буйынса кейе ба7ыу буйынса конкурс ойошторолдо, барлы эштәр к ргә мәгә уйылды, фольклор тамаша – «Кейе өмә е» к р әтелде. Конкурс «Урал батыр» эпосына ниге ләнеп «Йәнбир е әм Йәнбикә төйәге» тема ы буйынса бар ы.

*** Бала атай районыны Ямаша ауылында Х төбәк-ара уры7

12

йыр ары әм та ма тары байрамында быйыл Баш ортостанды ала әм райондарынан тыш Мәскә өлкә енән, ЯмалНенец автономиялы округынан, ?а а стандан барлы ы 65 коллектив әм 32 баш арыусы (ме гә я ын кеше) атнашты. Конкурсты у ы көнө программа ында 98 йыр әм та ма я ыраны, ете номинация буйынса е е се билдәләнде: «Марьяна» эстрада ансамбле (Стәрлетама ала ы), «Экспромт» вокаль ансамбле (Октябрьский ала ы), «Родничок» балалар ансамбле (Өфө ала ы, «Мотор ар эшлә селәр мә әниәт арайы»), «Родные напевы» хоры (Стәрлетама ала ы), «Русь» халы вокаль ансамбле (Өфө районы), Екатерина Митрофанова (Октябрьский ала ы), Вера Горшенина (Хәйбулла районы), Полина Албот (?а а стан, Павлодар өлкә е).

*** К гәрсен районыны Мора ым тарлауы ында «Байы » баш орт бейе е республика балалар конкурсыны финалы тте. Унда 400-гә я ын бала атнашты, шулар ы ап ярты ы финал а са ырылды. «Соло» әм «Ансамбль» номинацияларында е е селәр – Фи ел Кәримов (Учалы районы), Мөхәммәт Нәзиров (Йылайыр районы), «Тәйрук» ансамбле (Ишембай районы) Гран-при а лайы булды. Данлы лы сә сән Ай ар Байы исеме менән йөрөтөлгән был бейе байрамында атнашыр а тип Чечен, Да стан, ?абар ы-Бал ар республикарынан, хатта Швей цариянан да балалар ансамблдәре килде.

Сәриә Кучаева ә ерләне.

Әңгәмә Фл4рә Мурзина

Телевидениела эшләү минең маҡсатым, хыялым ине... «Баш ортостан» дәGләт телетапшырыу+ар компанияIы дикторы ФлGрә Мурзина менән журналист Фәнил *о+а аев ә гәмәләшә – Фл-рә, ин быйыл к-ркәм юбилейы ды билдәләне , бик к-п уна тар ара ында ду3тары , хе мәттәштәре , синыфташтары бар ине, Мәсетле, Бала атай районынан килгән я таштары айырыуса йылы отланы ине.

– Бала атай – тыу ан төйәгем, Мәсетле районында әсәйем тыу ан. Ике районды да Өфөлә я таштар ойошма ы бар. Мине унда йыш са ыралар. Я таш студенттар менән эшләргә, дикторлы сер әре ха ында өйлә емде, тасуири у ыр а өйрәте емде орай ар. Ихлас яр ам итәм. ▫ ем у ып киткән ▫тәш мәктәбене и я шы у ыусыларына а салата премия бирәм. К п т гел, мөмкинселегемдән сы ып. Әммә бәләкәй генә б ләк ө өмтә е алмай, директор әйте енсә, балалар тырыша. Ошо кескәй генә яр ам улар ы я шы у ыр а, аны ма саттар менән йәшәргә этәр ен ине тигән уйым. Битарафлы , әм е лек көслө бит хә ер йәштәр ара ында, к бе ен бер нәмә лә ы ы ындырмай: киләсәк тә, өнәр ә, у ыу а...

– Фл-рә, данлы лы 1-се интернатмәктәптә у ыр өсөн ауылдан 13 йәше дән сы ып киткән е . Тыу ан я тары а юл төшәме?

– Интернатта у ы ан йылдар ы а ынып и7кә алам. Төрлө тарафтар ан йыйыл ан балалар ы унда бер әм булыр а өйрәттеләр, и мө име шул. ▫ - е де тотоу, ололар ы ихтирам ите ке ек сифат тар тәрбиәләнеләр бе ә. Тыу ан иле де мә әниәтен, телен,

Фл-рә Мурзина тапшырыу алып бара. 2010 йыл

тарихын беле бе е өсөн мө им ине. Спорт менән даими шө өлләндек. Каникул ва ыттарында ауыл а айт ас, бе ошо сифаттар ы е ле- устыларыбы а, к рше-к лән балаларына еткерергә тырышты . Хә ер

Флүрә Ишбулат ҡыҙы Мурзина 1960 йылда Балаҡатай районының Үтәш ауылында тыуған. 1977 йылда 1 се республика интернат мәктәбен алтын миҙалға тамамлай.

1977 1982 йылдарҙа БДУ ның химия факультетында уҡый. 1983 йылдан Башҡортостан телевидениеһында эшләй. Башҡортостандың атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре.

13

«ТАМАША» №4 – 2010

Әңгәмә

– Фл-рә, бе к-птәнге таныштар, телевидение а 1983 йылда килде , тә- ә режиссер ассистенты, сы арылыш б-легендә мөхәррир булып эшләне әм ни айәт, ур ижади конкурс -теп, диктор сифатында экран а сы ты . «Мине хыялым диктор булыу», – тип әйтә тор айны , и3е дәме?

– Ысынлап та, был мине бала са та ы хыялым, ынтылышым ине. Интернат а к ренекле я ыусылар, артистар килә тор айны. Яныбай Хамматов, Мостай Кәрим, Но ман Мусин, Рә и ә Янбулатова, Рамазан Йәнбәков ке ек шәхестәр йыш булды мәктәптә. Ошондай осрашыу ар бе гә ә әбиәтте, сән әтте белергә әм у а ихтирамлы арар а яр ам иткәндер тим. Бе е у ы анда у телевидение а сы ыш я ар а са ыра тор айнылар. Тә ге тап ыр эфир а сы ыуым и7емә ны е еп ал ан. Октябрь байрамына арнал ан концерт к р әттек. Хор, бейе селәр, ши ыр өйлә селәр матур итеп кейенеп, галстуктар та ып бар ы . Ул са та телевидениела алдан я ыу тигән нәмә ю ине, бөтә тапшырыу ар тура эфир а бар ы. Микрофон алдына ба7тым да (уны «журавль» тип атай ар ине) М. _афури ы «Мин постамын» тигән ши ырын у ыным. Оператор Р. Биккининды төшөргәне и7емдә ал ан. Я ылышманым шикелле... (көлә).

Yу ынан хор йырланы, баш а номер ар к р әттек. Әйткәндәй, концертты эфир а әлеге көндә Дә ләт дума ы депутаты йөгөн тарт ан Сәлиә Мыр абаева алып бар ы.

1993 йылда телевидение диктор арына конкурс ткәрелде, мин шунда е еп сы тым, эфир а я ылы тар у ыным. И етди, и яуаплы тапшырыу ар ы бере е – Баш ортостан Президенты М._. Рәхимовты тә ге инаугурация ынан тура репортаж булды, мин алып барыусылар ы бере е инем. Бе Нил Дистанов менән студиянан сараны асып ебәр ек, у ынан репортаж опера әм балет театрынан дауам итте.

– Ул репортажды сценарийын я анды мин дә хәтерләйем, и3емдә, бик яуаплы тапшырыу булды... Унан у байта ва ыт -тте, ин хә ер тәжрибәле диктор, - е йәштәр е өйрәтә е .

– Дә ләт телерадиокомпания ы арама ында ы мәктәп-студияла у ытам. ▫ ем-

Әсә е Минсафа Kансар ы ы. 1970 йыл

ауыл а уна булып ына айтыр а тура килә. Элегерәк әсәйем и7ән са та бесәнен дә сапты , утынын да ки7тек. Тау баштарына менеп еләк йыя тор айны . Тыу ан я барыбер ниндәй ер көс, е әт бирә.

– <ин к-п балалы аиләлә -3кән е , бала са ы нисегерәк и3тә ал ан?

– Атайым 45 йәштә генә мәрх м булды, ми ә 9 йәш ине. _аиләлә ете бала 7тек. Атайым вафат бул анда оло а айым Мәсә т педучилище ында у ый ине, е лем беренсегә төшкәйне. Ете бала – бөтә е лә у ый ар. Әсәйем барыбы ы ла ая а ба7тырыр а тырышты, бер-беребе гә яр ам итеп у ыны . Айырыуса а айымды хәстәрлеге ар а ында арты нужа к рмәнек, ул Хәрби ди ге училище ын тамамланы. Әле III ранг капитаны, ?ы ыл Йондо ордены кавалеры. Уны яр амына, кә әштәренә әле лә мохтажмын. Әсәйемде ю ынам. Ул бе гә әр я лап өлгө булды, и7 киткес матур йырлай ине, ши ыр ар я ы. Yе лем менән мине бөхтә итеп кейенергә, кеше ара ында - е де тотор а өйрәтте, ба7ал ылы , ны ышмалылы ке ек сифаттар тәрбиәләргә тырышты. Мин уны йо онто он әле лә тоям, өгөтнәсихәттәрен онотмайым. «ТАМАША» №4 – 2010

14

Әңгәмә

де лә тәжрибәле а ай-апай ар өйрәтте бит. Наилә _әлә етдинова, режиссер ар Наил Тибеев, Әмир Абдраза овтар анаты а7тына алды. Сәр әр Сурина әм Әхмәт Я уповтар менән эшлә е е ел була тор айны, балалар өсөн тапшырыу ар ә ерләнек. Рәйсә Хузиева, Хәлисә Мөхәмә иевалар менән байта тапшырыу ар ойоштор о .

– Ул осор а балалар өсөн телевидениела ла, радиола ла мауы тыр ыс, фә емле тапшырыу ар бар ине, 1992 йыл «Тамыр» балалар студия ы буш урында ына барлы а килмәне, шулай бит?

– Әлбиттә, хә ер шарттар икенсе, төшөрө -монтажлау техника ына ытлы ю , бына тигән студия бар, тапшырыу ар өсөн эфир ва ыты даими б ленә... Хәтерлә әге , элек балалар тапшырыу ары а на ына ике тап ыр ына эфир а сы а тор айны. «Йәй ор», «Әкиәт йом а ы» ке ек тапшырыу ар онотолмай. Телевидение әр я лап ны 7те хә ер. Эфир ва ыты 17 сә әткә етте, «Аш а ар», «?урай» ке ек каналдар асылды, ишете емсә, балалар өсөн махсус телеканал ойошторола. Элегерәк телевидениела, радиола я ы ына эш башла андар ы ешмәкәр йә и ә ә ә7кәр әр тип ба алар инем, сөнки бе е арала махсус өнәри белеме бул ан кешеләр барма менән генә анарлы ине, бе ебе тырышты , өнәр сер әренә аллы төшөндөк. Хә ер заманалар икенсе. Йәштәр е Мәскә ә, Санкт-

Петербургта у ытып айтаралар, ебе ә «Телерадио сән әте» мәктәбе эшләй. Рәхим ит, е де ынап ара! Yөнәри йә әттән артабан 7ергә мөмкинселектәр сик е , махсус курстар, семинар ар ойошторола, телевидение «йондо ары» менән о7талы кластары ткәрелә.

– «Йондо » тигәндәй, и ә ошондай «сир» а ылманымы? Мине сә, хә ер йәштәр е ай ылары сәхнәгә сы ыу, йә и ә телеэкранда бер к-ренеп алыу менән - ен әллә кем итеп тоя башлай.

– Алдара әйте емсә, телевидение менән 7-се класта у ы анда у таныш инем. Балалар өсөн к п кенә тапшырыу ар алып барыр а тура килде. Ошонда эшлә се диктор ар, режиссер ар, тауыш оператор ары, техниктар менән йыш аралашты , улар ы өнәр әренә, коллегаларына арашын к реп, тойоп йөрөнөм. Бер-бере енә и тибарлы-ихтирамлы булыу, эше өсөн янып-көйө хас ине улар а. «Телевидение хе мәткәре» тигән исемде к тәрә белделәр, орурланыу той о о менән йөрөттөләр. Мин дә улар ан өлгө ал анмындыр тип уйлайым, ми ә «йондо сире» а ылманы. Дикторлы өнәре е де әр са те гендә тотор а мәжб р итә, ба7ал ы әм кеселекле булыуы ды талап итә. Диктор йә и ә алып барыусы тотош бер төркөмдө (режиссер, оператор, журналист .б.) хе мәтен эфир а сы ара, тамашасы а тә дим итә, йә ни, икенсе төрлө әйткәндә, дөйөм эшкә нөктә уя. Яуаплылы ур. Шулай бул ас, ма айыу, мин-минлелек ке ек нәмәләр бе гә хас т гел. Әгәр кире енсә икән, коллектив ине е к ы7ыры лап сы ара. Телевидениены я ылма ан анундары, традициялары бар, йәштәр шуны и7тә тотор а тейеш.

– Телевидение, радио тапшырыу арыны теле ха ында к-п тән ит ишетергә тура килә, имеш, хаталар к-п китә, алып барыусылар дөрө3 өйләмәй әр... Ошо фекер менән килешә ењме?

– Бөтә нәмә са ыштырыу а к ренә. Элегерәк тапшырыу ар ы махсус ә ерлек ткән диктор ар алып бар ы. Әгәр ул кеше профессиональ кимәлдә өйләй алма а – эфир а сы армай ар ине. Интонация,

Тормош иптәше Вадим менән. 2010 йыл

15

«ТАМАША» №4 – 2010

Әңгәмә

Хе мәттәштәре – радио әм телевидение диктор ары менән. 2010 йыл

тауышы да - енсәлекле, бер кем менән дә бутарлы т-гел. Шулай а -мер буйы диктор булып эшләргә уйламай ы дыр бит, киләсәк ха ында ла хәстәрләргә кәрәк.

– Китермен тип уйла айным да, икенсе урында әйбәт кенә эш тә тә дим иткәй неләр, бер нисә көн икеләнеп йөрөнөм, әммә ярат ан эшемде, коллективты алдырыр а көсөм етмәне. Телевидениела ижади 7тем, ду7-фекер әштәр таптым, коллегаларым ихтирам итә. ▫ ем өйрәткән у ыусыларым бар, нисек итеп улар ы ташлап китә е . Телевидениела эшлә мине ма сатым, я мышыма рәхмәтлемен. Әлбиттә, бер нәмә лә мә гелек т гел, бөтә донъя киле менән ките гә орол ан. Ва ыты еткәс, емде хис-той оларым уш а, эштән китергә көс табырмын тип уйлайым. Әммә хе мәттәштәремдән, ту ан коллективымдан айырылмаяса мын. Телевидение мине тормошом ул!

– Ә гәмә өсөн рәхмәт, Фл-рә ылыу, артабан да у ыштар юлдаш бул ын и ә.

дикция тигән төшөнсәләр, ба7ым я ау .б. нәмәләр өйрәтелде. «Демократия» тигән заман килгәс, ынылыш осоронда диктор ар эфир ан да, экрандан да ю алды. Имеш, тапшырыу а матур өйлә т гел, ә мә әнә, эстәлек мө имерәк тигән я ылыш фекер барлы а килде. Әлбиттә, был нәмәләр ә кәрәк, әммә экранда телә ә нисек өйләп ултырыу, е де ә әп е тотоу ис ярамай. Бындай араш ю а сы ып бара, әле журналистар, алып барыусылар өйрәнә, телен шымарта. Федераль каналдар а ла ошо у хәл. Шуны ы ыуаныслы, экрандар а ә әби тел айта, эфир та ара бара, әммә эшләй е бар әле. _өм мән, әр кем телен я шы белергә, уны нескәлектәрен тойор а, урынлы фай аланыр а тейеш. Сит телде беле ә зыян т гел. Әгәр мине тыу ан районым Бала атай а йәшәгән уры7 бала ы баш орт телен өйрән ә – насармы ни? Был бит тарихты, мә әниәтте, өрөф- ә әттәр е лә беле тигән .

– Телевидениела 30 йыл а я ын эшләй е , әммә элеккесә матур көйө ала килә е ,

«ТАМАША» №4 – 2010

16

2010 – Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу йылы

Һандар теле хәүеф тыуҙыра

Баш ортостанда йәшәгән халы и7әбен алыу кампанияларында даими 7еш кимәле теркәлгән. Халы аны артыу айырыуса 1897–1926 йылдар ара ында к әтелеп, бе е төбәктә йәшә селәр 1,9 миллиондан 2,5 миллион а еткән. 1939 йыл ы и7әп алыу буйынса Баш ортостан хал ы та ы ла 18,5 процент а арт ан. Артабан 7еш темпы кәмей. Бөйөк Ватан у ышы, Сталин золомо ар а ында 20 йыл эсендә республика хал ы 5,5 процент а ына арта. 1970 йыл ы и7әп алыу а и ә Баш ортостанда йәшә селәр 14,3 процент а 478,6 ме гә артып, 3,8 миллиондан к берәк булып китә. Артабан демографик кризисты тә ге э емтәләре к ренә башлай.

1989 йыл ы халы и7әбен алыу кампания ында 3,5 процент ына тәби и 7еш к гә салына. 1991 йылда республикала халы 4 миллиондан к берәк, ә 2002 йылда 4,104 миллион

теркәлә. Был процеста СССР тар алыуы ар а ында элекке союздаш республикалар ан к сеп киле селәр е дә өлөшө ур ына. Шулай итеп, 1897–2002 йылдар а ошо төбәктә йәшәгән халы ни бары ике тап ыр а арта.* Әлбиттә, халы ты йәшәйешенә а ыл ан мә л мәттәр кешеләр е ала а к пләп к се енә лә бәйле. Тап ошо дә ер ә Баш ортостан ерлегендә алалар ы дөйөм и7әбе ун тап ыр а артып, 40- а, улар а йәшә селәр д рт проценттан 64-кә етә. Ауыл хал ы 96 проценттан 36- а тиклем а ая. ?ала хал ыны артыуы айырыуса 1939–1959 йылдар а тура килеп, 7еш 200 проценттан да ашып китә. Был «бөйөк к сене » ауылдар өсөн э е тмәй: Баш ортостанда 10 ме дән ашыу ауылды халы хәтерендә әм тарих биттәрендә 5,5 ме ене исеме генә а ланып ала. Бына уны э емтә е – 2002 йыл ы и7әп буйынса алалар а 2,6 миллион, ауылдар а 1,5 миллион сама ы кеше йәшәгән.

Yәм та ы ла бер борсо ан к ренеш – Европала ы ке ек к, республика хал ы ла « артая». 1926 йыл ы Бөтә Союз и7әбен алыу мә л мәттәре буйынса, Баш ортостанда йәшә селәр е 42,8 про-

центы эшкә яра лы йәшкә етмәгән, 49,7 проценты – эшләрлек әм 7,5 проценты ына оло йәштә бул а, 2002 йыл ы и7әптә тә ге төркөмгә ара андар те әл ике тап ыр а кәмеп, оло йәштәгеләр шул тиклем к 7еш ал ан. Дөрө7, был торош кисә йәки бөгөн т гел, ә 70-се йылдар а у башланып, йылдан-йыл көсәйә килгән. Эшкә яра лы йәштәге әр 1000 кешегә 1926 йылда эшләргә йәше етмәгән 1011 әм оло йәштәге 151 кеше тура кил ә, 2002 йылда был нисбәт 683 әм 325 бул ан. ?алалар а был нисбәт 593 әм 281, ауылдар а и ә та ы ла көсөргәнешлерәк – 482 әм 418 тәшкил итә. Был хәл артабан да ошо ти лектә дауам ит ә, ти ән әр эшләгән кешегә ике пенсионер тура киләсәк. Йәм иәтте киләсәген социологтар уртаса йәшкә арап билдәләй. Ул ни тиклем т бән бул а, демографик кризис хә ефе лә самалы. Тарихи статистика буйынса 70-се йылдар а тиклем бындай проблема хатта Европала ла к әтелмәгән. 1926 йылда, мә7әлән, Баш ортостан хал ыны уртаса йәше 23,8 бул а, ул 1970 йылда 29- а, 2002 йылда и ә 36,4-кә еткән. ?алала ир әр «йәшерәк» – 34,

* «Население Башкортостана XIX–XX века». Башљортостан «Китап» нәшриәте. 2008 й.

17

«ТАМАША» №4 – 2010

2010 – Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу йылы

атын- ы и ә « артыра » – 37,9 бул а, ауылда атын ы ы «уртаса» йәше 40- а етеп килә.

1926 йыл ы и7әп алыу ва ытында республикала кантон система ы йәшәп килгәнлектән, район хал ын унда ы осор менән са ыштырып арау мөмкинлеге ю . Шулай а ай ы бер мә л мәттәр демографик хәлде ышаныслы булыуына ишаралай. Өфө кантонында 459,8 ме , Ар аяшта – 99,4 ме , Бәләбәй ә – 528,1 ме , Бөрөлә – 520,3 ме , Йылайыр а – 18 ме сама ы, Мәсә ттә – 156 ме , Стәрлетама та – 398 ме , Тамьян-?атай а 9 ме гә я ын кеше теркәлгән.

1970 йыл а тиклем статистар аиләләр е к ләменә и тибар бирмәгән. К рә е , ул замандар а к п балалы аиләләр тәби и к ренеш и7әпләнгән. Шу а ла БАССР- а бөтә е 864,5 ме аилә теркәлгән. Нисбәт алалар а ла, ауылдар а ла – бер сама. _аиләлә уртаса д рт кеше и7әпләнеп, 10 кешелек аиләләр – 4 ме дән, иге кешелектәре 21 ме дән ашыу, ту ы кеше йәшәгәндәре 9 ме гә я ын. Ауылдар а бер аиләлә уртаса 4,4 кеше йәшәгән. Был и7әпкә я ы аиләләр е лә индергәндәр. Тимәк, ул социаль к ренеш тө7өн ала башла ан. Ир әр е 32 ме е, атын- ы ар ы 124 ме дән ашыуы я ы ы донъя көткән. Бер-өс бала тәрбиәләгәндәр эшсе аиләләрендә к берәк к рен ә, д рт әм унан да к берәк балалылар – колхозсылар а хас к ренеш. Хе мәткәр әр аилә ендә и ә д рт-биш бала ирәк осрай. Тимәк, социаль стату«ТАМАША» №4 – 2010

сы к тәрелә бар ан айын, аилә, ишәйе мәсьәлә енә а ыра ара ан.

1979 йыл ы и7әп буйынса республика хал ы 3,8 миллиондан артып, алала йәшә селәр (2,1 миллиондан к берәк) ауыл хал ын (1,7 миллион сама ы) у ып китә. _аилә и7әбе лә арта – 955,3 ме дән к берәк. Yәр өсөнсө аиләлә өс йәки д рт кеше йәшәй. Совет аилә е уртаса 3,6, ауылда – 3,9 кешенән тора. Ун кешелек аиләләр те әл ике тап ыр а а ай ан.

Yиге кешелек аиләләр ә 10 ме гә тулмай. Я ы лы – тарал ан к ренешкә ә ерелә, 219 ме кеше, шул и7әптән 162 ме атын- ы я ы ы ына донъя көткән. 1979 йылда бер балалы 3,65 ме сама ы аилә теркәл ә, өс әм унан да к берәк балалылар – 118,8 ме . Был йә әттән ала хал ы «алдын ылы ты» улында тота. Бер балалы аиләләр бында 207 ме бул а, өс балалылар ун тап ыр а тиерлек а ыра . Дөрө7, бер-ике балалылар ауыл ерендә лә а т гел, шулай а өс әм унан да к берәк балалы ауыл аилә е аланы ын өс тап ыр а артып киткән. Социаль төркөмдәр ара ында и а бала – хе мәткәр әр ә. Алты кешенән тор ан ме дән ашыу аилә бул а, ете кешелектәре и ә өс тап ыр а кәмерәк.

