ISSO-info

nummer

42

j a n u a ri 2010

Binnenmilieuprofiel woningbouw als aanvulling op Energielabel De bouw- en installatiewereld is inmiddels bekend met het Energielabel voor woningen. Ook de consumenten krijgen er steeds meer mee te maken. Vaak is een Energielabel met een EPAmaatwerkadvies een reden om een woning te verbeteren door bijvoorbeeld beter te isoleren en de woning verder kierdicht te maken. Gezien de toenemende zorgen over en aandacht voor de kwaliteit van het binnenmilieu valt te verwachten dat opdrachtgevers - bijvoorbeeld corporaties of particuliere eigenaren - voordat zij beginnen met de uitvoering van die energiebesparende maatregelen, steeds vaker willen weten hoe het binnenmilieu van de woning ervoor staat. Tot nu toe wordt er echter weinig of geen rekening gehouden met de kwaliteit van het binnenmilieu.

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • 4 4 5 5 7 8 8 9 9

10 10 11

12 13

16

18 18 19

20

ISSO-info nummer 42 Publicaties Legionellapreventie herzien Kleintje Meten Verlichting Masterplan Zonne-energie Legionella Risicoanalyse en Beheersplan voor koeltoreninstallaties gereed E-nieuws Continuïteit van Montagehandboek Sanitair gewaarborgd ISSO-publicaties 75.1, 75.3, 82.1 en 82.3 herzien Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer Kwaliteitseisen voor ventilatiesystemen ISSO Docentendag op 19 maart 2010 Terugkomdagen Energielabel Hulp bij ventilatievoorschriften ISSO werkt ook ‘in-company’ Overzicht ISSO-uitgaven ISSO-toezendservice Nieuwe directeur ISSO ISSO-digitaal Nieuwe functionaliteiten ISSO-digitaal Steun ISSO en wordt sponsor I S S O i n f o 42

Uitgangspunten De methode is zo opgesteld dat deze binnen een beperkte, extra tijd (circa 20 tot 40 minuten) is uit te voeren in combinatie met een EPA-maatwerkadvies. De bepalingsmethode is daarom afgestemd op die voor het Energielabel (ISSO-publicaties 82.1 t/m 82.3).

Een gecertificeerd EPA-adviseur voert de opname voor het Binnenmilieuprofiel uit.

Om ervoor te zorgen dat zijn deskundigheid hierop aansluit, zal de adviseur eerst een bij de nieuwe publicatie passende ‘binnenmi-

ISSO heeft in samenwerking met de stichting

lieucursus’ moeten volgen.

‘Meer Met Minder’ het initiatief genomen tot het uitwerken van een praktische richtlijn

Binnenmilieuaspecten (klimaat, binnenlucht,

voor het opstellen van een gestandaardi-

geluid en licht) kunnen direct van invloed

seerd Binnenmilieuprofiel voor woningen

zijn op de gezondheid van bewoners.

dat aspecten bevat rond binnenmilieu en

Tegelijkertijd is het verband tussen binnenmi-

comfort. Deze kwam tot stand dankzij een

lieu en gezondheid zeer complex, omdat vele

enthousiaste groep van rapporteurs met

factoren - die elkaar vaak onderling beïnvloe-

vertegenwoordigers uit onder meer TNO

den - een rol spelen. Het Binnenmilieuprofiel

Bouw en Ondergrond, W/E adviseurs en BBA-

doet daarom geen (voorspellende) uitspra-

binnenmilieu. Met deze nieuwe publicatie

ken over de gezondheid van bewoners.

kan de adviseur een Binnenmilieuprofiel voor

Wel brengt dit instrument in hoofdlijnen

woningen opstellen, als aanvullende dienst

de risicofactoren in kaart die mogelijk tot

op het Energielabel voor woningen (volgens

gezondheids- of comfortproblemen leiden,

ISSO-publicatie 82.1 t/m 82.3). De publicatie

zoals onvoldoende ventilatie of de aanwe-

is een logische uitbreiding op de ISSO-

zigheid van schimmel. De methode bestaat

publicatie-82 reeks voor woningen en heeft

voornamelijk uit (visuele) inspecties en een

daarom het nummer 82.4 meegekregen.

beperkt aantal metingen (bijvoorbeeld de hoeveelheid mechanische luchttoevoer en

Dit Binnenmilieuprofiel maakt voor de bewo-

-afvoer). Het uitgangspunt is dat de adviseur

ners, eigenaar en EPA-adviseur inzichtelijk

middels een quickscan-methodiek met een-

wat de huidige binnenmilieukwaliteit van de

voudige middelen en binnen een korte tijd

woning is. Ook geeft het aanbevelingen over maatregelen die men kan nemen om, naast de standaard energiebesparende maatregelen uit het EPA-advies, de kwaliteit van het binnenmilieu te verbeteren.

1

Bezoek onze stand

in hal 3, B057 j a n u a r i 2 010

een algemeen oordeel over de kwaliteit van

Het Binnenmilieuprofiel

binnenmilieuaspecten, algemene gegevens

het binnenmilieu kan geven. Voor een onder-

In onderstaande afbeelding is te zien hoe

van de woning en gegevens over het advies-

zoek en advies op detailniveau moet een

de voorkant van het Binnenmilieuprofiel is

bedrijf, plus een korte toelichting op het

binnenmilieu-expert een apart vervolgonder-

opgebouwd. Op de voorkant staan onder

Binnenmilieuprofiel.

zoek uitvoeren.

meer de scores voor de acht verschillende

Binnenmilieuprofiel woning Laag Risico

Opgesteld conform de bepalingen in ISSO-publicatie 82.4

Verhoogd Risico

Luchtverversing Vocht & schimmel Verbrandingsgassen Thermisch comfort winter Oververhitting zomer Installatiegeluid Geluidisolatie Daglichttoetreding

Uw woning Type woning Gebruiksoppervlak 210 m2 Opnamedatum 16 juli 2009 Binnenmilieuprofiel geldig tot 16 juli 2019 Afmeldnummer 1234567890 Aantal slaapkamers * 3

Adviesbedrijf Bakker BV Inschrijfnummer 01.2345.6789 Handtekening

Aantal slaapkamers beoordeeld 2

Straat Dorpsstraat Nummer/toevoeging 12 Postcode 1255 AA Woonplaats Assen

Binnenmilieuprofiel op basis van een ander representatief gebouw? ja/nee Adres representatief gebouw:

Toelichting binnenmilieuprofiel Verschillende aspecten be誰nvloeden de binnenmilieukwaliteit in een woning en daarmee de gezondheid en het comfort van de bewoners.

Dit binnenmilieuprofiel is opgesteld aan de hand van een inspectie, metingen en berekeningen. De eigenschappen van de woning (bv. gevel) en de kwaliteit van haar installaties (bv. het ventilatiesysteem) spelen hierbij een belangrijke rol. Bij de vaststelling van het binnenmilieuprofiel wordt altijd uitgegaan van een gemiddeld klimaat, een gemiddeld aantal bewoners en gemiddeld bewonersgedrag.

De methode gebruikt bij het opstellen van dit binnenmilieuprofiel staat beschreven in ISSO publicatie 82.4. * Inclusief eventueel tot slaapkamer(s) omgebouwde zolder.

De voorzijde van het Binnenmilieuprofiel voor een voorbeeldwoning.

I S S O i n f o 42

2

j a n u a r i 2 010

Op de achterzijde van het Binnenmilieu­pro­

De adviseur scoort op het Binnenmilieupro­

fiel staat (indien van toepassing) een aantal

fiel per binnenmilieuaspect in de vorm van

Onacceptabel ‘!’: De score ‘onacceptabel’

standaard maatregelen om de opdrachtgever

een ‘horizontaal stoplicht’. De score voor een

betekent dat er sprake is van een onac-

(bijvoorbeeld de bewoner of de corporatie)

aspect kan ‘groen’, ‘oranje’, ‘rood’ of ‘onaccep­

ceptabel risico voor de gezondheid van de

op weg te helpen met het verbeteren van het

tabel’ (uitroepteken) zijn. Hieronder wordt

bewoners en maatregelen op korte termijn

binnenmilieu.

de praktische betekenis van de scores kort

noodzakelijk zijn. Deze score kan alleen voor-

toegelicht.

komen in combinatie met ‘rood’. De achter-

Scores op het Binnenmilieuprofiel

zijde van het Binnenmilieuprofiel geeft aan welke maatregelen men kan nemen om de

Het Binnenmilieuprofiel werkt bewust niet

Groen: De score ‘groen’ betekent dat er geen

met één algemene binnenmilieuscore voor

mogelijkheden voor verbetering van het bin-

een woning zoals bij het Energielabel, maar

nenmilieu zijn gesignaleerd voor het betref-

Samengevat

met een profiel met scores voor verschillende

fende aspect.

