Kringnieuws 1993 05 19 114

UITGAVE VAN KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" JAARGANG 19 - NUMMER 4

Secretariaat van KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch ,-

KRINGHUIS Tweede Korenstraatje 18 's-Hertogenbosch Telefoon 073 - 13 5098 Telefax 073 - 146021 Openingstijden: Maandag t/m zaterdag van 10.00-17.00uur Zon- en feestdagen van 12.00-17.00uur bovendien op donderdag van 18.00- 21.00 uur BETALINGEN - Postgiro3.119.716 - Bank van Lanschot rek.nr.

22.51.91.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal

f25,- Jeugdleden f 15,-

STAP IN DE GOEDE RICHTING (9) Het bruist in onze Kring van extra activiteiten. Natuurlijk is voor deze golf van EXTRA activiteiten verantwoordelijk de "commissie twintig jaar bestaan", maar dat had u al wel begrepen!

Deze activiteiten lopen nog een tijdje door, daarover kunt u telkens weer de bijzonderheden terugvinden in het KringNieuws Extra!

Bovendien wordt u van de nog komende activiteiten waarop de "commissie twintig jaar bestaan" nog zit te broeden, in een van de volgende Kring-Nieuws' en op de hoogte gebracht!

Het Kring-Nieuws Extra is door velen met veel enthousiasme ontvangen. Echt helemaal EXTRA in alle opzichten en door de redactie met veel plezier en enthousiasme gedaan.

Het voor u liggende Kring-Nieuws siddert nog een beetje na!

Ook nu zijn er weer interessante artikelen opgenomen. Vooral de rubriek "Bos-

MEI 1993

sche Historie" is en blijft zonder meer een rubriek waar telkens weer leesbare en absoluut niet-verwachte verhalen geschreven worden, onder andere in dit nummer een artikel over "Bossche achternamen" waarin velen onder u mogelijkerwijs een aanknopingspunt kunnen vinden om ook eens iets met uw eigen achternaam te gaan doen.

In deze tijd van het jaar zal onder de rubriek "Al lopende" u zeker een "Historische Bomenwandeling" interesseren.

Ook de natuur helpt daarbij een handje en maakt deze wandeling tot een gezonde en plezierige activiteit.

Voor nu natuurlijk veel leesgenot!

Jan Bruijstens

Van de redactie Agenda Van de bestuurstafel Bossche historie Al lopende Goed geluisterd

1

2 2t/m4 Sen 14 10 4en 12

J'\GENDA 02-05 03-05 03-05 05-05

05-05 t/m 27-06 09-05 10-05 10-05 16-05 23-05 26-05 30-05

Rondom de St.-Jan Avond vaartocht Binnendieze Avondrondleiding St.-Janstoren Prijsuitreiking - 12.30 uur - Kringhuis - "Bossche Markt gezien door kinderogen".

Tentoonstelling Kringhuis "Bossche Markt gezien door kinderogen".

Rondom de St.-Jan Avond vaartocht Binnendieze Avondrondleiding St.-Janstoren Rondom de St.-Jan Rondom de St.-Jan Onderwijsproject basisscholen Excursie naar Leuven

06-06 09-06 16-06 20-06 26-06

Oude Ambachten Onderwijsproject basisscholen Onderwijsproject basisscholen Oude Ambachten De Slag bij Waterloo.

Bijzonderheden over boven/nevenstaande activiteiten in Kring-Nieuws Extra, 19e jaargang- nummer 3 - april 1993.

Bijzonderheden over onderstaande activiteiten elders in DIT Kring-Nieuws: St.-Janstoren (rondleiding) Citadel (rondleiding) Zwanenbroedershuis (rondleiding) Stadhuis (rondleiding) Stadswandelingen Vaartochten Binnendieze Jeroen Bosch (tentoonstelling) Onderwijsproject basisscholen (tentoonstelling).

MEDEDELINGEN BESTUUR Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch."

Redactie: Harry Blankert, Jan Bruijstens (voorzitter), Jack van Elten, Theo van Herwijnen, Jan Kleijne, Ati Linders (secretaris) en John Vermulst.

Aan dit nummer werkten mede H. van Griensven, Jo Hendriks, Paul Kriele, J. Lammers Grosfeld, Anne van Lanschot, J. Marechal en J.A.G.M. van Roosmalen.

Redactie-adres: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch Vormgeving: Jan Bruijstens, Jack van Elten en AtiLinders Druk: Printex 's-Hertogenbosch Oplage 1300 stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.

Op de ledenvergadering van 21 maart is de heer Hein Kurvers gekozen als nieuwe voorzitter. De overige functies worden onderling in het bestuur verdeeld. Op het moment dat dit Kring-Nieuws in elkaar wordt gezet was dit nog niet het geval. In het volgende Kring-Nieuws zullen wij U op de hoogte brengen van "wie wat doet".

NIEUWE STATUTEN Inmiddels zijn de nieuwe Kringstatuten ondertekend, de algemene ledenvergadering machtigde het bestuur tot wijziging.

Als U geĂŻnteresseerd bent kunt U een exemplaar ophalen in het Kringhuis, of kan het U op verzoek worden toegezonden. Bij aanvraag graag Uw lidmaatschapsnummer doorgeven.

BELEIDSPLAN Ook het beleidsplan is door de algemene ledenvergadering goedgekeurd. Ook hiervan kunt U een exemplaar ophalen in het Kringhuis, of het op laten sturen.

BONNEN Dit jaar treft U aan.Uw lidmaatschapskaart weer de bekende kortingsbonnen aan. Deze kunt U alleen inleveren bij vrije rondleidingen. Het blijkt dat we veel leden

In het artikel "Het gekoperde fregatschip 's-Hertogenbosch" - opgenomen in KringNieuws, 19e jaargang, nummer 2, maart 1993 - worden enkele onjuiste afkortingen gebruikt: N.H.I. en V.H.1., deze afkortingen moeten ook zijn N.H.M. =Nederlandsche Handel Maatschappij.

Tevens zal het u opgevallen zijn dat in de kop van ons Kring-Nieuws, nummer 2, maart 1993 staat vermeld '18e jaargang'; dit moet natuurlijk 19e jaargang zijn!

Niet alle foutjes kunnen worden vermeden. In ons Kring-Nieuws Extra staat echter een fout welke voor niet-kenners toch grote gevolgen kunnen hebben. Op pagina 11, derde kolom, onder 'Incidentele publicaties' staat bij 1976 vermeld: Infobulletin "Rondgang langs de collectie van het Slagersmuseum", dit moet natuurlijk zijn "van het Museum Slager" of minimaal "van het Slager-museum". Waarvan akte.

een plezier doen metde bonnen. Waar U de bonnen A, B, C, etc. voor kunt gebruiken wordt in het Kring-Nieuws bekend gemaakt.

KRING-NIEUWS U hebt inmiddels ons Kring-Nieuws Extra ontvangen. Vindt U het ook zo mooi als wij? Voordat alle Kring-Nieuwsen bij U in de bus liggen moet er heel wat werk verzet worden, en als U lekker in Uw luie stoel de boeiende verhalen zit te lezen, moet U weten dat: - de zeven leden van de redactie al enige tijd bezig zijn de artikelen te vergaren en/ofte schrijven; - dat er enthousiaste Kringleden al in de pen zijn geklommen om een leuk artikel te schrijven; - dat er soms een Kringfotograaf in de weer is geweest voor de leuke plaatjes bij de artikelen; - dat wij altijd een beroep kunnen doen op onze leden, de leuke tekeningen in het Kring-Nieuws Extra zijn van de hand van GĂŠ Brugmans, die ze geheel belangeloos ter beschikking heeft gesteld, ook de tekening van St.-Pieter op de nieuwjaarskaart was van zijn hand; - als alles is doorgenomen en uitgezocht, er mensen uren druk zijn met de correctie van de drukproef en de opmaak (vormgeving); - er ondertussen banderollen worden gevouwen en geplakt; - als het Kring-Nieuws wordt afgeleverd door de drukker er een ploeg van zeven

)

'

i.~n ......... ....:.:0-." ...... ~"~" ....

man I vrouw is om hem in te pakken; - daarna er drie zijn die alles uitsorteren; - en tot slot er zoveel vrijwilligers zijn die meer dan de helft van de Kring-Nieuwsen bij U in de bus stoppen. Een derde deel wordt per post bezorgd! Een leuke besparing!

KORT VERSLAG LEDENVERGADERING 21MAART1993.

Op 21 maartj.I. vond in Hotel Centra! de jaarlijkse ledenvergadering plaats, die in het teken stond van het twintigjarig bestaan van de Kring.

De vergadering werd bijgewoond door 111 leden en 32 introducés, die elk bij binnenkomst een kopje koffie en drie consumptiebonnen kregen aangeboden.

Voorzitter Kuysten opende om 12.00 r de vergadering.

Deze vergadering is voor hem de laatste, die hij als Kringvoorzitter bijwoont.

De secretaris riep de aanwezigen op, om het enqueteformulier uit het Kring-Nieuws van januari 1993 in te leveren, daar de respons tot nu toe niet groot is.

Het verslag van de vorige ledenvergadering, het financieel verslag, het verslag van de secretaris en de verslagen van de werkgroepen werden door de vergadering goedgekeurd onder dankzegging aan de verslaggevers.

Bij de bestuursverkiezing werden de bestuursleden De Bekker-Dupont en Kleyne voor een nieuwe ambtstermijn herkozen en werd de heer Frans Peters gekozen als nieuw bestuurslid.

Voorzitter Kuysten overhandigde de orzittershamer aan de heer Kurvers, nadat deze door de vergadering tot voorzitter was gekozen.

Oud-voorzitter Kuysten werd door deledenvergadering als bestuurslid gekozen.

De kascommissie bestaat voor de komende twee jaar uit de heren Marechal en Bechtold, die al zitting hadden in de commissie en de nieuwe leden Wiggers en Van der Wee, die door de ledenvergadering werd gekozen.

Bij de verkiezing van de commissarissen, die met ingang van deze vergadering voortaan adviseurs worden genoemd, werden de heren Van der Ven en Wellens herkozen. De vacature, ontstaan door het aftreden van de heer Luyckx kon niet worden opgevuld. Evenals vorig jaar kreeg het Kringbestuur van de vergadering volmacht om in de loop van het verenigingsjaar in deze vacature te kunnen voorzien.

De begroting voor het komend jaar en het beleidsplan voor de komende jaren werden door de Kringpenningmeester en kersverse voorzitter Kurvers met behulp van een overheadprojector van deskundig commentaar voorzien.