1989 йыл ы и7әп алыу а Баш ортостанда 1 миллиондан к берәк аилә теркәлеп, уны өстән ике өлөшө тиерлек ала ерендә көн к рә. _аиләләр е өстән бер өлөшө ике кешенән тора. _аиләлә уртаса 3,4 кеше йәшә ә, ун кешелек аиләләр ме гә лә тулмай. Ике и7әп ара ында

18

я ы а тар 213 ме гә кәмерәк теркәле гә арама7тан, атын- ы ар ы 152 ме е бер е мер иткән... 2002 йыл ы и7әп атын- ы ы к пселекте тәшкил ите ен та ы ла бер тап ыр ра7лай. Ир-ат 1,9 миллион теркәл ә, атын- ы 2,1 миллион сама ы. ▫р ә телгә алын ан йыйынты та демография мәсьәлә е буйынса бы а тиклем к р әтелмәгән мә л мәттәр ә урын ал ан. Мә7әлән, 15 йәштән өлкән әр 1000 атын- ы 1767 бала тап ан. ?алала был ан 1438, ауылда 2412 тәшкил итә. _аиләле атындар а и ә булара к берәк бала (2052) таба. И к п бала тыу ырыусылар мари атын- ы ары – 2132, артабан сыуаштар – 2078, баш орттар и ә өсөнсө урында – 2035. Татар, рус атындары баланы ирәгерәк таба: 1723 әм 1532. Та ы ла бер а айтырлы мә л мәт: 15 йәштән өлкән әр бишенсе атын- ы бер бала ла тапма ан. Бер балалылар – 390 ме сама ы, ике балалылары – ярты миллиондан ашыу. Баш ортостанда йәшәгән әр унынсы атын ы өс бала әсә е бул а, биш әм унан да к берәк бала тыу ыр андар – әр егерменсе генә. Бала ба ыу ан мәхр м атын- ы ауыл ерендә лә бар – 111,3 ме . Ике әм өс балалы атындар а бында к берәк. 1000 атын- ы а и7әпләгәндә, бер балаѓа ла әсә булма андар 236 кеше теркәл ә, бер балалылар – 217, ике – 320, өс – 124 .б. Билдәле, демографик хәлгә аиләләр е тар алыуы ла зыян килтерә.

Yу ы и7әп алыу а республикала ир әр теләге буйынса 92 ме дән ашыу никах тар ал ан. Был к ренеш айырыуса 30 –

2010 – Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу йылы

49 йәшлек ир әр әм 25-54 йәшлек атын- ы ара ында йышыра к әтелә. Никах бо ор а теләк белдере се атын- ы – 155 ме дән ашыу.

Yәр унынсы пар теркәлмәгән никахта йәшәй. Yу ы и7әп алыу а 16 йәшкә тиклемге 18 ы әм 17 йәшкә тиклемге 102 егет аилә мөнәсәбәттәрен рәсми теркә е кәрәк тип тапма ан. Ошондай аиләләр ә йәшә селәр хатта оло йәштәгеләр ара ында ла осрай. Шул у ва ытта 371 ме дән к берәк ир әм 313 ме ләп атын- ы бер асан да никахта торма ан. Тол ир әр республикала 47 ме сама ы и7әплән ә, атындар ара ында был хәл ете тап ырѓа йышыра . Са ыштырыу өсөн 1897 йыл ы и7әпкә мөрәжә әт итәйек. Өфө губерна ында барлы ы 939 айырылыш ан ир әм 1723 атын бул ан, был хәл айырыуса ауылдар а хас к ренеш и7әпләнгән. ?алала никах бо оусы ир әр – 55, атындар 93 кеше генә.

2050 йылда планетабы а к пме кеше йәшәйәсәк? Был хәлгә ниндәй сәбәптәр е йо онто я ауы ихтимал? 2004 йылды 25 мартында «Известия» гәзитендә ба7ылып сы ан «2050 йылда Ер шарында 9 миллиард кеше йәшәйәсәк, ә Рәсәй ә – 100 миллиондан к п т гел» ти-

гән мә әләлә фә емле әм ибрәтле мә л мәттәр бар. Фаразлау буйынса, килә е ярты быуатта халы и7әбе артыу Африкала әм Я ын Көнсы ышта ына к әтеләсәк. Унда уртаса әр кешегә ике бала тыуыу көтөлә. Европа илдәрене к бе ендә тыуым әле к был кимәлдән т бән: мә7әлән Францияла 1,85, ә Бөйөк Британияла 1,6 бала тәшкил итә. БМО белгестәре фекеренсә, ярты быуат эсендә Рәсәй, Болгария, Эстония, Грузия, Латвия әм Украинала йәшә селәр е 30 – 50 процент а кәме е ихтимал. Был демографик әләкәтте төп сәбәптәре итеп белгестәр тыуымды кәме ен, ауырыу ар ы (айырыуса – СПИД) артыуын к р әтә. Ер шары хал ы « артайыуын» дауам итәсәк, тигән фараз да бар. Мә7әлән, әр өсөнсө япон 65 йәштә буласа . Оло йәштәгеләр е 2 миллиард а ете е ихтимал. Пенсиялар ы әлеге кимәлен а лау өсөн тулайым эске продуктты (ВВП) 30 (Францияла хатта 60) процентын пенсия сы ымдарына й нәлтергә мәжб р буласа тар. Халы ты кәме енә климатты гәре е лә йо онто я ай. Хөк мәт-ара комиссия мә л мәттәре алда ы 50 йылда хайуандар әм 7емлектәр

19

донъя ыны 15-37 төрөнө ю а сы ыуын фаразлай. Был, әлбиттә, тәби и ресурстар ы ыр а кәмейәсәген а лата. _өм мән, демография XXI быуат өсөн и сетерекле проблема а ә ерелде. Әлегә уны хәл ите гә килтере се матди әм нәсихәт сараларын бер дә ләтте дә таба ал аны ю .

14-25 октябр ә тәсәк Бөтә Рәсәй халы и7әбен алыу а бе е ниндәй мә л мәттәр көтә? Әлбиттә, был кампанияла бөтәбе ә атнашмай тороп, ниндәй ер фаразлау ар я ар а маташыу урын ы . Әхла ты кризис кисере е, аилә институтыны абруйы а шауы, бала культыны ю а сы ыуы ке ек йәм е к ренештәр тәрәнәйә икән, был дә ләт тарафынан да, йәмә әтселектән дә ниндәй ер аны әм әт и саралар к ре е талап итә. Демографик кризисты е е гә кем тосора өлөш индерер: батша Рәсәйендәге ке ек динме, баш а әхла и традициялармы, әллә ба ар капитализмы ерлегендә хасил буласа , әммә әлегә билдә е баш а сы ана тармы – уны ын киләсәк к р әтер. Мәхм-т Хужин, журналист.

«ТАМАША» №4 – 2010

Театр Наилә Байкова

Яҙмышым да, булмышым да театр… баш тарттым. Әммә, ай-вайыма арамай, 1998 йылда ошо театр ы етәксе е итеп тә әйенләнеләр. Ул са та был сән әт уса ы менән Вәзих Кашап улы Сәйфуллин етәкселек итә ине. Эшемде, театр а а алдары менән кә әшләшеп, гәрештәр ән башланым. Салауат театры ми ә ә әр гастролдәр ән бушама ан – русса әйткәндә, «театр на колесах» ине. Премьера уйнай ар а, өс-д рт ай а ауыл- алалар буйлап спектакль уйыр а сы алар. Шу а бөтә көсөмдө стационар булдырыу а й нәлттем. Мә әниәт б леге мөдире булып эшләгәндә Салауат ала ында «Театр я ы фестивале» ойоштор айным. Дөрө7өн әйткәндә, шундай идея менән ян анымды к реп, ул са та ы Салауат театры директоры Марс Шәрип улы Яппаров эләктереп алды, ә Мә әниәт министрлы ы ул сараны ойошторор а яр ам итте. Шу а к рә, театр ар менән аралашыу тәжрибә е ә -мә бар ине тип әйт әм алдашыу булма7.

– Стационар а к-се- өсөн… бина алыу. Был бит бөгөн хәл итә алма3лы мәсьәлә..

– Шулай. Был бинаны, әмәлдә, яулап алды . Гөлдәр Мозафар ы ы Ильясова ул са та баш режиссер ине. Бик к птәр, был эште килеп сы ыуына ышанмай, шул и7әптән ул да, театр ан китте. Ә мин, бер нәмәгә арамай, бина яулау ы дауам иттем. Е мәйенсә ту таманым. Әлбиттә ул са та ы мә әниәт министры Салауат Хөрмәт улы Әминев әм алабы етәксе е Евгений Константинович Бартенев был эште ат арып сы арыу а ны яр ам итте. Театрыбы к сәсәк Машина тө ө селәр е мә әниәт йорто ташланды хәлдә ине. Бирешмәнем, я ынан е ы анып эшкә тотондом. Президентыбы Мортаза _өбәй улла улы Рәхимов яр амында спонсор ар табып сәхнәгә реконструкция эшләттек. Тик аман ул театр бина ы тигән талап а тулы ынса яуап бирмәй

Наилә Байкова. 2008 йыл

Салауат баш орт дәGләт драма театры директоры, Баш ортостанды ат а+ан ан сән әт эшмәкәре Наилә Абдулхай ы+ы Байкова менән ә гәмә – Наилә Абдулхаевна, - е е е театр менән етәкселек итә башла ан осор ан алып китәйек...

– Салауат баш орт дә ләт драма театры менән етәкселек ите гә ә әр, ала администрация ында ун йыл мә әниәт б леге мөдире булып эшләнем. Әммә, сән әткә к сермен, бигерәк тә шул өлкәләге учреждение театр етәксе е вазифа ын баш арырмын тип, ис башыма килтермәгәйнем. Сән әт өлкә е ауыр әм бик яуаплы эш икәнен белеп, тә ә директор вазифа ынан «ТАМАША» №4 – 2010

20

Театр

ине әле. Мә7әлән, бөгөн ун биш артистка бер гримеркала ултыра, ир әр менән дә шул у хәл. Ундай «ба ар а» спектаклгә ә ерләнеп буламы? Актер а бит сәхнәгә сы ыр алдынан тыныслы , психологик ә ерлек кәрәк. Әле, театр йортона реконструкция ткәре е орап Хөк мәтебе гә, Президентыбы а мөрәжә әт иттек. Алла а шөкөр, бе е мәсьәләне хәл ите е хөк мәтебе к у ында тота. Ти ән реконструкция башланыр тип өмөт итәбе . Бынан тыш, театр ар ы хе мәтләндере се кадр ар ы алмаштырыр а тура килде. Эскеселәр, ял ау ар менән хушлашты . Театр а аши бул ан, сән әтте ярат ан актер ар ы тупланы . А са табып ун өс артисыбы а фатир алып бир ек. Баштан ткән торла мәсьәлә е тура ында өйләй башла а , ул е бер тарих. Бе ә о а ына баш режиссер булманы. Са ырыл ан режиссер менән эшлә коллектив өсөн отош о – кемдер эш е ала, кемгәлер роль артынан роль эләгә. Алла а шөкөр, бе е е йы май Олег Закир улы Ханов театр а баш режиссер булып килде. Баш рәссамыбы Альберт Нестеров театр өсөн е бер табыш. Бөгөн ауы тултырып театрыбы ы ижади команда ы бар тип, әйтә алам. Хыялымда театр бина ын тулы ынса я ыртып ороу, уны эргә ендә аллея булдырыу, фонтан аттырыу, ауыр у ыш йылдарында театр ы а лап алып ал ан ете ы а әйкәл астырыу. Театр аланы йө өк ашына әйләнергә тейеш тигән хыял менән йәшәйем. Шулар ы тормош а ашыра ал ам, к елем тынысланыр ке ек. Әле мин бәйгегә сы ан ат ке ек…

– Бындай директор бул ас, театр а ижад өсөн улай шарттар бар тип, әйтергә мөмкинме?

– ?улай шарт тип… Юбилей кисәләре бул а, й гереп йөрөп спонсор ар табабы . Актер ар ы көнк реш мәсьәләләренән азат итергә тырышабы . Әйтәйек, бала ы, йә атыны ауырып китте – Наилә й герә, улынан килгәнсе яр ам итергә тырыша. Ни өсөн? Сөнки актер – ижад кеше е бит ул!.. Уны башында театр, роль, образ а ине тигән уй ына булыр а тейеш. Ә бе , театр администрация ы, улар әйбәт ижад ит ен өсөн шарттар тыу ырыр а тейеш-

бе . ?ай ы бер етәкселәр е, кеше хе мәтен енеке итеп, ма таулы исем ө7төнә исем алып йөрө селәр е – а ламайым да, хупламайым да. Бе е театр ы 75 йыллы гына төрлө ма таулы исемдәр бир еләр. Шул и7әптән ми ә лә – аптырап киттем, сөнки емә исем, ма тау орап йөрөмәнем. А а , йәшерен рә ештә награда битен тултыр ан урынба7арым Рөстәм Рамазан улына ны асыуландым. Сөнки, 75 йыллы – ул театр өсөн ур байрам – ем Өфөгә барып ту ы кешегә: ветерандарыбы а, урта быуын артистар а, талантлы йәштәргә награда юлланым. Документтар ара ында минеке ю ине. Бер оло а ай кабинетына ингәйнем: «Наилә, ин к п награда орай ы . ▫ е ә лә…» – ти. Аптырап киттем: «Нисек емә?» «Бына шулай, инекенә ул уй ылар» Йәнем көйөп китте: «Биреге ул а ы ы – хә ер к йыртып ыр ытам!..» – тип илар сиккә еттем. Сөнки, емә ораманым бит, ә былар оло хөрмәткә лайы тип, аты өйләшеп йөрөй инем. _әмәлдә, мине өсөн, ул награда мө им т гел. Директор – сәхнә артында йөрөй. Артист халы а к ренә – ма таулы исем улар а кәрәк. Эшемә ю ары ба а биргәндәре өсөн коллективыма, хөк мәтебе гә рәхмәт, әлбиттә. Мине сә, «Баш ортостанды ат а ан ан сән әт эшмәкәре» тигән исемде Салауат ала ында «Театр я ы фестивале» тигән сараны ойоштор ан, шулай у Мостай Кәримде «Салауат», Нәжиб Асанбаевты Зәки Вәлиди тура ында ы «Кө ән баш орто» ә7әр әре буйынса уйыл ан спектаклдәрем өсөн биргәндәр ер.

– Наилә Абдулхаевна, е Өфө сән әт институтын бөтөргән еге . <орау былай: актер ар өсөн шул ә әр ян ан директор ы сәхнәлә уйна аны булдымы?

– Студент са та Сы ы Айтматовты «Әсә яланы» ә7әре буйынса уйыл ан спектаклдә Алтынай ролен уйнаным. Та ы Грушес тигән Прибалтика драматургыны «Мөхәббәт, джаз әм шайтан» пьеса ы сәхнәләштерелгәйне – төп ролдә – героиняны уйнаным. Та ы бер нисә е бар. Бер өйләгәс, өйләйем әле – институт а ы ы эләктем. Йәш са та енәйәттәр е асыу буйынса тәфтишсе булыр а хыялландым. «Биш» кә генә у ыным, «д рт» билдә е булма-

21

«ТАМАША» №4 – 2010

Театр

жиссер булды. Был ә7әр ис шик е театрыбы ы визит карточка ына әйләнәсәк, әр ижади ми гелде ошо спектакль менән асаса бы . Ни өсөн? Сөнки, бе тамашасыларыбы а ебе е тарихыбы ы өйләйбе , уйнайбы , к р әтәбе . Шу а ла, спектакль сы ын өсөн бөтә артистар ур көс алды: и7ке документтар, хаттар йый ылар, фотолар таптылар, элекке артистар ы ту андарына барып хәтирәләрен я ып алдылар. Был тарихи сәхнә ә7әре генә т гел, ә ебе е театрыбы ы реаль тарихы.

– Билет атыу буйынса пландары ы -тәләме, тигән орау а бар ине…

– Урынлы орау. Быйыл бе е менән ы ы хәл булды. Олег Закирович тәржемә ендә Сергей Беловты комедия ы буйынса «Мамуля» тигән спектакль сы ар айны . Йәшерә е ю , ай ы бер спектаклдәргә билетты атып булмай. Элекке ке ек профсоюздар аша атыу бөттө хә ер. Ләкин был спектаклгә халы эркелеп килә. Урын етмәгәс, ө7тәмә ултыр ыстар уябы . Билет ала алмай, кире айтып киткән кешеләр ә бул ыланы. Ни өсөн был спектакль шул ә әр у ыш а эйә булды – а лата алмайым… Мин уны бишалты тап ыр араным. Халы тәгәрәп ятып көлә-көлә арай. Сәбәбе нимәлә? Аны ына әйте е лә ыйын. Ләкин ул спектаклдә зал әр са тулы. Ошо спектаклде әм Туфан Ми нуллинды «Шулай булды шул» комедия ын халы орап ат- ат уй ырта…

– Театр өсөн әйбәт к-ренеш. Ысынлап та, спектакль арар өсөн театр алдында сират тороуын к-ре- - е бер ыуаныслы хәл…

– Бе академтеатр а сы ыш я а анда ла шулай булды. Бик к п кешеләр билет таба алмай кире боролоп айтып киткән. Рәис а ай Исмә илев: «Исма ам, бе гә бер нисә билет алдырыр ине . {ур- ур етәкселәр са ырыу орап килде» – тип у ранды. Бе премьера а ур- ур етәкселәр е са ырабы . Ә улар килмәй. Залда буш урынды к реп, уйна ан артисты да к еле кителә… Мәскә ә, мә7әлән, министр ар әм баш а т рәләр театр а килеп билет ала…

– Тимәк, залды тулыуы спектаклгә бәйләнгән? Әллә… администратор ар эшенәме?

– Улар бер-бере енә ты ы бәйле. Театр тамашасы ы йәшәй алмай. Администратор ар эше енсәлекле, быны менән шө өлләнгән кешене әләте булыр а

ны. Интернатта у ы ан са та директорыбы Риф Зарипович Хәми уллин: «Yине сән әт институтына у ыр а са ыралар» тип, ене «Нива» ына ултыртып алып бар ы. Ба а , Риф әт Исрафилов енә курс йыя икән. ?ай алыр сы ыш я а анымды к реп ал андар а, са ыр андар. Шулай итеп 3 көн мәктәптә, 3 көн институтта у ыным.

– <е е театр бер ми гелдә нисә спектакль уя?

– Элегерәк 3–4 спектакль уя инек. Былтыр – 6 – провинциаль театр өсөн был ур к р әткес!.. Беренсенән, бая әйткәнемсә, театр ы ижади эшен Олег Закирович Ханов етәкләп алып китте. Уны киле е менән театр гөрләй башланы – коллектив а я ы улыш өр ө. Олег Закировичты эш ритмынан хайран алам: бөтә нәмәгә өлгөрә – берә гә лә тын ылы ю . _өм мән, ошо урында ө7тәп шуны әйтмәксемен, бе гә тарихи ә7әр әре уйыу ан ур ыр а ярамай. Бе ә театрыбы а а ылышлы ә7әр уй ы . Өлкән, абруйлы драматург Нәжиб Асанбаев «Ете ы » спектаклен я ы. Бөйөк Ватан у ышы йылдарында театрыбы ы а лап алып ал ан артисткаларыбы ха ында ул ә7әр. Бик матур спектакль килеп сы ты. Айрат Абушахманов сәхнәләштере се ре-

азанда ы гастролдәр ә драматург Туфан Ми нуллин менән осрашыу. 2008 йыл

«ТАМАША» №4 – 2010

22

Театр

«Кө ән баш орто» спектакле премьера ынан у , драматург Н. Асанбаев менән. 2004 йыл

ю . Өсөнсөнән, бик к п сы ымдар т геп, ундай ауылдар а бар аныбы бар, әммә клубтар а 20-30 кеше ултыра. Фәте ә е ю . Финанс я тан ара анда театр өсөн зыяны баштан аша. Театр өсөн « аш тө әтәм тип, к сы арыу ул». Ләкин был мәсьәләне икенсе төрлө хәл итергә мөмкин. Быны өсөн бе е ведомство Ауыл хужалы ы министрлы ы менән ошо мәсьәләгә љаѓылышлы урта программа абул итергә тейеш. Ул са та бәләкәй ауылдар ы алмап алыр а мөмкинселек тыуа. Улар өсөн нимә ул театр? Театр а спектакле лә, ту ан теле лә, йыр-бейе е лә бар. Милләттәштәребе , артистар, драматургтар менән аралаш а, улар а дәрт-көс инеп китер ине. Тик, әлеге мәлдә был мәсьәлә у атылмай а, телгә лә алынмай. Театр ар и ә, шул я тар а барайы , гастроль планын тәйек тигән принцип менән эш итә. Ә бе е ю ары орган: театр эшләйме – эшләй, гастролдәргә йөрөймө – йөрөй, улар а шунса а са бирәбе ме – бирәбе , тип отола. Ә бе план тә се т гел, ә дә ләт кимәлендәге мәсьәләне – кешеләр е рухи а ы менән тәьмин ите се көс.

тейеш, тип уйлайым. Бе ундай кешене Стәрлетама тан тапты – Русалия Салауат ы ы Манкеева. Яратып Русалочка, тип йөрөтәбе ул ы ы. Русалия а ә әр өс йыл элек билет атыу проблема ине. Ышана ы ы мы? Спектакль уйыла. Ә администратор ар ми ә й герешеп килә: «Наилә Абдулхаевна, билет атылмай…» Ни эшләй е , Наилә Абдулхаевна билет атыр а сы ып китә. Таныш етәкселәргә барам. Yөйләшәм, килешәм. Тотош коллективтарына ат ан осра тар а булды. Көсләп спектакль арата инек. Хә ер улай т гел. Ә гастролдәргә бар а , мә7әлән, Өфөгә – мин алдан йөрөп сы ам. Унан администратор ар ы ебәрәм. Yө өмтәлә зал әр са шы ырым тулы була.

– Гастролдәр ха ында ла өйләп -т әге ине…

– Элек гастролдәргә к п йөрөнөк. Бе булма ан район алманы. Мә әниәт министрлы ында ай ы берә әр: «Был районда шул театр сы ыш я ама ан, был ауылда булма андар» тип отчет-доклад у ый ар. Яуап итеп былай әйтмәксемен. Беренсенән, бе е транспорт етешмәй, икенсенән а са

23

«ТАМАША» №4 – 2010

Театр

Баш ортостанды беренсе президенты Мортаза Рәхимов менән. 2008 йыл

– Бе е матур ә гәмә а а ына я ынлашты. Дөйөмләштереп та ы нимәләр әйтер инеге ? «Тамаша» журналы ха ында ы фекер әреге нисек?

– «Тамаша» журналы мә әниәт әм сән әт кешеләре өсөн генә т гел, ә матурлы донъя ын ярат ан ябай халы өсөн дә. Шу а, улар ы и тибарын йәлеп итә тор ан, уй-хистәр тыу ыр ан, фә ем алырлы мә әләләр менән дә тулылан ын ине ба7ма. Кеше а ын уятырлы , сәмләндерерлек журнал материалын к у ында тотоп әйтәм. Сөнки, йәшерен-батырын т гел, әлеге мәлдә гәзит-журналдар а ай ы са көсләп я ылыу бара. Ярай, я ылды , ти. Ә у ыр а берәй нәмә бармы? Ю !.. Матурматур бө рә әр әм... реклама. К ел а ы ы ай а? Аш ындыра, яр ыта тор ан мә әләләр бөтөнләй ю , тиергә мөмкин. Ошондай бө рә әр, ма тау менән биттәрен тултыр ан ба7малар ар а ында

«ТАМАША» №4 – 2010

матбу атты т гел, ә е тәме, ә ере китә. Мә әнә е ю ала. Ә был бик ур ы ныс нәмә. Дөйөмләштереп былай әйтмәксемен, «Тамаша» әле я ыса эшләй башланы, я ы юл ала у ыусылар к еленә. Теләгем шул: әйткән төплө әреге ә фекер ят ын, фекереге ә оло әм фә емле мә әнә бул ын. Та ы бер фекер әйткем килә. Бе , тамашасылар, артистар бешергән рухи а ы ты тәмләп «ашайбы », йән рәхәтлеге алып кинәнәбе . Әммә әрен ярата белмәйбе . Талантлы артист, енсә йәшәй, енсә эшләй, уны әр нәмәгә арашы бар. Хол о ла сәйерерәк. Ләкин ул талант!.. Халы шу а уны ярата. Артист уйна ан тамашалар а килә, билет алыр өсөн сират тора, идеалы итеп к рә. Yәм дөрө7 эшләй ә. Ябай аксиома: чиновник бөгөн бар – иртәгә ю , ә ижадсы мә гелек!.. Л. Сөләймәнов ә гәмә ор о.