Door de toenemende aandacht voor het

woning ‘uit de gevarenzone’ te halen.

binnenmilieuaspecten. Er worden scores

(slechte) binnenmilieu in woningen zal bij

gegeven voor de volgende acht aspecten:

ingrijpende energetische renovaties steeds

• luchtverversing;

Oranje: De score ‘oranje’ wordt aan een

vaker een indicatie gewenst zijn van de

• vocht en schimmel;

aspect toegekend als de situatie ‘acceptabel’

kwaliteit van het binnenmilieu voor en na

• verbrandingsgassen;

is, en er geen grote problemen worden ver-

de toepassing van verbeteringsmaatregelen.

• thermisch comfort winter;

wacht. Wel is het wenselijk om het binnenmi-

De standaardadviezen die volgen uit het

• oververhitting zomer;

lieu op dit aspect te verbeteren, maar maatre-

Binnenmilieuprofiel (ISSO-publicatie 82.4)

• installatiegeluid;

gelen zijn niet per se noodzakelijk.

houden rekening met het samenspel van

• geluidisolatie;

energiebesparing en binnenmilieuverbete-

• daglichttoetreding.

ring. Uitgangspunt is dat energiebesparing Rood: De score ‘rood’ staat gelijk aan een

en een goed binnenmilieu samen kunnen

Andere onderwerpen die direct of indirect

onvoldoende, wat betekent dat er een aan-

gaan. Kortom, bij woningverbetering is het

met het binnenmilieu te maken hebben -

zienlijke verbetering van het binnenmilieu

steeds de kunst om een afgewogen mix van

zoals radon, legionella, brandveiligheid en

mogelijk is. Het advies is om het binnenmi-

maatregelen te treffen, met een optimaal

valveiligheid - komen in deze methode niet

lieu op dit aspect te verbeteren, omdat er een

effect voor zowel energiegebruik als binnen-

aan de orde. Het is daardoor niet mogelijk dat verhoogde kans is op gezondheidsrisico’s. De

milieukwaliteit.

men een woning, wat betreft binnenmilieu,

achterzijde van het Binnenmilieuprofiel geeft

volledig risicovrij kan verklaren naar aanlei-

aan welke maatregelen of vervolgstappen de

ISSO-publicatie 82.4 biedt partijen, die

ding van een Binnenmilieuprofiel opname.

woning ‘uit het rood’ krijgen.

beroepsmatig een Binnenmilieuprofiel voor woningen opstellen, hiervoor de juiste handreiking.

Binnenmilieuprofiel woning

Het Binnenmilieuprofiel is Laag Risico

Opgesteld conform de bepalingen in ISSO-publicatie 82.4

Luchtverversing Vocht & schimmel Verbrandingsgassen Thermisch comfort winter Oververhitting zomer Installatiegeluid Geluidisolatie Daglichttoetreding

Verhoogd Risico

een waardevolle toevoeging op het Energielabel, en kan ervoor zorgen dat woningen in de toekomst zowel op het gebied van energiebesparing als op het gebied van binnenmilieu (en dus gezondheid) kwalitatief vooruit gaan.

ISSO-publicatie 82.4 ‘Binnenmilieuprofiel woningen, bepalingsmethode’ verschijnt naar verwachting in het eerste kwartaal van 2010.

De acht binnenmilieuaspecten uit het Binnenmilieuprofiel met voorbeeld scores.

I S S O i n f o 42

3

j a n u a r i 2 010

Uitgaven ISSO-publicaties Legionellapreventie herzien Opwarming van drinkwaterleidingen tot boven 25 °C is een steeds groter probleem met de huidige bouw- en installatiewijze. De cv-ketel en het warmtapwatertoestel zijn tegenwoordig vaak gecombineerd in een combi-ketel waardoor in de technische ruimte al problemen ontstaan met het uit elkaar houden van de drinkwaterleidingen en de cv- of vloerverwarmingsleidingen. Leidingen in het zicht zijn tegenwoordig uit den boze en daarom gebruiken tegenwoordig zowel de aannemer, de watertechnisch installateur als de cv-installateur de dekvloer en de constructievloer om de horizontaal lopende leidingen in weg te werken. Gebrek aan coördinatie en de onbekendheid met het fenomeen hotspots leidde al geregeld tot installaties waarbij de drinkwaterleidingen en warmtapwaterleidingen te dicht langs de cv-leidingen lopen en kruisen.

terinstallaties’ verschenen. Sinds die tijd is er meer bekend over hotspots door onderzoek van TNO. Veel van de nieuwe informatie is inmiddels opgenomen in ISSO-publicatie 30.5 ‘LegionellaCode voor woninginstallaties’ en ISSO-SBR-publicatie 811 ‘Hotspotvrij ontwerpen, bouwen en installeren’.

De bedoeling was om op korte termijn deze nieuwe inzichten ook op te nemen in de nieuwe druk van ISSO-publicaties 55.1, 55.2 en Kleintje Legionellapreventie, tegelijk met andere verbeteringen en de gevolgen van het nieuwe Drinkwaterbesluit 2010. Het nieu-

De laatste jaren zijn veel projecten opge-

In NEN 1006, aangewezen door het

we Drinkwaterbesluit wordt echter pas medio

leverd waarbij er daadwerkelijk lauw water

Bouwbesluit, staat vermeld dat het drinkwa-

2010 verwacht. De problematiek rondom het

uit de koudwaterkraan kwam als gevolg van

ter onder 25 oC moet blijven. Dat heeft voor-

voorkomen van ‘hotspots’ is dermate urgent,

‘hotspots’. De bewoners en gebruikers zijn

al te maken met het beperken van bacterie-

dat in overleg met Uneto-VNI is besloten om

zich meer bewust dat dit niet hoort en zij

groei, waaronder legionella. Daarnaast is het

tussentijds een speciale bijlage uit te brengen

eisen herstelmaatregelen. Er zijn inmiddels

bijzonder onprettig als er lauw drinkwater uit

met de laatste richtlijnen hierover.

diverse situaties bekend waarbij de vloe-

de koudwaterkraan stroomt.

ren moesten worden opengebroken, ach-

U kunt de speciale bijlage met de nieuwe

teraf een extra leidingkoker moest worden

In 2005 zijn ISSO-publicatie 55.1 ‘Handleiding

richtlijnen gratis downloaden van www.isso.nl.

gemaakt en de leidingen opnieuw moesten

Legionellapreventie in leidingwater’ en

Medio 2010 zal deze bijlage of een uittreksel

worden aangelegd.

ISSO-publicatie 55.2 ‘Handleiding Zorgplicht

ervan geïntegreerd worden in alle publicaties

Legionellapreventie Collectieve leidingwa-

Legionellapreventie van ISSO.

ISSO publiceert Kleintje Meten Verlichting Voor het kunnen uitvoeren van visuele taken in gebouwen is een bepaalde hoeveelheid licht nodig. De hoeveelheid licht wordt onder meer bepaald door de aard van de werkzaamheden en de periode waarin deze moeten worden uitgevoerd. Tevens zijn tal van andere factoren van belang, zoals visueel comfort, welbevinden, veiligheid, leeftijd van de gebruikers, vereiste nauwkeurigheid van de uit te voeren werkzaamheden, mate van productiviteit, kleine details, lage contrasten en waarnemen van bepaalde kleuren.

installatiebedrijf lichtmetingen verrichten.

De resultaten van de metingen worden bij voorkeur in een meetprotocol vastgelegd. De installateur moet dus met betrekking tot het meten van licht over meer kennis en vaardigheden beschikken. Voor het correct uitvoeren van lichtmetingen binnen gebouwen is NEN 1891 ‘Binnenverlichting - Meetmethoden voor verlichtingssterkten en luminanties’ van

Bij het ontwerp van verlichting moet de ont-

elektrotechnische installateur, naast ontwerp- toepassing.

werper of installateur in de eerste plaats reke- vaardigheden over het gehele spectrum van ning houden met de eisen en wensen van de

verlichting - daglicht en kunstmatige verlich-

Nieuwe handleiding

opdrachtgever. Daarnaast moet de verlichting ting - en uitoefening van controle op te grote

Op basis van NEN 1891 heeft ISSO, met

voldoen aan de actuele wet- en regelgeving

oppervlaktehelderheden (afscherming hel-

financiële steun van Uneto-VNI en OTIB, een

met betrekking tot arbeidsomstandigheden

dere raamvlakken), ook directe bemoeienis

handleiding samengesteld voor het meten

en comfort voor de gebruikers. Naast het

met het onderhoud van de verlichting.

en vastleggen van verlichting: ‘Kleintje Meetmethoden Verlichting’. Het ‘Kleintje

realiseren van een goed lichtontwerp is het van groot belang om inzicht te krijgen in

Meer kennis en vaardigheden

Meetmethoden Verlichting’ is bedoeld voor

het gedrag van de verlichting in de praktijk.

Zowel bij het vakkundig uitvoeren van een

de lichtontwerper en uitvoerende monteur.