De wijzigingen van de statuten werden door de vergadering goedgekeurd.

De penningmeester en de secretaris van de Kring werden door de vergadering gemachtigd om namens de Kring de statuten bij een notaris te tekenen.

De wijziging van het huishoudelijk reglement komt op de volgende ledenvergadering aan de orde.

Het huishoudelijk gedeelte kon om 14.00 uur worden afgesloten.

Na de pauze van een half uur vertelde de heer Frans Sluyter, voorzitter van de werkgroep "twintigjarig bestaan" op enthousiaste wijze over het program dat de Kring zowel voor leden als niet-leden in petto heeft naar aanleiding van het vierde Kringlustrum.

U hebt inmiddels alles over dit programma kunnen lezen in het Kring-Nieuws Extra, dat in april j .1. verscheen.

De werkgroep had een geschenk voor de Kring meegebracht: een inforrnatiekraam voor de Kring, te gebruiken bij Kring-activiteiten. De overdracht aan het Kringbestuur vond plaats onder de opvoering door Piet de Bock en Joep van de 'Griendt van een "kraamlied'', dat overigens niet werd gezongen, maar gedeclameerd.

De voorzitter kon dit gedeelte van de vergadering, eerder dan gepland, om 16.50 uur afsluiten.

Theo van Herwijnen 13 april 1993.

VERKLARING KASCOMMISSIE Op maandag 1 maart 1993 hebben ondergetekenden, mevrouw H. van Griensven, mevrouw J.Lammers-Grosfeld en de heer J. Maréchal ten huize van de heer J. van Uden, penningmeester van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch", als kascommissie inzage gehad in de boekhouding van deze vereniging betrekking hebbende op het boekjaar 1992.

Wij hebben geconstateerd dat de boekingen en overige hiermede verband houdende werkzaamheden correct zijn uitgevoerd; alle betalingen zijn gebaseerd op deugdelijke stukken.

De saldi en de totalen van de rekeningen van balans en exploitatierekening zoals opgenomen in het financieel verslag over 1992 zijn op juiste wijze ontleend aan de boekhouding.

De kas-, bank- en girosaldi stemmen overeen met de afschriften per 31 december 1992. Voor zover de controle reikte, hebben wij geen onjuistheden geconstateerd.

Belangstellenden zijn in de gelegenheid gesteld het uitvoerige verslag in het Kringhuis in te zien en vragen hieromtrent te stellen.

De kascommissie spreekt, mede namens de leden, de hartelijke dank uit aan de heer J.van Uden voor de consciëntieuze en heldere wijze waarop hij de werkzaamheden heeft verricht, alsmede voor de vele uren, die hij voor dit werk belangeloos beschikbaar heeft gesteld.

Wij hopen dat hij dit werk voor de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" nog vele jaren zal kunnen en willen voortzetten.

Wij stellen de vergadering voor decharge te verlenen aan de penningmeester.

De Kascommissie, mevrouw H. van Griensven, mevrouw J. Lammers-Grosfeld en de heer J. Maréchal

ACTIVITEITEN Voor de bijzonderheden, data en tijden van de nog komende extra activiteiten welke zijn georganiseerd bij gelegenheid van het twintigjarig bestaan van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" verwijzen wij u naar het Kring-Nieuws Extra, jaargang 19 - nummer3 - april 1993, de pagina's 3 toten met 5: - Gratis rondleiding c.q. vaartocht in de avonduren; - Rondom de St.-Jan; - Gratis stadswandelingen voor scholen; - Bossche markt gezien door kinderogen; - Oude Ambachten; - De Slag bij Waterloo.

PROMOTIEVIDEO Op de algemene ledenvergadring kreeg het bestuur van de werkgroep "20-jarig bestaan" een promotievideo over de Kring aangeboden. Het geeft een globale indruk van de diverse Kringactiviteiten, en kan eventueel naar geïnteresseerden worden opgestuurd, zodat zij een keuze kunnen maken.

iVAN DE BESTUURSTAFEL Als U de video wilt zien (het duurt een klein half uur) wordt het voor U vertoond op woensdag en zaterdagmiddag op verzoek.

U bent van harte welkom, en de koffie staat gereed.

EXCURSIE LEUVEN Mededeling voor de deelnemers aan de excursie naar Leuven op 30 mei a.s .

De mogelijkheid bestaat om een zitplaats voor de praalstoet te reserveren. Een tribuneplaats kost 250 Fr., een stoel op de Bondgenotenlaan (tegenover het station) kost lOOFr. Indien u hiervan gebruik wenst te maken en zeker wilt zijn van een zitplaats, dient u dit uiterlijk 15 mei a.s. door te geven in het Kringhuis. U ontvangt dan de gewenste kaart bij de aankomst in Leuven tegen contante betaling.

Voor belangstellenden bestaat ook de mogelijkheid kaarten te reserveren voor het Middeleeuwse steekspel tussen 19 en 21 uur. Niet-overdekte tribuneplaatsen kosten 450 Fr., staanplaatsen kosten 250 Fr. Vanaf heden liggen informatiefolders ter inzage in het Kringhuis

RONDLEIDINGEN St.-Jans-toren Alle zondagen (m.u.v. 30 mei), tevens 5, 20 en 31 mei Aanvang:Op de hele uren van 13.00 tot 16.00uur Tarief: Volwassen f 3,- per persoon, kinderen t/m 12jaar f 1,Duur: Circa 1 uur Kaartverkoop: Aan de voet van de toren Citadel De zaterdagen 8 en 22 mei en 12 en 26 juni Aanvang: 11.00 uur Tarief: Volwassen f 3,- per persoon, kinderen t/m 12jaar f 1,Duur: Circa 1 uur Kaartverkoop: Vooraf in het Kringhuis, 2e Korenstraatje 18 Zwanenbroedershuis Iedere vrijdag Aanvang: Van 11.00 tot 15.00 uur (7 mei tot 14.00 uur) Toegang gratis Duur: Circa 1 uur Kaartverkoop: Melden aan de ingang.

Stadhuis Iedere donderdag Aanvang: 19.00 uur Toegang gratis Duur: Circa 1 uur Aanmelden: Dezelfde dag v贸贸r 11.00 uur op telefoon 073 - 15 57 55 Info: Kringhuis, 073 - 13 05 98 Stadswandeling 20en 31 mei Aanvang 14.00uur Tarief: Volwassen f 3,- per persoon, kinderen t/m 12jaar f 1,Duur: Circa 1_ uur Kaartverkoop: Kringhuis Start: Kringhuis, 2e Korenstraatje 18 Varen Binnendieze Iedere dag behalve maandag Aanvang: 11.00 tot 17.00 op de hele uren, kantoor open om 10.00 uur Tarief: Volwassen f 6,- per persoon, kinderen t/m 12jaar f 2,50 en 65+ f5,Duur: Circa 1 uur Kaartverkoop: Molenstraat 15a Start: Molenstraat 15a Info: 073 - 12 23 34

TENTOONSTELLINGEN Fototentoonstelling Jeroen Bosch op ware Grootte Orangerie, st.-Josephstraat 15 Openingstijden 10.00 tot 18.00 uur, zondags van 12.00 tot 18.00 uur.

Toegang gratis behoudens een enkele uitzondering Info: Kringhuis, 2e Korenstraatje 18, 073-13 5098 Scholenproject In het Kringhuis is een tentoonstelling te zien naar aanleiding van het scholenproject in het kader van het 20-jarig bestaan van de Kring. Een aantal kinderen heeft een kleurplaat van de Markt ingekleurd en een ontbrekend pand daarop naar eigen fantasie ingevuld.

Open: Maandag t/m zaterdag 10.00 tot 17.00 uur, zon- en feestdagen 12.00 tot 17.00uurdonderdagavond 18.00tot 21.00

Een schilder en zijn kunst ze lachen hem uit en hij staat te kijk, maar later als hij dood is dan is ie rijk

advertentie

De medewerkers van de Stichting Binnendieze zitten alweer enige tijd in de Molenstraat 1Sa. Het vaarseizoen is weer begonnen.

Ook dit jaar kunt U genieten van de rust en stilte op de Binnendieze.

Er wordt iedere dag gevaren behalve maandag, van 11.00 tot 17 .00 uur, kantoor open om 10.00 uur. Tel. 073 - 12 23 34 Ook dit jaar varen wij hetzelfde traject als de jaren tevoren. Het verdient aanbeveling van te voren te reserveren zodat U verzekerd bent van een plaatsje.

LEZING ZUID-WILLEMSVAART "Er zijn veel nieuwe gezichten", constateerde mevrouw Van Lanschot toen zij, namens het bestuur, op 17 februari de lezing opende welke die avond in het Stadsarchief werd gehouden.

Vermoedelijk kwam dit juist doordat het onderwerp ook interessant was voor mensen die al heel lang in onrust verkeren over de gevolgen die juist deze scheepvaartverbinding voor hen kan hebben. In ieder geval waren zij hartelijk welkom op deze avond evenals de overige belangstellenden. Men was met ruim 60 personen getuige van een lezing die de heer Stek boeiend bracht.

Hij startte met een overzichtskaart om aansluiting te vinden bij een eerder door hem voor de Kring gehouden lezing.

Hij schetste de betrokkenheid van 's-Herto~ genbosch bij het water van de gletsjer-rivier de Waal en de regenrivier de Maas in winterse tijden, waarbij een inundatie van Noord-OostBrabant een eerste gevolg was . Ook het Bossche Veld en het Bossche Broek hadden hieronder te lijden. Voor het scheepvaartverkeer waren de wisselende waterhoogten van de rivieren uiteraard bijzonder hinderlijk.

Napoleon wilde al een waterverbinding vanaf Luik richting Amsterdam. Zijn kanaal is nooit afgemaakt. Koning Willem 1 heeft het, onder Napoleon gegraven deel, wel benut voor de aanleg van de Zuid-Willemsvaart. Het nieuwe trac茅 volgde het Aa-dal en werd voorzien

Jan van Haaren

Vervolg zie pagina 14

BOSSCHE IDSTORIE

"IN DE KLOMP" De schippers van de Stichting Binnendieze zullen u vast het nodige verteld hebben over het huis "In de Klomp", tenminste, als u ooit mee bent gevaren. Dit pand is gebouwd op de togen over de Binnendieze (de Vughterstroom) in de Uilenburg. Onlangs liep ik Dik Herzberger tegen het lijf en uiteraard gaat hij dan het nodige vertellen over dit karakteristiek gebouw.

