Dagleg leiar Katharina Sparstad gjekk gjennom ei lang rekkje arbeidsfelt der den nyvunne Unesco-statusen kan koma til nytte.
døropnar for samarbeid med fjellområde i andre land. Det ligg også no til rette for at at andre miljø utanfor sjølve seterdrifta kan forplikta seg på andre måtar enn før: Seterdrifta kan stå sterkare der det oppstår interessekonfliktar (til dømes beiting ved hytteområde), politikarane kan kjenna seg forplikta til å ta større ansvar for seterdrifta, noko som til dømes kunne gje seg utslag i jordbruksoppgjeret
Vidare kunne seterdrifta i større grad vera tilbodesett i offentleg plan- og utviklingsarbeid, altså i kommunal og anna offentleg planleggjing. Vidare kan ein sjå for
Det er utarbeidd nytt informasjons-materiell for å gjera kjent Unesco-statusen
seg at reiselivet vil ta meir omsyn til seterdrifta når det gjeld reiseliv i utmark og seterområde.
Katharina Sparstad tok for seg ei lang rekkje oppgåver som organisasjonen Norsk seterkultur arbeider med for å fremja seterkulturen, både innanfor politikk, rekruttering, næringsdrift og ymse former for samarbeid Her kan ein særleg trekkja fram arbeidet med den nye nettsida «tilseters no», som er retta mot born og unge og inneheld opplæring i seterkulturen.
Organisasjonen har også oppdatert seterrettleiaren, som gjev råd og tips for seterdrift, også for den som skal
starta opp med ny seterdrift (nettside: seterrettleiaren.no).
Her kan også nemnast planlagt dialog med reiselivet gjennom «Visit Norway», og eit framtidig kart over setrar som tek mot gjester, både i Noreg og Sverige Samarbeid med Sverige var elles sentralt i å oppnå liste-plasseringa, og samarbeidet held fram
Representantar frå Förbundet svensk fäbodkultur och utmarksbruk var til stades under fagsamlinga på Geilo, og det vart rydda tid til eit eige møte der dei to organisasjonane drøfta framtidig samarbeid (sjå eiga sak om dette).
Setersmøret har i mange år vore blant dei viktigaste produkta frå stølen, og også noko som kunne omsetjast i kontantar i eldre tid. Som kjent fekk setersmøret eit vern som «tradisjonelt særpreg» for nokre år sidan, og skal du selja noko under namnet «setersmør» i dag, skal det faktisk vera laga på ei seter
Forskrifta om setersmør stiller ei rekkje krav, mellom anna til bruk av utmarksbeite, til at ein skal separera spenevarmt og til syrninga
Det er nokre tydelege skilnader mellom setersmøret og det mange i dag vil kalla «vanleg» smør. Dels byggjer det på kjensler –setersmøret er eit ekte naturprodukt, det tek vare på kulturarven og det er «gult og mjukt og deilig», som Ragnhild Nordbø sa
Elles kan ein peika på nokre skilnader som gjeld helse –setersmøret, som er frå utmarks- og fjellbeite, har andre feittsyrer, det har meir betakaroten og E-vitamin, og det er upasteurisert. Teknologisk skil det seg ut på den måten at det er mjukare (også på grunn av annleis feittsyrer), det er meir smørjemjukt enn vintersmør, men det harsknar også fortare
setra
Korleis går ein så fram? Som mjølkemat elles: start med ku med friskt og reint jur! Eventuelt geit Når mjølka så er ute, er regelen i setersmør-forskrifta at ein skal separera spenevarmt. Altså ikkje varma opp att mjølka og separera seinare. Syrninga kan ein gjera på to måtar, anten rett i fløyten (til dømes Flora Danica-kultur), eller ein kan dyrka fram ei surmjølk og syrna med denne
Når ein brukar ein kultur som lagar mykje aroma, og syrnar ved låg temperatur, får ein meir aroma i rømmen Høveleg kan vera 24 timar syrning ved 18 grader celsius Ein bør så stogga syrninga før det vert surare enn pH 4,7, for då vil noko av aromastoffa gå tapt att Difor må det vera kaldt, så ikkje syrninga går for fort
Ein får også mest smør av rømmen dersom han er gjennomkald. Dette kan vera vanskeleg på setrar utan straum, men er ein heldig kan ein bruka ein kald bekk. Det er difor lurt å kinna i eit kaldt rom, etter som sjølve kinninga varmar opp smøret
Hanne Sickel, biolog frå Nibio (Norsk institutt for bioøkonomi), har forska mykje på kvalitetane ved fjellbeite Doktorgraden sin tok ho på plantesamfunnet i Havsdalen ved Geilo – som høveleg nok var rett utanfor glasa under Norsk seterkultur si fagsamling i midten av mars.