Vanuit NEN-EN 12464 ‘Licht en Verlichting -

oplevering van een lichtinstallatie, als bij het

Het zakboekje geeft aan hoe en op welke

Werkplekverlichting’, delen 1 en 2 krijgt de

onderhoud van lichtinstallaties moet het

wijze licht en verlichting in de praktijk moet

I S S O i n f o 42

4

j a n u a r i 2 010

worden gemeten en geregistreerd. Naast de

geïnstalleerde lichtsituaties, conform NEN-EN

Naar verwachting zal het Kleintje in het eer-

eisen uit NEN 1891 bevat de uitgave nuttige

12464 en Arbo norm NEN 3087 ‘Ergonomie -

ste kwartaal van 2010 verschijnen. Voor meer

tips en handleidingen die noodzakelijk zijn

Visuele ergonomie in relatie tot verlichting’.

informatie kunt terecht bij de projectcoördi-

bij de uitvoering en voorbereiding van licht-

nator, André Derksen, a.derksen@isso.nl.

metingen. Aan de orde komen de meetme-

Met het ‘Kleintje Meetmethoden Verlichting’

thoden van verlichtingsterkte en luminanties

hebben de ontwerper en de installateur de

ter onderbouwing van de geprojecteerde en

benodigde kennis altijd binnen handbereik.

Masterplan Zonne-energie moet kwaliteit garanderen Uitgaande van Nederlandse en Europese beleidsvoornemens, die vastliggen in concrete doelstellingen en normale zakelijke markt­ bewegingen, is de verwachting reëel dat zonne-energie in 2020 als een normaal product massaal wordt toegepast. Dit betekent dat in 2020 nagenoeg alle bedrijven die direct of indirect te maken hebben met installaties in de gebouwde omgeving, en een groot deel van de bedrijven die te maken hebben met bouwkundige aspecten, de zonne-energietechnologie op een professionele wijze in hun werk moeten kunnen betrekken.

De publicaties vormen de basis voor de opleidingen. Het niveau van de opleidingen wordt geborgd door gezaghebbende examens die tot erkende diploma’s leiden. Dit alles vormt de opstap tot bedrijfscertificering en erkenning. Kwaliteitsborging vormt het sluitstuk.

De producten die voortkomen uit het masterplan zijn - onder voorwaarden - beschikbaar voor alle geïnteresseerden. Mede door de financiële ondersteuning van OTIB zullen de

De uitdaging bij een dergelijke versnelde

uit BDA Dak- en Gevelopleidingen, ISSO,

producten tevens via het Platform Duurzame

introductie van een nieuwe technologie is

Gramsbergen Solar, vAConsult, Holland Solar,

Technologieën onder de aandacht worden

om de kwaliteit van de producten en dien-

Zonnekeur en DWA. Uitgangspunt hierbij is

gebracht. Op dit moment worden de finan-

sten mee te laten groeien naar een professio-

dat alle aspecten van kwaliteit uiteindelijk op

cieringsmogelijkheden van dit Masterplan

neel niveau. In Nederland zijn in principe de

elkaar moeten aansluiten voor een efficiënte

verkend. Begin 2010 zal hierover meer

randvoorwaarden hiervoor aanwezig. Vanuit

infrastructuur. Het Masterplan behandelt

bekend zijn.

SenterNovem kwam begin 2009 het verzoek

hiervoor alle vormen van kwaliteit in hun

om te onderzoeken hoe we de kwaliteit van

samenhang. De gekozen hoofdlijn hierbij

Vanwege de urgentie om met de opleidin-

zonnewarmte- en zonnestroomprojecten

loopt van kennis, via opleidingen en examens

gen te starten, is het initiatief genomen om

kunnen verbeteren.

naar kwaliteitsborging.

een aantal onderdelen uit het Masterplan op

Na een eerste bijeenkomst op initiatief

korte termijn te ontwikkelen. Voor meer infor-

van Uneto-VNI stelde een consortium een

Werken aan publicaties

matie kunt u terecht bij de projectcoördinator

eerste proeve van een Masterplan Kwaliteit

De kennis van de technologie wordt vastge-

André Derksen, a.derksen@isso.nl

Zonne-energie op. Dit consortium bestond

legd in relevante publicaties van ISSO en SBR.

Model Legionella Risicoanalyse en Beheersplan voor koeltoreninstallaties gereed In 2008 is ISSO-publicatie 55.3 ‘Legionellapreventie in klimaat­ installaties’ verschenen. Deze beschrijft van zowel koeltorenals luchtbehandelingsinstallaties nauwgezet hoe men een risicoanalyse kan uitvoeren van een natte koeltoreninstallatie en welke beheers­maatregelen er nodig zijn om deze risico’s te verminderen.

I S S O i n f o 42

Onder een natte koeltoreninstallatie wordt verstaan het samenstel van: • de koeltoren(s) in de betreffende installatie; • het koelwaterzijdige deel van de warmtewisselaars die worden gekoeld; • het verbindende leidingwerk; • de aansluitleiding; • de watervoorbehandeling (indien aanwezig); • de waterbehandeling; • de afvoer van het spuiwater.

5

j a n u a r i 2 010

componenten vormen een keten en een

10

keten is zo sterk als zijn zwakste schakel.

5

Grondstof Leidingwaterinstallatie Aansluitleiding Watervoorbehandeling Waterverdeling Waterverdamping Circulatiesysteem met warmtewisselaars en waterbehandeling 8. Verzamelbak 9. Toevoer lucht 10. Uitblaas lucht 1

8 3

Koeltoreninstallaties bij gebouwen

6

leidingwater 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

7

9

Het model is gebaseerd op de met leidingwa-

7 4

7

7

7 7

riolering

ter gevoede, natte koeltoreninstallatie zoals men die tegenkomt bij klimaatinstallaties van grote gebouwen. Het beheer en de organisatie rondom deze koeltorens is op een aantal punten verschillend van de grote industriële koeltorens bij fabrieken en dergelijke.

2

Organisatie rondom beheer Om voldoende draagvlak te creëren is een

Risicocomponenten van de koeltoreninstallatie Het maken van een analyse en legionellabeheersplan is zeer verantwoord werk

“Elk onderdeel in de keten moet worden beschouwd.”

en luistert erg nauw. Toezichthouders en

grote ISSO-kontaktgroep (KG73.1) geformeerd waarin alle geledingen zijn vertegenwoordigd, zoals fabrikanten, waterbehandelingsfirma’s, installatie- en onderhoudsbedrijven,

gebouweigenaren worden geconfron-

toreninstallatie is vergelijkbaar met die bij

teerd met veel verschillende uitvoeringen

een risicoanalyse voor een collectieve leiding- den Eshof van Grontmij gaf, in samenwerking

gemeenten, de Rgd en ISSO zelf. Jaap van

ervan, mede afhankelijk van de ideeën van

waterinstallatie. Men verdeelt de totale koel-

met Oscar Nuijten, projectcoördinator bij

de opsteller. Daarom vroeg de afdeling

toreninstallatie in zogenoemde risicocompo-

ISSO, vorm aan het model. Het proces om tot

Rijksgebouwendienst van VROM aan ISSO

nenten. Dit zijn componenten die bij onjuiste

één model te komen was zwaar. Niet alleen

om een model te ontwikkelen dat landelijk

behandeling legionellavermeerdering en/of

omdat er zoveel partijen in de kontaktgroep

kan worden gehanteerd door de samen-

biofimvorming kunnen veroorzaken. Deze

zaten, maar vooral omdat er zoveel partijen

stellers van Legionella Risicoanalyses en Beheersplannen.

Opstellen van de risicoanalyse Een belangrijk onderdeel van het model is de risicoanalyse. De handelswijze bij het opstellen van een risicoanalyse van een koel-

Een koeltoren van een gebouw I S S O i n f o 42

6

j a n u a r i 2 010

Drijver van de inrichting

Milieudienst

(exploitant van het gebouw)

(gemeente of provincie)

GGD

Manager gebouwbeheer

Beheerder van de

Installateur van de

klimaatinstallatie

klimaatinstallatie

waterbehandelings

Reinigingsbedrijf

Mechanisch

firma

koeltoren

onderhoudsbedrijf

Laboratorium Monstername legionella Voorbeeld van een organogram van een organisatie betrokken bij het beheer van een koeltoren.

betrokken (kunnen) zijn bij het legionellabe-

• verbeteringen aan de installatie;

beschikbare technieken op het moment van

heer. Hieronder ziet u een voorbeeld van een

• het stroomlijnen van de organisatie rondom

opstellen (onder meer ISSO-publicatie 55.3 en

organogram van de organisatie rondom het beheer van een koeltoren.

het beheer, inclusief de communicatie; • het verbeteren van de betrokkenheid van de bedrijfsleiding/exploitant.

Arbo-informatieblad 32). De opsteller moet daarnaast beschikken over goede communicatieve vaardigheden.