Hij is namelijk de eigenaar en bewoner van "In de Klomp", bovendien heeft hij dit pand geheel in eigen beheer, uiteraard onder begeleiding van Monumentenzorg, gerestaureerd in de jaren 1975 - '80.

Over de naam van het pand vertelde hij mij het volgende: de naam "In de Klomp" is ontleend aan het doodlopende steegje hier in vroegere tijden, dat "De Klomp" tte. (Als je nu gaat zoeken, kijk dan naar de achtergevel van klooster Mariënburg.

Hier is nog duidelijk de plek te zien waar vroeger een muur stond, dwars over de Uilen burg. Achter de muur was het grondgebied van het klooster.)

Over de Binnendieze tussen de toegang tot de voormalige schuilkerk en het huis "In de Klomp" was vroeger nog een bruggetje.

De boog van het bruggetje leek op een riempje van een damesklomp, althans zo zijn mij deze verhalen indertijd verteld door Willem Henderson, aldus Dik Herzberger.

De overkluizingen onder het pand dateren van resp. 1611 (de smalste) en 1527.

Voor zover bekend zijn de opstallen tegelijk gebouwd met de overkluizingen.

In het gedeelte van het pand op de jongJ overkluizing bevindt zich nog een oorspronkelijke gotische schouw op de originele plaats. Oorspronkelijk was de ruimte aan de straatzijde van dit gedeelte van het pand de paardestal en de mooie uitbouw nu, de mestkuil zonder afdak!

Over de huidige woonkamer ligt nog steeds de originele eiken draagbalk van ruim 10 meter uit één stuk; naar de straatzijde toe ligt de top van deze tot balk verwerkte eikeboom.

Boven de voormalige paardenstal was de hooizolder. Onder de paardenstal is nog steeds een toogkelder (tussen de smalle boog en de straat) en deze is toegankelijk vanuit de werkplaats (nu huurpand). Deze trap is op dezelfde plek en in dezelfde uitvoering teruggebracht. Bij hoog water ontstaat nog steeds overlast in de kelder.

Het huurpand (gebouwd op de oudste en de breedste toog uit 1527) was vroeger de werkplaats. Hierin zijn tegels gevonden uit

de 16e eeuw met vogelvoorstellingen. Gelukkig zijn deze bewaard gebleven. Na 1611 is het dak van de werkplaats verhoogd. (Bij de restauratie is dat teruggevonden.)

In de panden zijn volledig nieuwe binnenmuren aangebracht met kunststof ankers. De buitenmuren hangen als het ware aan de nieuwe binnenmuren.

Zoals al eerder is aangestipt, zijn de oorspronkelijke eiken balken nog aanwezig. In "In de Klomp" zijn de oude ankers van de werkplaats nog zichtbaar. De vloeren op de begane grond van beide pan~~· den zijn nieuw aangelegd met ...antieke plavuizen naar model als aanwezig in de Markiezenhof in Bergen op Zoom. In de "paardenstal" en in de werkplaats hebben oorspronkelijk ijsselsteentjes gelegen en in de schouw-kamer losse plavuizen.

Onder het pand op de smalste toog is het oorspronkelijke stortgat nog aanwezig, maar het wordt uiteraard niet meer als zodanig gebruikt.

Van de voordeur van "In de Klomp" zijn de deurstijlen nog authentiek. In dit pand zijn nog twee zandstenen ramen aanwezig boven de Binnendieze. Dit is heel bijzonder! Zij zijn overigens wel vernieuwd.

Aan de tuinzijde is een "Romeinse" voorbouw in latere tijd aangelegd.

Tijdens de restauratie heeft Dik Herzberger het nodige gevonden: - een gietvormpje uit leisteen, gevonden in de beerput van "In de Klomp", - een cupelle, gevonden in "In de Klomp".

Deze werden gebruikt in het muntbedrijf. In 's-Hertogenbosch was hetmuntbedrijf van 1614 tot 1626 gevestigd in Postelstraat 42, dit pand heet nog steeds "De Munt". "Uilen berg 20" was vroeger het achterpand behorende bij Postelstraat 42. "De Munt" was in die tijd één van de Hertogelijke Munthuizen.

-

-

Cupellen behoren tot de standaarduitrusting van de essayeur. De essayeur moet erop toezien dat de muntmeester de juiste hoeveelheden edelmetalen verwerkt in de door hem geslagen munten. vingerhoeden uit de beerput van "In de Klomp", een ijzeren schopblad uit± 1500, een muntgewicht van geelkoper in de beerkelder van "In de Klomp" met symbool van Rijnlandse keurvorstgilden, circa twintig munten van rond 1600 gevonden in het pand waaronder munten

uit Overijssel en Friesland, alsook gouden munten.

- in het huis is ook een pijlpunt uit het stenen tijdperk gevonden, maar dit is naar alle waarschijnlijkheid meegevoerd met opgebracht zand.

Als U eens naar "In de Klomp" gaat kijken, dan zult U zonder meer een prachtig gerestaureerd pand zien waarbij de liefde van de eigenaar voor historische gebouwen duidelijk zichtbaar is.

En de koopprijzen van de panden zijn zeker geen f 600.000,- áf 800.000,- zoals wel eens wordt beweerd, hooguit de helft!

Je mag blij zijn als je je investering terugverdient!

Uiteraard blijft de liefde voor het historische erfgoed en de mooie plek waar Dik Herzberger woont.

John Vermulst Bronnen: Van Bos tot Stad, blz. 250- 266, Hans L. Janssen foto: Dik Herzberger -december 1979

ijJosscHE IDSTORIE

BOSSCHE ACHTERNAMEN U zult zich ongetwijfeld wel eens afgevraagd hebben, of U een achternaam hebt, die typisch 'Bosch' genoemd mag worden.

Achternamen als Van den Heuvel, Van den Broek en Jansen kunnen zeker niet tot deze categorie gerekend worden: deze namen komen immers behalve in 's-Hertogenbosch ook elders in Nederland vaak voor.

Anders is het met achternamen als Beekwilder, Kwaks, Stolzenbach en Trum.

Deze namen komen vrij vaak in 's-Hertogenbosch voor, maar daarbuiten is het aantal naamdragers een stuk kleiner.

Erg recente gegevens over aantallen dragers van een bepaalde achternaam in 's-Hertogenbosch zijn niet beschikbaar; telefoongidsen leveren slechts beperkte informatie.

Immers, niet iedere Bosschenaar heeft telefoon en niet iedereen, die telefoon heeft staat in de gids.

Bovendien is het zo, dat uit een vermelding in de telefoongids niet valt op te maken uit hoeveel personen een bepaald gezin bestaat.

namen met 100 of meer Bossche naamdragers.

achternaam hoeft immers niet op een familierelatie te wijzen.

Dat onderzoek leverde de volgende 43 namen:

Welke achternamen zijn nu typische 'Bosch' te noemen?

Lijstl: Achternamen met tenminste 100 Bossche naamdragers

Het repertorium noemt zo'n naam een kernnaam: een kernnaam is een naam met tenminste 100 naamdragers in Noord-Brabant, waarvoor geldt dat minimaal de helft van dat aantal in één gemeente woont.

ACHTERNAAM v.d.Heuvel v.d.Heijden Damen Janssen v.d.Ven Jansen Hendriks Smits v.d.Broek v.Dijk v.Rooij v.d.Dungen Vos Verhoeven tl.Groot Maas v.Esch Pennings Timmermans Mulders Kuijpers v.Vugt Peters v.Engelen v.Liempt Spierings v.Laarhoven Verhagen v.d.Berg Trum Gloudemans Marechal Schouten v.Dartel Voets Sluyter Stolzenbach v.Gulik Burg Schuurmans Verweij Beekwilder Pijnenburg

AANTAL NAAMDRAGERS 373 334 307 299 271 270 247 227 219 205 190 183 180 178 177 172 166 162 159 156 146 135 133 130 129 128 127 123 120 120 116 115 114 110 110 108 108 107 105 104 102 101 100

Ook van de overige 10 provincies verschenen dergelijke repertoria. Van de drie grote steden Amsterdam, Rotterdam en Den Haag verschenen afzonderlijke delen.

In het Brabants repertorium wordt per achternaam het totaal aantal naamdragers in Noord-Brabant vermeld en wordt per naam aangegeven, hoeveel naamdragers er in elk van de (toen nog) 143 Brabantse gemeenten woonden.

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43

Met enige moeite zijn in dit repertorium de namen te vinden, die in 's-Hertogenbosch vaak voorkwamen, dat wil zeggen

Het zal duidelijk zijn, dat in het algemeen de dragers van een naam uit deze lijst niet tot één familie behoren: gelijkheid van

Om iets te kunnen zeggen over de in 's-Hertogenbosch voorkomende namen zouden we moeten kunnen beschikken over gegevens betreffende alle dragers van een bepaalde naam, van jong tot oud.

Een manier om daarachter te komen is het raadplegen van het "Nederlands Repertorium van Familienamen", deel 11: Noord Brabant, uitgegeven door de Commissie voor Naamkunde en Nederzettingsgeschiedenis van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen. In dit boek zijn alle achternamen vermeld, die bij de volkstelling in 1947 in Noord-Brabant voorkwamen. Noord-Brabant telde toen 1.180.133 inwoners, die over 38.409 namen beschikten.

Het repertorium vermeldt 11 Bossche kernnamen. Ik vond er 13:

Lijst2: De Bossche kernnamen In kolom 1: Achternaam In kolom 2: Aantal dragers in Noord-Brabant In kolom 3: Aantal dragers in 's-Hertogenbosch

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

1 Beekwilder Burg(*) v.Dartel Doomernik (*) v.d.Kallen Kwaks Lensen Marechal Passon Sluyter Stolzenbach Tiebosch Trum

2 126 123 198 106 124 113 110 143 102 133 110 111 168

3 101 105 110 95 85 95 59 115 90 108 108 58 12(

(*):niet als kemnaam genoemd in het repertorium In deze lijst komen namen voor, die in lijst 1 ontbreken. Dat zijn die namen die wel in Noord-Brabant meer dan 100 naamdragers hebben, maar waarvan het aantal in 's-Hertogenbosch minder is dan 100. Het betreft hier de namen: Doomernik, v .tl.Kallen, K waks, Lensen, Passon en Tiebosch.

De meeste namen uit lijst 1 komen behalve in 's-Hertogenbosch ook elders in Noord-Brabant vaak voor en ontbreken dus in lijst 2.