24

Тарих

Рухландырған һәм һоҡландырған театр... (Салауат баш орт дә4ләт драма театры тарихына бер араш)

*** Тарих а к ал анда, Баш ортостан хөк мәте революциянан у республикала милли мә әниәт 7ешенә и тибарын көсәйтә. 1919 йылда, мә7әлән, к пләп милли театр ар асыла, район әктәрендә, ауылдар а ешмәкәр т әрәктәр барлы а килә. Ауыр азы районыны колхоз-совхоз теат ры уй ан тамашалар ы халы яратып абул итә. Айырыуса, Стәрлетама педагогия училище ын тамамла ан Солтан ?уна баевты киле е, район мә әниәтенә я ы улыш өрә. Район клубы ниге ендә драма т әрәге асыла. Комсомол райкомыны инструкторы _. Я упов төп эшен алдырып, драма т әрәген етәкләй. 1932 йыл драма т әрәге тулы ынса формалаша. Коллектив тә башлап татар драматургы К. Тинчуринды «Зә гәр шәл» пьеса ын уя. У ыш

Салауат баш орт дә-ләт драма театры бина ы

Йыш ына, театр ы тере организм ти әр. Ысынлап та, көндө гөрләп репетиция бара: режиссер ар, музыканттар айнай, артистар тегеләй-былай теп- тә, ә кис – эркелешеп тамашасы килә. Сәхнәлә бар ан к ренешкә йә илай, йә көлә – а а ал ыштар а к мә, о ша ан актер арына сәскә б ләк итә. Я ыра 75-йыллы ын билдәләгән Салауат баш орт дә ләт драма театрыны М. _афури исемендәге академия драма театры сәхнә ендә бар ан «Шулай булды шул» (авторы Т. Ми нуллин, режисеры О. Ханов) спектаклен ара ас, ни әлер башыма ошо уй килде. Өфө хал ы өсөн көтөлмәгән байрам а әйләнгәйне Салауаттар ы был гастроле. _өм мән, Баш ортостан ына т гел, ә Рәсәй ә танылыу ал ан Салауат баш орт дә ләт драма театры, республикабы сән әтене орурлы ына әйләнде. Ә 1933 йылдар а Ауыр азы колхоз – совхоз театрын ойоштороусылар улар ы хе мәт емеше ошондай у ыш биререн ис көтмәгәндер…

Гастролдәр мәлендә. Йылы билдә е

25

«ТАМАША» №4 – 2010

Тарих

Театр коллективы Е.Сыртланова менән. 1936 йыл

џ бирәләр әм был ант а у ыш бөткәнсе то ро алалар. Улар: Гөлсөм Мир әсимова, Зәкиә Әхмәрова, Шәрифә Мөхәмә иева, _әзизә Насирова, Нә иә Алтынбәкова, Нә имә Дә ләтшина, Ай ылыу _әниева. Ошо ете актриса аттар а, аттар ы у ыш а ебәреп бөткәс, ге әргә декорациялар тейәп, халы ара ында сы ыш я ап йөрөй әр.

1956 йылда коллектив Салауат ала ына к сә. ?ала театры статусы ал а ла, был сән әт уса ыны махсус стационар бина ы 1992 йыл а тиклем булмай. Әлбиттә, ул ижади эште тот арлай. Тик директор булып Марс Шәрип улы Яппаров (Баш ортостанды ат а ан ан мә әниәт хе мәткәре, Салауат ала ыны почетлы гражданины, 25 йыл театр ы етәкләй) килгәс, техник-материаль база ны ына башлай.

1963 йылда баш режиссер булып Вәзих Кашап улы Сәйфуллин килә әм 25 йыллы мерен ошо коллектив а ба ышлай. Ул уй ан спектаклдәр «Ыр ы » (Y. Дә ләтшина), «?ыйыу ы ар» (Т. _иззәт), «Эзоп» (Г. Фигейред), «Ташту ай» (Ф. Б ләков) театр ы

ешмәкәр артистар, сән әт өйө селәре өсөн ур байрам а әйләнә. Район етәкселәре С. Измайлов, Ш. Ва апов Талбазыла профессиональ театр булдырыу өсөн яна башлай әм ни әйәт 1933 йылды я ында Г. Я упов етәкләгән ешмәкәр т әрәк профессиональ статусын ала.

*** Профессиональ театр ы беренсе режиссеры, ойоштороусы ы булып Е.А. ШляхтинаСыртланова тә әйенләнә. Yу ыш а тиклем театр баш орт, татар әм уры7 драматургтарыны ә7әр әрен уя. Театр тот а ы тип, ике актер аилә ен: Зәкиә менән Ибра им Әхмәровтар ы әм _әзизә Насирова менән Бикташ Кәлимуллинды йөрөтәләр ул са та. Бөйөк Ватан у ышы башлан ас ир артистар бөтә е лә у ышты тә ге көнөндә к әре теләп фронт а китәләр, ә атындарына театр ы а лар а, артислы а хыянат итмә7кә тигән аманат биреп алдыралар. ?ы ар театр а то ро хе мәт итергә «ТАМАША» №4 – 2010

26

Тарих

Ба3ыу станын гөрләтеп. Йылы билдә е

алтын фондына инә. Шулай у был сәхнәлә Лек Валиев талантлы режиссер булып формалаша. Артистар: Рим Баянов, Фәйзулла Бәхтейәров, Риф Моза итов, Рафаэль Салихов, Фл рә Мостафина-Ни мәтуллиналар сәхнә йондо о булып абына. Улар ы традицияларын Баш ортостан Республика ыны халы артистары Гөлшат әм Рим Зиязетдиновтар, Рим Әминов, Ми дулла И рисов, Венера Хәсәнова, Гөлсәсәк Шәрипова; Баш ортостан Республика ыны ат а ан ан артистары: Риза Мә ә иев, Ишбулат И7әнбаев, Я уп Шәрипов, На гөл И7әнбаева, Нә филә Я упова, Ләйсән Кәримова, артистар: Рәмил Ишем олов, Гөлфирә Сафиуллина; йәш артистар: Рафаэль әм Рәмзиә _әйнуллиндар, Револь _ималов, Ай ылыу Хәсәнова, Мира7 әм Нәркәс Юмагузиндар, Риф Мусин, Әмир ▫тәбаевтар дауам итә. Бөгөн Салауат баш орт драма театрын Наилә Абдулхай ы ы Байкова етәкләй. Ул етәкләгән осор а был сән әт уса ы Мәскә , Ырымбур, Силәбе, ?азан әм Рәсәй е к п

кенә баш а алаларында сы ыш я ап дан а ана.

1993 йыл Салауатта республика кимәлендә «Театр я ы» фестивале ойошторола әм тап ошонан уњ артабан ы 7ешен ала. Салауат театры уйнама ан сәхнә, баѕыу станы ю тыр. 73-сө театр ми гелендә Мәскә ә «Кавардак FOREVER» спектакле менән сы ыш я ай. Ә и о он сәфәре – ?ытай ы Мишань провинция ына була. Театр ойошторолоу ы 75 йыллы ын байрам иткәндә лә, коллектив ене элекке традиция ына хыянат итмәй ур гастролдәр менән Рәсәй төбәктәренә лә сы а. Ә юбилей кисә енә тарихын сәхнәләштереп (авторы Н. Асанбаев, режисеры А. Абушахманов) «Ете ы » исемле спектакле уйыла. *** Йыш ына театр ы тере организм ти әр. Ысынлап та шулай, Салауат театры бөгөн дә к крәп йәшәй, гөрләй әм бе е я ынаня ы тамашалар менән шатландыра.

27

«ТАМАША» №4 – 2010

Ижади портрет Олег Ханов

Театр – ҡыуанысым да, йыуанысым да... Рәсәй ФедерацияIыны ат а+ан ан артисы, Баш ортостан РеспубликаIыны халы артисы, Салауат Юлаев исемендәге дәGләт премияIы лауреаты, Салауат баш орт дәGләт драма театрыны баш режиссеры Олег Ханов менән хәбәрсебе+ Сөләймән Латипов ә гәмәләшә «Театр бар икән, ул – ала. Театр булма9а, ул – кеше өйөлөшөп йәшәгән урын +ына». Наполеон Бонапарт

Үҙем тураһында – Олег Закирович, - е - еге менән таныштырыу ан башлайы . У ыусыларыбы тә- сиратта автобиография ы , ижады ы әм тормош у ма ы ы менән ы ы ынаса ...

– Атайым Закирйән – Салауат районы Ла ыр, әсәйем – Шәмсинур – Архангель районы ?ы ы ауылынан. Улар ?ый ы районы театрында таныш ан, шунда эшләгән әм аилә ороп ебәргән. Әммә, 1951 йыл Баш ортостанды 18 театрын, шул и7әптән, ?ый ыны ын да тар аталар. Атайым ярат ан өнәренән айырылма7 өсөн Байма театрына эшкә китә. Әсәйем, ауырлы бул ас, эш е ала – ауылына айта. Шулай итеп, 1951 йылды 11 авгусында Архангель районы ?ы ы ауылында донъя а килгәнмен. Бала са ым Сәлихә өләсәйем арауында тте. Д рт йыл ткәс кенә ата-әсәйем янына љайттым. 1956 йылда театр ы Сибай а к серәләр. Ул са та ы театр ы исеме лә ы ы бул ан: «Сибай колхоз-совхоз си әм театры». Атайыма ул заманда, хатта «Си әм ер әр е ләштергән өсөн» тигән ми ал да биргәндәр. Атайым да, әсәйем дә ижад а бирелгән кешеләр ине.

– Тимәк, бала са тан театр ене а ыл ан, тип әйтергә мөмкин?

– Йәйге каникул ва ытында е лем Закира менән мине ауыл а айтарып уялар ине. Ауылды ешмәкәр т әрәгендә шө өлләне се йәштәр, у ытыусылар спектакль уй ы. Мин дә атнаштым. Бе е ?ы ы ауылында ауыл советы секретары булып Я уп а ай эшләне. Ул да спектаклде ара ан икән. А а , бер «төшөрөп» ал ан «ТАМАША» №4 – 2010

Олег Ханов. 1983 йыл

са ында: «Шул инде: артистан – артист тыуа. Мин кассир, минән – кассир тыуыр микән», – тигәне и7емдә ал ан. Ысынлап та, атайым менән әсәйемде өйләше әре к берәк уйнал ан, йә сы арыласа спектакль ха ында, баш арыласа йыр ар, рол дәр, китаптар тура ында ине. Атайым, әле лә хәтерләйем, бер са урай а өйрәнә башланы. Унан к реп, мин дә апару ы ыртыр а өйрәндем. Бала са тан ә әбиәтте яраттым. Өй ә ур булма ан китапхана бар ине. К пселеге классик ә7әр әр ән тор ан китаптар. Ә әбиәткә әсәйем ылы тыр ы. Ул былай булды. Бе е аилә «Советский экран» журналы алдыр ы. Ошо ба7мала Михаил Шолоховты «Тымы Дон» романы буйынса Сергей Герасимов төшөргән кино ы тура ында мә әлә әм шул фильмдан фото рәттәр ба7ыл айны. Әсәйем у а ә әр романды у ы ан бул ан. Журналда ы фо-

28

Ижади портрет

Дә-ләт премия ы ал андан у .

1996 йыл

Олег Ханов әм Элина Иосифовна Быстрицкая. 1996 йыл

<улдан у а: билдә е ханым, Анфиса Хафизова, Нани Брегвадзе, Олег Ханов. 1997 йыл

<улдан у а: Анфиса Хафизова, Олег Ханов, Вахтанг Кикабидзе. Мәскә- 1997 йыл

Михаил Ульянов, Олег Ханов. 1997 йыл

Дә-ләт премия ы ал андан у . <улдан – у а: (ба3ып торалар): Олег Ханов, Та Еникеев, Константин Райкин, Флорид Буләков, Риф әт Исрафилов. Ал ы рәттә: Ольга Яковлева. 1996 йыл

29

«ТАМАША» №4 – 2010

Ижади портрет

то рәттәр е к ргәс, хайран алды: «?ара әле, Аксиньяны тап шулай к алдына килтергәйнем – был бит Элина Быстрицкая, ә был – Петр Глебов – Гришка Мелеховты уйнай!.. Хас китапта ы ке ек!.. Бына улар ыу буйында осрашалар. Гриша ат эсерергә төшә, ә Аксинья көйәнтәләрен бә елтеп яр буйына килә...» Әсәйемде ошолай о ланып өйләне е миндә лә ы ы ыныу уятты: «Ә роман нимә тура ында?» – тип ораным. «Улым, уны бер-ике менән а латып булмай. ▫ е ә у ып сы ыр а кәрәк...» Әсәйемде шул ә әр ма тауынан у , әлбиттә «Тымы Дон»ды у ып сы тым. Етенсе класта ы 7мергә ул эпопеяны ай ы бер урындары а лашылма а ла, төп мә әнә ен, асылын е дер ем. Айырыуса, Григорий Мелеховты тегеләй-былай тайшаныу ары хәтер ә. Шулай у , Әсәйемде «Отелло» спектаклен ара ас, Рә и ә апай менән Ары7лан Мөбәрәковты уйнау арына о ланып өйлә әре к елемдә ал ан. Драматург Нәжиб а ай Асанбаевты бе гә уна а килгәне хәтер ә. Олпат драматург а о ланып ишек артынан ына к әткәнем онотолма ан.

Yу ынан Сибай театрына Рафаэль Әй пов режиссер булып килде. Ул да бе гә у ма алды. Ете төн урта ына ә әр өйләшеп ултыра тор айнылар. Yөйләшер темалары улар ы гел бер ине – ижад ха ында: академда шул спектакль

Ханов Закирйән Хан улы (О. Хановты ата ы). 1965 йыл

Сиражетдинова Шәмсинур Мыр абай ы ы (О. Хановты әсә е). 1965 йыл

уй андар, шул ролде былай уйнай ар, әм баш а әм баш а... Бына шундай аиләлә 7тем. Тимәк, театр ене а ыл ан, тип әйтергә мөмкиндер...

– Артабан?

– Артабанмы?.. 1968 йыл Сибай ала ыны 2-се урта мәктәбен тамамланым. Тап ошо йылда Өфө сән әт институты асыл айны. Мин «халы театры режиссеры» тигән б леккә у ыр а киттем. Тик бер йыл ткәс баш орт-татар балаларынан актер ар курсы астылар. Мин, Фәнил Хәбибуллин, Риф Сәйфуллин, Суфия ?орбан әлиева, буласа атыным – Анфиса Хафизова, Ай ылыу Ка малетдинова – ул мәрх мә булып алды, алты баланы йыйып актерлы а у ыта башланылар. Институтты өсөнсө-д ртенсе курстарында теоретик белемде практика менән ны ытыу ниәтендә, бе е спектаклдәрџе к мәк сәхнә ендә атнаштыра башланылар. Мә7әлән, Абдулла _иләжевты Әс әт Мирза итов пьеса ы буйынса уй ан «Бәхтигәрәй» спектакле и7тә ал ан. Риф әт Исрафиловты диплом эше – «_әлиәбаныу» а, Илшат Йома оловты «Нәркәс»ен дә «Изгнанные» тигән исем менән уйыл ан рус театрыны к мәк сәхнә ендә уйнаны .

– <- ы айында актерлы өнәренә өйрәткән у ытыусылары ы тура ында бер-ике - әйтеп -т әге ине?

«ТАМАША» №4 – 2010

30

Ижади портрет

М. Кәримде «О он-о он баласа » спектакленән к-ренеш. Арљырыбаш – Р. Нәбиуллин, Кендек – О. Ханов, Шә и улла – Х. Шәмсетдинов, Ибрай – Ә. Хөсәйенов. 1978 йыл

– Улар а айнар той олар менән у арыл ан оло рәхмәтемде әйтер инем. Режиссерлы а у ы анда (тә ге йылды әйтәм) у ытыусыбы Шә рә Мортазина ине. Актерлы курсын – Фәрд нә ?асимовна ?асимова у ытты. Артабан бе е курс а Абдулла Абдрахман улы _иләжев килде. Диплом спектаклен – «Йәш Гвардия»ны – Вәли _ирфан улы _әлимов уй ы. Дөйөмләштергәндә, у ытыусыларым к п булды тип, ма айып әйтә алам.

Yу ынан, институтты тамамла ас, Лек Вәли улы Вәлиев М._афури исемендәге башкорт дә ләт академия драма театрына эшкә са ыр ы. Беренсе ролем М. Кәримде «Айгөл иле» пьеса ы буйынса уйыл ан спектаклдә «Ричард» ине. Ошо у данлы лы драматургыбы ы «Йырланма ан йыр» тамаша ында йәш малай «Исмә ил» булдым. Риф әт Исрафилов театр а килгәс, к берәк уны спектаклдәрендә уйнаным. Ошо урында шуны әйтмәксемен: артист өнәренә у ып сы ыу - артист булдым тигән т гел. Эшләй-эшләй, төрлө ролдәр уйнай-уйнай тәжрибә туплай ы , айла ан өнәре де сер әрен ләштерә е . О7талы шулай арта. Тик шунан у ына, ауы тултырып мин артист булдым, тип әйтергә мөмкин. Театр а 5 йыл эшләгәндән у , 1978 йыл Кендек ролендәге уйынымды к ргәс, әсәйем спектаклдән у эргәмә килде: «Улым, бына хә ер ысын артист булыуы а ышандым...» тине.

Театр тураһында – Кендек ролен телгә ал ас, шундай орау тыу ы. Әйтәйек, артист ниндәй ер роль уйнай. Әммә, - е образда т-гел. Бәлки шу а микән, тамашасы и тибарын йәлеп итер өсөн ылана башлай, теманан ситкә киткән трюктар уйлап сы ара. Ни ә былай килеп сы а?

– Yе е менән ризалашып бөтмәйем. Элек тә ролде уйна андар, әле лә уйнай ар. Әммә, араларында оло айырма ята. Ер менән к к ара ындай. Элекке артистар образдарына ышанып уйнай ар ине. Ары7лан Мөбәрәковты ал, Зәйт нә Бикбулатова, Рә и ә Йәнбулатова, Рим Сыртланов – улар бары ы ла тәби әттән артист ине. Икенсенән, бик у ымышлы шәхестәр булды. Та ы, ми7ал а, ГИТИС бөтөп айт ан бер төркөм артистар ы алайы : Гөлли Мөбәрәкова, Илшат Йома олов, Зинира Атнабаева, Роза Кәримова, Әмир Абдраза ов әм баш алар... Бөтә е лә белемле, интеллигентлы, интеллектуалдар булып айттылар. Ә хә ер, ай ы бер са репетиция мәлендә артистар а: «Гоголде ә7әрендәге ке ек ай ылы, шул у ва ытта а ылдан я ыу сигенә еткән кеше шикелле уйнап ара ы әле..» тием. Yәм... бер нәмә а лама ан к әр төбәлгәнен к рәм. Ләкин был к әр ни ер а ла ан ыма ылана. Кеше-

31

«ТАМАША» №4 – 2010

Ижади портрет

– А лашылды. Тамашасыны театр а ы тамаша ылы тыра. Тимәк, театр ниндәй ер кимәлдә халы сан булыр а тейеш. <е быны менән ризамы?

– Салауат әм Сибай театры – халы сан, тип уйлайым. Ике е лә гел халы ара ында. Гастролдә. Халы улар ы белә, көтөп ала. ?ай ы са кешеләр ән: «О, Сибай театры академтеатр ан к пкә ө7төн тора!..» тигән әр ишеткәнем бар. _өм мән, театр халы сан булыр а тейеш. Сөнки, бер ән сәхнәлә бар ан тамаша ана шул залда ултыр ан кешеләр тура ында, икенсенән театр ы төп тә әйенләнеше – кешеләр рухын к тәре , байытыу. Баш орт академия драма театрыны юбилейында Тәл әт Тажетдин сәхнәгә сы ас, былай тине: «Yе , бәлки, белмәй еге ер. Ләкин «театр» ул мосолман е...» Быны ишеткәс, бары ы ла аптырап алды. Көтмәгәйнеләр бындай я ылы ты. «Театр ул «тыя тор» тигән ән сы ан. Кешене аламалы тан, нәфселектән әм баш а Иблес этәргән яманлы тар ан тыя. Ошо «тыя тор» ә әм бала ын ә әплелеккә, изгелеккә, сафлы а, матур тормош орор а өйрәтә. Бына нимә ул театр!...»

– <е быны менән килешә еге ме?

– Килешәм. Ул, ысынлап та, шулай. Театр ы ай, әйбәт сифаттар ы өйрәте се кафедра. Сөнки, сәхнәлә бар ан к ренештә тамашасы ен к рә. Ге-

не у ай ы хәлгә алдыр анымды а лап, ыйын булып китә. Аптыра ас, Гоголде «Записки сумасшедшего» тигән ә7әрен у ып килергә ушам. Та ы ла абатлап әйтәм, элекке белемле, у ымышлы артистар ролдәренә ышанып, образ а инеп уйнаны. Әммә, ы аныс а аршы... хә ер спектаклдәр ә йәшәп т гел, к берәк автор я ан әр е «матур» итеп өйләп кенә уйнай ар...

– Спектакль тема ынан к-сеп шундай орау бирге килә: е е сә, театр нимә ул? Мостай а ай, мә3әлән, театр ы г-зәл донъя а илте-се храм, тигән....

– Был тә гәлдә, мин Наполеон әйткән билдәләмә менән тулы ынса килешәм. Наполеон былай тигән: «Театр бар икән, ул – ала. Театр булма а, ул – кеше өйөлөшөп йәшәгән урын ына». Театр кешеләр е рухын берләштере се уса . Кешеләр изге уса тан к ел ризы ы ала.

Yө өмтәлә, улар берләшә, әйбәт тормош ороу а ынтылып йәшәй башлай. Театр ю икән, кире енсә – әрене көнк решен, тама ын уйлап йәшә се кешеләр төркөмөнә ә ерелә.

– Наполеон, ысынлап та, у ымышлы, а лы кеше бул ан. К-ре-ебе сә, театр тура ында ы - әре лә бик мәргән. Ә Олег Ханов өсөн театр нимә ул?

– Театр – мине тормошом. Йәшә мә әнәм. Ата-әсәйемдән башлана был театр а өйө . Тормошомдо театр ы к алдына килтерә алмайым...

А.Чеховты «Апалы е леле өсә-» спектаклене премьера ынан у . 1983 йыл «ТАМАША» №4 – 2010

32

Ижади портрет

рой менән йәшәй, ыуана, ай ыра. Йә ни, әйбәт спектаклдә тамашасы е лә и мә7тән актер а ушылып уйнай башлай. Бер өйләшкән са та Илшат а ай Йома олов былай тигәйне: «Театр а бер кем дә ен Исмә ил тип к рмәй. Бары ы ла – насары ла, әйбәте лә - ен йә Хәлил, йә _әлиәбаныу тип ултыра...» Шу а ла әйбәт спектаклдәр ә, оло мә әнәле пьесала сәхнәлә бар ан к ренешкә тамашасы ла ушыла: ы ы урындар а рәхәтләнеп көлә, ы аныс, драматик ва и алар а - илай. Та ы к гә к ренмәгән бер нәмәне ө7тәп әйтке килә: театр кеше к елен дауалай. Кеше к еле әр са шул (к гә к ренмәгән) дауа а мохтаж. Бына ни өсөн халы а театр кәрәк. Бына ни өсөн Наполеон театр тура ында шундай мәргән әр әйткән...

Режиссерҙар тураһында – Олег Закирович, режиссер өнәре тура ында өйләшеп алайы . Режиссер – әр кем - ләштерә алырлы өнәрме, әллә тәби әттән килгән әләтме?

– Мине сә, тәби әттән бирелгән әләт. Ләкин, эш барышында 7ә, ны ына. Yөнәргә әйләнә. Ни өсөн әләт, тием? Мә7әлән, ша ир Назар Нәжми «Имән» тура ында ы ши ырында шундай к ренеште рәтләй. Имән сәтлә еге асфальт а төшә. Тә араш а ә имге хәл. Төштө ти, шунан? Бер нәмә лә ю ыма ... Ба а , бында оло мә әнә әм трагедия ята – автор имәнде буш а йәшә ен, киләсәктә йәш 7енте бирә алмауын, шул ыуаныстан мәхр м икәнен аса. Кешеләр донъя ы менән йәнәш килгән тетрәндерерлек проблема т гелме ни был?.. Йәки, Мостай а ай ы әйткән әре: «Япра ты ө өлөп төшкәнен к ргән са та йөрәге әсенмә ә, ул кеше ша ир т гел...» Нимә ул ар айып төшкән япра : асандыр я йылы ы алып 7кән, елдә бә елгән, ям ыр а шатлан ан – кө еткәс – бәләкәсәйә, бөршәйә, ар ая әм... ө өлә. Уйла а , йөрәк ы7ылып ы тап китә. Тормош ә ере, ва ыт сарыфланыуы, көс-дәртебе е ю нәмәләргә әрәмшәрәм ите ебе тура ында уйлана башлай ы ... Бына ошолар ы к рә беле әм аса алыу – Алланан килгән әләт. Режиссер а шундай әләткә эйә булыр а тейеш. Спектаклдә лә шулай – к рергә, мә әнә алыр а әм әйтер фекере де асырлы тамаша тыу ырыр а кәрәк. Әлбиттә, әләте булма а ла, у ып режиссер исемен йөрөтөргә мөмкин. Љай ы бер ә әр Ниндәй ер нәмәләр е ятлап, тегендә-бында к ргәненән спектакль я ай ала. Ул спектакль тыу ырмай, ә я ай... Шу а ла, ундай режиссер ы ә7әре халы к елендәге нескә ылдар а барып етмәйәсәк. Сәхнәлә бар ан шаушыулы ике сә әтлек ябай тамаша буласа . Халы ундай бер-ике спектакль ара андан у , театр а йөрө ән ту таяса .