Omdat het in de praktijk meestal fout gaat in de organisatie en de communicatie is zeer

Kwaliteit van de opsteller

Meer informatie

veel aandacht besteed aan dit model. De

De opsteller moet daarom deskundig zijn en

Men kan het Model Legionella Risico-analyse

kennis hierover moest uit de praktijk komen,

voldoende ervaring hebben op het gebied

en Beheersplan downloaden van www.isso.

omdat zowel ISSO-publicatie 55.3 als het

van zowel koelinstallaties als waterbehande-

nl. De ISSO-publicatie 55.3 is verkrijgbaar via

Arbo-infoblad zich voornamelijk beperken tot ling en moet functioneren op minimaal hbo-

de ISSO-winkel op onze website. Voor inhou-

niveau; bijvoorbeeld Algemene Operationele

delijke informatie kunt u terecht bij ing. Oscar

Techniek of procestechnologie. De opsteller

Nuijten, o.nuijten@isso.nl. De eerstvolgende

Het gebruik

moet ook inzicht hebben in facilitair manage-

editie van ThemaTech (april 2010 ) staat

Het Model Legionella Risicoanalyse en

ment en op de hoogte zijn van de laatste

geheel in het teken van ‘Legionellapreventie

Beheersplan is een Word-bestand, waarin de

wetgeving, technische richtlijnen en de best

in klimaatinstallaties’.

de techniek van legionellapreventie.

opsteller de zaken die specifiek van toepassing zijn op de beschouwde installatie kan toevoegen en zaken die niet van toepassing zijn, kan weglaten. Vervolgens kan de opsteller de diverse modeltabellen gebruiken om de gegevens en bevindingen in te vullen.

Het resultaat moet niet alleen aansluiten op

E-nieuws

de technische uitvoering van de installatie, maar vooral ook op de organisatie rondom

Naast deze nieuwsbrief, de ISSO Info, wil ISSO u ook via e-mail

het beheer. De opsteller moet alle benodigde

op de hoogte houden van nieuwe producten en diensten.

informatie vergaren, bij de juiste personen en

Via www.isso.nl kunt u zich opgeven voor deze nieuwe service.

instanties, en zal in veel gevallen advies moeten uitbrengen over: I S S O i n f o 42

7

j a n u a r i 2 010

ISSO-publicaties 75.1, 75.3, 82.1 en 82.3 herzien vanwege aanpassing Energielabel In verband met de wettelijke wijzigingen

tariseerde verbeterpunten zijn inmiddels ver-

in de Regeling Energieprestatie Gebouwen

publicatie 82) en utiliteit (ISSO-publicatie 75) aangepast. Berichten in de media, onderzoek, workshops, examens en vragen bij VROM, SenterNovem, ISSO en KBI vormden de aanleiding om de verbeterpunten voor de BRL 9500 en de betreffende ISSO-publicaties te inventariseren en te verwerken.

Verbeterde methodiek ISBN 978-90-5044-186-5

werkt in de BRL 9500 en de ISSO-publicaties.

publicatie

82.1

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

de labelmethodiek voor woningen (ISSO-

HAN D LE I D I N G E N E R G I E PR E S TAT I E ADV I E S WO N I N G E N - E N E R G I E L AB E L

(REG) en de Beoordelingsrichtlijn 9500, is

De aanpassingen en verbeteringen hebben betrekking op de volgende onderdelen: • verbeterde lay-out van het energielabel (voor zowel woningen als utiliteitsgebouwen); • splitsing van het primair energieverbruik HANDLEIDING

ENERGIEPRESTATIE ADVIES WONINGEN ENERGIELABEL + ALGEMEEN DEEL

op het energielabel in elektriciteit, gas en warmte; • actualisatie van de bepalingsmethodiek, opnamemethodiek en software; • vernieuwde weergave van de globale

Voor zover deze verbeterpunten en aanpas-

energiebesparende maatregelen op het

singen betrekking hebben op de labelmetho-

energiel­abel;

diek zijn ze besproken met de verschillende

• waardering van nieuwe technieken.

marktpartijen. Aanvullend is door de minister van VROM een oproep gedaan aan betrokken

Meer informatie

marktpartijen om aanvullende suggesties en

De herziene ISSO-publicaties zijn te bestel-

commentaar aan te dragen. Het doel daar-

len via de ISSO-winkel op www.isso.nl. Meer

van was om per 1 januari 2010 het nieuwe

informatie over de aanpassingen en uitbrei-

energielabel en de verbeterde energielabel-

dingen in de energielabelmethodiek vindt u

methodiek te kunnen lanceren. De geïnven-

tevens op onze website.

Continuïteit van Montagehandboek Sanitair gewaarborgd Ferry De Cock heeft per 1 november jongstleden de uitgeefrechten van het Montagehandboek Sanitair overgedragen aan FILOSOOF b.v., het uitvoeringsorgaan van ISSO. Hiermee is er een waarborg voor de continuïteit van dit montagehandboek, een belangrijk uitgangspunt in de beslissing om dit handboek over te nemen.

Wij zijn verheugd dat Ferry zich bereid heeft verklaard om achter de schermen als inhoudelijk adviseur betrokken te blijven.

Alles is erop gericht om medio 2010 een volledige update beschikbaar te hebben. De tekeningen van montageopstelling worden,

Het Montagehandboek Sanitair bevat alle

• sparingen en sleuven;

samen met andere nuttige en noodzakelijke

noodzakelijke informatie voor professionals

• grondhout voor montage op lichte wanden;

informatie over het ontwerpen van sanitaire

in de bouw- en installatiesector. Vele men-

• materiaalspecificatie;

installaties, door ISSO opgenomen in een

sen in de praktijk gebruiken het handboek

• montage-normtijden gebaseerd op de cal-

internetapplicatie. De nieuwe versie zal ver-

dagelijks bij het begroten, ontwerpen, tekenen, werk voorbereiden en uitvoeren

culatienormen van Uneto-VNI; • eisen aan integrale toegankelijkheid (ITS).

van sanitaire installaties. De uitgave bestaat

volgens worden uitgegeven door FILOSOOF b.v. Totdat de nieuwe uitgave gereed is, is de uitgave 2008 ongewijzigd en voor dezelfde

inmiddels meer dan 17 jaar en wordt regel-

Doelgroepen voor dit handboek zijn:

matig geactualiseerd. De laatste editie van

• installatiebedrijven;

het handboek (2008) bevat een verzameling

• teken- en adviesbureaus;

van meer dan 700 sanitaire opstellingste-

• architectenbureaus;

keningen met gedetailleerde maatvoering

• overheidsinstellingen.

prijs verkrijgbaar via www.filosoofbv.nl.

voorzien van informatie over: • aansluitleidingen;

Geactualiseerde editie

• montagehoogte;

ISSO is gestart met het actualiseren en

• bevestigingspunten;

uitbreiden van het montagehandboek.

I S S O i n f o 42

8

j a n u a r i 2 010

ISSO-publicaties 91 en 92

Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor ventilatiesystemen Met steun van OTIB, Uneto-VNI, fabrikanten en SenterNovem zijn de volgende publicaties gerealiseerd:

ISSO-publicatie 91: Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en wtw in woningen

91

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

V E N T I L AT I E S YS T E M E N M E T D ECE N T R ALE TO E - E N AF VO E R E N WAR MT E T E RUGW I N N I N G I N WO N I N G E N E N WO O N G E B O U W E N

publicatie

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen en woongebouwen

De nieuwe ISSO-publicatie 91 geeft een eenduidig pakket van ontwerptechnische kwaliteitseisen voor goed functionerende, decentrale, mechanische ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen. Al dan niet op basis van vraagsturing kunnen deze systemen in verblijfsruimten lokaal mechanisch lucht toe- en afvoeren. Vooral vanwege de inpasbaarheid in de bestaande bouw en de mogelijkheid om hiermee faalkosten in de nieuwbouw te verkleinen, is er steeds meer belangstelling om dit type ventilatiesystemen toe te passen.

Aan de hand van een globaal ontwerp- en

en richtlijnen zijn gepresenteerd in de struc-

relatieschema geeft de publicatie duidelijk

tuur van het Model Kwaliteitsbeheersing

aan waar men keuzen moet maken, welke

Klimaatinstallatie (MKK). Daardoor is in iedere

factoren daarbij een rol spelen en hoe deze

fase van het voortbrengingsproces van een

elkaar beïnvloeden. De daarop volgende

ventilatiesysteem duidelijk aan welke specifi-

hoofdstukken verwijzen via specificatie-

caties men moet voldoen en welke informatie

bladen (SB) naar specifieke informatie. De

beschikbaar moet zijn om het voortbren-

in de vorm van specificatiebladen uitge-

gingsproces te doorlopen.

werkte, ontwerptechnische kwaliteitseisen

Een globaal ontwerp- en relatieschema

ventilatiesysteem duidelijk aan welke specifi-

geeft duidelijk aan waar men keuzen moet

caties men moet voldoen en welke informatie

maken, welke factoren daarbij een rol spelen

beschikbaar moet zijn om het voortbren-

en hoe deze elkaar beïnvloeden. De daarop

gingsproces te doorlopen.

publicatie

92

KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR

ISSO-publicatie 92 geeft een eenduidig pakket van ontwerptechnische kwaliteitseisen voor goed functionerende ventilatiesystemen op basis van decentrale luchttoevoer met centrale mechanische luchtafvoer in woningen en woongebouwen. Al dan niet op basis van vraagsturing zorgen deze systemen dat, in verblijfsruimten, lokaal natuurlijk of mechanisch lucht wordt toegevoerd en centraal mechanisch weer wordt afgevoerd.