Ik ben met het onderzoek naar Bossche achternamen een stapje verder gegaan en heb in eerste instantie alle (661) namen genoteerd met 20 of meer naamdragers in

BOSSCHE IDSTORIE,

's-Hertogenbosch. Uit deze lijst heb ik de namen geselecteerd waarvoor geldt dat er minstens 40 naamdragers in 's-Hertogenbosch woonden en dat dat aantal minstens de helft was van het totaal aantal naamdragers in Noord-Brabant. Dat leverde een lijst van 46 namen, namelijk de 13 namen uit lijst 2 en de volgende 33: Lijst3: Nog meer typisch Bossche namen Kolom 1: Achternaam Kolom 2: Aantal dragers in Noord-Brabant Kolom 3: Aantal dragers in 's-Hertogenbosch

l.

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33

2 3 42 78 Assmann 45 Bechtold 78 40 70 Beeks 46 48 Bertrum 51 67 Beset Bettonvil 61 56 58 50 Le Blanc 42 73 Blatter 40 48 Bodar 48 43 Burgerhof 42 55 Coort 66 Craane 83 50 50 Del mee 50 Do na 83 45 v.d.Elst 89 52 Grefkens 56 49 53 Hoos 51 70 Hooijmans 56 Houdijk 77 40 Houet 66 Jacobus meergenaamd v.d. Zande 50 47 45 43 Kappé 51 80 Kers sens 44 48 Kradolfer 71 71 Kreté 49 60 Paanakker 46 83 v.Prooijen 45 57 Quekel 48 Schrover 55 54 v.d.Tillart 65 Viguurs 59 70 Walters 60 50 82 62 Wetzer

Opmerkelijk is de 100 % score bij de namen Delmee en Kreté.

Overigens moet opgemerkt worden, dat wanneeruw achternaam in lijst 2 of3 voorkomt, dat nog niet betekent dat uw familie-

naam al eeuwenlang in 's-Hertogenbosch voorkomt.

Van een aantal families is door stamboomonderzoek bekend, dat zij zich pas in de 18e of 19e eeuw in 's-Hertogenbosch gevestigd hebben (Beekwilder, Beset en Kreté).

Omgekeerd is het zeer goed mogelijk, dat als uw achternaam in lijst 1 voorkomt, uw familie al eeuwenlang in 's-Hertogenbosch woont. Of dat zo is kunt U vaststellen door zelf een stamboomonderzoek te doen.

En tenslotte: er kunnen families zijn, die al eeuwenlang in 's-Hertogenbosch wonen, maar waarvan het aantal naamdragers in 1947 zo klein is, dat de namen van deze families niet in een van de voornoemde lijsten voorkomt.

Van Sasse van Ysselt noemt in zijn bekende werk: "De voorname huizen en gebouwen van 's-Hertogenbosch" in deel 1 op pagina 244, het geslacht Van Gulick, met dat van Sopers, Scheffers en des Mense "het eenige, dat gedurende het laatste drietal eeuwen tot nu toe(= 1910TvH) onafgebroken te Den Bosch is gevestigd gebleven".

Alle vier genoemde namen kwamen in 1947 nog in 's-Hertogenbosch voor: Desmense 10 naamdragers in 's-Hertogenbosch, geen andere in Noord-Brabant v.Gulick 14 naamdragers in 's-Hertogenbosch, totaal 109 in Noord-Brabant Scheffers 32 naamdragers in 's-Hertogenbosch, totaal 300 in Noord-Brabant Sopers 1 naamdrager in 's-Hertogenbosch, totaal 3 in Noord-Brabant Een stamboomonderzoek verzekerde mij, dat alle 10 naamdragers Desmense afstammen van één stamvader die in de 16e eeuw in 's-Hertogenbosch woonde. Ik houd me aanbevolen voor meer van dergelijke voorbeelden.

Een volgende keer hoop ik U iets te kunnen meedelen over de achternaam Jacobus meergenaamd v.d.Zande, een naam die pas sinds circa 1850 (dus ruim na de invoering van de burgerlijke stand in 1811) is ontstaan en echt Bosch genoemd mag worden.

Theo van Herwijnen

BOSSCHE BUURTEN 111 De hoeren in de Pijp.

Prostitutie werd voor de oorlog veel meer in het geniep bedreven dan tegenwoordig. Straatprostitutie bestond niet, in de zin zoals dat aan de Parallelweg gebeurde. Er liepen wel min of meer sjiek geklede dames, die meestal nabij het station 'heren aanspraken'. Zij verpoosden in een van de nabijgelegen koffie- en theesalons om er op hun gemak een rendez-vous voor aan huis of op een hotelkamer te kunnen maken.

De betreffende dames stonden als 'verdacht' bekend, of men vond hen vieze vrouwen, ook wel cadé vrouwen genaamd.

[Het Franse woord cadé=kont]. Een 'cadévrouw' was overigens heel wat anders dan 'een Braai', een scheldnaam voor een vrouwspersoon met een volumineus achterwerk.

Prostitutie speelde zich merendeels af in achterhuizen en bovenwoningen aan de Vughterdijk en de zijstraatjes ervan. De Pijp kende nette huizen, sjieke en verdach-

te zaken en de cafés-annex-winkel. In deze volksbuurt was meer sprake van animeerme1s3es. Zij wachtten in de danshuizen en cafés, gelegen aan de Lange Tolbrugstraat, hun cliënten af. Naeen borreltje stiefelden zij naar boven of naar de nabij liggende logementen of privéhuizen.

Volgens het bevolkingsregister uit de jaren 1885-1896 lagen de bordelen op de percelen C144, C148, C169, C170 in de Lange Tolbrugstraat, waar Wilhelmina van Santen bijzit van Johannes Hoebens, Johannes Klomp, Elisabeth Wings, Henrica Heyting, Catharina Smits als bordeelhoud(st)ers geregistreerd stonden. Op hun adres waren zes tot tien publieke vrouwen inwonend. Dat gold ook voor de weduwe Godefrida Mulder-van Engelen, van beroep naaister, die behalve een tweeling in haar pand ook aan zes publieke vrouwen logies verschafte. Zowel de pensionhoudsters als de inwonende dames, kwamen uit alle windstreken en waren van uiteenlopende godsdienstige signatuur. Vaak trok-

ken zij na een jaar of twee door naar de Randstad.

Verder waren er in de Lange Tolbrugstraat de danshuizen 'De Rooie van Ooyen', 'De Witte Muts' en 'De Muis Veldman', waar een orgel de bezoekers vermaakten, het café van Jan Bodar op nummer 52 , die water bij de wijn deed, en stiekem uit de binnenzak van z'n oude jas een fles jenever tevoorschijn haalde. Jan was ook bedreven als pandjesbaas, geld

Piet Hendrix sr. schreef in de feestkrant van 1946 ondermeer: "Vermaard en soms berucht waren: café 'Madam Lyda', 'De Rotterdamsche Anna', 'In de Knolraap' van Bet van de Putten. Daar hing het opschrift: 'Deze bloem die gij hier ziet die zal U niet vermaken, doch kom hier binnen en proef het bier, dat zal U heerlijk smaken' .

,.,

#~~(··~

In logement 'De Zalm' kon men / heel zindelijk overnachten, lo?~ gies met een potje koffie kost"' · te er vijftien cent. Klien Looymans had een wateren vuurhuisje, waar men clandestien jenever verkocht. In café 'Den Hammen Kelder' stond de 'Sjeune Sjanna', over wie met carnaval werd gezonden: 'En nu hebben wij 'de Sjeune Sjanna al in haar onderbroek op straat gezet'.

Bekend was zeker 'De Eindhovense Jaon' vanwege haar buffetjuffrouwen Jans Klomp, Sijntje Knotsen, Koosje Kus, namen die in een Bosch' liedje bewaard bleven.

In het cafeetje van Leen Mesman 'zat' Roosje achter de dichte gordijntjes met haar lokkende ogen aan het buffet.

Daarboven hing een schilderij met een groot oog en de tekst: lenen tegen hoge rente en verkoper van inboedels van gescheiden mannen en vrou'God ziet ons, hier vloekt men niet'. wen', aldus nog steeds Piet Hendrix in zijn Het was een duur café, want voor een herinnering aan de Pijp uit verre voor-oorslecht glas wijn betaalde men veel geld en logse jaren. menig boertje van de nabij gelegen VeeOok het geslacht Stolzenbach waarvan markt is er door al te vriendelijke bediening na (over-)grootvader Frans, momenteel de vierde generatie in Oeteldonk de rol van van Leentje of Roos veel geld kwijt geraakt. Slager Wartenberg, had aan Korte Driek Pakaon speelt, had er een zaak met Tolbrugstraat 29 zijn café, annex slagerij, doorlopende nachtvergunning op nummer kruidenierszaak en water- en vuurhuis. Een 67, omdat exploitanten zelf zo goed oppasuithangbord vertelde de bezoekers: ten ... De mannen van Stolzenbach bleken zo karakteristiek, dat zij vaak als model dienden voor de studenten van de KTA, de Hij die spreekt over mijn ofde mijnen, Koninklijke Tekenschool.

Gaat eerst naar huis en beziet de zijnen En vind hij daar dan geen gebreken Kan hij over mijn en een ander hier koDe cafés in de Pijp sloten merendeels om half een 's-nachts. Alleen Weijtjes op de men spreken.

Pensmarkt en Piet Mulder mochten tot half twee hun zaak open houden. Na sluitingsuur zakten de gasten af naar de besloten sociëteiten in 'De Lange Straat', ondermeer het sjieke café 'Palais Oriëntal' op de hoek met de Hoge nieuwstraat.

Dat laatste noemt Kees Spierings in zijn "Wij waren nog stadje' een 'maison clos' .

Men kon daar regelmatig de sjieke dames met breed gerande hoeden gesierd met veren, de parasols opgestoken, in de open calèches zien instappen voor de periodieke keuring'.

Á·;...

Hendrix, die zijn verhaal vervolgt over de nachtelijke klandizie van de cafés en bars: 'Het nieuwsgierige publiek mocht <\ doorlopen nadat zij eerst tol had betaald 1 aan Koen den Erw-

~ ~;:i:~baoh,Ge;:::

Krol of den Spits van de Wildenberg, die bij de i oversteek van de { Binnendieze als tolbeambten optraden. { De toenmalige 'burgerwacht' diende als knokploeg, die optraden als de burgers uit de stad hun straat en zaken onveilig maakten.