Hanne Sickel sette innlegget sitt på fagsamlinga i perspektiv ved å peika på uroa i verda og den låge norske sjølvforsyninga av mat – snaut 50 prosent Noreg har som kjent berre tre prosent dyrka mark, men heile 45 prosent av landet er godt beite
Utmark ogbeite
Og her kunne ein ha mykje meir dyr på beite enn i dag – arealet er nok til 9,5 millionar saue-einingar, over tre gongar meir enn det som beitar i dag. Dette vil seia at fjelllandbruket kan vera med på auka norsk sjølvforsyning, utan at det går ut over miljøet Men er det berekraftig å eta mjølk og kjøt? Ja, når ein bur i Noreg, meinte Hanne Sickel
Mange av punkta i den vedtekne arbeidsplanen for 2025 er difor tenkte som ei oppfylgjing av innskrivinga på Unesco-lista:
Nettsida tilseters.no er lansert og skal vera eit verkemiddel for å gje born og unge innsikt i seterkulturen Å ferdigstilla denne nettsida er eit punkt på årsplanen Vidare å søkja samarbeid med nærståande organisasjonar, både med seter-kollegaer i Sverige og Norsk Gardsost i Noreg Det er også tanken å få laga eit samla kart over seterbrukarar i Noreg og Sverige. Vidare er det plan om nye seterkurs på Olestølen i Valdres, eit tiltak som har vore populært dei siste åra.
I september skal det vera Unescomarkering på Dyrsku’n i Telemark, der setersmøret skal stå i sentrum Og i same tankegang er det no planen å finna nye seterprodukt som kan oppnå vern for tradisjonelt særpreg, på same vis som smøret
Punktet om å innføra ein «nasjonal seterdag» førte til nokre kommentarar frå salen. Alle var positive til tiltaket, men det var ulike syn på om det burde vera same dagen over alt eller om ein kunne markera på ulike dagar –landet er stort, og alle flyttar jo ikkje på setra samstundes
Fleire av tiltaka på årsplanen for 2025 er alt godt i gang – til dømes
var sjølve fagsamlinga saman med Norsk Gar avpunkta på årsplanen nytt marknadsføringsm alt på plass – brosjyrar banner Vidare ligg det vedlikehalda seterrettle nett er oppdatert, dessu fram samarbeid om uli forskingsprosjekt (mel Skigardsdele, eit fjellbe regi av Nibio og eit int prosjekt om kvinne-på forvaltning av utmarks
Årsplanen var såpass i kasserar Svein Løken t for at årsmøtet og styr diskutera litt nærare kv organisasjonen skal dr er ikkje nok folk eller p
Tekst og foto: Øystein Skjæveland
Reiselivpålandbruketsine
premiss
Instagram-suksess kan føra til overforbruk av reisemål.
Tekst og foto: Øystein Skjæveland
Kari Randen frå «Fjellnettverket» kunne dela av eigne røynsler med reiselivet i innlegget sitt på fagsamlinga på Geilo Emnet hennar var koplinga mellom seterdrift og reiseliv, og her slo Randen fast at dette må vera på landbruket sine premiss Ho dreiv sjølv med geit og støl i nokre år, og det skjedde ofte at dei måtte gå og leita etter dyra når turistar hadde vore innom stølen og fått geitene til å fylgja etter seg. -Folk ser på geitestølen som gratis moropark og barnevakt, sa ho.
Ei meir opplyftande tilnærming var prosjektet «Mat og opplevingar i fjellet», henta frå ein NIBIOrapport frå 2023 Her tek ein mellom anna inspirasjon frå det færøyske opplegget «Heimablidni», som på norsk har fått namnet «Bondens bord» Det går ut på at verten, altså bonden, ber folk heim til seg og serverer mat – mot betaling Det skal vera enkelt , og råd å gjennomføra innanfor dei rammene ein har, sa Randen.
Ho åtvara elles mot overforbruk i reiselivet. Men det er vanskeleg å styra – reisemål kan til dømes få ein rask popularitets-oppsving dersom dei slår gjennom på instagram.
-Kanhenda ein bør sjå etter anna enn volum, både i reiselivet og i landbruket, sa Kari Randen
Nyttstyre
Norsk seterkultur har fått nytt styre, men det er ikkje så store endringar.
Tekst og foto: Øystein Skjæveland
Ny styremedlem er Lena Lisjordet frå Valdres, som kjem inn i staden for Roy Leirvik, som går ut av styret Lena driv mjølkeproduksjon og seter i Valdres, og står bak ein årleg seterfestival på Vaset
Elles held Siv Beate Eggen fram som leiar i laget
Styret ser no slik ut:
- Siv Beate Eggen, leiar
- Knut Ola Storbråten
- Lena Lisjordet
- Marianne Lunåsmo
- Kari Sofie Asmyhr Østen (vald av Tine)
Som vara er valde Nils Magne Gjengedal, Gloppen (ny), Olav Huso, Hemsedal (attval) og Inga Iversen Aasen, Vingelen (attval)
Årsmøtet var på Geilo tysdag 18 mars, i samband med fagsamling saman med Norsk Gardsost Marianne Lunåsmo var ikkje til stades då biletet vart teke
Kari Randen frå «Fjellnettverket».