V E N T I L AT I E S YS T E M E N M E T D ECE N T R ALE TO E VO E R E N CE N T R ALE AF VO E R I N WO N I N G E N E N WO O N G E B O U W E N

ISSO-publicatie 92: Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer voor woningen

Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen

volgende hoofdstukken verwijzen via specificatiebladen (SB) naar specifieke informatie.

De in de vorm van specificatiebladen uitge-

Meer informatie

werkte ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen zijn gepresenteerd in de structuur van het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallatie (MKK). Daardoor is in iedere

ISSO-publicatie 91 kost € 130,00 (excl. btw) en ISSO-publicatie 92 kost € 145,00 (excl. btw). De publicaties zijn te bestellen via de ISSO-winkel op www.isso.nl. De publicaties zijn tevens digitaal verkrijgbaar via een lidmaatschap op www.isso-digitaal.nl.

fase van het voortbrengingsproces van een I S S O i n f o 42

9

j a n u a r i 2 010

ISSO Docentendag op 19 maart 2010 In de afgelopen jaren voltrokken zich

Terugkomdagen Energielabel In verband met de wettelijke wijzigingen in de Regeling Energieprestatie Gebouwen (REG) en de Beoordelingsrichtlijn 9500, is de labelmethodiek voor woningen (publicatie 82) en utiliteit (publicatie 75) aangepast. Om de deelnemers aan de eerdere instructiebijeenkomsten Energielabel Woningen en/of Utiliteit op de hoogte te brengen van de belangrijkste wijzigingen,

ontzettend veel nieuwe ontwikkelingen

organiseert ISSO een aantal terugkomdagen. Deze zijn gepland in februari en maart 2010.

binnen de installatietechniek. Docenten

Inhoud terugkomdag

van reguliere opleidingen en cursussen

Tijdens deze bijeenkomst besteden we in hoofdzaak aandacht aan de onderstaande wijzigin-

installatietechniek moeten hiervan op de hoogte zijn. Omdat dit veel tijd kost, en

gen in de labelmethodiek die per 1 januari 2010 van kracht zijn.

ISSO 82.1

ISSO 75.1

‘Wijzigingen labelmethodiek woningen’

‘Wijzigingen labelmethodiek utiliteit’

• inspectie verschillende woningtypen

• nadere toelichting indeling energiesectoren

• definitie onverwarmde zolder

• gebruiksoppervlakte

landelijke docentendag te organiseren.

• gebruiksoppervlakte

• vrije invoervelden - gecontroleerde kwali-

Tijdens deze landelijke bijeenkomst

• gebouwen met niet-zelfstandige woon-

daardoor soms er bij inschiet, neemt ISSO het initiatief om op 19 maart 2010 een

• vrije invoervelden - gecontroleerde kwaliteitsverklaringen

zullen we docenten bijpraten over de laatste ontwikkelingen op het gebied van energie en milieu, verwarming,

ruimte

teitsverklaringen • gebruiksfuncties • casco winkels • zwembaden

• energiebesparende maatregelen op het label

• sportfunctie • energiebesparende maatregelen op het

lucht­behandeling, algemene technieken,

• beschrijving woningopname

water & gas en elektro & ICT.

• aangeven thermische schil

• begrenzingen van de constructies

De onderwerpen die onder meer aan

• begrenzingen van de constructies

• U-waarden en ZTA-waarden

de orde komen zijn:

• dakramen

• infiltratie

• gezond binnenklimaat;

• meerdere raamsoorten

• mechanische afzuiging

• wet- en regelgeving in relatie tot

• beter isolerende constructies

• VAV-systemen en recirculatie

luchtbehandeling; • nieuwe richtlijnen ontwerp binnen­riolering;

label

• nieuwe constructies • aanpassing infiltratie • decentrale ventilatie

• Power Quality;

• microWKK

• energiezuinige verlichting;

• tapwaterwarmtelevering door derden

• duurzaam Beheer en Onderhoud;

• douche-WTW

• k waliteitsborging Zonne-energie;

• zonneboiler

• betonkernactivering.

Tevens zal er volop gelegenheid zijn

Data en investering

om met collega-docenten van gedach-

De terugkomdag vindt plaats in Rotterdam en duurt van 12.30 uur tot 16.30 uur. De deelname-

ten te wisselen

prijs bedraagt voor EPA-Woningbouw € 165,- (excl. btw) en voor EPA-Utiliteit € 175,- (excl. btw).

De bijeenkomsten zijn gepland op:

Wilt u aanwezig zijn bij deze bijeenkomst? Meldt u zich dan aan via onze

EPA-W

EPA-U

website www.isso.nl.

Datum 2010* Locatie

Datum 2010* Locatie

12 februari

Rotterdam

19 februari

Rotterdam

Datum: 19 maart 2010

16 februari

Rotterdam

1 maart

Rotterdam

Locatie:

18 februari

Rotterdam

4 maart

Rotterdam

11 maart

Rotterdam

15 maart

Rotterdam

Hotel Houten te Houten

Deelnameprijs: € 95,00 (excl. btw) per deelnemer Tijden:

*Data en locatie onder voorbehoud

09.30 – 16.00 uur

Aanmelden Via www.isso.nl kunt u zich aanmelden. U ontvangt daarna een bevestiging.

I S S O i n f o 42

10

j a n u a r i 2 010

‘Kleintje Ventilatie’ helpt bij toepassen ventilatievoorschriften K L E I N TJ E V E N T I L AT I E

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E SECTOR

KLEINTJE

Ventilatie

Wegens grote belangstelling heeft ISSO twee extra data gepland voor de instructiebijeenkomst ‘Toepassen ventilatievoorschriften woningen’.

Werkt u veel met ventilatiesystemen in de praktijk en heeft u behoefte aan praktische hulpmiddelen om de geldende wet- en regelgeving ten aanzien van ventilatie in woningen probleemloos toe te passen? Kom dan naar de regionale instructiebijeenkomsten die ISSO in maart en april organiseert. Tijdens deze bijeenkomst brengen wij uw kennisniveau op peil en krijgt u beter inzicht in het toepassen van de ventilatievoorschriften in de praktijk.

Rode draad tijdens deze instructiebijeen-

• structuur en opzet van ‘Kleintje Ventilatie’;

Ventilatie’ (2009), een praktisch zakboekje

• praktijkcases en het gebruik van ‘Kleintje

praktijk en de verplichtingen ten aanzien van

Voor installatietechniek, bouwfysica en bouwbesluit­berekeningen Dordrecht

www.binksoftware.nl

wijzigingen in de normen;

komst is het onlangs verschenen ‘Kleintje dat de verbinding legt tussen uw dagelijkse

Bink Software BV

Ventilatie’; • evaluatie en afsluiting.

de voorschriften. In de bijeenkomst behandelen wij de eisen aan nieuwe en bestaande

De instructie is gericht op:

ventilatiesystemen in woningen en woonge-

• installatieadviseurs;

Installatiebedrijf

Kwekel BV 's Hertogenbosch

www.kwekel.nl

bouwen. Extra aandacht gaat uit naar nieuwe, • installateurs en (service-) monteurs; innovatieve ventilatiesystemen.

• projectleiders / werkvoorbereiders; • medewerkers van gemeentelijke diensten,

Doelstelling Het doel van de bijeenkomst is onder meer om u snel en adequaat op de hoogte te bren-

zoals Bouw- en Woningtoezicht; • medewerkers van technische diensten van woningbouwverenigingen;

gen van:

• docenten installatietechnisch onderwijs;

• de geldende wetgeving ten aanzien van

• overige geïnteresseerden.

ventilatiesystemen; • belangrijke, laatste wijzigingen in de ventilatievoorschriften; • toepassing van deze voorschriften in uw praktijk met behulp van ‘Kleintje Ventilatie’; • veel voorkomende praktijksituaties en oplossingen.