De gemeenschapszin in de Pijp kreeg elk jaar haar hoogtepunt bij 'den omgang', ofwel als de Sacramentsprocessie trok vanuit de Sint-Pieter, waarbij jong en oud, katholiek, joods of protestant aan de feestviering meedeed.

De Pijp gesloopt.

De volgende editie van Bossche buurten is het verhaal over de 'RuedelaPipe', die in 1946 de bevrijding vierde onder de klinkende naam 'Montparnasse'.

Nog geen tien jaar later - op 31 maart 1954 - viel in de gemeenteraad het besluit tot sanering van de Pijp. Zelfs de Moriaan zou er aan ten onder zijn gegaan als niet een actiecomité op de bres was gesprongen.

Paul Kriele

"DAOR HEDDE DE GOULLEMIE" In 1894 werd door de werknemers van sigarenfabriek Goulmy en Baar, met steun van de directeuren Eugène Goulmy en Rudolf Baar, het Muziekcorps Goulmy en Baar opgericht.

Al snel kende de vereniging meer dan honderd leden en onder leiding van de legendarische Johan Wierts trad het corps op in binnen- en buitenland. Er werd zelfs een meerweekse reis gemaakt naar Denemarken. Onder de Bossche bevolking kende het muziekcorps veel aanhang en populariteit. Als in die tijd het muziekgezelschap uitrukte, stonden er vele mensen te wachten bij de poort van de sigarenfabriek. Zeer bekend in die tijd was de kreet: "DAOR REDDE DE GOULLEMIE".

1n 1919 kreeg de vereniging het prediita'at "Koninklijke".

Door opheffing van de sigarenfabriek onderging ook het muziekcorps een naamsverandering, maar gelukkig mocht het predikaat "Koninklijke" behouden worden en sedert 1932 draagt zij dan ook de naam "Koninklijke Harmonie 's-Hertogenbosch". Onder leiding van Johan Wierts, die veertig jaar directeur was, werd er gebouwd aan de naam van het corps. Van 1960 tot 1978 werd het corps gedirigeerd door Peer Severijns en onder zijn leiding werd er veel veranderd aan het repertoire, men ging meer in de richting van een BigBand. De aanvragen voor optredens in binnen- en buitenland konden bij lange na niet allemaal worden gehonoreerd. Ook in samenstelling veranderde de "Koninklijke" üg. Vrouwelijke tamboers deden hun intrede, evenals piccolo-speelsters en de majorettes.

In 1979 wordt de dirigeerstok overgenomen door Sjeflpskamp en ook hij geeft een eigen stijl aan de "Koninklijke". Het repertoire wordt weer gemoderniseerd, hoofdzakelijk door arrangementen van zijn hand.

Het corps blijft een mengeling van Harmonie en Big-Band.

Door de afname van buitenlandse optredens werden ook de inkomsten minder, maar men weet zich nog steeds goed te bedruipen. In 's-Hertogenbosch worden veel activiteiten georganiseerd, o.a. een soundmix show, waarbij de kandidaten worden begeleid door de "Koninklijke". In 1985 wordt een plaatopname gemaakt t.g.v. het achthonderdjarig bestaan van 's-Hertogenbosch. Sinds 1982 wordt de avond georganiseerd: "Te gast bij de Koninklijke'', waarbij amateurs en vakartiesten worden

Op 26 juni zal de "Slag bij Waterloo" worden opgevoerd op de "historische plek" aan de Hekellaan, bij de voormalige fontein.

uitgenodigd om "live" op te treden met het corps.

Ook in het jubileumjaar van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" is de muziekvereniging actief. Op uitnodiging van de jubileumcommissie van de Kring zal met veel plezier en inzet de "Slag bij Waterloo" worden opgevoerd in samenwerking met Harmonie Sint Cecilia uit Lieshout, de Oude Schuts en de Schutterij .

Deze laatste wordt versterkt met schutters en kanonniers uit Delft, Zaandam en Naarden.

De fontein waar in juni a.s. de "Slag bij Waterloo plaatsvindt"

In 1994 bestaat de "Koninklijke Harmonie van 's-Hertogenbosch" 100 jaar en dat zal op gepaste wijze herdacht worden.

Cultuur en traditie en zeker een muziekgezelschap als de "Koninklijke" moeten behouden blijven en verdienen onze, ook geldelijke, steun. Het corps zal overgaan

tot fondswerving om dit jubileum te bekostigen en als men bij U aanklopt, kunt U natuurlijk geen nee zeggen! De meest roemruchte harmonie van 's-Hertogenbosch kan haar eeuwfeest niet ongemerkt voorbij laten gaan.

John Vermulst.

Foto: collectie Jo Hendriks

9{fituur[ijk_kejt u a[ voor een nieuw {ü[gezorgd!

EEN HISTORISCHE BOMENWANDELING Wat is er nu prettiger bij mooi weer, dan een fikse wandeling te maken? En dan daarbij nog genieten van de natuur? Enig toch? Ook in 's-Hertogenbosch, dus in de stad, kan dat. Wij nemen U mee op een mooie Historische Bomenwandeling en starten daarvoor op de Parade, onder de Sint-J anstoren. Een fijne wandeling toegewenst.

De Parade was tot 1964 voorzien van grote lindebomen maar deze moesten verdwijnen omdat men zei dat ze ziek waren (??). Protesten werden tot aan het Ministerie ingediend door het Comité Binnenstad, met name de heer Bergé.

Vóór er vanuit de burgerij bezwaar kon worden gemaakt lagen de bomen al om. De lindebomen zijn vervangen door niet vruchtdragende kastanjebomen, dit om schade aan auto's te beperken.

De naam paardekastanje is waarschijnlijk afkomstig van het hoefvormig litteken op de twijg dat achter blijft als het blad eraf gevallen is. Het is geen familie van de tamme kastanje. De boom stamt uit TurkijeGriekenland-Noord India en is zo'n 350 jaar geleden naar ons land gebracht door de Oostenrijkse diplomaat De Buseck, hij is ook de persoon die de tulp naar ons land heeft gebracht, niet wetende dat het zo'n groot exportartikel zou worden.

De Parade (de naam zegt het al) was eens een exercitieterrein voor militairen. Op de plaats waar nu het Casino staat, stond tot 1930 een militaire paardestal. Op de Parade zelf heeft ooit een Begijnhof gestaan dat werd gebouwd in de 13e eeuw. In de 18e eeuw zijn de laatste restanten afgebroken.

Midden op het plein ligt nog een grafsteen van een begijntje.

Op de hoek Parade-Triniteitstraat staan hulststruiken en tegen de muur zit een gevelsteen van het weeshuis dat hier in de buurt heeft gestaan. In de 13e eeuw plantten de Kelten de hulst zo dicht mogelijk bij huis, dat zou de boze geesten verjagen.

Op dit punt heeft de Parade tot 1967 de Weesstraat geheten omdat er een Gereformeerd Burger Weeshuis heeft gestaan.

We gaan linksaf de Cavaleriestraat in, waar we op huisnummer 2 een kleine boom zien staan namelijk de Japanse cipres en tegen de gevel een gevelsteen voorstellende de "Trienentraai" (Frans v.d. Burg 1959).

De Trienentraaien was een kloosterorde die hier in de buurt een pesthuis had staan.

(Trieniteit =Heilige Drievuldigheid) We spreken nu over de middeleeuwen.

We passeren het watertje de Binnendieze waar we links en rechts van de natuur kunnen genieten. Enkele jaren terug stond hier op het talud nog het Groot-Hoefblad, in het duits Pestwürz, het zou genezend werken tegen de pest. Op het Dieze-talud bij de brandweerkazerne aan de Jan Heinstraat staan er honderden, ze hebben iets weg van de rabarberplanten. In de Casinotuin aangekomen zien we een aantal honderdjarige bomen.

We gaan rechtsaf en zien de esdoorn, de kastanje, de bruine beuk, de eik, de treurbeuk en vele anderen. De bruine beuk en de treurbeuk zijn geënte bomen. Bomen zijn voor het milieu zeer belangrijk, als men bijvoorbeeld een 100-jarige beukeboom omhakt of dat ze een natuurlijke dood sterft, dan moet men 2500 jonge bomen planten om het milieu-herstel te bereiken.

De eik is een verzamelplant voor insekten, niet minder dan 500 insekten maken gebruik van deze boom en die insekten trekken weer veel vogels aan.

De Sociëteit Casino heeft in 1879 de tuin van de gemeente 's-Hertogenbosch gekocht voor fl 7.500,-. De tuin was omgeven door mestbakken van de cavalerie en anderzijds de stadsvuilnisbelt.

In 1914, dus begin Eerste wereldoorlog, was het gemeentebestuur bezorgd over de bomen in "Het Plantsoen". Enkele bomen stonden zo scheef dat ze bij storm dreigden om te vallen. Omdat brandstof schaars was op dat moment, vond de bevolking dat niet erg.

In deze tuin is in 1935 het 750-jarig bestaan van de stad gevierd en in 1953 "' s-Hertogenbosch Muziekstad".

Bij de verkeerslichten steken we over en gaan linksaf, waarna U rechts het bevrijdingsmonument van Peter Roovers (1953) ziet.

Bij het eerste rondeel staat een bruine beuk en enkele esdoorns. Hier staan we ook voor het monument ter gedachtenis aan Henri Bakker, door de Burgerij in 1936 aan de gemeente geschonken. Henri Bakker was de eerste vlieger van het Nederlandse leger die in 1911, met zijn vliegmachine "De Condor", vanaf een primitief kampement (vliegbasis) in de omgeving van de Pettelaarse Schans verkenningsvluchten heeft gemaakt. Henri Bakker is in 's-Hertogenbosch geboren op het adres Achter het Stadhuis 8. Het monument is gemaakt door Albert Termote.

We gaan rechtsaf het Vonk en Vlam-terrein op. We lopen nu buiten de stadswal.

Op het parkeerterrein staan plataanbomen met links vooraan een meelbes. Platanen hebben ongeveer dezelfde bladeren als de esdoorn, dat is dus wat verwarrend. Bij de esdoorn zitten de bladstelen tegenover elkaar, maar de platanen hebben ze onregelmatig.

De laan waar we nu in lopen heet de Limietlaan (limiet=einde), een laan met mooie lindebomen, 80 jaar oud. De lindeboom is een oude boom die overal voor gebruikt wordt, onder andere als eenling op een plein, maar ook veel als gedachtenisboom en als lindelaan zoals hier. Bij boerderijen werden zogenaamde leilinden gebruikt als windbescherrning en tegen de hete zon. Keizer Karel de Grote (7 42 - 814) beval of gelastte dat er lindebomen op kerk- en marktpleinen geplant moe' 1 worden. Stuifmeelonderzoek van de uodem heeft uitgewezen dat de linde terug gaat tot 8000 - 5000 voor Christus.