М.Кәримде «Йәйә-ле Мәхм-т» спектаклене премьера ы алдынан. <улдан у а: О.Ханов, Э. Юнысова, Р. Исрафилов

– Режиссер Олег Хановты эш алымы? ы3 аса...

– Yәр театр а ул ә имге к ренеш: ә7әр е у ыу, ролдәр е б ле , образдар ы э лә , художник, композитор менән эшлә әм спектаклде сәхнәгә сы арыу. Ләкин... Режиссер ошо о он юлда, процеста енсә эш алып бара. Сөнки, әр ә7әр е бала ке ек хол о бар. ?уйыл ан бер ә7әр әге эш алымы икенсе енә ярамай. ?ай ы са , әйтәйек, мезансценаны ора ы – эше бөттө ке ек. Әммә, шул мәлдә икенсе көтөлмәгән нәмә тыуа, йәки актер версия ын тә дим итә. Yө өмтәлә, тә ге «бик шәп» тигән мезансцена ыр а гәрә – әйбәтләнә – у а та ы ла тәрәнерәк мә әнә алына, актер әләтен асыр а материал хасил була...

– Актер ар менән эшләгәндә режиссер а аты уллы бул а отошломо, әллә йомша эш ит әме?

– Мине сә, тегеләй ә былай а… Әммә, ай а, асан әм ни са лы тигән саманы белергә кәрәк. ▫ ем, әр артист менән айырым эшләйем. Бары ына ла тиге арап булмай. Әйтәйек, дублдә ике актер уйнай. Бурыс улар өсөн асы , ма сат бер. Тик, ни әлер, ике е ике төрлө баш ара. Сөнки, улар ы физиология ы ла, психика ы ла, хол о ла бер төрлө т гел. Улар ы төрлө итеп уйнауына бая әйткән, белем әм интеллектуаль багажы тә7ир итә...

– ^ еге гә алмаш режиссер ә ерләй еге ме?

33

«ТАМАША» №4 – 2010

Ижади портрет

– Марк Захаров, мә7әлән, енә алмаш режиссер ә ерләмәй. Станиславский а ә ерләмәгән. Бәлки, былай яуап бирергәлер: ә ерләнгәнде көтөп ятма ындар, әре ыбырла ын…

– Әйткәндәй, Мәскә- е «Сатирикон» театрында нисә йыл эшләнеге ?

– Өс йыл ярым.

– Ниндәй спектаклдәр ә уйнаны ы ?

– Шекспир ы «Гамлет»ында – Полоний ы (Роберт Сторуа уй ы), «Ромео әм Джульетта» ла – Монтекки, «Слуги и снег» спектаклендә – Ханс Джозефты. Беренсе спектакль Милан Кундераны «Жак и его господин» спектаклендә Старый Отрапа ролен уйнаным. Константин Райкин менән бергә. Өс йыл эсендә биш роль баш ар ым. Мәскә өсөн был ур к р әткес, тине коллегаларым. Артабан тормош та ы ла икенсе я а џгәреп китте: 2000 йылда Риф әт Исрафилов Ырымбур драма театрына эшкә са ыр ы – ту ы йыл уны сәхнә енән төшмәнем. Әле – Салауат театрында баш режиссер булып эшлә емә йыл ярым булды...

– Режиссер эшендә нимәнән әнә әт т-гел еге әм нимәләр е өнәп етмәй еге ?

– Актер ар ы ролгә ә ер булмауы о шамай. ▫ вазифаларына илке- ал ы арау арын өнәп бөтмәйем. ?ай ы са : « ин к р әтеп бир» тигән принцип менән эш итәләр. Робот ке ек абатлау а алышыу ары о шамай. Ә нимәнән әнә әт т гелмен?.. Быны ы инде... Мине сә, хә ер мин әйтәсәк әр е к п режиссер ар абатлаяса . Спектаклде уйыр алдынан бер нәмәне к у ында тота ы , ма сат итеп уя ы . Ә спектакль – икенсе төрлө килеп сы а. Ана шул режиссер а әр са әнә әт е лек уята, ниәте де бойом а ашыра алмау йәл тойола...

– Режиссер булыр а теләўселәргә ниндәй кә әш бирер инеге ?

– У ыр а!.. А мулланы «Баш орттарым, у ыу кәрәк, у ыу кәрәк!..» тигән ен девиз итеп алыр а!.. Уйлап ара ы , ул асан әйткән? И7 китерлек бит!.. Ә бөгөн дә ниндәй актуаль. Көндәнкөн ә әмиәтле икәне к ренә. У ыу, белем - прогресс ниге е, ма сат а иреше ас ысы!..

– Режиссер ни хәтлем талантлы бул а, уны спектаклдә хе мәте к-ренмәй. Уны арауы актер ар ы таланты асыла. <е был хә и әт менән килешә еге ме?

– Ю , бик килешеп етмәйем. Талантлы режиссер ы эше әр са спектаклдә к ренә. Хатта спектаклгә арап режиссер ы «почергын» таныр а мөмкин....

– Был орау М. Kафури исемендәге Баш орт дә-ләт академия драма театрында Мостай Кәримде «О он-о а баласа » спектаклендә Олег Хановты Кендек ролен баш ар анын к-ргәндән у тыу ы.

– Был, бер я тан, бик әйбәт. Тимәк, Риф әт Исрафиловты хе мәте мин баш ар ан ролдә са ыл ан, «ТАМАША» №4 – 2010

уны к алла ан ниәтен бойом а ашыр анмын. Уйыным аша уны әләтен, фекерен емә е дергәнмен, сәхнәгә сы ар анмын. Ләкин шуны онотмайы – спектаклде ул тыу ыр ы: беренсенән, инсценировка авторы, икенсенән, режиссер концепция ы авторы әм баш а әм баш а. Бе Риф әт Исрафилов к алла ан, тыу ыр ан спектакль донъя ында уйнаны . Актер ар уны уйла ан ниәтен бойом а ашыр ы.

– Актер режиссер ниәтен ысынбарлы итеп сәхнәгә сы ара, уйнай?

– Дөп-дөрө7!.. Актер режиссер тыу ыр ан донъяла ижад итә. Сөнки, автор бер нәмә я а, режиссер икенсене к рә. Автор, әйтәйек, берәй проблеманы билдәләп кенә тә. Ә режиссер уны заман а ауаздаш икәнен тойоп, бөтә ал ан сюжетты ошо проблема тирә енә ороп көтөлмәгән идеяны көн әк мәсьәлә итеп к тәрә ала.

– Режиссер проблеманы автор ан әйбәтерәк к-рә булып сы амы?

– Ю . Мин, мә7әлән, режиссер булара Шекспир ан к берәк к рә әм белә алмайым. Ундай режиссер ы ла әлегә осратманым... Әммә, ул материалда я ы фекер к р әм, автор арашын икенсе я тан сы ып а латам. Yө өмтәлә, шул у ә7әр буйынса я ы көтөлмәгән спектакль тыуа. Бына ни өсөн режиссер эше бик атмарлы әм ы ы лы.

– Баш режиссер ы бөтә ниәтен, ма сатын театр коллективы бойом а ашыра: директор, актер ар, администратор ар. Бер ә ю тан театр гардеробтан башлана тимәй әр...

– Шулай. Улар ы яр амы, тырыш эштәре ар а ында театр тере организм ке ек улай, йәшәй. _өм мән, театр а эш өсөн тейешле шарттар бар тип, әйтә алмайым. Объектив сәбәптәр ар а ында. Был – а са а, материаль база а, орамалдар а әм баш а фактор ар а бәйләнгән. Шулай булыу а арама7тан, әр кеше ә ерле был коллективта, әр кем урынында вазифа ын намы7лы баш ара. Техник цехтар ан алып – актер, етәкселәргә ә әр. Әйтәйек, электроцехтан Нәфис Сафиуллин, радиоцехтан Нәзим Сөйәр олов, рәссам Альберт Нестеров, рәссам-бутафор ар, теге цехы о7талары – улар ы фи акәр хе мәтенә о ланырлы . ?ай ы са ю тан бар я ай ар. Бәләкәй генә ми7ал. Театрыбы Пермь өлкә ендәге Лысьва ала ына фестивалгә бар айны. Бе гә бер ниндәй я тылы ормалдары булма ан сәхнә эләкте. Нәфис, ашарын да онотоп, шул эш менән булышты: кабель у ы, сымдар менән я тыртыу прибор арын тоташтыр ы. Ике сә әт спектакль алып бар ы. Тамамлан ас, бөтә ен дә кире тте. Шул кешегә нисек йыл әйтмәй е ? Йәки, актер ар ы алайы : балалар а спектакль уйнай ар а, я ынан репетиция а йыйылалар. Йә, репетиция ткәрәләр ә – Өфөгә, йә баш а алалар а спектакль уйнар а сы ып китәләр. Мине сә, улар эштәрене фанаттары. Шу а ла улар менән эшлә е е бер мәртәбә, мине өсөн ыуаныс.

34

Ижади портрет

«Алтын атта ы ыбайлы» кинофильмын төшөргәндә. <улдан у а: көтө-се – О.Ханов, арт – Х.Яруллин, Алтынду а – Ф.Kафаров. 1981 йыл

уй ырмалар) ө3тә- мода а инде. Был «ауырыу» е ә булдымы?

– Ю . Булманы. Алла а шөкөр!.. Ундай КВН сы ыштары к елгә ятмай. Кәрәк бул а ундай нәмәләр е автор е ө7тәр ине.

– Яратып сәхнәләштергән спектаклеге ?

– Улар бер нисә . Бая әйткән В. Вампиловты «Провинциаль анекдоттары», Туймазы театрында уй ан Шекспир ы «Гамлеты» әм Назим Хикмәтте «Онотол ан ә әм» спектакле. Шулай у Туфан Ми нуллинды «Шулай булды шул» пьеса ы буйынса Салауат ала ында уйыл ан спектакль...

– Ә3әр е ы ы лы, - енсәлекле итер өсөн режиссер ан нимәләр талап ителә?

– Уны режиссер е генә белә. И мө име, ул намы7 менән ихлас әм е ы анып эшләргә тейеш. Хо ай биргән әләтен спектакль уйыу а ек ен.

– Йыш ына актер ар тамашасыны көлдөрәм тип, ылана башлай. Был театр а бә3 ө3тәйме, әллә кире еме?

– Был к ренеш актер ы профессиональ т геллеген к р әтә. Режиссер актер а талап уй ан икән, ул шунан сы ыр а тейеш т гел. Әммә, ошо рамка эсендә эш иткәндә, ай ы са , енән- е көтөлмәгән әр килеп сы а. Yәм ул спектаклгә лә, унда бар ан тамаша а ла тап килә. Мә7әлән, Зи-

Спектаклдәр тураһында – Тә-ге уй ан спектакль тә-ге өйө- ке-ек онотолмай ыр?

– Тә ә мин режиссер ассистенты булдым. Риф әт Исрафилов Мостай а ай ы «?ы урлау» спектаклен уй айны. Шунда. Yу ынан, уны ушыуы буйынса Стәрлетама а Флорид Б ләковты «Баллы утрау» пьеса ы менән бар ым. Актер ар менән шө өлләндем. А а , Риф әт Исрафилов уй ан эштәремдән спектакль тө өнө. Ошонда режиссерлы өнәрен ләштере гә ниге тыу ы, тәжрибә туплай башланым. Ә беренсе аллы спектаклде Сибай театрында В.Вампиловты «Төбәктә бул ан мә әктәр» пьеса ы буйынса уй ым.

– Спектакль уй анда драматург ә3әренән тайпыла ы ы мы?

– Тайпылма7 а тырышам. ?ай ы са абатлан ан, йә арты урындар бул а, та артам. Мә әнә шул көйө ала. Әгәр гәрештәр индерергә ниәтлән әм, автор менән бәйләнешкә инәм. Мә7әлән, 2005 йылда Нәжиб Асанбаевты «Зәйт нгөл»өн уй анда уны менән осрашты . ▫ емде к аллау ы, фекеремде а латтым. Ул мине менән килеште әм я ы текст ө7тәп я ып бир е.

– ай ы бер спектаклдәр ә пьеса а килешмәгән, йә йәбешмәгән әйбер әр (к-ренештәр, уйындар,

35

«ТАМАША» №4 – 2010

Ижади портрет

китек я ын, етеш е лектәрен к рәм. Тулы әнә әтлек кисереп булмай. ?ай ы са спектаклде ти ләтеп сы арыу сәбәпле, йә уйыу а б ленгән а саны ә булыуы ар а ында, ундай етлекмәй тыу ан спектаклдәр килеп сы ылай. Шу а арама7тан, я ы уйыласа спектаклдәргә гел әйбәт өмөт ба лай ы : «был спектаклде әйбәт итеп сы араса мын!..» тигән ниәт менән эшкә тотона ы .

– Ниндәй й-нәлештәге спектаклдәргә ө3төнлөк бирә еге ?

– Драматик спектаклдәргә. Я шы темалы. Кеше тура ында. Ә әм бала ыны изге сифаттарын билдәлә се спектаклдәргә ө7төнлөк бирәм.

– Худсовет, йә актер ар оро ә3әр айла анда ниндәй роль уйнай?

– Ә7әр е бе т гел, ва ыт-заман айлай. Мә7әлән, Зәки Вәлиди е 120 йыллы ына Нәжиб а ай ы «Кө ән баш орто» спектаклен терге ек. Әлеге көндә а сы ым талап иткән спектакль уйыр а тырышабы . Мө әрис Багаев а мөрәжә әт иткәйнек, ул бе гә комедия я ып бир е. Былай эшлә е әлеге лә бая ы заман талап итә. Мин, мә7әлән, Сы ы Айтматов ә7әре буйынса «А пароход»ты уйыр а хыялланам, хатта рәссам менән ай ы бер нәмәләр е эшләп тә уй ы , тик финанс проблема ы ар а ында был эш тот арлана. _ә әттә, бе к у ында тот ан пьесаны коллектив менән у ыйбы әм шунда уйыр амы-ю мы тигән арар абул ителә.

– Сәхнәнән я ыра ан баш ортса булма ан - әр, өйләмдәр ха ында...

– Телгә итә әт е лек к берәк тәржемә ителгән ә7әр әр ә була. Шу а ла, төп әйеп баш орт ә әби телен белмәгән тәржемәселәр ә. Баш ортса әр е әйте , баш орт ә әби телен беләм тигәнде а латмай. К бе е шуны а ламай. Ләкин тотона. Yө өмтәлә, сәхнәнән й н е , мә әнә е әр я ырай. Мин, сәхнәлә саф баш ортса өйләшкән әр, өйләмдәр я лы. Дөрө7 әм логик ба7ым я ап әйтелгән әр я лы. ?ы аныс, ләкин баш орт теле я ыра ан әктәр булып театр, баш орт матбу аты әм ошо фәнде у ыт ан мәктәптәр генә алды. ?ай ы са баш орт я ыусыларыны интервьюларын ты лай ы да, хайран ала ы – телен белмәй әр, шул хәтлем йәм е әм килешмәгән әр өйләй әр...

– Ниндәй жанр а у ышлы, - еге е иркен тойоп эшләй еге ? Ниндәйе ауыр бирелә?

– Ауыр бирелгәндәре ю . Мо айын, актер бул ан алыр. Материалды у ы анда, мә7әлән, к еле дә уйнай башлай ы . Әгәр к елгә ят а, фантазия уйнай – тормош а ашырыр а хыяллана ы . Шу а ниндәй жанр булыуына арама7тан – комедия, трагедия, драма, мелодрамамы эшкә тотона ы . Сөнки, улар ы тормош а ашырыу юлы – актер ар уйыны әм сәхнә законы бер к.

нира Атнабаеваны өйләгәне и7емдә ал ан. Ул Ән әм Атнабаевты «Иге әктәр» пьеса ы буйынса уйыл ан спектаклдә Хәмит Яруллин менән уйнай. Хәбәрсе ролен баш ар ан Хәмит а ай ауынсы ы ан : «Yе гә нисә йәш?» тип орай. Зинира Атнабаева: «?ы ар ы йәшен орамай ар инде...» ти. Хәмит Яруллин аптырап ала – сөнки, текста ундай әр ю . А а , был әр шулай ала. Хатта пьеса китап булып сы анда шул реплика ө7тәп я ыла. Шамил а ай менән бул ан ва и аны алайы . Ниндәй спектакль икәнен хәтерләмәйем, Шамил а ай попты уйнай. Уны муйынында – ур тәре. Ул бер ы ы ы7 ылай башлай, оса лай. Тәре амасаула ас, уны арт а елтәй – ар а ына к серә. Кеше килеп ингәс, поп тәртипле генә барып ултыра. Тик... тәре ен таба алмай. Э ләй. Етмә ә, э ләгән ва ытта арты менән халы а боролоп-боролоп ала... Халы тәгәрәп ятып көлә. Ә тәрене тап ас, тамашасылар ул саба, Шамил а ай менән бергә ыуана. Бындай уйындар актер ы о7талы ынан килә – сөнки актер шул спектакль шарттарында йәшәй, ижад итә.

– Халы о шатма ан, мә әнә алынма ан әм элитар-фәлсәфә-и спектаклдәргә е е араш?

– Мә әнә алынма ас, ул спектакль буламы? Халтура, йә кешене йәлеп итер өсөн ойошторол ан буш шау-шыу... Yорау ы икенсе өлөшө и ә, элитар-фәлсәфә и спектакль... мине сә, булыр а тейеш. _аилә бер төрлө баланан торма ан ке ек, театр репертуарында ла төрлө спектаклдәр торор а ха лы. Әйтәйек, Достоевский ы «Бедные люди» спектаклен арар а әр кем бармаяса . Айырыуса, ауыл кешеләре. ...Ләкин, уйланыр а, фәлсәфә ярат ан тамашасылар, ис шик е , ундай спектаклдәр е араяса .

Актерҙар тураһында – Актер образ а инә алма а, ниндәй яр ам к-р әтә еге ?

– Бында төрлө юлдар бар. Төрлөсә яр ам к р әтергә мөмкин. Yәр режиссер енсә эшләй. Алымдары к п..

– Олег Хановты алымы?

– Олег Хановты мы?.. К п итеп өйләйем, өйләйем. Ми7алдар килтерәм. А а , т емлегем бөткәс, ул елтәйем дә, уйнап к р әтәм (рәхәтләнеп көлә)... Мин генә т гел, сабыр ы к п режиссер ар а шулай итәлер инде...

Репертуар тураһында – Бөгөн репертуар а бар ан спектаклдәр менән әнә әт еге ме?

– ▫ ем уй ан спектаклдәр тура ында йөрөткәндә, ижадсы булара , әлбиттә, ниндәй ер «ТАМАША» №4 – 2010

36

Ижади портрет

Драматургия тураһында – Драматургтар ю , ти әр. <е е к- лектән ара анда, был ысынбарлы менән тап киләме?

– Улай ки7кен әйтергә ярамай. Бар улар. Тик к бе е театр законын белмәй. Сәхнәнән фекер әрен әйтергә теләгән журналистар а, я ыусылар а, ша ир ар а бар. Ләкин, театр донъя ын белмәй әр. Драматург өнәре и атмарлы әм и ауыр өнәр. Пьеса я анда автор к у ында тот ан образ эсендә булыр а тейеш. Персонажды хәрәкәтен, улар ы -ара мөнәсәбәтен, конфликтты к у ында тотоп, образдар характерын 7терергә тейеш. Бурыс – ошо бөтә йом а тан Кешелек донъя ына а ыл ан теманы, идеяны сы арыу. Был бик ауыр әм яуаплы эш. Драматург бер юлы актер а, режиссер а булыр а тейеш.

– Шу а ла әйбәт драматургтар – актер ар ара ынан сы а шикелле?

– Эйе. Бар ундай ар, Коляда, Мольер, Шукшин. Ләкин драматург а артист булыу мотла т гел.

– Ни өсөн сәхнә закондарын белеп ижад итергә теләгән драматургтар а режиссер ар яр ам улы у май?

– Беренсенән, драматург режиссерын э лә ен, тап ын. Режиссер ы фекере, ижад иткән ә7әре, әйтергә теләгән е менән ы ы ындыр ын. Тау Мөхәммәткә килмәй икән, Мөхәммәт тау а е бар ын. Улар бер-бере ен а ла а, урта ма сат уй алар, эш башлана. Ми ә, мә7әлән, Стәрлетама ала ынан Хәмит Ир әлин ижады о шай. Әйткәндәремә ола ала, ә7әрене эске донъя ын театр анундарына тап килтерергә тырыша. Ю и ә, к п драматургтар ө7тән я алар, фактты констатациялау менән шө өлләнәләр. Та ы бер ми7ал, я ыра Ай ар Хөсәйенов ә7әр әрен килтер е. Ши ыр китабын б ләк итте. Уны у ып сы ас, ижадсыны нескә к елле кеше икәнен а ланым. Хә ер Ай ар менән ижад итергә, тигән теләк уянды. Әле у а ы ы идея тә дим иттем, хә ер шуны буйынса пьеса я анын көтәм.

Kаилә е: атыны Анфиса Хафизова, улы Владислав. 1993 йыл

астым. О а ына республикала йәшәмәгәйнем. Был фестивалдә тотош театр ар ижадыны спектрын к р ем. Отошло сара тип уйлайым фестивалде.

– Дөйөмләштереп - еге е йом а ла ы ы ине...

– Сәмләнеп Өфө театр арына арайым. Сөнки унда матур биналар а спектаклдәр бара, ижад итер өсөн шарттар бар. Салауат театры был я тан әлегә ситләтелгән. Президент ене мөрәжә әтнамә ендә бе е театр ы реконструк циялау тура ында әйтте. Бе ә я ы бинала эшләрбе тип өмөтләнәбе . Икенсенән, транспорт мәсьәлә е. Гастролдәргә йөрө өсөн. Был бе е өсөн ур проблема. Ижади мәсьәләләргә килгәндә, бе е театр өсөн Өфө сән әт академия ында я ы артистар у ытып сы арыр а кәрәк. Шулай у көнк реш проблемалары бар. Алла а шөкөр, бе е Наилә Абдулхаевна Байкова й гереп йөрөп өс йыл элек бе гә килгән артистар ы торла мәсьәләләрен хәл итте. _өм мән, ундай директор булыуы театр өсөн ур у ыш, бәхет. Был бе е ке ек ижад кешеләре өсөн е бер йыуаныс, е бер ыуаныс.

Фестивалдәр тураһында – Фестивалдәр йыш була? Фай а ы бармы?

– Yис е бар. Ниндәй булыуына арама7тан фестиваль театр а, актер ар а, режиссер а фай а бирә. Беренсенән, аралашыу а баш алар ы эшен к рә е , фекер туплай ы , ниндәй ер идеялар тыуа. Икенсенән, фестиваль театр сән әте ниндәй кимәлдә тор анын к р әтә. Былтыр, мә7әлән, «Театраль я » фестивале булды. ▫ ем өсөн к п нәмә

37

«ТАМАША» №4 – 2010

Һыҙҙырт ҡурайҙа!

Илдар Шәрипов

Һайт, Ҡара юрға!.. Журналыбыҙҙың был һанында ҡурайға өйрәнеү дәресен дауам итәбеҙ. Был юлы һеҙҙе башҡорт халыҡ йыры «Ҡара юрға»ның легендаһы менән таныш тырабыҙ. Һуңынан көйҙөң ҡурайҙа башҡарылыу өлгөһөн, нотаһын тәҡдим итәбеҙ.