Uw investering De deelnameprijs bedraagt € 95,- (excl. btw). komst moet u in het bezit zijn van ‘Kleintje Ventilatie’. Deze kunt u bestellen via de ISSOwinkel op www.isso.nl.

de docent van Cauberg Huygen raadgevende

Aanmelden

ingenieurs veel ruimte voor het behandelen

De instructie begint om 12.00 uur en eindigt

van praktijkcases.

om 17.00 uur. U kunt zich aanmelden via de website www.isso.nl.

Inhoud van de instructie: normen, voorschriften, certificering;

Meetinstrumenten, kalibraties en C.V.-componenten Capelle a/d IJssel

www.euro-index.nl

Om deel te nemen aan de instructiebijeen-

Tijdens de instructiebijeenkomst reserveert

• wetgeving volgend uit het Bouwbesluit,

Euro-index

Data 23 maart en 6 april 2010 te Rotterdam

KEMA Quality b.v. business & technische concultancy operationele diensten metingen & inspecties testen & certificatie

www.kema.com

• de laatste en nog verwachte, belangrijke I S S O i n f o 42

11

j a n u a r i 2 010

ISSO werkt ook ‘in-company’

• Energielabel Woningen

VOOR

• EP Maatwerk Woningen

DE

Energie & Milieu

ALLE INCOMPANY TRAININGEN

INS TALL AT IESEC TOR

• Energielabel Utiliteit • EP Maatwerk Utiliteit • EPA-W Examentraining • EPA-U Examentraining

Sanitaire Technieken • Veilige leidingwaterinstallaties

• Warmtepompinstallaties in Utiliteitsgebouwen

K ENNISINS T IT UU T

ISSO verzorgt ook in-company trainingen. Tevens behoren meerdaagse trainingen tot de mogelijkheden. Onderwerpen voor de trainingen waaruit u kunt kiezen zijn:

Algemene Technieken • Brand- en Rookveilige Doorvoeringen • GIW/ISSO Garantie-eisen voor Bouwondernemingen • GIW/ISSO Garantie-eisen voor Installateurs

Luchtbehandeling • Toepassen ventilatievoorschriften woningen ‘Kleintje Ventilatie’ Energie & Milieu

• Binnenklimaat Scholen

Sanitaire Technieken Verwarming & Koeling Algemene Technieken

Elektrotechniek

Luchtbehandeling Elektrotechniek

• Power Quality

• Gasvoorschriften, ‘Kleintje Gas’ en de

• Noodverlichtingsdeskundige

praktijk • Praktijkinstructie over toepassing en controle van keerkleppen

• Nieuwe warmteverliesberekening utiliteitsen bedrijfsgebouwen

• Instructie sanitaire installaties

• Ontwerp en realisatie van verticale

• Hotspotvrij bouwen en installeren in de praktijk

bodemwarmtewisselaars • Collectieve warmtepompinstallaties voor

Verwarming & Koeling

Aan de hand van bovenstaande onderwerpen kunnen wij in overleg met u een trainingsprogramma voor één of meerdere dagdelen samenstellen. Staat het onderwerp dat

woningen • Hydraulische schakelingen voor verwarmen

u zoekt er niet bij, maar bestaat hierover wel een ISSO-publicatie dan kunnen wij ook voor

en koelen

• Warmtepompsystemen voor woningen,

Opzet van in-company trainingen

• Individuele warmtepompen in woningen

dit onderwerp een training verzorgen. Voor

verlaging EPC en GIW Garantiebepalingen

• Waterzijdig Inregelen Woninginstallaties

meer informatie kunt u contact opnemen

eisen meer ontwerpkennis

• Waterzijdig Inregelen

met Susanne Suvaal, s.suvaal@isso.nl.

• Meer comfort en rendement met inregelen

• Verwarmingsinstallaties U-Bouw

Agenda 2010 Datum maandelijks februari en maart 1-5 februari 19 maart

Activiteit Locatie Cursus Power Quality

regionaal

Terugkomdagen Energielabel

Rotterdam

VSK 2010

Utrecht

Docentendag 2010

Utrecht

23 maart en 6 april

Toepassen ventilatievoorschriften woningen

23 september 2010

ISSO-Najaarsoverleg

Rotterdam n.t.b.

Instructiebijeenkomsten Op basis van ISSO-publicaties verzorgen wij regelmatig instructiebijeenkomsten.

Het is ook mogelijk om dit in uw bedrijf te verzorgen (In-Company trainingen) Voor meer informatie kunt u onze website www.isso.nl raadplegen.

I S S O i n f o 42

12

j a n u a r i 2 010

Overzicht ISSO-uitgaven Water & Gas

Prijs (excl. btw)

PUBLICATIES

30

Leidingwaterinstallaties in woningen (2004)

€ 110

30.3 ISSO/VNI Richtlijn Waterslag in tapwaterinstallaties (1998)

€ 30

30.4 Warmteterugwinning uit douchewater (2008)

€ 30

30.5 LegionellaCode Woninginstallaties (2008)

€ 40

55

Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001)

€ 100

55.1

Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005)

€ 75

55.2 Handleiding legionellapreventie zorgplicht (2005)

€ 45

55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008)

€ 80

55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties (2008)

€ 80

55.5 Handleiding beheer en onderhoud in collectieve leidingwaterinstallaties (2008)

€ 75

70.1

€ 65

Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2008)

70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000)

€ 60

70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002)

€ 30

KLEINTJES

Handleiding Kleintje GAS (2008)

€ 35

Handleiding Kleintje Water (2003)

€ 35

Handleiding Kleintje Legionellapreventie (2007)

€ 35

Handleiding Kleintje Riolering (2008)

€ 35

INSTRUCTIEMATERIAAL

IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leidingsystemen sanitair (2008)

€ 65

IBM

€ 25

Instructiebladen voor monteurs gebaseerd op Kleintje Riolering (2008)

IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008)

€ 180

SBR-PUBLICATIES

ISSO/SBR 811 Hotspotvrij bouwen, ontwerpen en installeren (2009)

€ 70

BEOORDELINGSRICHTLIJNEN

RL 6000

Ringband (2006)

€ 15

BRL 6000-00 Algemeen deel Nationale Beoordelingsrichtlijn voor het KOMO INSTAL® procescertificaat

voor ‘Ontwerpen, installeren en beheren van installaties’ (2006)

€ 20

BRL 6000-04 Gasinstallaties en gasverbrandingstoestellen < 130 kW van individuele woningen (2006)

€ 20

BRL 6000-05 Middelgrote gasinstallaties (tot en met G16) en gasverbrandingstoestellen van bouwwerken,

anders dan individuele woningen (2006)

€ 20

BRL 6000-06 Grote gasinstallaties (> G16) en gasverbrandingstoestellen van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2006)

€ 20

BRL 6000-07 Leidingwaterinstallaties van individuele woningen (2006)

€ 20

BRL 6000-08 Leidingwaterinstallaties van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2006)

€ 20

BRL 6000-08c Beheren en onderhouden van leidingwaterinstallaties van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2007)

€ 15

BRL 6000-09 Tijdelijke drinkwaterinstallaties (2006)

€ 20

BRL 6000-15 Gasinstallaties en gashaarden (2006)

€ 20

BRL 6000-16 Onderhoud en beheer van gasverbrandingstoestellen <130kW (2006)

€ 20

BRL 6000-17 Rioleringsinstallaties van bouwwerken (2006)

€ 20

BRL 6000-17c Beheren en onderhouden van rioleringsinstallaties van bouwwerken (2007)

€ 15

BRL 6010

€ 25

Legionella preventieadvisering voor collectieve leidingwaterinstallaties (2006)

I S S O i n f o 42

13

j a n u a r i 2 010

Luchtbehandeling

.

PUBLICATIES

17

Luchtkanaalberekening (1993H) (2 delen)

Prijs (excl. btw) € 95

47

Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005)

€ 70

48

Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (2008)

€ 90

49

Kwaliteitseisen vloer-/wandverwarming en vloer-/wandkoeling (2004)

€ 135

52

Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009)

€ 85

61

Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen (2001)

€ 115

62

Gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning in woningen (2003) inclusief aanvulling (2004) (uitverkocht)

€ 150

Aanvulling ISSO 62 (2004)

€ 20

63

Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen (2008)

€ 75

91

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen en woongebouwen (2009)

€ 130

92

Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen (2009)

€ 145

ISSO-KLEINTJES

Handleiding Kleintje Ventilatie (2009)

€ 35

Handleiding Kleintje Binnenklimaat (2006)

€ 35

BEOORDELINGSRICHTLIJNEN

BRL 6000

Ringband (2006)

€ 15

BRL 6000-00 Algemeen deel Nationale Beoordelingsrichtlijn voor het KOMO INSTAL® procescertificaat voor

‘Ontwerpen, installeren en beheren van installaties’ (2006)

€ 20

BRL 6000-10 Ventilatievoorzieningen van woningen (2006)

€ 20

BRL 8010

€ 25

Beoordelen van ventilatievoorzieningen in woningen (2009)

DIVERSEN 900

Rehva verdringingsventilatie (2005)