De naam "Vonk en Vlam werd aan dit terrein gegeven omdat op deze plaats in 1927 een grote tentoonstelling is geweest van gas- en electriciteitsartikelen.

Vonk=elektra en Vlam=gas.

Waar we nu lopen was vóór 1907 de stadsgracht die om heel de stad liep. Deze is gedicht met zand afkomstig van het gegraven Drongelenskanaal, dat werd gegraven om 's-Hertogenbosch van zijn jaarlijkse wateroverlast te ontdoen. Boven op de huidige stadsmuur heeft nog een zogenoemde borstwering gelegen. De afgegraven grond is gebruikt om de stad mee op te hogen. Vóór het houten brugje ziet U een zwarte populier, een inheemse boorr ~ vroeger veel in Nederland voorkwam. .1 Links de tennisbanen tegen bastion Baselaar aan, rechts is het Zuiderpark, een bezoek meer dan waard. Het is in 1958 aangeplant met bomen voor lage gronden zoals de laurierwilg, de vleugelnoot, de moeraseik, de es, de schietwilg en de trompetboom.

Eigenlijk lopen we nog steeds op de Limietlaan en komen de kandelaarvormige paardekastanjebomen tegen, met links het sportterrein en rechts het hertenkamp. Hier werd vroeger de Ronde van 's-Hertogenbosch gereden met de renners Schulte, Van Est, Coppi, Bartali, Kubler en vele anderen.

Kastanjehout is niet geschikt als brandhout. In de crisisjaren 1931-1932 mochten de bewoners van Lochem van de gerooide bomen het hout weg halen voor de kachel,

maar men legde het 's-nachts weer terug, wat dus wel voldoende zegt.

Op het einde van het sportveld gaan we links het voetpad op en zien links de Robinia' s met hun grove en gekruiste schors.

Het is zeer hard hout en wordt in ChineesIndische restaurants gebruikt als satĂŠstokjes. De naam Robinia komt van de Franse Jean Robin die de boom in 1601 als eerste in Europa invoerde uit het oosten van Noord-Amerika.

Rechts nog de paardekastanjebomen.

Men kan nog zien hoe de weg in de jaren vijftig heeft gelopen.

Bij de stadsmuur gaan we rechtsaf en zien een man te paard, het is een beeld van

Nu wil ik graag nog even terugkomen op de beukeboom. Aan het einde van de eerste wereldoorlog (1918) was er een tekort aan vetten en werd er 220.000 liter olie uitruim een miljoen kilogram beukenootjes geperst. Die nootjes waren op last van de Nederlandse regering verzameld. De opbrengst voor het verzamelen was voor beuk 30 cent per kilo, eik 10 cent per kilo en kastanje 4 cent per kilo.

Aan de buitenzijde van het bastion SintAntonie is de gemeentelijke huisvuil-stortplaats geweest (het stortje). Tot ongeveer 1940 hebben hier woonwagens gestaan en van hieruit zijn ze naar de Vogelwijk gegaan.

..)

Het plantsoen Maximiliaan van Oostenrijk. Deze kwam regelmatig in onze stad om zijn onwettige dochter te bezoeken die was ingetreden in het Geertruiklooster in de Orthenstraat onder de naam Barbara (BarbaraDisquis, 15e eeuw).

Het beeld (man en paard) is afkomstig van de, met de bevrijding van 's-Hertogenboschin oktober 1944stukgeschoten, Wilhelminabrug, de stationsbrug.

Op het bastion Sint-Anton.ie (l 7e eeuw) staan ook weer 100-jarige bomen zoals de groene- en rode beuk, de linde, de roodbloeiende paardekastanje, de esdoorn, de noorse esdoorn, de plataan en de es. Essehout heeft een lange draad en is zeer geschikt voor het maken van gereedschappen en turntoestellen.

Vanaf het bastion gaan we links de Hekellaan op waar aan weerszijden lindebomen staan. Over het fietspad is de eerste boom een zilverlinde, met stam verdikking en meer dan 100 jaar oud. Deze soort is geĂŤnt op een soortgenoot waarschijnlijk de Hollandse linde. Deze veredeling wordt toegepast om zwakkere soorten een goed wortelgestel te geven. Naast de zilverlinde ziet U de valse Christusdoorn, deze heeft doorns op stam en takken. Wilt U dat een keer duidelijk zien, gaat U dan eens naar de Pieter Breughelstraat, daar staan enkele zeer mooie exemplaren.

Halverwege het sportveld ziet U de Beckerstoren ofVuurwerkerstoren die in 1972, tijdens restauratiewerkzaamheden aan de walmuren, werd ontdekt. Deze toren maakte vroeger deel uit van een oudere

stadsmuur die een meter of vijf binnen de huidige muur heeft gelegen. Op deze plaats was in de vijftiger jaren een brede stenen trap.

Aan de overzijde was in 1845 de spoorverbinding Tilburg-'s-HertogenboschHelmond geprojecteerd. Deze zou via de Anthoniebrug, de oude St.-Jacobskerk (waar een station zou komen) en dan verder over het Vonk en Vlamterrein richting Tilburg gaan.

Op de hoek staat een haagbeuk, de takken hebben mooie vormen, het is zwaar en hard hout. Het is kruisdradig hout en niet te splijten, daarom is het zeer geschikt voor slagershakblokken, tanden van kamwielen en modelbouw. Nu wordt het ook gebruikt voor hamertjes van piano's.

Voor ons ligt het Bastion Baselaar (l 7e eeuw) genoemd naar de Kloosterorde "de Baselaars", gesticht rond 1200 door Winaldus van Basel, die enige kluizenaars uit de omgeving Heesch op een verhoogd stuk grond buiten de stadswallen bijeen bracht.

In 1244-1245 zijn ze samen gegaan met de kloosterorde van de Wilhelmieten.

De eerste bomen die hier opvallen zijn de Italiaanse populieren. Zij worden ook veel gebruikt als windvangers bij fruittelers. Populieren reageren bijna menselijk op het gedrag van de jaargetijden zoals storm en onweer, slagregens en stortbuien, kortom op alle feest- en klaagliederen van ons klimaat. De Spaanse aak of veldesdoorn groeit praktisch op de muur.

Wie heeft niet de muzieknis en restaurant Parkzicht gekend? Die nis is in 1972 gesloopt. Hier werd tot in de jaren vijftig elk jaar het muziekstuk "De slag bij Waterloo" opgevoerd, waar honderden mensen naar kwamen kijken. Hier heeft eens een mooie fontein gestaan, een geschenk van de firma Lamers en Indemans aan de gemeente 's-Hertogenbosch in 1931.

Verder staan op dit bastion de Japanse honingboom, de grootbladige linde en de wilde kers.

De vier bastions kregen een park beplanting tussen 1880 en 1890, de tuinarchitect was deheer J.M. Marechal.

Weer bij de stadsmuur staat de trompetboom (catalpa) afkomstig uit de kustvlakte aan de Golf van Mexico. Hij komt het laatste in blad maar werpt, als een van de eersten, zijn blad weer af. Zij draagt lange zaaddozen.

Bij het eerst komende rondeel steken we de Hekellaan over. Achter het hek van de

··~

~-

-·~··

w·-

---··-········~······~····-

~.~"-

voormalige H.B.S. (Hogere BurgerSchool), gebouwd in 1905, staat een ginkoboom zo'n 60 jaar oud. Deze boom is ongevoelig voor luchtverontreiniging en wordt ook wel de Japanse Notenboom genoemd. De noten zouden alcohol neutraliseren maar het omhulsel ervan is wel giftig.

In 1727 zou "deze" boom in ons land zijn ingevoerd vanuit het land van de Rijzende Zon door de V. 0. C. (Verenigde Oost-Indische Compagnie), deze boom staat ook in de Hortus van Utrecht. De boom behoort, evenals de conifeer, tot de naaktzadigen en zij is toch tegelijkertijd een loofboom. De ginko is tweehuizig, welke betekent dat vrouwelijke bomen geen noten kunnen voortbrengen als er geen mannelijke bomen in de buurt staan.

Verder staat in deze tuin een krenteboompje, een Japanse kers, een magnolia,

berken en mooie wilde en verwilderde planten.

Op de hoek van het Nachtegaalslaantje staat de oude militaire paardenmanege welke werd gebouwd in 1900. Voorheen was het in gebruik door Cooymans, vervolgens als sporthal en Ra Raad en nu gebruiken scholen het gebouw.

We gaan het Nachtegaalslaantje in. Hier kwamen vroeger geliefden 's avonds naar de nachtegaal luisteren. Aan de overzijde van de straat staan 10 geknotte lindebomen (Hollandse). Vóór de Judasbrug staat het Stedelijk Gymnasium dat in 1880 is gebouwd door stadsarchitect Nabbe (van onder andere de Sint-Janstoren, 1875).

Alphons Diepenbrock (componist eind vorige eeuw) is hier leraar geweest.

Hij typeerde 's-Hertogenbosch toen schamper als "een moeras met een kathe-

iw:t bu:rt'.;<:rs.chvd tn Mil nj"h<><>l

Grnott H...-i:-:t~h\:l:n Hnog:~ft; 1

s

ffencgt:nhmtd~

--

1

-~--~~.--".-".-"·---~--.J

draal en wat huizen er om heen". In 1887 werden de meisjes op deze school geweigerd, wat tot gevolg had dat het in het tijdschrift "de Huisvrouw" oppositie werd gevoerd tegen dit besluit. De rector-curatorium en de gemeenteraad waren tegen. In 1904 mochten er voortaan wel meisjes worden toegelaten.

Op het brugje zien we dat hier de Binnendieze nog mooi natuurlijk is. De Judasbrug (17e eeuw) kreeg zijn naam omdat het brugje regelmatig instortte. Bij onderzoek bleek dat er welwater onder de brug omhoog kwam.

Rond 1900 hebben hier nog wasserijen met bleekvelden gestaan.

Links over het brugje heeft het oude casino gestaan, de volledige naam is Sociëteit Casino, opgericht in 1828. In 1829 gaf aandelen uit van f50,-.

Rechts over het brugje staat het vroegere ziekenhuis Johannes de Deo, gebouwd in 1914 en speciaal bestemd voor pastoors uit het gehele Bossche bisdom.