Frå venstre: Lena Lisjordet, Siv Beate Eggen, Kari Sofie Asmyhr Østen, Knut Ola Storbråten.
Og årets vinnar treffer godt opptil fleire av desse kriteria Olestølen i Vestre Slidre i Valdres hadde ikkje vore i bruk sidan omlag 1970-talet, men prisvinnaren fekk rydda kulturlandskap og ordna gjerde og bygningar, og i 2007 kom både geiter og budeie attende til stølen.
Norsk seterkultur
Der produserer dei no både ostar, spekepølse og skinn, og drifta er eit godt døme på verdiskaping og berekraftig matproduksjon på lokale ressursar Frå 2012 har stølen teke mot gjester, og etter kvart har det kome til både stølskurs og praktikantar.
Slik fører budeia på framifrå vis vidare seterkulturen - sjølve den immaterielle kulturarven som no er komen på Unesco-lista Alt i alt er Kathrin H Aslaksby ein framifrå talsperson for seterdrift og seterkultur, og me ynskjer lukke til med Seterprisen for 2025!
Styreleiar Siv Beate Eggen delte ut Seterprisen under Norsk seterkultur si fagsamling på Geilo 18 mars Prisen er eit diplom, 5000 kroner og ein keramikk-bolle spesiallaga av Katharina Sparstad, dagleg leiar i Norsk seterkultur
Dette var for heile Hallingdal 10 september var kanskje tidleg å ta kyr heim frå stølen, men dei som var interesserte, tok nok med seg bestekyra og la i veg. Og for ein tur det må ha vore, eg berre ser det for meg.
Frammøte klokka 07 00 på utstillingsplassen, dermed var dei fleste alt på veg ein, to og kanskje tre dagar før Han Ola framom med ho Gullsi i band, og ei god nisteskreppe på ryggen Bak kom ho Birgit med mjølkeringja på armen, og ein god stav til å jaga med.
Begge var helgekledde, og spente på koss detta ville utarte seg. Vegen var usigeleg lang, det var fyrste gong ho Birgit skulle ut i verda slik
Kyra vart svolten og ville heller stela seg gras Dei nye støvlane hass Ola høvde visst ikkje heilt, dei tok til å gnaga Og so uendeleg mange grinder av ymse kvalitet dei måtte gjennom For kvar gard og vesle bruk var det minst ei, helst både to og tre. Ein og annan ukse ville helse på ho Gullsi, og måtte jagast unna. Kom det ein hesteskyss, vart det ho Gullsi som måtte tå vegen.
Men så var det triveleg og Etterkvart vart dei fleire i følgje, både unge og eldre Nokon hadde med seg eit par kyr, andre skulle på dømming med smør
eller ost, og ungkarane tenkte vel mest på om det fanst kjæringemne Ein og annan kjenning ville høyre nytt, og det vart då både mat og kaffi når dei fyrst slapp inn til folk. Og så mange fine gardar det var etter vegen, det var nok velstand her uti bygdene. Vel framme i Gol var det å finne seg plass både åt seg sjølve og kyra Det var sikkert tillaga på enkelt vis, så alt skulle vere klart neste morgon
Utstillinga var høgtidleg, med strenge dommarar som hadde ansvar for å tildele premiar til dei beste. Dette var alvorleg, koss ville det gå med ho Gullsi? Fortærande, for ho hadde lagt seg i ei repe på nåtta, og måtte ha ein skikkeleg vask grytidleg om morgonen.
Og resultatet vart? Nei, det kan me berre gjette Ho Birgit trefte att ei veninne frå skuletida som var gift uti her Dei vart sitande til langt på kvelden med bundingen og skravle Så gjekk han Ola seg ein tur, og koss det var, så trefte han andre i sama ærend, endeleg nokre timar fri frå kyr og kjæring. Praten gjekk, skrønene sat laust, og det gjorde visst korken på flaskene og.
Neste dagen bar det heimover. Dessa dommarane hadde ikkje auge for ei slik som ho Gullsi Ho syntest å vera sårføtt For han Ola vart det ein lang dag han helst ikkje ville minnast Vond skalle, dårleg mage,
Historieforteljing
ei dårleg kyr og ei kjæring som hadde skulda for dette påfunnet. Attpå til hadde ho rakla burt fleire kroner på kjolety og anna tull Motbakkane var uvanleg seige, kunne han berre få lagt seg nedpå ei stund?