€ 50

901

Binnenmilieu en productiviteit in kantoren (2007)

€ 50

Verwarming

Prijs (excl. btw)

PUBLICATIES

50

Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties in woningen en woongebouwen(2008)

€ 145

51

Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2009)

€ 95

53

Warmteverliesberekening voor utiliteitsgebouwen met vertrekhoogten tot 5 meter (2003)

€ 70

57

Warmteverliesberekening voor industriegebouwen (2003)

€ 70

65

Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterinstallaties (2004)

€ 70

71

Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003)

€ 60

72

Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen (2006)

€ 130

73

Ontwerp en uitvoering van verticale bodemwarmtewisselaars (2005)

€ 125

76

Montage- en materiaalspecificaties voor warmwaterverwarminginstallaties (2005)

€ 130

77

Levensloopbestendig wonen (2004)

€ 57

80

Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw (2007)

€ 125

81

Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen (2007)

€ 125

ISSO-KLEINTJES

Handleiding Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2009)

€ 35

Handleiding Kleintje Cv (2006)

€ 35

Handleiding Kleintje Inregelen (2004)

€ 35

Handleiding Kleintje Warmteverlies voor Woningen (2005)

€ 35

Handleiding Kleintje Vloerverwarming (2005)

€ 35

INSTRUCTIEMATERIAAL

IBwpbm

Instructieboek Warmtepompen Basiscursus monteurs (2009)

€ 75

IBwpao

Instructieboek Warmtepompen Aspirant ontwerpers (2009)

€ 85

IBwpiw

Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van individuele warmtepompsystemen in woningen (2009)

€ 65

I S S O i n f o 42

14

j a n u a r i 2 010

IBwpcw

Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van collectieve warmtepompsystemen in woningen (2009)

€ 55

IBwpwu

Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van warmtepompsystemen voor utiliteitsgebouwen (2009)

€ 60

IBwplu

Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van warmtepompsystemen (lucht – lucht) voor utiliteitsgebouwen (2009)

€ 80

Elektrotechniek

Prijs (excl. btw)

PUBLICATIES

67

PVE elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007)

€ 40

77

Levensloopbestendig wonen (2004)

€ 57

79

Inspectie en onderhoud van noodverlichtingsinstallaties (2004)

€ 25

ISSO-KLEINTJES

Handleiding Kleintje Meetmethoden Elektrotechniek (2009)

€ 35

INSTRUCTIEMATERIAAL

IBnv

Instructieboek Noodverlichting (2006)

€ 75

IBemodm Instructieboek Elektromechanisch Onderhoud, module 1 Draaistroommotoren (2009)

€ 70

IBemogm Instructieboek Elektromechanisch Onderhoud, module 2 Gelijkstroommotoren (2008)

€ 65

IBpq

€ 95

Instructieboek Power Quality (2009)

BEOORDELINGSRICHTLIJNEN

BRL 6000

Ringband (2006)

€ 15

BRL 6000-00 Algemeen deel Nationale Beoordelingsrichtlijn voor het KOMO INSTAL® procescertificaat voor

‘Ontwerpen, installeren en beheren van installaties’ (2006)

€ 20

BRL 6000-01 Elektrotechnische installaties van individuele woningen (2006)

€ 20

BRL 6000-02 Middelgrote elektrotechnische installaties (t/m 80A) van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2006)

€ 20

BRL 6000-03 Grote elektrotechnische installaties (>3 x 80A) van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2006)

€ 20

Energie & Milieu

PUBLICATIES

Prijs (excl. btw)

48

Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (2008)

€ 90

60

U- en R- Waarden (2004)

€ 35

74

Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebouwen (2004)

€ 60

75.1

Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen Energielabel + Algemeen deel (2009H)

€ 70

75.2 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen ‘EPA-maatwerkadvies’ (2007H)

€ 130

75.3 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen ‘Formulestructuur’ (2009H)

€ 55

78

€ 75

Handleiding Zonnestroom voor ontwerper en installateur (2006)

82.1 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen Energielabel + algemeen deel (2009H)

€ 70

82.2 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen ‘EPA-maatwerkadvies’ (2007)

€ 80

82.3 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen ‘Formulestructuur’ (2009)

€ 55

89

Binnenklimaat scholen (2008)

€ 130

ISSO-KLEINTJES

Handleiding Kleintje Binnenklimaat (2006)

€ 35

Handleiding Kleintje U- en Rc Waarden (2007)

€ 35

BEOORDELINGSRICHTLIJNEN

BRL 9500

Ringband (2007)

€ 15

BRL 9500-00 Algemeen deel ‘Energieprestatieadvisering’ (2007)

€ 20

BRL 9500-01 Energieprestatiecertificaat, bestaande woningen (2007)

€ 20

BRL 9500-02 EPA-maatwerkrapport, bestaande woningen (2007)

€ 20

BRL 9500-03 Energieprestatiecertificaat, bestaande utiliteitsgebouwen (2007)

€ 20

BRL 9500-04 EPA-maatwerkrapport, bestaande utiliteitsgebouwen (2007)

€ 20

BRL 9501

€ 25

Nationale BRL voor het KOMO-attest voor energiegebruikberekeningsmethoden (2007) Meer informatie over deze en overige uitgaven vindt u op www.isso.nl

I S S O i n f o 42

15

j a n u a r i 2 010

Bestelformulier ISSO-publicaties Uw gegevens Organisatienaam* Contactpersoon* Functie Adres + Postcode* Plaats* Postbus + Postcode Plaats Telefoon/faxnummer* E-mailadres* * Veld verplicht

Gaarne ontvang ik de aangegeven publicaties : Aantal Nr.

Titel

Prijs

U kunt dit formulier retourneren aan: ISSO Postbus 577 3000 AN Rotterdam T 010-206 59 60 F 010-213 03 84 info@isso.nl

 ISSO-toezendservice Wilt u permanent op de hoogte zijn van de laatste technische kennis? Dat kan met de ISSO-toezendservice.

Inmiddels maken vele installatiebedrijven, adviesbureaus, overheden en andere organisaties gebruik van deze dienst.

De toezendservice is bedoeld om ISSO-relaties als eerste en met een aantrekkelijke korting te laten beschikken over nieuwe ISSO-publicaties.

Werkwijze toezendservice De toezendservice werkt als volgt: u kunt als abonnementhouder één of meerdere vakgebieden opgeven waarbij uw bedrijfsvoering voordeel heeft. Na verschijning van een publicatie in één van de aangemerkte vakgebieden zal deze nieuwe uitgave meteen aan u worden toegezonden. U schaft de publicatie vervolgens met 15 procent korting aan.

De ISSO-publicaties zijn te verdelen in de volgende vakgebieden:

Bij inschrijving voor drie of meer vakgebieden ontvangt u maar liefst 30 procent korting op de aankoopprijs. De

verwarming;

water & gas;

elektro & ICT.

korting geldt ook voor de reguliere bestellingen bij ISSO. Mede met het oog op onder meer certificering kiezen de meeste abonnees voor toezending van alle nieuwe ISSO-

luchtbehandeling;

publicaties, zodat ze ervan verzekerd zijn dat hun techni-

energie & milieu;

sche bibliotheek altijd up-to-date is. Meer informatie over deze service is te vinden op onze website www.isso.nl I S S O i n f o 42

16

j a n u a r i 2 010

REGISTREER NU VOOR GRATIS TOEGANG VIA WWW.VSK.NL UW REGISTRATIECODE:

100.019.00

09.30 - 18.00 UUR GA VOOR HET COMPLETE PROGRAMMA NAAR WWW.VSK.NL • DUURZAME ENERGIEOPLOSSINGEN • NVKL� PAVILJOEN • KENNISPLEIN • KLIMAATTHEATER DUURZAAM SCOREN • CONGRESSEN EN SYMPOSIA

Nieuwe directeur ISSO Het bestuur van ISSO, het kennisinstituut voor de installatiesector, heeft met ingang van 1 februari a.s. de heer Ir. R.D. van Bergen benoemd tot directeur.

Na zijn studie heeft de heer Ir. R.D. van Bergen ruime

Hij volgt de heer ir. J.J.N.M. Hogeling op die zijn ISSO

ervaring opgedaan bij een technisch adviesbureau gevolgd

werkzaamheden zal voortzetten binnen de werkvelden

door een dienstverband bij de Rijksgebouwendienst.

internationale projecten en normalisatie en die tevens aanblijft als directeur van de stichting KBI.

ISSO-digitaal ISSO-digitaal is de digitale bibliotheek waarin de ISSO-publicaties meteen online beschikbaar zijn. Geen gezoek meer in uw boekenkast, de publicatie is nu met één druk op de knop online beschikbaar.