We gaan weer de Casinotuin in en zien links een grote berkeboom met verschillende heksenbezems er in. Deze laatste worden gevormd door een galverwekkend organisme.

Links van het pad ziet U nog een paardekastanje en een familielid, de pavia. De pavia is genoemd naar Pieter Paaw, een Nederlandse Botanicus, die schreef onder de naam Petrus Pavius.

Met Pieter Paaw nemen we afscheid van deze wandeling.

Jo Hendriks

Foto's collectie Jo Hendriks De Militaire Rijschool

r~---·-··-···--.-"" c;oEDGELUîsmRll ....

•.......•..-"-·-·· "."."".""-

LEUVEN Ongeveer 90 personen waren aanwezig bij de lezing over Leuven door Jan Staes van de Leuvense gidsenbond op maandag 22 maartj.l..

Het mag gezegd worden, dat het bijzonder prettig was om naar hem te luisteren en te kijken naar dia's over Leuven. De milde en relativerende humor spreekt, mij althans, bijzonder aan. Overigens, deze mildheid kom je vaak tegen bij onze Nederlandstalige zuiderburen. Ik zal mij ook zeker verheugen op de dag in Leuven op 30

mei en vooral op de rondleidingen aldaar.

Natuurlijk zal ook het aanschouwen van de Praalstoet "Luister van Leuven" op het programma staan.

De praalstoet voert de toeschouwers door de belangrijkste eeuwen in de Leuvense geschiedenis en dit jaar zal de nadruk liggen op Bourgondië. Ruim 2000 figuranten, 260 paarden en tal van praalwagens staan borg voor een schitterend spektakel en biedt een interessante kijk op Leuven in

de Bourgondische tijd. In de hele binnenstad zullen historische vlaggen wapperen.

Leuven in de Romeinse tijd een nederzetting op een kruispunt van wegen en bereikbaar via de rivier werd in 891 verwoest door de Noormannen. In die tijd ontstond de naam Lovon.