«Ҡара юрға» йырының легендаһы Борон Yа мар буйында К сәрбай тигән унарсы йәшәгән. Уны бер бейә е бул ан. Был бейә йыл айын тик асып олонлар бул ан. Шу а ла олондары, йә б регә ем бул ан, йә баш а төрлө азалар а осра ан. Баш алар ы бейәләренән йыл ылары рсеп киткәнен к реп бошона икән унарсы. Етмә ә, К сәрбай ы Әбләй исемле улы ла 7еп килә, уны башлы-к ле итер өсөн дә мал кәрәк. Бер ва ыт, бейәне олонлар са ы еткәндә, унарсы улына арауыллар а уша. Әгәр Әбләй олонон аљлап алып ала ал а, олон енә буласа ын да вә ә ә итә. Бейә олонлай, малай быны к әтә әм олонон тама лар а килгән б рене лтерә. Шулай итеп К сәрбай бейә ене бер ән-бер олоно тере ала. Ва ыт у а, Әбләй мәргән, батыр егет орона инә, ә олон ай ярыштар а ете әр ән-ете ?ара юр а булып китә. Йәй е йәмле ай арында Әбләй ил к реп, донъя ы ырып йөрөп килергә була. Ата ы аршы килмәгәс, ул ?ара юр а ын менеп юл а сы а. Был сәфәрендә Әбләй к п ер әр к ргән, урмандар аша ткән, йыл алар кискән, тау ар артыл ан, бихисап кешеләр ос-

«ТАМАША» №4 – 2010

рат ан. Килә тор ас Мәсем тигән бай ы ер әренә барып юлы ан. Мәсемде у на тирмә ене са ланып бөткән арт ба ана ы эргә ендә ту тап, йола буйынса сәләм биреп тә тормай тирмәне төнлөк бауын тарт ан. Мәсем бай өй ә булмай. Ил-ара уна тар а йөрөгән са ына тура килә. Шул ар ала Мәсемде ы ы Ма тым ылыу әхирәттәре менән аула ойошторор а була. Тирмәне төн лөк бауын тарт анын ишетеп бөтә е лә тыш а сы а, ә унда биш ер ба7ырлы ер е бер ба7 ан ?ара юр а ө7төндә ыйыу арсы а арашлы егетте к рәләр. Әбләй, ен бал орттары ара ында ы инә орттай тот ан ара ашлы, о он ара сәсле, ылыулы ыны иге-сиге булма ан Ма тым ылыу ы к рә. Ошо осрашыу а Әбләй Ма тым ылыу ы о шата, ләкин өйө ен белдермәй айтыр а сы а. ?айт ан са та ай а ына ту талмай, кем дә генә булмай әр кем Ма тым ылыу ы ма та анын, уны ылыулы ына, зирәклегенә, сәсән теллелегенә о лан анын к рә. Әбләй китеп к п тә тормай Мәсем бай уна тан айтып төшө ене икенсе көнөндә, Көмөшбай ан улына Ма тым ылыу ы оратып яусы килә. Яусы Көмөшбай ы әр көтө ән берәр өйөр йыл ы бирергә риза бул анлы ын Мәсемгә ет-

38

керә. О а ына тарт ылаш андан у Мәсем бай риза була. Ма тым ы лыу быны ишеткәс, Әбләй е та ы ла бер к рергә теләй. Е гәләре менән кә әшләшкәндән у хәйлә лә табалар. Егетте бында килтерер өсөн ?ара юр аны урлатыр а кәрәк тигән арар а киләләр. Әгәр ярат ан атынан ола а а егет е уны э ләп килеп сы аса ы билдәле. Был эшкә улар Мо аш тигән кешене яллай ар. Мо аш юр аны урлай. Әбләй апыл уянып киткән, ат тоя ы тауышын ишетеп тыш а сы ып ара а, аты ю икән. Ары й гергән, бире й гергән дә атын э ләп сы ып киткән. К п ауылдар, к п ер әр теп егет бер урында йыйын буласа ын ишетеп, шунда юллана. Йыйында кешеләр е Ма тым ылыу ы я ы юр а ын ма тап өйләгәндәрен ишеткәс, Әбләй ?ара юр аны Мәсем яланында икәнлеген төшөнгән дә, йыйынды ташлап шунда й нәлгән. Егет Мәсем йәйлә енә барып Ма тым ылыу ы таба. ?ы көлөм өрәп юр а ын уйнатып, йырлап ебәрә. ?ы йырла андан у у а аршылап Әбләй йырлай. Йырлап бөткәндән у егет апыл атын бороп, айтыр я а саба башлай. Бер тына ер китеп артына боролоп ара а, ы ар ы ба7ымлатып килгәнен к рә. Әбләй атын бөтә көсөнә саптыра. Бер

Һыҙҙырт ҡурайҙа!

а барып кире боролоп ара а артынан тик Ма тым ылыу менән ?ара юр а килгәнен генә к рә. ?ара юр а егет артынан алмай килә икән, ә ы аттан төшә алмай. Әбләй ике иптәше көтөп тор ан шишмә янына килеп етә. ?ара юр а ла егет янына етә. Әбләй атынан төшә, ә ы төшөргә уйламай, хурлы менән егеттән алын анлы ына әрләнеп, илай башлай. Әбләй ы ы ы анып, уны яратыуын әйтә. Ма тым ылыу ергә төшөп егеткә балда ын бирә. Быны менән ул ризалы ын а лата. Был хәлдән у улар К сәрбай

йәйлә енә айтып туй я ап көн итә башла андар ти. Бе ән-бер көн Мәсем Көмөшбай батыр ары менән килеп, К сәрбай йәйлә ен уратып ала. К сәрбай Мәсемгә кеше ебәреп тә арай, ләкин ул ергә төшмәй, йәйлә гә инмәй. Әбләй менән Ма тым ылыу ?ара юр аны менеп Мәсемгә аршы бара. Мәсем ны асыулана, ы ыны яуабын көтә. ?ы ы сәсән теллелеге ар а ында, ата ын я ына арата. Көмөшбай батыр ары хурланып, был йәйлә ән айтып китә. Әбләй менән Ма тым ылыу

39

ауыштыр ан ?ара юр аны яратып, әре сы ар ан йыр ы бөтә халы алдында йырлай ар. ?ара юр а йыры шунан бирле баш орт хал ыны ярат ан йырына әйләнеп китә.

ҠАРА ЮРҒА 2, 3, 4 // 5, 5, 5, 3, 4, 4, 4, 3, 2, 1, 2, 3, 4, 5, 4// 2, 2, 2, 1, 0, 0, 0, 2, 4, 5, 4, 2, 4, 5, 4 // 2, 0, 0, 4, 0 ?урайґа уйнар а өйрәне өсөн схематик тә дим.

«ТАМАША» №4 – 2010

Сценарийҙар конкурсы

Көнгәктауҙа сәсән аҡыл>моң сәскән Байы сәсән атнашлы+ында 1812 йылда Бөйөк Ватан 9у+ышына яугир ар ы о атыу сценарийы өлгө9ө Ма сат: сценарий өлгө ө Байы сәсән тыуыуына 300 йыл тулыу а арнала. Байы Ай ар сәсән хал ыбы к елендә ме йәшәр аманат алдыр ан шәхес. Мә л м ки, ул Мәлә ез ерене йө өк ашы анал ан Көнгәктау итәгендә ир у амандарын француз яуына са ырып әйткән. Тә әйенләнеше: баш орт теле әм ә әбиәте у ытыусыларына, у ыусылар а, мә әниәт, музей хе мәткәр әренә әм тыу ан я ты өйрәне селәргә. ЙыIазландырыу: тирмә ороу, китап, көнк реш йы аздары, урай, умы , аудиоя малар к ргә мә е. К4сә-к4сә к4сәм булыр9ы , Йөрөй-йөрөй сәсән булыр9ы . Халы мә әле.

THмер+әр. Ярай, олатай!.. Бе осто !

Алып барыусы. Байы Ай ар сәсән кем ул? Байы Златоуст өйә е Мыр алар волосы Мәхм т ауылында Байназар тархан аилә ендә тыу ан. Фольклор материалдарына ара анда, хә ерге Учалы районында йәшәгән, «Ят а ол бул ансы, я ташы менән бергә бул», – тие е лә заманыны а ыл эйә е, белемле шәхес икәнлегенә дәлил. Байы Ай ар сәсән И ел тер әге бул ан Көнгәк тау а 1812 йылда батыр арыбы ы яу а әй әп ене оба ен әйткән әм ил у аманы булып халы хәтерендә а лана ан. Баш орт полктары дошман яуын ыуып тыу ан я тарына айт анда Байы сәсән: «Йө ән аш ан йәшем бар!» – тип е е селәр е дан сәләме менән аршылай.

Ошо ва ытта оран я ырай

Са ырыу ораны. Баш орттарым! Көнгәккә йыйылы ы ! Илгә афәт килгән. Халы йыйыла. У - а а менән яугир әр те елә – алда А а ал, Байы сәсән, ил а алары урын ала. Ил а аIы. Яу оранын бары ы ла ишетте. А а алдар, сәсәндәр ни әйтер бе гә? А Iа ал. Елгән аттан тир сы ыр, К к йыл ынан бу тыуыр, Сәсән ир е өнөнән ?ыл ярыр ай сы ыр. А ыллы ир башынан Донъя орор уй сы ыр... («И е кәй менән Мора ым» эпосынан.) Байы Ай ар сәсән, е де көтәбе ! Байы сәсән. У амандар! А батша ер әребе гә хужа булыр а юл асты. Ду7лы улы у ы. Әле яр ам орап бе гә өндәшә. Оран а ола алайы , уландар...

(Dулына думбыра ала.) Быуын-быуын ткәндә, Хандар килеп киткәндә, Хандан илгә ни алды? Эркелеп андан а алды, Ил таланып та алды, Ө7төндә бөтмә7 зар алды...

Yыйлаш анда ду7 я шы, Yөйләшкәндә ы я шы, Китап а о он я шы Яу а мен ә бу я шы. Башы а бәлә килгәндә, Яман бул а ла к ргәндә ▫ ту аны шул я шы. Ике ту ан талашыр

Шаршау асыла. И7кәрмә: Сәхнәгә бары ын да сы арып, биографик белешмәне уйнаусылар атып ал ан хәлдә лә өйләргә була. Yөйләп бөткәс кенә бары ы ла хәрәкәткә килә башлай. Музыка. Тирмә тирәләй атын- ы , ир-ат төрлө эштәр менән мәш л: кемдер сәй ә ерләй, сиге сигә, ул тирмәне әйләндерә. Ир-ат сабата рә, у - а а ә ерләй, 7мер әр урай уйнар а өйрәнә. Йыра тан ат тоя ы тауышы ишетелә. Сап ынсы инә.

Сап ынсы. Баш орттарым!.. Ауыр хәбәр менән килдем. Француздар илебе гә у ыш ас ан. Батшабы яр ам орай… (Ауыр музыка.) А Iа ал. К гәрепкәй ят ан Көнгәк тауын И ләп булма7тай а тойола. Кә әшә е мәсьәлә е бул а, Йыйынына баш орт йыйыла.

(5"мер әргә.) Уландар! Ил оранын бары ына ла еткереге ! Батыр арыбы ы йыйып, кә әш орайы . Тайма7 олатайы ы йәйлә енә ту тал ан Байы сәсән дә кил ен…

«ТАМАША» №4 – 2010

40

Сценарийҙар конкурсы

Ил а лау – урлы ул. Имен-аман йөрөп айтыр а насип бул ын е гә. Ата-бабаларыбы ан ал ан йола – икмәктән ауы итеге ! Икмәкте бер абымы е е яу а дәртләндер ә, икенсе е, и7ән айтыуы ы ы теләп, көтөр.

Ат а мен ә ярашыр! Мәскә ә уп ан шау, ти әр, Килеп ба7 ан яу ти әр, Француз булмай кем бул ын, – Ситтән килгән ят булыр. Унан илгә от булма7, Ба7 ан ере ут булыр, ▫ е Сы ы ай эт булыр. Ил сигенә ят ба7 ан, ?уна т гел яу ас ан. Батша бит оран ал ан: «Илде ба7ты ят», – тигән.

Икмәк өләшеп сы а. Yыны ты алып уя.

Ил а аIы. Йәге , батыр арыбы – урай а уйнап хушлашайы . Yы ырт урайы ды, Тайма7 у аман! ТаймаH у+аман. Көнгәк кенә тауы көнгә арай, А бу ат айымды ялын ел тарай. Атайсалды а лар өсөн китәбе , Рух орал айыбы – Урал ай.

Бөтә халы умарта ортондай гөжләп китә.

Халы йыры «Ерән аш а»ны урай а уйнай. ?атын- ы ар ушылып йырлай.

А Iа ал. Афарин, Байы сәсән! ▫рәпсей ер баш орт аттары. Ата-бабалар ан ал ан изге йола – Яу ар сабып айт ын дандары.

А Iа ал. И7ән- ау йөрөп айтыр а насип бул ын! Ил-йортобо а, йө өбө гә ы ыллы килтермәге , уландар. Егеттәр. Рәхмәт, ышанысы ы ы а ларбы ! Йәш яугир. ?ый ыр ына тигән бөркөт ошто , ?ауырый арын әләм итербе .

Yау-сәләмәт айт а Көнгәк тау а ?орбан салып байрам итербе ! Ил инәIе. Амин, шулай бул ын! Батыр егет – яу к рке, сәсән егет – дау к рке. Илебе е а ла ы ! *атын- ы++ар. Бе көтөрбө !

?урай а к тәренке марш көйө.

Ил а аIы. Мөхәмәт Томансин! У амандар ы барла!.. Мөхәмәт. Баллыбай Мәсәлимов бындамы? Баллыбай. Бында-а-а. Мөхәмәт. Тайма7 Томансин, ин ай а? ТаймаH. Бында-а-а. Мөхәмәт. Мыр абай Бикбов? Мыр+абай. Мин! Мөхәмәт. Әлибай Табулдин? Әлибай. Ә ер! Мөхәмәт. Ишмөхәмәт Мә с тов, Исмә ил Солтанморатов, ?отлогилде Yәйет олов, Ихсан Әб бәкеров – килгәндәрме? Бергә. Бе ә ер! ТаймаH Томансин. Тыу ан илдәй ил булма7, Уны а лар кем тыума7, Тыуыр унда батыр ир – Е е яуламай ул айтма7! Мыр+абай Бикбов. Мин ант итәм – а7ыл Көнгәгем, Нөгөшөм, А и елем. Ил са ыр ан изге яу а Yе е дан а к мербе !

Марш көйө ишетелә. Ат тоя тары тауышы алы7ая.

Алып барыусы. Француз яуына киткән батыр ар ы ур йыйын я ап шулай о ат андар. Дошманды е гәс, биргән анттарына то ро алып, йәмле йәй е и матур көндәрендә Көнгәк тауында ур байрам ойоштор андар. Сәсән хөрмәтенә Байы көйө я ыра ан, бейе селәр бейегән, та ма әйткән. Ә 100 йәшен тултыр ан сәсән е лә ошо көй ө яратып уйна ан. «Байы » көйө баш арыла.

Алып барыусы. Байы Ай ар сәсәнде ял ынлы әре быуат аша теп бе гә лә килеп еткән. Y – лем е ! Бигерәк тә, я шылы а, я тылы а, батырлы тар а өндәгән сәсән е онотолмай! Бе ә онотмайбы сәсәндәребе е, улар ы өндә әрен киләсәк быуын а еткерәбе !

Халы ара ынан атын- ы ар сы ып, ир-егеттәргә янсы , ризы , кәрәк-яра тултырыл ан мо сай тапшыра. Ил әсә е ала.

Рәзилә отлогилдина, Мәлә-ез ала ы.

Ил әсәIе. Ил әсә ене е а булыр, Әйткән е ха булыр.

41

«ТАМАША» №4 – 2010

Халыҡ ижады ынйылары

Розалия Солтангәрәева

Бейеүҙәрҙә – халыҡ тарихы Бөгөнгө сәхнәләр ә бе к4ргән баш орт халы бейе4 әре – хәрәкәттәр йыйылма9ы, эксперимент 4рнәге булып йәшәй килә. Бейе4селәр е к4бе9е, бейе4 е тарихы, унда+ы идея, фекер тәрәнлеге бөгөнгө фольклорсылар тарафынан я шылап тикшерелмәгәнгә к4рә, төрлө сы+ана тар ан төрлө хәрәкәттәр өйрәнә. Ә улар ы «баш орт халы бейе4е» исеменә тап киле4ен билдәлә4селәр 9ирәк. Был – бейе4селәр е +әйебе т4гел, ә баш орт милли бейе4 сән+әтенә битараф булма+андар ы , мә әниәт 4"ешен ай+ыртыусылар ы дөйөм бәлә9е. «5 бейе4 ижадыны ни тиклем ә ерле 9әм мө9им тарихи рухи терәк икәнен баш орт 9әр са белгән 9әм уны 9а лау, 4"тере4 өсөн МАХСУС ХАЛЫD МӘКТӘБЕ лә бул+ан» тип я а абруйлы фольклорсы-+алимәбе , бейе4 сән+әтене тарихын китаптар аша +ына т4гел, ә 4 е, Баш ортостанды төрлө райондарына фәнни-тикшерене4 экспедицияларын ойоштороп, инде оло йәштә бул9алар а, бейе4 дәртен юйма+ан бейе4се инәй-апай ар, олатай-а+ай ар ан хәрәкәт сер әрен йый+ан Розалия Әсфәндиәр ы ы Солтангәрәева. Уны хе мәттәрене бер ни тиклем өлөшөн 4 у ыусыларыбы +а еткерергә булды . &у +ы йылдар а Республика кимәлендә у +арыла килгән «Байы » бейе4 конкурсын ойоштороусылар, унда атнашыр+а телә4селәр, мә әниәт хе мәткәр әренә был я малар бик фай алы булма сы. Автор+а, теләктәшлек итергә риза бул+аны өсөн, оло рәхмәтебе е еткерәбе ! Баш орт халы бейе е йөкмәтке е, идеяфункция й нәлеше, хәрәкәт, телене ифрат са ыу рә еше әм Кеше хисен, Тәби әт торошон тулы ылы ырлау, тасуирлау сифаты менән уникаль сән әт төрө. И ы7 а ва ыт арауы ында өн ө ә бик к п мә л мәт бирә алыу әләтенә эйә бул ан борон о тел ысулы

«ТАМАША» №4 – 2010

әм уны килеп сы ыу дә ере ым-ишара теленә тоташ ан… Фекерле ым и ә тә тормош кеше ене донъяны ләштере ендә әм аралашыу ма сатында тыу ан беренсе мә әни а ымы. О айлы тарихи 7еш ва ытында баш орт бейе е к п функциялы, тәрән йөкмәткеле әм ю ары зауы лы эстетик к ренеш, тамаша дәрәжә енә к тәрелә. Тә тормош борон о а атламына бәйле тыу ан синкретик жанр булара , бейе шамандар ы ( ам, ба сы, им-томсо, арбаусы, к рә ә- ынсы) дини әмәлдәрендә улланыл ан: яман көстө, сир е ыуыу әм я шыны са ырыу өсөн махсус -көй-хәрәкәттәр комплексы ул. Төрлө сихри көстәргә ритуаль мөрәжә әттәр, ми гел-ва ыт, аилә тормошона арнал ан йолалар ы ат арыу а бейе Тәби әт, Кеше көсөн арттырыу, тыуым- рсемгә, даими 7ешкә стимул бире се тылсымлы саралар ан анала. Тормош-көнк рештә аулы а лау и ур урын ал ан тараф әм был тә гәлдә баш орт шаманы (ба сы) ижадында бейе ифрат мө им урын биләй. ▫ ва ытында баш орт бейе енә академик И.И. Лепехин и тибар итә. Уны тарафынан рәтләнгән баш орт к рә әсе- ынсы ыны ылы тары, хәрәкәттәре милли бейе тарихында уникаль сы ана . Борон о халы тар мә әниәтенә хас шаманизм дине лә, примитив дауалау алымдары ла, сән әт башлан ыстары ла са ыла унда. Шайтанды «к ре селәр» тура ында (чертовидцы) И. Лепехин «бик ирәк осрай тор ан ә ерле әм ихтирамлы кешеләр, улар артынан бик алы7 а ат ебәргәндәр» – тип я а әм шаман бейе ен рәтләй. Йөклө атын бала тап анда тул а та ны ауыры а быны ен-шайтанды яман ылы тарына бәйләгәндәр әм шайтан-к рә ә са ыртып, халы йыйып махсус йола тәгәндәр. «Шайтанк рә ә ыр ып- икереп ыс ырып- өрәнләп шайтанды ыу анда, бейегәндә бөтә ен дә

42

Халыҡ ижады ынйылары

у ыра. Уны улында ылыс әм ике пуля алын ан мылты », – тип я а ул. Экстатик ( тә яр ыу, ете хәрәкәттәр) характер а ы шайтан ыуыу йола ында махсус хәрәкәтте аны функция тәгәне, әм енсәлекле көйгә баш арыл анлы ы ла а лашыла: к рә ә – ыс ыра, й герә, ыуа, к ренмә7 енде «к рә», бары ын да шу а ышандыра. Ба сы ылы тары әре к махсус функциялы борон о бейе рә ешен, йола йөкмәткеле булыуын асы са ылдыр ан. ХIХ быуат академиктары П. С. Паллас, Г. И. Георги, Р. Г. Игнатьев хе мәттәрендә лә баш орт бейе енә к әте әр бар. Мулла әм шайтан ыуыусылар ы ен-пәрей е, сир е «ю ите әренә» арнал ан ул бейе әр шулай у , халы ты борон о мә әниәтенә арай. Р.Г. Игнатьев ене «Башкир Салават Юлаев, пугачевский бригадир, певец и импровизатор» тигән очеркында «Б әнә» бейе енә и тибар итә. «Баш ортта и популяр бейе көйө «Б әнә» (Перепелка)», тип я а ул (Р. Игнатьев дюгана тип я ан) әм йәштәр е т әрәк уйындарын рәтләй. Мәгәр ул бейе е борон оло о әм махсус эротик йөкмәткеле булыуы и тибар а лайы . Б әнә – и т лле, көр оштар ан анала әм итен урып ашау енси көс, дәрт арттырыу а арай. Ошо мә әнәне а лат ан «Б әнә та ма тарына бейе » и ә «Минәй батыр менән Ш лгән» эпосында ла урын ал ан. Йөкмәткеле тән хәрәкәте, ым-ишаралар – сәсән-импровизатор ар ижадында ла айырым аллы фекергә эйә сы ана тар. Баш орт сәсәне ене сы ышында ауы -тел ма ирлы ына тән, кә ә теле өйлә ен дә уш ан. Борон о баш орт йырау, йырсы-сәсәндәр е ижадында ы ошо к ренеште И.И. Лепехин тасуирлап алдыр ан. Сәсәндәр е баш орт батыр ары тура ында йырла анын, улар ы яу а яраланып лгәндәрен дә, дошман менән аяу ы көрәшкәндәрен дә, яу а ине әрен дә, у ы улыштарын сы ар андарын да тән хәрәкәте аша к р әтә ал андарына о лан ан рус алимы. (Был осра та ла милли баш орт пластика ы, бейе е драматик йөкмәткеле ы аттары тура ында иммәтле мә л мәткә юлы абы . Баш орт бейе әрене милли енсәлектәренә лә и тибар ителгән. Ойотоп, тал ын йөрө , барма шартлатыу рә еше, бер урында йыш өйөрөлө атын- ы ар а хас, ә ир әр е и ә йә әт әм дәртле тыпыр ау ары, ая ты ая а бәреп е елсә кә ә тирбәте әре тура ында С.И. Руденко я ып алдыр ан.

Бейе теле – аралашыу, а лашыу теле: баш орт туй йола бейе әре ми7алында М.А. Буран олов та ошо функция а бәйле ы ы лы мә л мәт теркәгән. Мә7әлән, « ы к лә » уйындарында егет менән ы бейе е: әгәр ы кейә гә сы ыр а риза булма а, ул улы, риза бул а, у улы менән ул бөйөрөнә таянып бейей. Баш орт бейе ен махсус йыйыу, системалы өйрәне әм сәхнәләштере эше данлы лы хореограф, РСФСР- ы ат а ан ан сән әт эшмәкәре, БАССР- ы ат а ан ан сән әт эшмәкәре, «Почет билдә е» ордены кавалеры, С.Юлаев исемендәге премия лауреаты Фәйзи _әскәров исеменә бәйле. Баш орт халы бейе хәрәкәттәрен йыйып, я ып алып профессиональ сәхнә өсөн ал ан «Гөлнәзирә», «За и ә», «Ете ы », «Байы », «Өс ту ан», «Ду7лы », «Перовский», «Маршрут», «?оро солар», «Зарифа» бейе әре донъя сән әтене алтын фондын тәшкил итә. Бейе ал анда Ф._әскәровты и төп принциптары: 1) халы санлы ты а лау, бейе е арты ыланыу әм матурлау ан, ят милләт элементтарынан а лау, 2) хәрәкәттәр ә баш орт хол он, фи елен, идеал-ма сатын дөрө7 са ылдырыу. «Надо избегать слащавости, суетливости, беготни и трюкачества. Это не свойственно башкирскому танцу и портит его», – тип я а Ф. _әскәров. Уны «Башкирские танцы» китабында «К бәләгем», «?арт Байы », «Ду7лы », «Б ләк», «Өс ту ан», «Ете ы », «Гөлнәзирә», «Уйын» бейе әрене кинетик рәтләмә е, көй әр е нота текстары, иллюстрациялар бирелә. Баш орт бейе ен системалы рәтлә гә арнал ан был беренсе хе мәтте иммәте әм ба а ы бик ур. Л.И. Нагаева ла баш орт бейе енә арнал ан к п илми хе мәттәр авторы. Сәхнәләштере о7та ы булара та уны исеме ки билдәле. Әммә ләкин баш орт халы бейе ене тамыр асылы, мә әнә и берлеге милли булмышы әм киләсәккә а ланып тапшырылышы – көн әк милли мәсьәләләр е бере е. Был йә әттән халы рухиәтен ны ытыу а, дәрт, рухи көс 7тере гә булышлы ите се иммәтле мәктәп – бейе мәктәбен асылы, миллилеге, халы санлы ында йыйып алыу, илми рәтләмәләр эшлә ифрат актуаль мәсьәләләр булып ала килә. Сөнки баш орт бейе е халы санлы ында, миллилегендә ю алып бара. Сәхнәлә бе бейе ебе е ебе танымай башланы .