Elendige papirhanane inni byen som trudde det var noko å lære burt til han som hadde fått all kunnskapen både frå han far og han goffa.
Nei, det vart langt og utriveleg heimatt. Dette skulle han ikkje gjera oftare. Det fekk ho Birgit høyre mange gonger innan dei stengde grinda inn til sitt eige tun!
Og ho Gullsi? Ho fann att flokken sin, fekk mat, og sa ellers ingenting
Tekst: Lars Hamarsbøen
Øk melkens verdi med eget gårdsysteri
Fjøssystemer tilbyr komplette løsninger til gårdsmeieri og ysting fra anerkjente Plevnik. Ystekar, ostepresser, pasteuriseringsutstyr og mye mer. Plevnik er kjent for topp kvalitet og finish. Vi tilbyr selvsagt montering, service og deler til dette utstyret på lik linje med resten av Fjøssystemers sortiment.
Sendar:
Norsk seterkultur
v/ Katharina Sparstad
Vennisvegen 711
2975 Vang i Valdres
Innspeltiljordbruksoppgjeret
Norsk seterkultur har fremja sine krav til jordbruks-tingingane. For to år sidan kom ei offentleg utgreiing om kva som måtte til for å fremja seterdrifta i framtida. Ein av konklusjonane var at den økonomiske støtta måtte aukast monaleg Det vart då også ein auke i setertilskotet i 2023, men ikkje i 2024 Difor har ein endå ikkje nådd det nivået som trengst, og NSK fremjar difor krav om ny auke i tilskotet Det bør vera 120 000 kroner for setring i fire til seks veker (auke frå 80 000 i dag), og 170 000 for setring i over seks veker (frå 120 000 i dag). Dette gjeld dei landsdekkjande satsane, kvart fylke
kan i tillegg gje meir Norsk seterkultur vil i tillegg innføra ei eiga ordning for «besøksseter», der dei tek mot gjester og foredlar all mjølk. Her bør det vera eit meir moderat krav til mjølkemengd.
Elles bør det vera eit ekstra tilskot til produksjonssetrar (med mjølkelevering) som driv foredling, og til produksjonssetrar som tek mot gjester (båe tilskota på 30 000 kroner)
Vidare tek ein opp att kravet om at Innovasjon Noreg må prioritera setring over heile landet, og leggja til rette for infrastruktur som veg,
MedlemspengarNorsk seterkulturfor2025
I år kjem faktura på medlemspengane på EHF eller e-post til dei medlemene vi har e-postadressa til. For andre vil faktura anten koma med Seterbrukaren nr 2 i juni, eller i eige brev
Det hadde gjort innkrevjinga mykje lettare om vi fekk epostadresse til fleire Er du usikker på om vi har epostadressa di, ver så snill og send ein e-post til kasserar
Svein Løken, e-post sv.loken@gmail.com.
Satsane er dei same som i 2024: Støttemedlem/abonnent kr 400
Aktiv seterbrukar kr 750
Organisasjon kr 1500
Får du ikkje faktura, ta kontakt med kasserer Svein
Løken på e-posten over eller telefon/sms 900 42 883
straum og vatn på setrane Norsk seterkultur innleier elles innspelet sitt med det grunnleggjande: skal nokon driva seter, må det finnast mjølkeprodusentar. Difor må også mjølkebruka få levelege vilkår framover.
Landbruksorganisasjonane la fram krava sine til staten 28 april Der ber dei om at setertilskota vert vurdert i samband med evaluering av Regionalt miljøprogram (RMP) til jordbruksoppgjeret 2026, men seier også at det bør vera rom for lokal prioritering av setertilskot over SMIL-midlane.
Kalender2025
Stølskurs for ungdom og unge
vaksne
To kurs: 27.-29. juni og 29.-31. august
Stad: Olestølen i Valdres
Seterkurs
Tid: 6 -10 juli
Stad: Inner Gammelsetra, Grøvudalen, Nordmøre
Seterkurs vekeskurs
Tid: 13 -19 juli
Stad: Inner Gammelsetra
Grøvuhelg
Tid: 25. – 27. juli
Stad: Inner Gammelsetra
Stølsfestival Valdres
Tid: 1 – 3 august
Stad: Lisetjordetstølen, Vaset
Stølsdag Gaurhovd
Tid: Laurdag 2 august
Stad: Gaurhovd-stølen, Hallingdal
Staulsdag Vest-Telemark
Tid: Sundag 3. august
Stad: Langlim, Seljord
Dyregod-dagane
Tid: 5. – 7. september 2025
Stad: Batnfjordsøra, Nordmøre
Dyrsku’n
Tid: 12 – 14 september
Stad: Seljord, Telemark
NM i ost
Tid: 18 – 20 september
Stad: Oslo
Mange av produkta
våre har rot i stølskulturen og vi støttar Norsk seterkultur i arbeidet for denne driftsforma.