Rond 1100 werd de eerste Romaanse Sint-Pieter gebouwd. Na de tweede wereldoorlog is de crypte teruggevonden achter het huidige koor van de Sint-Pieter.

~~~~-G .;;-....PED

Begin twaalfde eeuw worden in Leuven de abdijen van Vlierbeek en van Park gesticht. Het gebied direct rond de stad wordt ontgonnen en halverwege deze eeuw wordt een muur om de stad aangelegd met een lengte van 2. 750m. In deze kleine stad staat ook de Sint-Pieter.

In 1130 krijgt Leuven stadsrechten en er wordt een schepenbank ingesteld.Aan het eind van deze eeuw wordt de derde abdij gesticht: de abdij van Sint-Geertrui. (Deze abdij had later ook een Refugiehuis in 's-Hertogenbosch op de hoek van de Spinhuiswal).

Tot 1267 was Leuven de verblijfplaats voor de Hertogen van Brabant en daardoor zeer welvarend, mede ook door een bloeiende lakenhandel. De ontwikkeling van ven liep vooruit op die van Brussel en Antwerpen en in 1350 was Leuven de grootste stad van Brabant en kende zo'n 20.000 inwoners.

Onder de regeerperiode van Hertogin Johanna zijn er veel "troebelen" in de stad.

Er ontstaat een democratischer bewind met twee burgemeesters en ook de ambachten worden in het stadsbestuur vertegenwoordigd.

Meer steden in die tijd gingen over tot de lakennijverheid en -handel, waardoor in Leuven een terugval ontstond. Aan de eerste grote bloeiperiode kwam een eind.

In de Bourgondische tijd van ±1380 tot ±1470 kende Leuven wederom een uitermate gunstige periode. _.,.1rote, prestigieuze gebouwen werden opgericht met een weelderige stoffering en met veel kunst. Het stadhuis werd gebouwd, de nieuwe Sint-Pieterskerk en vele gildehuizen. Er komen ook nieuwe ambachten waaronder die van de bontwerkers en de lederwerkers.

Nabij de Sint-Pieter wordt een nieuw plein aangelegd, waarvoor het kerkhof moest verdwijnen (met toestemming van de Paus). De Kapittelschool van de SintPieter wordt omgevormd tot een universiteit met in 1432 ook de Theologische faculteit. Inschrijvingen aan deze universiteit kwamen uit alle landen, maar zeker ook uit de Nederlanden. In totaal waren er 5 faculteiten aan de Universiteit met soms wel 2000 studenten!

Leuven was een echt "papennest" met vele religieuze stichtingen en aan de universiteit kwamen alle professoren uit de geestelijke stand! De stad is nooit, zoals

GELillSTERµ·

's-Hertogenbosch, in handen geweest van de Hervormden.

De zeventiende eeuw was een groot dieptepunt voor Leuven. Er waren veel legerverplaatsingen in die tijd en de stad kreeg veel besmettelijke ziektes over zich heen, waaronder de pest.

De bevolking van de stad halveerde en pas begin negentiende eeuw woonden er weer méér dan 20.000 mensen in Leuven.

De meest dramatische dagen voor Leuven komen in de twintigste eeuw. De stad wordt gezien als buffer voor Brussel en heeft zéér veel schade opgelopen tijdens de twee wereldoorlogen, vooral tijdens de bombardementen in 1944. Brussel daarentegen heeft nagenoeg géén schade opgelopen.

De dia's, die Jan Staes liet zien van Leuven, gaven een goede indruk van deze stad

legende: 1. Urive<sileilsbibl~lheek • 2. S<nl·Donatuspark • 3. Groot·Begljnhol • 4. S<nt·Anlooluskerkje • 5. H. Geestcolege • 6. Grote Mar~· 7. Slnt·Eisabethgastl>.ris • 8. Kruidtuin• 9. Sint-Goet'ltuikerk • 10. Orie-Talenro'leoe

en voor de deelnemers aan de excursie op 30 mei een mooi voorproefje van wat die dag te wachten staat.

John Vermulst.

BOKHOVEN Op dinsdag 16 maart was het Bokhovense kerkje al om half acht volgestroomd met belangstellenden voor de, door het Stadsarchief georganiseerde avond. Het bezoekersaantal was drie keer zo hoog als de organisatoren hadden verwacht en vereiste dan ook enige improvisatie om alle aanwezigen van koffie te voorzien.

Tot acht uur, maar ook in de verschillende spreekpauzes, kon men genieten van orgelmuziek van Ad van Sleeuwen die bij diversen gedeelten werd begeleid door Henri Aarts op trombone.

Even na achten sprak pastoor Van der Spank een openingswoord. Als vertegenwoordiger van de wereldlijke macht, zoals de heer Looper zei, werd een inleiding gehouden waarin het woord Bok van diverse kanten werd benaderd. Na een muzikaal intermezzo sprak de heer Gruben over het kasteel van Bokhoven. De aanvang van de bouw rond 1365, de belegering door Karel van Gelre in 1498 en de verwoesting in 1672 door de Fransen, werden uitvoerig belicht. Met behulp van tekeningen van plattegronden, alsmede foto's en dia's van de opgravingen, kreeg men een goed beeld van de voorburcht en de hoofdburcht van het kasteel. Maar ook de stortkokers van de sekreten, de diverse soorten schietgaten, de nissen en de verticale sleuven kregen de volle aandacht. Het geïnteresseerde publiek kwam volop aan zijn ofhaar trekken.

De volgende spreker was de heer Van Dun die op humoristische wijze "de rechtspraak in Bokhoven" toelichtte aan de hand van de levensgeschiedenis van één van de bewoners in de periode van 1649 tot 1728.

Hij beschreef ook de geschiedenis van Bokhoven. Van de stichting als vrije soevereine heerlijkheid, via Baronie tot graafschap. De namen Van der Aa, Immerseel en Engelbrecht passeerden de revue. Hij verklaarde ook de werking van de schepenbank, zowel notarieel, civiel, als crimineel, dat laatste zelfs tot de doodstraf toe.

Na een instrumentaal stuk van Händel ging de heer Looper over tot de uitreiking van de eerste exemplaren van de inventaris van het archief van het dorpsbestuur en de schepenbank van Bokhoven, aan respectievelijk de heer X. van der Spank, pastoor van Bokhoven en mevrouw H. van der Vinne, lid van de bestuursraad Engelen/ Bokhoven. Hij gaf tevens een toelichting op de reden van de inventarisatie en vestigde er de aandacht op dat het Stadsarchief tevens een Gemeentearchief is dat niet alleen aandacht heeft voor de historische binnenstad, maar ook voor de kleine kernen daar omheen.

Tot slot werden de aanwezigen in de gelegenheid gesteld een exemplaar van het nieuw verschenen boek aan te ~chaffen.

Harry Blankert

vervolg lezing Zuidwillemsvaart van 19 schutsluizen om het totale hoogteverschil van 40 meter in goede banen te kunnen leiden. Men realiseerde per sluis een daling van ongeveer twee meter. De bouwer was Goudriaan.

De stad 's-Hertogenbosch heeft lang en op verschillende manieren tegen gesparteld tegen de plannen. Men wilde geen kanaal door de stad maar besefte tevens dat de aanleg buiten de stad om nog slechter zou zijn. En zo geschiedde het dus dat het kanaal, op de plaats waar toen nog de Kleine Hekel was en nu sluis 0 ligt, de stad in werd gevoerd. Aan de hand van originele bestektekeningen kon de heer Steketee zijn betoog uitstekend illustreren.

Typerend was wel dat de beschermende steenbekleding van de dijken van het kanaal juist aan de buitenzijde was aangebracht. Dit was om beschadiging door de inundaties te voorkomen. De verschillende (voorgenomen) wijzigingen en/of verbeteringen passeerden de revue. De argeloze toeschouwer zal verbaasd zijn geweest dat de breedte van de Anton der Kinderenlaan nog een zichtbaar gevolg is van het eerste plan tot omlegging van het kanaal.

Geen wonder dat de diepgang der schepen, oneconomische belading, verdieping en verbreding van het kanaal en vermindering van het aantal sluizen steeds in het betoog terugkeerden. De sluizen bij de Citadel, bij Berlicum, bij Empel en bij Schijndel kwamen aan bod, maar vooral de nieuwste plannen werden toegelicht.

Helaas is er sedert mei 1992 niets naders meer vernomen en zijn er al mensen die door de onzekere situatie gedupeerd dreigen te worden. Er wordt nu gewacht op een milieu-effectrapportage. Dit is niet zo vreemd als men zich realiseert dat een vrachtschip van 67 ton dezelfde capaciteit heeft als een trein van 40 spoorwagons met een totale lengte van 400 meter of een colonne van 50 vrachtauto's.

Na afloop van de lezing werden er nog vragen gesteld over diverse aspecten, zoals de mate van gebruik van het kanaal in deze tijd, het standpunt van 's-Hertogenbosch met betrekking tot de kanaalplannen en zelfs het gevolg van de (grond-)waterstand in de Hei nis en Maas poort.

De heer Steketee verduidelijkte op heldere wijze zijn mening en mevrouw Van Lanschot vertolkte de wens van de aanwezigen om spoedig opnieuw een lezing te komen verzorgen.

Sluis 0 rond 1900

[îlo~sciiEmstoîirn · ··-

HET OUDST BEKENDE VERSPREIDINGSGEBIED VAN DE KRANT VAN ARKESTEYN Inleiding Hoe bewogen de voorgeschiedenis van de "krant van Arkesteyn" is geweest, valt alleen al af te leiden uit de verschillende kopveranderingen van het oudste nieuwsblad van 's-Hertogenbosch - "s-Hertogenbossche DinsdagseN rijdagse Courant van 2 july 1771 -. Dit blad van Brabant' s hoofdstad was in de "top-tien" van Nederland de zevende oudste krant van het land samen met onder andere de Amsterdamsche Courant (begin 17e eeuw), de Opregte Haarlemsche Courant (1640), De Leidsche Courant (1752) en de Middelburgsche Courant (1758).

In dit artikel bepalen we ons tot de roemruchte tijd van de Fransche Revolutie, toen over Europa de idealen van "Evengelijkheid - Eenheid - Broederschap - Vrijheid

~ •4:1f;lt '!'OGEN·. .' '

Ê ~

H0< d<t<lo }'Il'

!"

l!i;Of.RLAl'iD·

Onder verwijzing naar het 20-jarig bestaan van de vereniging overhandigde zij, onder applaus, een feestelijke enveloppe.

Harry Blankert

Foto: collectie Jo Hendriks

' "t'":rt~..,

di!i'I

hoog in het vaandel werden gedragen " . én ook in de kop van deze krant bewaard zijn gebleven (afb.1) Als gevolg van het Tractaat van Parijs van 16 maart 1810 werden Zeeland, Noordbrabant, het Land tussen Maas en Waal, de Bommelerwaard en het Land van Altena en Heusden bij Frankrijk ingelijfd.

Op 3 juli 1810 volgde de volgend ~zetting van Nederland. Met het Keizerlijk Decreet van 13 september 1810 werd ons land ingaande 1 januari 1811 in negen departementen verdeeld (afb.2) Bij deze indeling kreeg het 126ste franse departement de naam Département des Bouches du Rhin met Bois le Duc ('s-Hertogenbosch) als hoofdstad . Het enigst politiek toegelaten blad was het Journal du Département des Bouches du Rhin (afb.3), in twee talen gedrukt bij de stadsdrukker E. Lion en Zn. Directeur was J.P. Hoffers.

il':

\',yq•S oxcn St) I "

Ajb.1 "s-Hertogenbossche Vaderlandse Courant no.J van 2january1795

BOSSCHE ffiSTORIE

) Ajb.2 De Franse indeling van negen departementen na de inlijving. (Histoire et Cataloque des Marcques postales des Départements francais conquis sous la Révolution et ie premier Empire 1792 -1815.

Arcering departement 126 door Ro. aangebracht.

ajb.4. Brief van 31 augustus 1811 van 's-Hertogenbosch naar Grave. Aldaar aangekomen op 3september1811, met het franse departemensstempe/ 126/Bois-le-Duc in rood Één van de eerste maatregelen van deze inlijving was de invoering van de krante-belasting op de vrije meningsuiting - de dagbladzegeling genoemd.

Aangezien in het begin nog geen stempels van Nederlandse origine aanwezig waren, vinden we op deze kranten de franse fiskaalzegels (zie rechts boven bij afb.3) Op brieven uit deze turbulente franse overheersing heeft het Bossche postkantoor zijn departementstempel 126/Bois-leDuc gebruikt (afb.4) Het Département des Bouches du Rhin

ajb.3 Journal du Département des Bouches du Rhin no.34 van 28april1812

Dit departement bevatte van Noordbrabant: De Meierij van 's-Hertogenbosch (126/Bois-le-Duc, 126/Eindhovenen 126!filbourg), het Land van Altena (126 / Woercom = W oudrichem,ro) en Heusden (126/Heusden), de Langstraat (126 I

Baartwyk), de Bommelerwaard (126 / Bommel), het Land tussen Maas en Waal (126/Nimegue), de Heerlijkheid Ravenstein; het Land van Kuik (126/Grave), Kempenland, Peelland (126/Helmont) en Peelland onder Deurne.

In 1811 was het inwonertal van dit departement: 257.573. 's-Hertogenbosch telde volgens een registratie in 1813 11.600 zielen. Als Préfect van het departement trad op Fremin de Beaumont.

Volgens Napoleon" machtsfilosofie: "Vier vijandige kranten zijn meer te vreezen dan duizend bajonetten. Als ik de pers den vrijen mening laat, blijf ik geen drie maanden meer aan het bewind. "

mocht dus in elk departement onder streng toezicht van de Préfect maar één politiek blad verschijnen onder de navolgende voorwaarden: - de drukker moest een eed afleggen, dat hij niets zou drukken of uitgeven, dat tegen de vorst of bestaande orde gericht was ... .

- in alle officiële stukken én in de krant moest naast het Nederlands ook de vertaling in het Frans worden opgenomen ....

- de kranten werden onderworpen aan het franse zegelrecht.

Fremin de Beaumont had op 29 december 1810 al aan "alle boekverkoopers, directeurs ofwel geëmployeerders van de posterijen en verdere uitgevers verboden om dagbladden, tijdschriften of muziekpa-

pier te verkoopen of uit te geven, dat niet behoorlijk van het Fransche zegel was voorzien en de onder-prefecten en maires hadden op overtredingen toe te zien."

De krant moest gedrukt worden op papier, dat door het "bureau van de beheersing der registratie en domeinen te 's-Hertogenbosch" vooraf gezegeld was.

In zijn circulaire aan de maires van 23 november 1811 wordt de wurgende greep van de bezetter op het maatschappelijk leven klinisch en verfijnd in de hoofdstukken Algemene Bepalingen, Wijze van Correspondentie-Kosten en Maatregelen van Orde uiteengezet.

Zo werd het Journai des Bouches du Rhin het enige door de bezettende macht toegelaten persorgaan van dit departement vanuit Bois-le-Duc als hoofdstad verspreid.

De toenmalige directeur van het blad, J.P. Hoffers, had al veel eerder -direct na zijn licentie van dePréfect-op 25 juni 1810 de "Leden van het Gemeente-Bestuur" aangeschreven voor het nemen van een abonnement op de krant zoals uit een in het Stads-Archief van 's-Hertogenbosch bewaard gebleven exemplaar blijkt (afb.5)

De Directeur van hetJournal sloot bij deze mededeling zijn "Prospectus du Journal du Département de Bouches du Rhin", gedrukt in de Fransche en "Hollandsche Taal", in. " ... Dit gezegde Journaal is van eene onmisbare noodzakelijkheid voor Maires, Vrederechters, Ontfangers en andere publike Ambtenaren .... " Maar dat is weer een ander verhaal. Het ging ons hier om het oudst bekende verspreidingsgebied van één van de voorlopers van het Brabants Dagblad.

J. van Roosmalen Bronnen: Chase, Dr. Carroll */,"histoire et Catalogue des Marques postales des Départements francais conquis sous la Revolution et Ie premier Empire - 1792-1815 Fascicule 5, La Hollande jaar onbekend, 3-4, 54-59, VI */zie ook Catalogus Bibliotheek Ned. Bond van Filatelisten-Verenigingen 1974 deel II, C-194. Ook daar wordt geen jaar genoemd.

Hollenberg, Dr.P. "'s-Hertogenbosch als Perscentrum", Varia Historica Brabantica IV */, H.

Smits BV's-Hertogenbosch, 1975, 215-224 (167171)

*/ Het oorspronkelijke artikel is te vinden als een publikatie in het jubileumnummer van het Brabants Dagblad van 25-09-1971. Ook verscheen van dit artikel een overdruk in boekvorm, uitgegeven door het eerder genoemde dagblad.

Poel, Prof.Dr.J.vd "De geschiedenis van het Nederlands fiskaalzegel (1624-1954)", Uitgeverij Davo, Deventer, 1954, 1-261, (150-153) Provinciale Noordbrabantsche en 's-Hertogenbossche Courant, no. 238 van donderdag 12October1916, no. 150 van zaterdag 2juli 1921, jubileumnummer Andere Bronnen: Eigen Krantencollectie PTI Museum 's-Gravenhage Stads-Archief 's-Hertogenbosch

Bezoek vooral de extra activiteiten in het kader van het tvvintig-jarig bestaan van onze

nl!ur de tnmsmettre à Mes.sieurs les heeft de eer, a:m mijne Hcerèn

Administrateurs Municipitl.l de bCmn· den Vttn

. /

name \l,t:. .. .,, -}:..; "''"' · ~., ~·

<'>'ç<:

·rits Î-:, ;'l'l ;•Î~ire; f111 l)n''l"~' «lS

jourual

N

«<

(/

;'-! <.:.: '.C.

de

het ('..emccnt~Bclluur

t.o. \'AtJ

""' ,.,.r::;.k/"'"• c.!<""~~A L""

" . · :,,•

·ioen t Nl;O

i1vee prlèrc rlc ntt:U » eu

"Vrienden van

«tl!, · é1lÎ!fC }~Xt.ll•\'!Mf:'l

la vircubire de Munslcur h: v:in het Jkdgt vnn ~ven.gemeld Jout-

FRÉl'1:: T y rdntive ,

Kring

v~n .de

's-Hertogenbosch".

Cinml;iîre van mijn

vouloir dmrner à ce Pros.pett\1$ toijte u~r den PllEF!CT

VlO

den a3t• d"

1;i publkit,< nrcessaire.

te

Ajb.5 Circulaire aan de "leden van het GemeenteBestuur van 's-Hertogenbosch" van 25 juni 1810 (Stads-Archief 's-Hertogenbosch)

wmeu geven.

Kopij voor het eerst volgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 4 juni 1993 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch of bezorgen in het Kringhuis