43

«ТАМАША» №4 – 2010

Халыҡ ижады ынйылары

т ә – ян ын сы а, а ас башында ыс ыр а – йорт хужа ы лә, ауыл а я ын осоп ыс ыр а – бәлә- аза к бәйә, мал лә, .б. шундай юрауышаныу ар йәшәй аман халы а ында. Ошо бәлә- аза булма ын өсөн кеше Тәби әт ошо менән «килеше тө өй»: орбан сала әм уны ризалы ын ала; шулай рәнйешле ошто асыуы, бәлә юлы орбан аны менән йыуыла. Борон о йоланы төп өлөшө – махсус бейе ә баш арыл ан кәк к өсөн. Ауыл аша кәк к ыс ырып т ә, кәк к ыс ырыуын изгегә юрап буласа хәлдәр е я шылы а борор өсөн махсус йола тәлгән. Йолала атнашыусылар тә ә кәк ккә ба ышлап бейе әр, унан йырлай ар:

Башҡорт бейеүе Баш орт бейе е борон о кешеләр е Тәби әт менән аралашыу, тормош-көнк рештә кәрәкле ма сат а иреше ысулы, шулай у дәрт, от, дарман потенциалын а лау функция ын да тә се. Мә7әлән, айыу-б регә унар ите алдынан айыу булып ыланып бейе мәлендә айыу ы « лтереп» уйыу – киләсәк эштә ошондай у ө өмтәгә иреше е белдергән: унар шулай у ышлы була! «Айыутуй» тигән байрам и ә изге тотем (айыу – ырыу башы) булып анал ан януар алдында әф тенеп, ярлы ау алып уны урсалауын орау ысулы булара формалаша: айыу тире ен элеп уны тирәләй бейей әр, ашап-эсеп к ел асалар. Шулай у айыу тире е эсенә алам тултырып, айыу иәфәтен «терге еп», иркәләп, яратып, уны тирә ендә бейеп алалар. Был инде тотем-хайуандан енсә әф тене алымы, артабан бейе гә 7ешә. Бейе пластика ы бик борон о белемде ләштерә. ?ар а а арнал ан «?ар атуй», «?ар а бут а ы» байрамдарында ла ошто изгеләштере , оло лау а бәйле бик борон о араштар са ыл ан. ?ар а булып кейене , ыланыу бейе алымы и ә ма сат а иреше , фай алы эште ат арыу өсөн и у ай сара. ?ар аны ыланышын кеше енә у ыш өсөн яйлай. Изге ?ар а е изгелек «теләгәс», «бейегәс» – йыл у ышлы була, йәнә е. «Йыл башында ар иреп, ара ер асыл ас, ар а булып ыланып «осоп йөрөп», й герешеп бейеп балалар хатта а ас башына менеп «?ар! ?ар!» тип ыс ырып ултыралар. Бе е, бәләкәй балалар ы әбей әр әре сы арып ебәрәләр ине, бары ы , ар а булып са ыры ы !» – тип. Шундай хәтирәләр ал ан Әбйәлил я ы оло инәй әре хәтерендә*. ?ар а ош (йәки айыу, кәк к .б.) булып ыланыу ошо йән эйә е исеменән теләгән, кәрәкле яр ам, ишара алып, теләк абул булыу ысулыю Тәби әт затынан кеше ен айырмай, у а ен о шатыу сәбәпле, уны менән аралашыу ысулдарын енсә яйлай: ти е әм бер к ва ытта оло лаусы ы булып Тәби әттә кеше гармонияны дауам итә, у ыш а ирешә. ?ар а булып кейенеп бейе йола ын 2004 йылда Курган өлкә ендә «?ар атуй» байрамында я ып ал айным. Малай ар, ы ар ө7 кейемдәренә ара аурый та айны. Был инде борон о культ хәтирә е. Баш орт бейе мә әниәтендә ки тарал ан образ – кәк к ош. Кәк к ике я лы фекер йөкләй: йә у ыш, т л арттырыусы ул, йә – бәләле, хә ефле ош халы а ында. Ауыл аша ыс ырып «ТАМАША» №4 – 2010

Ике лә генә кәк к ти са ыра ?ыу ара ай башын ша ыратып. Азаматтар яу ан айтыр микән, Киткән юлы ай арын я ыратып? Унан у бейе се « ен- е лтереп», арап тороусылар а ене тән а заларын тарата: «Бына и ә ая ым, бына и ә улым, к крәгем! Аша!» – ти. Шулай итеп, ош а «кеше орбаны» килтерелә, яман хәбәр эйә е ризалатыла әм бәлә юлы ки7елә. ?орбан ите мотивын Ф. Нә ершина ла ы ы ө7төнә ала. К рә е , яу яланынан ир әрен көткән атындар өйгәнене ле хәбәрен алма7 өсөн ошо йоланы ат ар ан.

2008 йыл ы экспедиция ва ытында Әбйәлил районы Ас ар биләмә ендә данлы лы алимсәсән, мә рифәтсе Мө әлләм Мирхәй әровты архивында «Кәк к» бейе ене бик борон о рә ешен табып алыр а насип булды. Кәк к байрамында тә ә бер нисә а анда ары ите (йола ха ы өсөн орбан ителгән) бешерелә. Ит шул тиклем ны бешергә, аша анда өйәктән өрөлөп төшөп кенә торор а, теш теймә7лек булыр а тейеш. Бейе се тә ә кәк к булып бейей, оса, өйөрөлә, талпына, а а ен- е « уй ан» хәрәкәт я ай а, тән а заларын баш алар а атап өлөшләп тарата. Yәммә е енә бирелгән өлөштө ашап бөтөргә тейеш. К рәбе , ике осра та ла ош а ә әм орбаны килтере гә бәйле архаик мотивтар са ыл ан. Yәр кемгә и7әнлеген ай ыртыр а шарттар бар: өлөшөн ашап бөтөргә тейеш, шул са бәлә у а килмәй. Дөйөм төрки-монгол халы тарында бәләле, шомло ош, әммә кеше тотемы булып анал ан кәк к шулай ризалатыла, ә тылсымлы, көслө бейе илде бәләнән от ара… (Дауамы бар)

44

Яҙмышым – сәнғәт Зө9рә Фәйзуллина

Мин – оҙон тиҫбелеләр нәҫеленән Сибай театрына килеп эшләй башлауымды я мыш б ләге тип абул итәм. Уй арымда ткәндәргә әйләнеп айтам да: «Театр а нисек килеп эшләй башланым у әле?» – тигән орауыма: «Тыу андан алып театр тигән мө жизәле улыш менән у арылып 7кәнмендер», – тигән фекергә киләм. Сабый са тан урса тарым менән, ә 7ә төшкәсерәк мәктәптә класташтарым менән спектаклдәр уйып маташа инем. Китап у ыр а ә ә7 булдым, мо до, мә әниәтте, ә әбиәтте ярат ан аиләлә 7тем. Атайым Бөйөк Ватан у ышы ветераны, яраланып ул ы айт ан өлкән лейтенант Фәттәхов Хәдип Сабир улы о а йылдар мәктәптә у ытыусы, директор булып эшләне. Әсәйем дә у ытыусы ине. Улар заманыны бик мә әниәтле, халы йыр арын, легендаларын к п белгән кешеләр булды. Ике е лә тарих фәненән у ытты. Атайым район әгенә бар ан айын му са ына унлап китап алып алып айтыр ине. Мөкиббән китеп у ыйым. «А ош бейе е», «Иван Грозный улын лтерә» ыма картиналар ы арап шул образдар ы ем уй ан тамашала тыу ырыр а тырыша тор айным. Сәхнәгә бул ан өйө шулар ы талап иткән к рә е . Мәктәпте тамамла ас, атай-әсәйем кә әше менән сән әт юлынан китмәй, БДУ-ны филология факультетына у ыр а индем. Yу ынан о а йылдар у ытыусы булып эшләнем. Сибай ала ыны интернат-гимназия ында эшләгән йылдарымда емде у ыусыларым өсөн тә ләп пьесалар я ыр а тотондом. Драма әм урса театры т әрәктәре ойоштороп, балалар менән ем я ан пьесалар буйынса спектаклдәр ә уя башланы . Нимә я ам да и беренсе у ыусыларыма к р әтә инем, бергәләп уны нисек сәхнәләштере ха ында өйләшәбе . Тора-бара у ыусыларымды әренә лә ижад ене а ылды. Шулай к елле бер осор кисер ек. Ләкин мине «Атайсал» гәзитенә эшкә са ыр ылар әм мәктәптән киттем. 90-сы йылдар башында Сибай ала ы гөрләп тор ан мә әниәт әгенә ә ерелде. Ул осор а алала и7 киткес рухлы, әләтле кешеләр йәшәй ине. Ниндәй ер идея әйтелә икән, дәртләнеп- анатланып шуны ти ерәк тормош а ашырыр а тырышабы . 90-сы йылдар башында Сибай а «Сулпан» балалар театры, филармония, ю ары у ыу йорттарыны филиалда-

Зө рә Фәйзуллина. 2010 йыл

ры, сән әт училище ы, махсус музыка мәктәбе, рәссамдар мәктәбе асылды. Был к тәрелеш осорон оло кинәнес менән абул иттек. К елдә ил ам енән- е ур ылып, эшләй е генә килеп тор о. Шул осор мине «Сулпан» балалар театрыны ә әбиәт б леге етәксе е итеп са ыр ас, шатланып риза булдым. Театр ы директоры ул са та Фәрит А ылай улы Сөләймәнов ине. «Сулпан» а килгәс, тә ге эшем М. Лермонтовты «_аши _ариф» («Ашик Кериб») ә7әре буйынса эшләнгән пьесаны тәржемә иттем әм уны сәхнәгә уй ылар. _өм мән ал анда, «Сулпан» театрыны әле легендалар әм ри әйәттәр театры исеме менән йөрөгән са ында у хе мәттәшлек итә инем. Театр ы ул са та ы режиссеры Альмира ?ыуатова орауы буйынса «Мө жизәләр иле сал Урал» исемле пьеса я ып биргәйнем. Ул ошо ә7әр е шунда у сәхнәгә уй ы. Нефтекама ала ында у арыл ан бәйгелә

45

«ТАМАША» №4 – 2010

Яҙмышым – сәнғәт

лыбы . Әйтәйек, мәктәп программа ында Мостай Кәрим ә7әр әре бар икән, тимәк бе ә ул автор ы ижадын я тыртыр а тейеш. Элекке осор менән са ыштыр анда, театрыбы ы матди-техник база ы ны ынды, актер ар а махсус белемле. Элек гастролдәргә сы ыу ур ыйынлы тар тыу ыра тор айны. Төрлө ойошмалар ан ялынып, аренда а автобус орап йөрөгән са тар а булды. Хә ер, шөкөр, мә әниәт министрлы ы театр а ике «Газель» машина ы бир е. Репертуарыбы а көндән-көн тулылана, байый бара. Режиссер ар ытлы ы кисер әк тә, улар ы Өфөнән са ырып, спектаклдәр уй ырта тор айны . ?урса театрыны баш режиссеры Гөлнара Ән әр ы ы Вәлитова, Йәштәр театрынан Мөсәлим Георгиевич К лбаев, Байрас Нә им улы Ибра имов, ирекле режиссер Альмира Шәрифйән ы ы ?ыуатовалар даими рә ештә театрыбы а килеп тамашалар уя. Театр ы әр я ы ынтылышы, актер ар ы 7еше камиллашыуы өсөн ыуанып йәшәйем. «Сулпан» театры республика кимәлендә ткән төрлө конкурстар а, фестивалдәр ә атнашып тора. Бе е спектаклдәр театр тән итселәре тарафынан ы ай әм ю ары ба алана. Был бит е к ур у ыш! Александр Селинды «Я ты киләсәк» ә7әре буйынса уйыл ан спектаклде Мәскә театр белгестәре и я шы сәхнә ә7әре тип билдәләне. Ул тамашаны бөгөн дә а ынып и7кә алабы . ?ы аныс а аршы, әлеге мәлдә «Я ты киләсәк», унда ы төп ролде уйнаусы ике актер к сеп ките сәбәпле, репертуар ан төшөп алды. Бөгөн мине борсоу а ал ан әйбер ха ында әйтмәй булдыра алмайым. Ул да бул а милли драматургия мәсьәлә е.

Yу ы осор а милли драматургтарыбы ю тип ша а ыу мода а инеп китте. Кем өсөндөр был ылтау тип уйлайым. Бе е драматургтарыбы бар. Әммә улар менән эшләргә теләгән режиссер а ысын мә әнә ендә ытлы . Сәхнә ә7әре бит ул режиссер менән драматург бергәләп эшләгәндә генә өлгөрөп етә. Ә бер-бере дән йөй э лә ә , әлбиттә, милли драматургия 7ешмәйәсәк. Әлбиттә, көрсөк барлы а киләсәк. Мин ем я ыш ан кеше булара , шуны әйтәм: бөтә ә7әр әр ә тулайым ына камил булмай. Та ы ла абатлап әйтәм, драматург менән режиссер ы бер әмлеге аша ына пьеса я шы спектакль булып тыуа ала. Милли драматургия а бе е театр а и тибар ур. Әйтәйек, Наил _әйетбай ы «Ике айы7 ан», «Ос, а сарла ым, ос!», Илшат Йома оловты «Итексе Ирмәк», «Тишек тире», Ай ылыу Йә әфәрованы «Тирмәкәй», Рәсимә Ура синаны «Б ре башы ун ике», «Йомро-йомро йом а ым», Сафуан Әлибаевты «Алтын анат», Сөләймән Латиповты «Я ан тыу ан мөхәббәт», «Ә әпле уян», Зө рә Фәйзуллинаны «Мө жизәләр иле сал

Фәттәхова-Фәйзуллина Зө рә Хәдит ы ы 8 класс у ыусы ы

тән итселәр тарафынан я шы ба а алып айт айны ул заманда театр. Легенда я , тигәйне режиссер Альмира ?ыуатова. Театр а эш е ел генә бирелмәне. Етеш е лектәр ә, хафа а ал ан хәлдәр ә ал ып сы ып ына тор о. Театр а махсус белемле артистар кәрәк ине. Урамдан са ырып индереп, кешене сәхнәгә сы арыу мөмкин т гел. Та ы ла театр ы йы азландырыу бурысы ла тын ылы бирмәне. Шулай у баш орт телен насар белгән балалар килә ине театр а. Бе баш орт теленә арата ихтирам әм мөхәббәт тәрбиәлә е и мө әддәс бурыстарыбы ы бере е итеп алды . Эште нимәнән башланы у ? Театр д рт й нәлеш буйынса эш итергә тейеш тигән ма сат уй ы . Әлбиттә, и беренсе нә бәттә и тибар ы халы ижадына й нәлттек. Әкиәттәр е сәхнәләштерә башланы . Әкиәт аша бала донъяны енсә абул итә, уны фекерлә е ә е арта. Яманды я шынан, изгелекте яуызлы тан, матурлы ты насарлы тан айырыр а өйрәнә. Әкиәттәр ә тәрбиә и мәсьәләгә и тибар көслө. Батыр, намы7лы, эш өйәр булыу ы к у ында тотоп ижад ителгән улар. Артабан, планыбы а ярашлы рә ештә, ебе е баш орт драматургтары ә7әр әрен сәхнәләштерә башланы . Өсөнсөнән и ә, мәктәп программа ына индерелгән уры7 классика ын да репертуар а индерергә булды . Бөгөнгө көнгәсә ошо ю7ы тан тайпылмай эшләйбе . Балалар театры булара ошо й нәлештә ижад итергә бурыс«ТАМАША» №4 – 2010

46

Яҙмышым – сәнғәт

Урал», «Анды бар а ат лмә7», «Ах, бәлә-бәлә» .б. пьесалары сәхнәгә уйылды. Бынан тыш классик драма ә7әр әре лә бар репертуар а. М. Лермонтовты «_аши _ариф», У. Шекспир ы «Йәйге төндә төш», М. _имрановты «Серле урай», Д. Мольер ы «Сара ы ан табип», В. Афонинды «Yәпр ш» ә7әр әрен тәржемә иттем әм режиссер ар тарафынан сәхнәгә уйылды. Театрыбы балалар өсөн тә әйен бул ас, әлбиттә, репертуар планын балалар ба са ында йөрө селәр, башлан ыс кластар әм 7мер әр өсөн тигән категориялар а б леп эшләр инем. Әгәр ә театр а бер нисә ижади бригада бул а, тап мин теләгәнсә эшлә мөмкинлеге барлы а киләсәк. Бе е театр а йөрөгән бәләкәй тамашасылар бик ә әплеләр. Улар спектаклдәр е тын да алмай, и7тәре китеп арай ар. Залдарыбы әр са тулы. Әйткәндәй, театр «Сулпан» исеме йөрөтә башла ас та, бе гә баш орт телен й нләп а лама ан тамашасылар килә тор айны. Шу а к рә лә спектаклдәр е к р әткәндә залда ултыр ан балалар шаулай ар, амасаулай ар ине. Бөгөн и ә, шөкөр, милли телебе гә арата өйө тәрбиәлә тигән ма сатыбы а өлгәштек тип әйтергә була. Кескәй тамашасыларыбы ы телен я шы беле е, уны яратыуы, театр ы өйө е бе е өсөн сик е шатлы . ▫ телендә фекер йөрөтөп, бе гә спектакль ха ында уй-ниәттәрен, теләктәрен әйтеп сы ып ките әре ыуандыра. Балалар ы алдап булмай. Спектакль арарлы т гел икән, улар ы залда тыйып ултыртыу мөмкин дә т гел.

Я ыра ына ошондай ва и а булды. Р. Ура синаны «Б ре башы ун ике» әкиәтене премьера ы тамамлан ас, бер бала тороп: «Ә ни ә әбей менән бабай эргә енә кәзә менән ары кире әйләнеп айтманы?» – тигән орау бир е. Балалар ы сәхнә герой ары менән бергә борсолоп, уйланып ултырыу ары, фекер йөрөтә беле әре ыуаныс. Был орау режиссер ы уй а алды. Бер нисә репетициянан у Айнур Хөснөтдинов (режиссер) кәзә менән ары бәрәсен әбей менән бабай янына « айтарыр а» булды. Хә ер емде тыу ан я тарым, ата-әсәйем, ту андарым ха ында әйтеп тәйем. Мин Әбйәлил районыны әжәйеп матур тәби әтле, бик борон о ?а маш ауылында тыу анмын. Ауылды исеме е к унда йәшә се халы ты нимә менән шө өлләне ен әйтеп тора. Алтын әм иммәтле таштар а ып э лә менән кәсеп иткәндәр унда борон. Алтын бул ан ер ә халы та талантлы була бит. Ауылымдан сы ан шундай мәш р кешеләр әре орурлы . Нә им Ишбулатов алим, филолог, а а ы Ша и әле Ишбулатов алим, журналист, Ямал Исха ова Рәсәй е әм Баш ортостанды ат а ан ан мә әниәт хе мәткәре, Марсель ?отло әлләмов таныл ан журналист, Рәшит Ишбулатов врач, әм башљалар. ?а маш ауылында тыу анмын, әммә 7мер йылдарым ?ы рас ауылында тте. Сөнки атай-әсәйемде шул ауылды мәктәбенә эшкә ебәр еләр. Yиге енсе класты тамамла ас, бе район әгенә – Ас ар а к стек. Урта мәктәпте шунда тамамланым._аиләлә бе алты бала 7тек. И

Зө рә Фәйзуллина, улдары Ай ар, Вадим, тормош иптәше Вәкил Фәйзуллин. 1975 йыл

47

«ТАМАША» №4 – 2010

Яҙмышым – сәнғәт

Филармониялар фестивалендә улдан у а: Эльвира Юнысова, Зө рә Фәйзуллина, Гөлназ А назарова, Гөлнара Вәлитова, Ринат Ишмуллин. 2004 йыл

өлкәне мин, Зә әфуран устым (1952 й.), ул доктор, Өфөлә йәшәй, Ә ип устым (1955 й.) – нефтсехимик, ур белгес, Өфөлә йәшәй, Йәмил устым (1958 й.) – юлдар тө ө се, Ас ар а йәшәй, Фәнил устым (1960 й.) – ветеринар-врач, совхоз директоры булып эшләне, әле мәрх м. Хәлил устым – у ытыусы, ?а маш ауылында йәшәй, әсәйемде арай. Әсәйем Я ылбикә Хәлил ы ына декабрь айында 90 йәш тула. Ул ене 45 йыл мерен мәктәптә балалар у ытыу а ба ышланы. Атайым Хәбип Вәкир улы 50 йәшендә район әгенә у ытыусылар а а са алыр а барам тип, я ы таш ын ва ытында ыу а батып, фажи әле леп алды. Әсәйем алты бала ын е арап 7тер е, барыбы а ла ю ары белем бир е. ▫ емде аиләм ха ында өйләгәндә, ауылдашым Фәйзуллин Вәкил Сафа улына тормош а сы тым. Ул ауыл хужалы ы институтында у ыны. Ай ар әм Вадим исемле улдарыбы тыу ы. Ләкин, ы аныс а аршы, Ай ар улым 38 генә йәшендә мәрх м булды. Бөгөн мине д рт ейәнем бар, ы уаныс-шатлы тарым бул анына шөкөр итеп, улар а бәхетле мер әр теләп йәшәйем. ▫ ем олатайым, өләсәйем тәрбиә ендә, дин тот ан, до алар у ы ан, нурлы аиләлә 7тем. Улымды ю алтыу ай ы ынан бик ы ландым әм Алла ы Тә әләне насибы менән Мәккәгә, хаж а барып айтып, к ел тыныслы ы алыу а өлгәштем. Борондан бе е нә7ел-затыбы о он ти7белеләр нә7еле тип йөрөтөлгән. Ысынлап та, арабы а дини кешеләр бик к п бул ан. Олатайымды «ТАМАША» №4 – 2010

олата ы Хөснөтдин бабам ике мәртәбә йәйә ләп хаж а барып айт ан. Бабам ха ында легендалар а к п йөрөй. ?ы ыл ди ге ән теп бар анда от ос ос дауыл уба әм халы ди ге батша ы орбан орай тип, йәрәбә ал ан. Йәрәбә буйынса Хөснөтдин бабамды орбан итеп ди ге гә ташлар алдынан ул: «Ая - улдарымды бәйләмәй генә ташла ы », – тип ене бер генә тенесен әйткән. Шулай эшләгәндәр ә. Бабам айт ас: «Мине ди ге гә ыр ыт айнылар, ис батмай, йө өп киттем, эргәмдән генә ур балы та йө өп бара ине, к елемдән генә: «эй балы , мине яр а илтеп ташла а сы», тип әйткәйнем, мине арпы ан ыма ына ауы ы менән этеп кенә алып китте лә, яр а алып барып ташланы. Ди ге ярына сы ып кейемдәремде киптереп кейе гә, юлдаштарым да килеп еттеләр», – тип өйләгән, имеш. Кем белә, бәлки, ысынлап та, шундай мө жизә бул андыр. Бабам к рә әлек иткән, кешеләр е до алар менән дауала ан, Троицки а Зәйнулла Ишан мә рәсә ендә у ы ан. Зәйнулла Ишан улдары менән я ып, б ләк иткән ?өрьәне лә бар бөгөнгө көндә. Ысынлап та, Зәйнулла Ишан менән у ы ан кешеләр к п мө жизәләргә эйә бул андар, тип өйләй әр. Бына, шулай, о он ти7белеләр нә7еле ы ы бул ас, Хо ай Тә әләмә ме шөкөр, ем дә хаж ылып айттым, биш нама ымды ла алдырма7 а тырышып йәшәйем. Альмира Кәримова.

48

Экспресс#интервью

Йәш таланттар, һеҙ кем? БЕЛЕШМӘ: Исем-шәрифе: Бәхтиева Зилиә Рәшит ы ы. Тыу ан көнө: 1991 йылды 18 феврале. Тыу ан алаIы: Салауат. Белеме: Өфө сән әт училище ыны өсөнсө курс студенты. *а+аныштары: «Ирәндек мо дары-99» бәйге9ендә 3-сө урын, «Я +ы тамсылар-2000» конкурсында 1-се урын, «Баш ортостан йондо со тары – 2002» бәйге9ендә 2-се урын, 2010 йылда М. Хисмәтуллин исемендәге республика баш орт халы йыр арын баш арыусылар бәйге9ендә 2-се урын, «Ду"лы мо о-2010» Халы -ара баш орт 9әм татар йыр арын баш арыусылар конкурс-фестивалендә 1-се урын, «Ту+ан мо дар» телевизион йыр конкурсында 2-се урын, «Гәлсәр 9анду+ас-2010» телевизион конкурсында ә4 ем атнашыусы. Ярат ан: композиторы ?

– За ир Исмә илев, Нур Дауытов, Хөсәйен Әхмәтов .б. китабы ?

– Детективтар, классик ә7әр әр. фраза ?

– «Кешелә бөтә е лә матур булыр а тейеш». радиостанция ?

– «Баш ортостан» телерадиокампания ыны «Юлдаш», «Аш а ар» радиолары. *атын- ы+ эталоны?

– Матур әм өйкөмлө булыу өсөн кеше әр ва ыт ө7төндә эшләргә тейеш. Шул ва ытта ына ул эталон.

Зилиә Бәхтиева

Мауы ыуы : тормошта?

– ▫ емде төрлө я тан 7терергә тырышам. Аш- ыу ә ерләргә ә ә7мен. сән+әттә?

– йыр, бейе . спортта?

– волейбол, теннис. Йырсы булыу теләге асан тыу+ы?

– Әсәйем әйтә: «Тыу ас та сылтыратып «йырлап» ебәр е », – ти. Ул теләк ошо мәлдә ярал андыр а ул (көлә). И7 белгәндән алып гел йырлап йөрөйөм. Кешелә ниндәй сифаттар о шай?

– ▫ ендә тора белгән, тә әккәл, ма сатына ынтыл андар о ланыу тыу ыра. Ижады а я ындары ды , ту андары ды мөнәсәбәте, беренсе яр+амсы-кә әшселәре ?

49

– Ата-әсәйемә рәхмәт инде, улар мине дәртләндереп, кә әштәрен биреп тора. ]ине сә, бөгөн ниндәй Iөнәр «и шәбе»?

– Бар к еле де алып эшләгән өнәр «и шәбе». Тормош девизы ?

– Тура юлдан әм әр ва ыт тик ал а ынтылыр а. И ур аны …

– Я ы лы тан, я ын кешеләре де ю алтыу ан Хо ай а ла ын. Стиле ?

– Классик. И мө име – кейем и ә у айлы әм килешле бул ын. Сит илдәр+ә эшләп арар а тигән теләге бармы? БулIа – айIы илдә?

– Әлбиттә бар. Европа ил дәрендә эшләп арар инем. Я+мышты G+гәртеп буламы?

– Мине сә, я мышты гәртеп булмай. Тормошта е генә гәрә ала ы . «Тамаша» журналы у ыусыларына Зилиә Бәхтиеванан тәмле еләк бәлешене рецебы. Соданы лимон менән « ндерергә». 1 йоморт а, 3 ала шәкәр омо, 1 ап а май ы шыйы масса а әйләнгәнсе бол ар а. 2 стакан он ушып амыр ба7ыр а. {ур булма ан йәймә эшләргә. Еләк алып, ситтәрен упшы итеп ымтып духовка а уйыр а. 200-250 градуста, алтын ары а әйләнгәнсе 15-20 минут бешерергә. Шәкәр пудра ы менән би әргә. Ашы ы тәмле бул ын! З. Якупова ә ерләне.

«ТАМАША» №4 – 2010

Бейеү сәнғәте

Марат Yәлимханов

Бейеү – бәхет! т әрәктә ә ем атнашты. Сән әткә өйө аиләнән килгәндер. Шулай а рәтте матур төшөргәнгә к рә, рәссам булыуымды теләне. Әммә мин бейе се булыр а теләнем. Шу а к рә 1977 йылда мәктәпте тамамлау менән Стәрлетама а мә әни-аѓартыу училище ына юлландым. Атайым ай андыр Стәрлетама та артислы а у ыталар тигәнде ишетеп, мине документтар тапшырыр а алып китте. Шулай итеп, училище а у ыр а индем. Әммә ярты йыл у ы андан у , радионан Өфө баш орт дә ләт филармония ы Фәйзи _әскәров исемендәге ансамбль хореография буйынса студия а у ыусылар йыя тигән и ланды ишетеп, мин дә бәхетемде ынап арар а булдым. Өфөгә килеп имтихандар тапшыр ас, конкурстан у ышлы ына теп, Ф. _әскәров ансамбле студия ында у ый башланым. Классик бейе әр ән мине Астахова Валентина Васильевна, ә халы бейе әренән Николай Осипов исемле йәш белгес у ытты. Бер к ва ытта опера әм балет театрыны данлы лы бейе селәре лә килеп дәрестәр бирә тор айны. Мә7әлән, Шамил Тере олов, Хисбулла а ай Зөбәй уллин, уны атыны Фая Гәрәева, Фрат Әхмәтшин, Майя Та ирова ярат ан у ытыусыларым булды. Ике йыл ярым у ы андан у , бе е төрлө я а эшкә ебәр еләр. Дөрө7өрәге, имтихандар ва ытында СССР- ы төрлө бейе театр арынан бе е әренә эшкә алыр а килде. Мине әм та ы ике егетте Сәмәр әнд ала ына балет бейе се е итеп са ыр ылар. Сәмәр әнд опера әм балет театрында эшлә бик фә емле булды. Унда ы көслө балет бейе селәре менән эшләп ур мәктәп ттем.

Марат Kәлимханов. 2010 йыл

Баш орт дәGләт опера Iәм балет театры балетмейстеры, хореограф Марат 7әбделәхәт улы 7әлимханов менән Альмира Кәримова ә гәмәләшә

Бала саҡ хыялы – Бейе- о3та ы менән ә гәмәне: «Нисек бейе-се булып киттеѓеџ?» – тигән орау ан башла а , дөрө3 булыр.

– Мин бәләкәй ән бейергә яраттым. Мәктәптә у ы ан йылдарымда и ә был той о та ы ла ны ыра тын ы бирмәне. Башлан ыс кластар ан у район әгендә 1-се анлы Са ма ош урта мәктәбендә у ыным. Ауылым район әгенән ике са рым ына бул ас, дәрес бөтө менән й гереп өйгә айтып, тама туй ырам да, атай-әсәйгә яр ам итеп, йәнә район әгенә, бейе т әрәгенә ашы ам. Әсәйем матур, мо ло тауышлы. ▫ ешмәкәр «ТАМАША» №4 – 2010

Салауат Юлаевтың һеңлеһен күрҙем Ярты йыл эшләгәс, айтып өйләнеп, кәләшемде лә алып киттем. Бе е аиләгә йәшә өсөн я шы шарттар тыу ырылды. Эшем дә бик о шай ине. Ләкин улыбы тыу ас, ул аты сирләй башланы. Табиптар климатты алыштырыр а кәрәк, тигәс, өс йыл йәшәгәндән

50

Бейеү сәнғәте

у , Баш ортостан а айтыр а булды . Өфөлә мине опера әм балет театрына балет солисы итеп эшкә алдылар. Унда бәләкәй сольный партиялар а бейеп йөрөнөм. Театр а 7епны ынып ките е ел т гел. Етмә ә, баш алала аиләле кешегә йәшәргә урын табыуы ла атмарлы. Фатир ан-фатир а йөрөргә тура килде. Икенсе улым тыу ас, Салауат районы әгенә к сеп китергә булды . Малая а «Й р ән» бейе коллективына художество етәксе е булып эшкә урынлаштым. Бында ешмәкәр т әрәктәр менән дә эшләргә, фольклор ы өйрәнергә, урында ы халы ты бейе сән әте сер әренә төшөндөрөргә лә тура килде. Ул осор а, 1986 йылда, Фәтих Ихсанов ткәргән «Тальян гармун» фестиваленә Салауат Юлаевты Әлкә ауылында йәшә се бишенсе быуын е ле е Сания Сираеваны алып килдек. Ул ауылыны ешмәкәр ансамблендәге оло йәштәге инәй әр менән бергә а ас умы а уйнаны. Бөгөн хал ыбы ы был сән әте ю алып бара. Бик ирәк кенә ауылдар а а ас умы әм унда уйнау о7талары бар. Шулай матур ына йәшәп ят анда, мине йәнә Өфөгә эшкә са ыр ылар. Филармонияла ла, театр а ла профессиональ бейе селәргә ытлы ине. Йәштәр е армия а алып киткәндәр әм баш а сәбәптәр ә бул андыр. Бе гә Мә әниәт министрлы ыны дөйөм ята ынан б лмә лә биргәс, Өфөгә килергә љарар иттек. Тә ә Ф. _әскәров исемендәге ансамблдә лә, опера әм балет театрында ла бейенем. Әммә театр а эшлә к елемә я ын ине әм артабан тулы ынса шунда эшләргә булдым. Унда «Дон Кихот»та Санчо Пансо партия ын бейенем. Ә Дон Кихотты Альберт Вәлиев (ул бөгөн ха лы ялда, театр а эшләй) әм Марат Кәримов (бөгөнгө көндә хореография училище ында халы бейе әрен уйыусы педагог) баш ар ы. «А ош к ле» («Лебединое озеро»), «К к Дунай» («Голубой Дунай»), «Сы рау торна» («Журавлиная песня» әм баш а спектаклдәр ә сольный партиялар а бейенем. Бейе сән әте сик е талаптар уй ан ауыр хе мәт. Әммә тормош юлын я ынан те мөмкинлеге бирел ә, ис икеләне е емде ярат ан ошо өнәремде айлар инем. Был ха та к п уйланам әм әр са тегендә-бында йөрөмәй, бер урында ына эшләгән булыр инем, тигән фекергә киләм. Сөнки бейе сене сәхнәлә эшлә мере ы7 а ына. Кеше ул өнәр е айла ан икән, ун-ун биш йыл эсендә

тулы ынса өнәренә то ро алып, тейешле бейеклектәр е яулап өлгөрөргә тейеш. Ә мин ике бала ата ы булара , аиләмә йәшә шарттары булдырыр а бурыслы инем. Әлбиттә, ярат ан эш менән ә ерле аилә ара ында и мө имен айлар а тура килде. Шулай а ю ары сән әткә өйө к елде т рендә йөрөнө. ?ай а ына эшлә әм дә, 7ештән әм камиллы тан ситләшмәнем.

Юғары сәнғәтте яраттым – Яратып баш ар ан бейе- әреге булдымы?

– Ижад эше кешене к ел торошо менән бәйле. Әгәр эше ә ерле, ярата ы икән, тимәк е баш ар ан әр бер бейе я ын. Мин халы бейе әрен дә, классиканы ла бер әй я ын к рәм.

– Балет әм классика халы бейе- әренән бөтөнләй айырыла. Улар ы бер әй к-реп яратыу мөмкин дә т-гелдер?

– Бер я тан е тулы ынса ха лы, сөнки, ысынлап та, та а классик өлгөнө халы бейе е менән ушыу әм бутау мөмкин т гел. Классика – театр а, ю ары мә әниәткә хе мәт итә. Халы бейе әре менән бергә фольклор ә7әр әре лә бар. Сән әтте был төрөн ябай тамашасы тан ы к рә. Шулай а классик ә7әр әр ә лә фольклор элементтары са ылыш таба. Әйтәйек, халы бейе әрен уй ан са та классик өлгөләр е «әлифба» итеп фай аланабы .

– <ы ылмалылы , пластик хәрәкәттәр е к- у ында тота ы ы мы?

– Эйе. Та ы ла улдар ы хәрәкәте, башты боролошо, образдар, мимика – былар ы бары ын да берләштере , алтын урталы ты тотоу мө им. Тамашасы улар ы асылына әллә ни и тибар а бирмәй. Төптәнерәк уйла а , ми ә, классик образдар ө7төндә к п эшләгән кешегә, әлбиттә, классика я ын. Бында, эште театр а бәйле булыуы ла ә әмиәткә эйә. Сөнки театр а образ ы бейе мөмкин дә т гел. Ана шул образлы эш к елгә я ын әм ә ерле.

– <е филармония эргә ендәге хореография буйынса ал ан белемеге ән тыш, та ы ла ниндәй у ыу йортон тамамланы ы ?

– И төп белем тәжрибә аша килә, әлбиттә. Мине юлымда Сәмәркәнд ала ында ы, Өфөләге балет театрында эшлә , унда ы балет о7талары менән аралашыу әм улар ы

51

«ТАМАША» №4 – 2010

Бейеү сәнғәте

– Балет артисыны сәхнәлә бейе мере о он т гел. Сөнки йәш ө7тәлгән айын кешене физик я тан форма ы бо ола, ы ылмалылы ы кәмей, ая тары ы лай. Ә ы ылмалылы булма а, балет бейе мөмкин дә т гел. Сәхнәгә яра ы лан ас инде у ытыу эшенә тотона ы .

– Ая тары ат ан, ы ылмалылы ы бөткән педагог - ене у ыусыларына нимә өйрәтә ала у ?

– Педагог балет әм хореография өсөн кәрәк бул ан бөтә илемде лә өйрәтә ала. Сөнки уны тәжрибә е лә, белем хазина ы ла етерлек. Бе , у ытыусылар, тел менән дә я шы итеп, профессиональ кимәлдә а латыр а әләтлебе .

– <е е - еге е у ыусылары ы бармы?

– Мин ебе е театр а артистар менән эшләйем. Ул профессиональ телдә, «драм па» (dram-pas) тип атала. Йә ни икенсе төрлө, операла ы к п балетлы труппа тип йөрөтөлә. Ә бе е төркөмдө художество етәксе е, балетмейстер Олег Радькин.

– Ул төркөмдә ниндәй у ыу йортон тамамлаусылар шө өлләнә?

– Пермь, Өфө, Санкт-Петербург хореография училище ын тамамла ан профессиональ балет артистары шө өлләнә. Мин улар ы уйыусы балетмейстеры. Йыш ына дәрестәр ә бирәм. Сөнки балет артисы даими рә ештә классик бейе дәрестәрендә шө өлләнергә тейеш. Бе е телдә ул экзерсис, йә ни бейе ә к некмәләр система ы тип атала. Ябай итеп әйткәндә, артист ене тәнен, ая тарын, улдарын станок артында бейе гә ә ерләй. И тә ә артист тәнен йылыта, у ынан станок артында тороп төрлө хәрәкәттәр я ай, артабан кө гө алдына ба7ып к некмәләр баш ара, у ынан бәләкәй, уртаса әм ур икере әр я ай. Шулай итеп, балет артисы ене тәнен, бөтә төр мускулдарын сәхнәлә сы ыш я ар а ә ерләй.

эштәрен к ре е ур әм мәртәбәле мәктәп ул. Әммә мин хореография белеме менән генә сикләнмәнем. Мәскә ә Луначарский исемендәге ГИТИС-ты тамамлап, балетмейстер, педагог өнәренә эйә булдым.

– Остаздары ы кемдәр?

– Остазым итеп, и тә ге план а, әлбиттә, республикабы а ына т гел, донъя к ләмендә дан а ан ан шәхес, балет о7та ы Рудольф Нуриевты уйыр инем. Бе е театр ы и алдын ы, ю ары планкалы балет артисы Радик Зарипов та өлгө булып тор о, ул бик белемле, ю ары бейе техника ына эйә әләтле белгес булды. Әммә уны Санкт-Петербург а балет театрына эшкә са ыр ылар әм ул аилә е менән к сеп китте. Мин йәш са та балет театрында ни әлер төп солистар к п булманы. Бөгөн, әлбиттә, хәл я шы я а гәр е. Сөнки ебе е хореография училище ында я шы белгестәр ә ерләнә әм балет театры тулы ынса хореографтар менән тәьмин ителә.

– Балет артисыны сәхнә -мере ы3 а тинеге . Шулай бул ас, е е к- елдә бөгөн ниндәй ер образ тыу ырыу тигән хыялдар, өмөттәр ю мы?

«Нәҡи» операһы хаҡында – Балет постановкалары нисек уйыла?

– Әйтәйек, драманы сценарий, әр яр амында уй алар, балет өсөн либретто я ыла. Либретто а арап хореография алына. Бында әр төрлө бейе хәрәкәттәре аша әйтелә. Әйткәндәй, хореография – бейейем, я ам (пляшу-пишу) тигәнде а лата.

Марат Kәлимханов (2 йәш) а а ы Фәнил әм әсә е эргә ендә. 1962 йыл «ТАМАША» №4 – 2010

52

Бейеү сәнғәте

Ф. Kәскәров исемендәге бейе- ансамблене хореография студия ы төркөмө. Ултыралар ( улдан у а): Г-зәл Аллаярова-Мамина, Николай Иванович Осипов – халы бейе- әре у ытыусы ы, Майя Афзаловна Та ирова – классик бейе- әр у ытыусы ы, Милә Зинова – концертмейстер, Фрат Нәбиевич Әхмәтшин – характерлы бейе- әр у ытыусы ы, Рәфисә Мозафарова . Икенсе рәт ( улдан у а): Зилә Мөхисламова, Фәниә Нур әлиева-Амантаева, Марат Kәлимханов, Рәмилә Абдрахманова, Светлана Коришкова-Kәбитова. Өсөнсө рәт ( улдан у а): Рафаэль Амантаев, Альмира Ситди ова-Шәрәфетдинова, Хәлил Ишбир ин, Роза Әбдиева, Рөстәм И рисов. Д-ртенсе рәт ( улдан у а): Нияз Байегетов, Ильмира Хузина-Әбделмәнова , Фәнис Әбделмәнов, Римма Бакирова, Марат Әсә уллин. 1978 йыл

– Афишалар а к- ал а , Салауат Низаметдиновты «Нә и» опера ында балетмейстеры Марат Kәлимханов, Олег Радькин тип я ыл ан. Операла балетмейстер ни ә кәрәк?

– Операла ла, драма спектаклдәрендә лә, балетмейстер йәки хореографты булыуы мө им. Сөнки ул йырсыны йәки артисты сәхнәлә дөрө7 хәрәкәт итергә өйрәтә. «Нә и» опера ында абантуй, халы ты к ел асыу сәхнәләрен опера солистары менән генә к р әтеп булмай. Yабантуй ы сәхнәлә к р әте өсөн (көрәш, у тан атыу, уйын, йыр, бейе бара) балет артистары индерелә. Шулай у , мә7әлән, тау ар йәки тәби әт фонында хор, капелла йырлап тор анда оштар бейе ен, сәскә йыйыусы ы ар йәки икенсе төрлө лирик хореографик композиция менән балет артистары сәхнәгә килеп

сы а, тамаша та ы ла к ркәмерәк тө7 ала.

– «День рождения кота Леопольда» («Леопольд исемле бесәй е тыу ан көнө») спектакле бәләкәй залда бара. <е е театр а балалар өсөн сәхнә ә3әр әре йыш уйыламы?

– Театрыбы балалар өсөн йыл әйләнә енә өс-д рт спектакль ә ерләй. Әлбиттә, ул сәхнә ә7әр әрен бәләкәй залда к р әтәбе . Сөнки репертуар а ы ә7әр әр е к п өлөшөн кесе залда уйып булмай тор ан ур сәхнә ә7әр әре тәшкил итә. «День рождения кота Леопольда» исемле спектаклдә к п артистар атнашмай. Жанры я ынан ул мюзикл. Бында солистар әре к йырлай ар а, өйләй әр ә, бейей әр ә. Әлбиттә, ошондай мюзиклдар уйыуы е ел т гел. Балалар өсөн спектаклдәр ә ерлә икеләтә яуаплылы талап итә. Балалар ы алдап булмай. Улар ы тамаша залында сә әт

53

«ТАМАША» №4 – 2010

Бейеү сәнғәте

– Шөкөр. Өлгөрәм. Эштән бәхетем бар. Ярат ан эш – е бәхет!

– Ниндәй спектаклдәр е балетмейстеры булды ы ?

– Стәрлетама драма театрында Н. И7әнбәтте «Yижрәт» (реж. Ә. Әхмә уллин), К. А башевты «Ут к ршеләр» (реж. Ф. Бәкер), «Нур» татар драма театрында В. Сә улланы «Солтанмы мин, олтанмы?» (реж. М. Хәлид), Ф. Бигашевты «Ябала боролошонда» (реж. Ә. ?асимов), ?урса театрында З. Биишеваны «Мөхәббәт әм нәфрәт» (реж. Г. Вәлитова) әм баш а спектаклдәр ә хореограф булып сы ыш я аным.

– Ишетеп беле-емсә, е Стәрлетама та бейе- театры ас ан ы ы . Ошо ха та ла өйләп китеге әле.

– 1992 йылда Хәлил Ишбир ин менән бергәләп Стәрлетама рус драма театры база ында бейе театр ойоштор о . Торабара ул төркөм «САММИ» мә әни-театраль берекмә итеп гәртелде. Республикала ул и тә ге бейе театры ине. Әйткәндәй, эш кенәгәмдә вазифам, ю ары категориялы балет бейе се е, тип я ыл ан. Шул у осор а Стәрлетама мә әниәт техникумында классик бейе әр буйынса хореография дәрестәрен у ыттым. Ә 1996 йылда Стәрлетама дә ләт филармония ы асылды әм мине балетмейстер итеп эшкә са ыр ылар. Унда «Хореографик миниатюралар» исемле балет труппа ын ойоштор ом. Д рт пар бейе се әм Римма Бакирова-_әлиева менән мин төп солистар булды . Тап шул осор а Фәдис _әниев филармония а эшкә килде әм бе тә геләр ән булып уны менән бергә «Бе ә байрам, бе ә туй» тигән ур шоу-программа эшләнек. Уны о а йылдар тамашасы яратып араны. Йәнә, Венер Камалов менән дә шоу-программа тө өп, республика әм Рәсәй алалары буйлап гастролдәр ә йөрөнөк. Ул заманда бындай концерттар ы и тә геләр ән булып бе ойоштор о .

Баш орт халы бейе-е «Ду3лыљ». Римма Бакирова-Ѓәниева ћәм Марат Ѓәлимханов. 1996 йыл

ярым ә рәтеп ултырта белергә кәрәк. Шу а к рә лә балалар психика ына ярашлы конкрет әм те әл ә7әр әр булыр а тейеш. Декорациянан алып артистар ы тауышына, әр е ба7ымына тиклем. Yәм артист менән тамашасы ара ында даими бәйләнеш булыуы зарур.

– Йырсылар ы дөрө3 итеп бейергә, хәрәкәт итергә өйрәте- балетмейстер елкә ендәме? Улар ы ла станок артында шө өлләнергә мәжб-р итә еге ме?

– Әлбиттә. Әммә вокалистар ы, актер ар ы станок артына ба7тырып булмай. Сөнки станок артында бары тик профессионалдар ына шө өлләнә ала. Улар ниндәй хәрәкәттәр эшләргә кәрәклекте белә. Ә йырсылар менән шө өлләне е эште урта ынан, йә ни ая тар ы, улдар ы, тубы тар ы, башты, мускулдар ы я ылдырыу ан башлайым. Шунан артистар эстрада көйөнә мин к р әткән төрлө хәрәкәттәр е эшләй-эшләй, әре лә и мә7тән сәхнә ә7әренә кәрәк бул ан ынланышты ороп уя.

– <е е республиканы театр ары төрлө спектаклдәргә балетмейстер, хореограф итеп са ырып торалар. Бары ына ла нисек өлгөрә еге ? «ТАМАША» №4 – 2010

«Ҡоҙаса» музыкаль комедияһы – Бөгөн опера әм балет театрында ниндәй эштәр менән янып йөрөй өгө ?

– За ир Исмә илевты «?о аса» музыкаль комедия ын эшләйбе . Элек ул спектакль бе ә уйыл айны. Режиссеры Риф әт

54

Бейеү сәнғәте

Вәлиуллин булды. Мә әф р Хисмәтуллин (Яппар), Салауат Закиров (Ильяс), Нәзир Әбдиев (Басыр), Нажиә Аллаярова (Наза), Марат Хисмәтуллин (Мулла) менән бергә мин дә бейе сәхнәләрендә атнаш айным. Ул заманында бик матур, шаулап-гөрләп бар ан, милли колорит менән у арыл ан, «шәп» музыкаль комедия булды. Сәхнәлә лә о а бар ы, тамашасы ла йылы абул итте уны. Yу ы йылдар а театрыбы а шундай матур, милли комедия кәрәк. Халы та көтә. Мин о а ына уйланып йөрөнөм әм Марат Хисмәтуллин менән осраш ас, емде фекер әрем менән урта лаштым. Әмәлгә ал андай, ул да мине ыма уй ар менән йәшәп ята икән. Етәкселәр ә бе е менән фекер әш булып сы ты. Театрыбы а бынамын тигән матур тауышлы вокалистарыбы бар. Мә7әлән, Әлим ?әй мов, Ил ам Вәлиевтар ы тауышын ты лаѓы ына килеп тора. Я ыра ына «Мөхәббәт уты» («Любовный напиток») опера ында Әлим ?әй мов әм Ил ам Вәлиев төп партияны йырланы.

– Әлим әй-мов эстрада йырсы ы ла ба а?

– Элек эстрада йырсы ы булара белә инек. Бөгөн и ә опера театрына эшкә килде. Уны тауыш тембры бик матур. Камерный йыр ар ы о7та баш ара. Бигерәк тә итальян ә7әр әрен я шы йырлай. «?о аса» комедия ын бе июндә тапшыр ык әм миџгелде я ы премьера менән асыр а уйлайбы . Комедияны баш арыусылар составы ла я ы. ?ай ы бер музыкаль әйбер әр е лә, декорация ын да, кейемдәрен дә өр-я ынан эшләнек. «?о аса» спектаклене рәссамы – Риф әт Ары7ланов, дирижер әм музыкаль етәксе е – Марат Әхмәтзарипов, режиссеры – Марат Хисмәтуллин, балетмейстеры – Марат _әлимханов. Бөгөн спектакль сәхнәгә сы ыр а ә ер.

Kәлимхановтар аилә е. 2010 йыл

йырлай ар, атайым мер буйы балта о7та ы булып эшләне. Әсәйем колхозда эшләне. И өлкән а айым Фәнил, унан у мин, Асия е лем (ул аилә е менән ?ырымда Евпаторияла йәшәй), Флорид устым, Фә им устым. Ике устым Са ма ошта йәшәй, әсәйемде арай ар. ?атыным Рәмзиә менән ике ул 7тер ек, шөкөр, матур, татыу итеп йәшәп ятабы . Рәмзиә Салауат районы ы ы. Ул ошо аса телевидениела оператор, режиссер булып эшләне. Оло улым Владислав БДУ-ны журналистика факультетын тамамланы, кесе улым Станислав мине юлымды дауам итте. Хореография училище ын тамамла ас, алты йылдан ашыу Ф. _әскәров исемендәге бейе ансамблендә эшләне, я шы артист, солист булып китте. Өйләнде әм атыны Айгөл менән бына ике йыл Канаданы Ванкувер ала ында йәшәй. Унда халы ансамблендә, академбалетта бейей, балалар төркөмдәре менән дә эшләй.

– Матур йөкмәткеле, ихлас ә гәмәге өсөн рәхмәт. <е гә и3әнлек- аулы , ижади у ыштар теләйем.

– Рәхмәт.

Тыуған ауылым, яҡындарым...

– <е Са ма ош районы егете. ^ еге е тыу ан ауылы ы , атай-әсәйеге , ту андары ы , аиләге менән таныштырып китеге әле.

– Атайымды исеме _әбделәхәт _илемдар улы, әсәйем Ма инур Шакирйән ы ы. Бе аиләлә биш бала – д рт малай әм бер ы 7тек. Атайым да, әсәйем дә матур итеп

55

«ТАМАША» №4 – 2010

Үҙешмәкәр түңәрәк

Гүзәл ҡыҙҙар, гүзәл йырҙар… Салауат алаIыны «ИлIам шишмәIе» таланттары ха ында бер нисә ћўџ. «Алмаз» мә әниәт арайыны «Ил ам шишмә е» халы эстрада фольклор ансамблен Са лауат ала ыны орурлы ы тип, шик ләнмәй әйтергә мөмкин. Башљортостан мә әниәт әм милли сәйәсәт министрлы ынан бер-нисә Рәхмәт хаты, «Аш а ар та дары» төбәк-ара конкурсы лауреаты, «Е е салюты» республика фестивалене I дәрәжә дипломы, «Халы тар йондо ло о» фестивалене II дәрәжә дипломы әм баш а наградалар би әй был коллектив хе мәтен. Дәртле, йыр-мо а аши Ми сара Ми лебай ы ы Романова 1992 йылда е ке ек фекер әштәренән йыр ансамбле ойоштора. Халы таланттарын берләштергән йәш коллектив байрамдар а, ала масштабында ткәрелгән төрлө саралар а сы ыш я ай башлай. К п тә тмәй ул «халы эстрада фольклор ансамбле» булып китә. Ил ам, дәрт таратыусылар матур исем дә уйлап табалар – «Ил ам шишмә е»!

– Бе ә 16 йәштән алып 65 йәшкә тиклем ике ти7тә кеше

шө өлләнә, – ти коллективты художество етәксе е Ми сара Ми лебай ы ы Романова. – Зәйт нә Ибра имова, Эльвира Ас арова, Фәнис Саџритдинов, Рима Шамбазова – ансамблде ветерандары ти ә дә була. Ә Зәйт нә Кашапова, Гөлшат Ир әлина, Айназ Ахунов улар я ы килгән таланттарыбы … «Ил ам шишмә е»ндә йырмо а аши төрлө өнәр кешеләре йыйыл ан: бейе се, думбыра сирткән, урай а ы ыр ан Илнур _әйнуллин, мә7әлән, музыкаль училищела у ый; Айназ Ахунов – студент – Татарстанда йыр буйынса II дәрәжәле диплом яула ан; Эльвира Ас арова – Республика конкурсында гармунда уйнап Гранпри ал ан; Фәнис Садрытдинов – плотник, Зәйт нә Кашапова – хужабикә, Рима Шамбазова әм Зәйт нә Ибра имова ха лы ялда. Ансамбль орурлы ына әйләнгән Эльвира Ас арова е генә ни тора: йыш ына «гармунсы егет» роленә инеп төрлө көлкөлө кәмит ороуы, айырыуса, тамашасылар к еленә хуш килә. Уны әр сы ышын ул сабып аршылай ар әм ал ышлап о аталар. Репертуар арында йыр, бейе , халы музыка оралдарында уй-

«Ил ам шишмә е» халы эстрада фольклор ансамбле етәксе е «ТАМАША» №4 – 2010

56

Ми сара Ми лебай ы ы Романова

нау, ши ыр ар, скетчтар, монологтар бул ан коллектив алала ткән бер саранан да ситтә алмай – ?ар а бут а ы, Ура а, ?орбан әм баш а байрамдар а әрене матур сы ыштары менән халы ты шатландыра. Ул ына т гел ө7тәп концерттарын ойоштора. Коллектив етәксе е Ми сара Ми лебай ы ы Романова тура ында айырым әйтке килә. Композитор Нәзирә Иш олова ижад иткән йыр ар ы баш арып «Бер йырламай т мәнем» тигән диск сы ар ан. Әле Мәрйәм Кусмаева ши ырына Рәзилә Байгилдина я ан «?уш тирәкте бир ем б тәнгә», Наилә Әй пованы ши ырына я ан «Гармун мо о», Радик Мөхәмә иевты «Боло оу» әм баш а йыр ар ан икенсе диск ә ерләй. Ижады, дәрте менән Салауат ала ыны орурлы ына әйләнгән «Ил ам шишмә е» 2003 йылда «халы ансамбле» исемен яулай, ә 2009 йыл был ма таулы исемгә лайы булыуын айтанан ра7лай. Мо о кеше анат ы ош, ти халы әйтеме. «Ил ам шишмә е» халы эстрада фольклор ансамбле йыр-мо менән у ар ан са та Салауаттар анатлы ош ке ек ил амланып йәшәй. Илдар Шәрипов

Викторина

Сәнғәтте беләһегеҙме?

2. СССР- ы халы артисы Ары7лан Мөбәрәков.

3. Данлы лы композитор За ир Исмә илев. ?уйыусы ы – Ленинградты С.М. Киров исемендәге опера әм балет театры режиссеры Роман Тихомиров.

4. «Яугир ы ар» йырыны авторы – Фә зиә Рәхим олова, композиторы – _әзиз Дә ләтбир ин.

5. Баш ортостанды ат а ан ан сән әт эшмәкәре – Мария Елгаштина.

6. СССР- ы халы артисы Ары7лан Мөбәрәков.

7. Билдәле рәссам Урал Мөхәмәтшин.

8. Йырсы, актер Венер Камалов Миәкә районыны Ислам ол ауылында тыу ан.

9. Композитор За ир Исмә илев, я ыусы Тайфур Сә итов, ша ир Мостай Кәрим.

10. Баш ортостанды халы артисы Әхәт Уразмәтов.

Иғтибар, викторина! Хөрмәтле дуҫтар! Һорауҙарға яуаптар табып хаттар яҙып ебәреүегеҙгә бик шатландыҡ. Рәхмәт һеҙгә! Еңеүсене нисек билдәләүебеҙ менән танышһығыҙ: һәр дөрөҫ яуап өсөн ике мәрәй яҙыла. Хаты иң беренсе булып килгән кеше – өҫтәмә 1 мәрәй, икенсе кеше өҫтәмә 0,5 мәрәй ала. Шулай итеп, беренсе ярты йыллыҡтың еңеүселәрен атап үтәбеҙ.

I урынды ике уҡыусыбыҙ бүлеште: Аҡҡолова Ф., Ишембай ҡалаһы (38,5 мәрәй), Ғәлләмова Ф., Йылайыр районы, Матрай ауылы, (38,5 мәрәй) – фен менән бүләкләнәләр.

II урын – Фәхретдинов Ғ., Баймаҡ районы, Йылым ауылы, (36 мәрәй) – сәғәт менән бүләкләнә.

III урын – Мөхәмәтшина С., Балаҡатай районы Айҙаҡай ауылы, (34 мәрәй) – радиоплеер менән бүләкләнә.

Иғтибар! Өcөнсө тур! Сәнғәткә арналған викторинабыҙ да уам итә. Иҫегеҙгә төшөрәбеҙ: йыл аҙағын да һәр турҙағы мәрәйҙәр ҡушыласаҡ һәм дөйөм еңеүселәр билдәләнәсәк. Беренсе урынға – сәй сервизы, икенсе урынға – блендер, өсөнсөгә – үтек. Викториналағы һорауҙарға яуаптарҙы журналыбыҙҙың һуңғы йылдарҙа сыҡҡан һандарынан эҙләп таба алаһығыҙ.

Еңеүселәрҙе ҡотлайбыҙ! (Бүләктәрҙе үҙегеҙ йәки туғандарығыҙ аша өс ай эсендә редакцияға килеп алыуығыҙ һорала.)

«Тамаша» менән бергә ҡалығыҙ, дуҫтар!

Беренсе турҙың һорауҙарына яуаптарҙы бирәбеҙ:

Ә хәҙер III тур һорауҙарын тәҡдим итәбеҙ:

1. Билдәле рәссам, Рәсәй е әм Баш ортостанды ат а ан ан сән әт эшмәкәре Риф әт Ары7ланов.

1. «Йәләлетдин атай» спектаклене авторы әм уйыусы режиссерын ата ы .

2. Кем ул Әхмәт Лотфуллин?

57

«ТАМАША» №4 – 2010

Викторина

3. Өфө дә ләт сән әт академия ында эстрада б леге нисәнсе йылда асыла?

4. Драматург, я ыусы Суфиян Поварисовты «Туй к лдәге» исемле пьеса ы нисәнсе йылда әм ниндәй театр тарафынан сәхнәгә уйыла?

5. «Мин 7-8-се класта у ы ан са ымда у спектакль өсөн тә ге йыр арымды я ым. Мәктәбебе е тынлы оркестрында бөтә инструменттар а ла уйнар а өйрәндем. Киләсәктә емде композитор булса ымды белмәнем, әммә Алла ы Тә әлә мине шул

ю7ы та тәрбиәләгән, й нәлеш биргән», – ти ене ә гәмә ендә билдәле композитор. Кем ул?

6. Туймазы дә ләт татар драма театрыны баш режиссерын ата ы . Ул нисәнсе йылда тә әйенләнә?

7. Сибай дә ләт драма театры ене 79-сы ми гелен ниндәй автор ы ә7әре менән аса?

8. IV төрки телле театр ар ы «Ту анлы » халы -ара фестивалендә ай ы театр «И я шы спектакль» номинация ында е е се була?

9. Спектаклдән к ренеш. Театр, автор әм ә7әр е исеме?

10. Заманында ки популярлы яула ан төркөм. Исемен ата ы .

Айгөл Солтанова ә ерләне. «ТАМАША» №4 – 2010

58

Юбилейҙар Данил ХӘСӘНШИН

Композиторҙар союзына – 70 йыл 1940 йылды февралендә Баш ортостан АССР-ы Халы комиссар ары советыны 119- сы анлы арары ниге ендә Баш ортостан композитор арыны ижадын 7тере гә булышыу, яр ам ите өсөн ойоштороу бюро ы тө өлә. Рәйесе – Мөсәлим Вәлиев, а залары итеп Солтан _әбәши әм Мәс т Бәшировтар тә әйенләнә. Мин был я маларымда репрессия орбаны бул ан композитор Солтан _әбәши ха ында бәйән итергә теләйем. Ул хә ерге Татарстанды Бейектау районы Yолабаш ауылында указлы ахун Хәсән ата аилә ендә 1891 йылды 14 майында ете баланы икенсе е булып донъя а килә. Солтан _әбәши е тулы исеме Солтанәхмәт бине Хәсән ата бине Мөхәмәт бине _өбәй улла бине Кәлимулла _әбәшев. У ыуын ата ыны мә рәсә енән башлап, ?азанда ы «Мәхәмәдиә», Өфөләге «_әлиә» мә рәсәләрен, Өфө реаль (Уфимское реальное) училище ын тамамлай. Махсус профессиональ музыка белеме булма а ла, ул төрлө у ытыусылар ан музыка дәресе алып, музыка тарихын әм теория ын, гармония, рояль, думбыра, мандолинала уйнау о7талы ына өйрәнеп, ур белемле музыкант-композитор булып өлгөрә.

1932 йылда _әбәши е ата ы Өфө диниә назаратыны азыйы итеп айлан ас, аиләләре менән Өфөгә к сеп киләләр әм вафат бул ансы (8 инуар, 1942 йыл) Баш ортостанда йәшәй әр. Ул _. Әлмөхәмәтов әм В. Виногра-

довтар менән берлектә «Сания», «Эшсе» операларын я а. Шулай у фольклор экспедицияларына йөрөй. Спектаклдәргә я ан көй әр, фортепиано, камеравокал, камера-инструменталь ә7әр әре ижад итә. У ытыусылы эше, хор етәксе е, фольклорист ноталары менән 50 баш орт халы йырын я ып алыуы, А.С. Ключарев әм К.Й. Рәхимов менән «100 баш орт халы көйө» йыйынты ын ә ерлә е, 1938 йылда Х. Ибра имов, И. Салтыковтар менән башлан ыс синыф у ыусылары өсөн йыр дәрестәре программа ы ә ерлә әрен әйтеп те дөрө7 булыр. Уны мәш р «Кәк к» йырын Баш ортостанда тыуып 7кән Әлфиә Афзалова бөтә донъя а йырлап ишеттере е лә к птәребе гә билдәле. _әзиз Әлмөхәмәтов (1895 – 1938). Баш орт хал ыны беренсе халы артисы, профессиональ йыр сән әтенә ниге алыусылар ы бере е, мәш р композитор. Беренселәр ән булып «Сания», «Эшсе» операларын я ыу а атнаша әм сәхнәлә баш арыусылар ы да бере е ул була. Баш ортостанда профессиональ сән әтте 7тере , композитор ар ойошма ын булдырыу әм опера театрын, филармония асыу хыялы менән янып йәшәй. Ошо уй-теләктәр менән Мәскә консерватория ы янында Баш орт милли студия ы (курстары) ойоштороу а өлгәшә әм ошо студияла у ытыу өсөн талантлы йәштәр е айлап Мәскә гә о ата.

59

1938 йыл ы репрессия шау ы мы, ы аныс а аршы, _әзиз Әлмөхәмәтовты ла урап тмәй. Наха а рәнйетелеп, ул да ошо ауыр йылдар орбаны була. Бөгөнгө көндә уны ижади эшмәкәрлегенә а ылышлы архив материалдары бик а а лан ан, музыкаль ә7әр әре фәнни к лектән сы ып өйрәнелмәгән. Йыр ә7әр әре йырсылар ы шәхси архивынан ына табып алынды. «Сай алалар кәмәләр» йырын 1958 йылда композитор К.Й. Рәхимов йырсылар ан я ып ал ан, тауыш әм фортепиано өсөн эшкәрткән. Ә композитор Йә әт Фәйзи (1910 – 1973) «Халы гә әр әре» (?азан, 1971, 1987) тип атал ан йыр ар китабында (118-се ан) ба7тырып сы ар ан. А латма ендә ошондай юлдар бар: «Был йыр ы ми ә 1939 йылда Бөтә Союз йырсылары конкурсы лауреаты Наилә ханым Рәхмәтуллина тапшыр ы. Шул йылдар а ул уны бик яратып радио концерттарында йырлай ине. Y әрен е я ан: Ниндәй рәхәт ыу ө7тө, ниндәй тынлы ! Тик мин бо ам тынлы ты йыр ар йырлап. Т ә алмай к ел бер йырламай Сай ал анда кәмәләр. Көй ө авторы итеп _әзиз Әлмөхәмәтов и7әпләнә. Быны өлкән йәштәге музыкант, мандолинала әжәп о7та уйнаусы Исмә ил Yилалов (1897 – 1992) ра7ланы.

«ТАМАША» №4 – 2010

Йыр

Нур ДАУЫТОВ музыка9ы

Г4зәл YӘЛИЕВА 94 әре

Минең Өфөм 2. ?ит алар сигене тоташ ан йөйөндә, Д рт тараф юлдары у маш ан төйөндә. Д рт быуат буйына аршылап, о атып, Yәр изге уйлыны итеп, яратып. ?ушымта: 3. Өфөбө , ин илде бөтмә7лек ото ла, Нисәмә милләтте бер татыу йорто ла.

Yин хал ы яула ан азатлы ерлеге, Yин тормош әге, еребе кендеге. ?ушымта:

Нур Әсғәт улы Дауытов 1956 йылда Бәләбәй районы Пятилетка ҡасабаһында тыуған. Өфө дәү ләт сәнғәт институтын тамамлай. Рәсәй һәм Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. Ғ. Сәләм һәм Ф. Кәрим исемендәге премиялар лауреаты. Бик күп популяр йырҙар авторы. Опе ралар, симфоник оркестрҙар өсөн әҫәрҙәр һәм башҡа бихисап музыкаль эштәре менән билдәле. Өфө сәнғәт училищеһында, М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетында музыка бүлеге уҡытыусыһы, профессор, Башҡортостан Композиторҙар союзы ағзаһы.

«ТАМАША» №4 – 2010

60

Гүзәл Ғабдуллансан ҡыҙы Ғәлиева Учалы районы Иманғол ауылында тыуған. 1972 йыл да урта мәктәпте, 1978 йылда БДУ ның фило логия факультетын тамамлай. Хәҙерге көндә Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйы лышы – Ҡоролтайҙа тәржемәсе булып эшләй. Алты китап авторы. Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы.

Йыр

61

«ТАМАША» №4 – 2010

Йыр

«ТАМАША» №4 – 2010

62

Йыр

63

«ТАМАША» №4 – 2010

Һынлы сәнғәт

Уҡытыусыларымдан уңдым… Әсәйем бәләкәй ән рәт төшөрөргә ә ә7 бул ан. «Атанан к ргән – у юн ан, әсәнән к ргән – тун бескән» тигәндәй, мин дә был шө өлгә ылы тым. Мауы ыуым шул ә әр көслө бул ан амы, әллә әсәйемде ышанысын а лар а теләпме, Өфөнө Сипайлово би7тә ендә йәшә әм дә, Черниковкала ы рәт төшөрө гә махсуслаш ан мәктәпкә ыр этлектәр аша йөрөп у ыным. Әлбиттә, рәссам өнәренә бул ан әләтем бар икәненә к берәк әсәйем ышанды – мине төрлөсә дәртләндер е, к елем төшкәндә анат уй ы. Әле шуны әйтә алам, 7мер әргә өнәр айла анда, эргәлә ине а ла ан, әләте де к ргән өлкән ду7 булыуы тә лә мө им әм кәрәк икән. Әйтәйек, ынлы сән әт к елемде тарт а ла, уны ниндәй й нәлеше буйынса китеремде белмәнем: рәт төшөрө , а ас семәрлә , керамика менән шө өлләне – бөтә е лә ми ә о шай ине. _өм мән, у ытыусыларымдан у дым. Буласа өнәрем сер әренә ихлас әм эскер е өйрәттеләр. Мә7әлән, Өфө сән әт институтында Риф әт Вәкил улы Исрафилов менән Та _ мәр улы Еникеев. Ике е лә театр өлкә ендә махсус белемле әм ижадтары менән дан а ан ан шәхестәр. Тап улар ар а ында театр а аши булдым тиергә мөмкин. Остаздарымды аба тары бер асан да онотолмай. Йәшәй-йәшәй ябай асыш я аным: ба а , ен сән әткә ба ышла ан кешене ижад итергә өйрәтеп бул-

«ТАМАША» №4 – 2010

май, сөнки был өлкәлә у ыш а өлгәше е а и ә е, рецепты ю . Ләкин ундай шәхес, алдына уй ан ма саты менән ы ы ын а, ту тай белмәй бар а, я ылышып я ынан башла а – мотла , теләгенә ирешә ала. Алла биргән әләт кенә ә . Yәләт 7 ен өсөн эргә дә у ытыусы булыр а тейеш. Мин улар ан у дым. Рәссамды ижадын менән а латыуы ыйын. Мо айын, мөмкин дә т гелдер. Әйтәйек, спектакль сәхнә ен би ә , рәтлә (сценография) бер асан да бер алып а алынып барлы а килмәй. Yәр тамаша би ә ен талап итә. ▫ енсә «кейенә» әм рәссам башында енсә тыуа. Шу а ла, йыш ына режиссер идея ын тормош а ашыр ан са та рәссам автор аш булып та китә. Сөнки, әйбәт спектакль режиссер фекерен сәхнәгә сы арыу сара ы ына т гел, ә заман технология ын уллан ан, матур мо менән у арыл ан, төрлө актер мәктәбе са ылдырыл ан дөйөм бер эш ул. Бындай са та бөтә е лә бер ма сат менән йәшәй әм ижад итә. Я ылышма ам, был алым хә ер сәхнә сиктәренән сы ып тормошто баш а өлкәләренә лә таралды. Мине өсөн әр спектакль тә ә тап-та а а а ы . Ижад эше әр са ябайлы тан башланып – бөйөк әм мә гелек мәсьәләләр е хәл ите гә барып төртөлә. Бе е театр а рәссамдар а иркенләп эшлә , фантазияны бойом а ашырыу өсөн бөтә шарттар бар. Эшләйем, ижад итәм тигән кешегә сиклә

64

Альберт Нестеров.

2006 йыл

ю . Әйтәйек, мин спектаклде сценографы, костюмдар буйынса рәссам, я тыртыу буйынса белгес, реклама продукцияларыны дизайнеры. Салауат баш орт дә ләт драма театрында эшләгән осор а, и и7тә ал ан эшем тип «Ай тотол ан төндә» спектаклелер, тип уйлайым. Сөнки, был спектакль уя башлама7 элек к елемдә тыу айны. Шу а, уны уйыр а бул ас, бөтә донъямды онотоп ижад а сумдым. Театр – мө жизә донъя ы ул. Тере организм ке ек ә әле тыу ан, бөгөн бар әм киләсәктә лә йәшәйәсәк. Ә бе – ижад кешеләре – у а йәм бире се әм йән өрө се. Салауат баш орт дә-ләт драма театрыны баш рәссамы Альберт Нестеров.