Met ISSO-digitaal heeft u bovendien de meest recente versie van de publicatie tot uw beschikking waarin eventuele aanvullingen of aanpassingen continu worden verwerkt. Tevens kunt u, via trefwoorden, gemakkelijk in meerdere ISSO-publicaties tegelijk zoeken.

uit ISSO-publicaties of die gewoon praktisch zijn bij het dagelijks werk van ontwerpers en installateurs. Een ander voorbeeld uit de Toolshop is de rekentool ‘Warmtepompen’.

Dit programma is op basis van de gegevens uit ISSO-publicatie 72 ‘Individuele warmtepompinstallaties’ en ISSO-publicatie 80 ‘Collectieve warmtepompinstallaties’ ontwikkeld. Het programma bevat twee werk-

Verder kunt u met ISSO-digitaal interactief andere documenten raadplegen zoals

Stap 1: Basislicentie €100,– per jaar

NEN-normen. Deze normen worden via Bris Warenhuis ontsloten. Tevens hebben gebruikers van de rekenprogramma’s van Bink en VABI de mogelijkheid om de kennis in ISSOdigitaal als naslagsysteem te benutten. Wij

ket samenstellen.

warmtepomp’. Met het blad ‘Warmtepomp’ dimensioneert u verwarmingsinstallaties met

Basislicentie geeft toegang tot: - Toolshop - Aanschaffen digitale publicaties

hebben gekozen voor een modulair systeem.

Op deze wijze kunt u uw eigen maatwerkpak-

bladen: ‘Warmtepomp’ en ‘Energiegebruik

een warmtepomp en kunt u in ontwerpsituaties in het processchema de deellastsituaties bekijken. Met het blad ‘Energiegebruik warmtepomp’ berekent u op basis van de ontwerpsituatie het energiegebruik en de kosten voor

Stap 2: Uw maatwerkpakket van digitale publicatie samenstellen (zie prijsoverzicht)

Abonnement op ISSO-digitaal Een licentie bestaat uit twee componenten.

energie.

ISSO-digitaal ook voor uw collega’s Een ieder die een basislicentie afsluit, kan naar behoeven gebruik maken van ISSO-

kost €100,00 per jaar. Vervolgens kunt u de

Rekenen was nooit zo gemakkelijk

digitale publicaties die u wenst aanschaf-

De ISSO Toolshop bevat een aantal verschil-

krijgen, betaalt u een eenmalige toegangs-

fen. Hieronder is de abonnementsprocedure

lende digitale hulpmiddelen. Zo bevat de

prijs en een jaarlijks, relatief laag bedrag voor

schematisch weergegeven:

Toolshop diverse tabellen en rekenpro-

het gebruik en onderhoud ervan. U kunt

gramma’s die aansluiten bij de informatie

ervoor kiezen om de ISSO-publicatie voor

Allereerst sluit u een basislicentie af, deze

I S S O i n f o 42

18

digitaal. Om toegang tot de publicaties te

j a n u a r i 2 010

één gebruiker (single-user) aan te schaffen,

Interactief met XML

Vrijblijvend kennismaken

maar ook voor multi-users. Daarbij maken wij

De digitale ISSO-publicaties en het

Wilt u kennismaken met ISSO-digitaal dan is

onderscheid tussen maximaal 5, 10, 15, 20 of

Bouwbesluit zijn nadrukkelijk geen pdf-be-

het mogelijk om vrijblijvend een proeflicentie

meer gebruikers. Juist grote organisaties, met

standen, maar worden volledig aangeboden

aan te vragen via www.isso.nl/isso-digitaal/.

meerdere vestigingen in het land, kunnen zo

in een webapplicatie. Binnen deze webappli-

Met een wachtwoord krijgt u toegang tot

op een voordelige wijze al hun afdelingen

catie maken we gebruik van XML. Deze struc-

ISSO-digitaal. Na het afsluiten van een basisli-

toegang geven tot de online publicaties.

tuur zorgt ervoor dat ISSO extra informatie

centie kunt u digitale ISSO-publicaties bestel-

Tevens kunnen zulke bedrijven ISSO-digitaal

aan de teksten kan koppelen en het biedt

len. Een overzicht van de digitale publicaties

via een intranettoepassing raadplegen.

ook meer interactieve mogelijkheden.

vindt u op www.isso.nl/isso-digitaal/.

Nieuwe functionaliteiten ISSO-digitaal

Archief Naast het integreren van de ISSO Toolshop in de bibliotheek van ISSO-digitaal, onderging ISSO-digitaal nog een grote aanpassing.

Uit vragen van gebruikers van ISSO-digitaal bleek dat er behoefte is om terug te kunnen kijken in vervallen en/of herziene versies van ISSO-publicaties. Tot op heden was alleen de meest recente versie van een ISSO-publicatie terug te vinden in de bibliotheek, maar vanaf nu is ISSO ook gestart met het ‘archiveren’ van haar oudere publicaties. Een groot deel van deze publicaties zijn geschikt gemaakt om te worden benaderd via de ‘Archief’-knop in het hoofdmenu. Wanneer u een licentie heeft op een ISSO-publicatie waarvan ook een oudere versie beschikbaar is, stelt ISSO deze, op aanvraag, voor u open.

Per 2010 zijn er weer nieuwe functionaliteiten toegevoegd aan de digitale bibliotheek. Het betreft de ISSO Toolshop en een digitaal archief.

ISSO Toolshop

invulbaar te maken. Daarnaast is er een

Downloads

De vernieuwde ISSO Toolshop is compleet

groeiend aantal checklists, werkbladen en

Daarnaast blijft de ISSO Toolshop download-

geïntegreerd in ISSO-digitaal. Waar de

opnameformulieren via de ISSO Toolshop

bare tools aanbieden die men op de eigen

gebruiker tot op heden de ISSO Toolshop als

benaderbaar en invulbaar. Voorbeelden

computer moet installeren. Hierbij kunt u

losse website moest benaderen, zijn de tools

hiervan zijn de opnameformulieren voor

denken aan de HotSpotSim en SoundSpotSim

nu toegevoegd aan de menustructuur van

EPA-W en EPA-U en een checklist ter beoor-

ISSO-digitaal (zie afbeelding).

deling van Legionella in leidingwater­

Achter de knop ‘Tools’ zitten meerdere

installaties.

categorieën met tools, namelijk: • invulbare formulieren, in de vorm van checklists en opnameformulieren;

Rekentools Ook zijn er meerdere online rekentools aan-

• rekentools;

wezig in de ISSO Toolshop. Deze tools zijn in

• downloads.

de nieuwe configuratie benaderbaar binnen de bekende structuur van ISSO-digitaal. De

Invulbare formulieren

programmatuur die hoort bij ISSO-publicatie

Het nieuwe technische platform van

60 (U- en R-waarden van bouwkundige

ISSO-digitaal geeft de mogelijkheid om

constructies) is één van de tools die op deze

formulieren binnen de ISSO-publicaties

nieuwe manier werkt.

I S S O i n f o 42

19

j a n u a r i 2 010

Steun ISSO en wordt sponsor

Colo fon

Uit recent onderzoek blijkt nog maar eens dat praktische alle marktpartijen ISSO als onafhankelijk en breed gedragen kennis­instituut van de Nederlandse installatiesector erkent. Voor bedrijven en organisaties die ISSO daarin willen steunen, bestaan er meerdere sponsormogelijkheden. Onderstaand vindt u meer informatie over begunstigers, webvertisers en sponsors.

ISSO Info is een uitgave van

Wilt u dat wij voor uw bedrijf

zoeken en studies die relevant

heeft u de keuze uit de volgende

zijn voor de begunstiger, als

mogelijkheden:

corresponderend of actief lid

• Sponsorpagina: een eigen pagi-

te participeren in een begelei-

na met bedrijfsomschrijving, logo en websitelink

• de mogelijkheid om bij onder-

een link op ISSO.nl plaatsen, dan

dende kontaktgroep; • jaarlijks een gratis advertentie-

Kosten: € 85,00 (excl. btw) per

pagina in een nieuw te verschij-

kalenderjaar

nen ISSO-publicatie;

• Opname van een websitelink

• bij aanschaf van meerdere en

Kosten: eenmalige entreekos-

eerder verschenen publicaties

ten € 45,00 (excl. btw), kosten

(indien voor eigen gebruik) een

per klik op de hyperlink € 0,45

korting van 30 % op de bruto

(excl. btw), met een maximum

verkoopprijs.

Wie kunnen zoal begunstiger zijn

Om de algemene activiteiten zo

• toeleverende industrie;

compleet mogelijk te kunnen

• groothandels installatie­

blijven doen, accepteert ISSO bijdragen van begunstigers (zie pag 11). ISSO doet met deze begunstigerregeling een beroep op marktpartijen die zich kunnen identificeren met het algemeen

• brancheorganisaties van toeleverende bedrijven; • dienstverlenende organisaties • energiebedrijven.

Wanneer bent u De minimale jaarbijdrage van

begunstigers

een begunstiger wordt in overleg

Vanzelfsprekend is er een weder-

vastgesteld. De overeenkomst

zijds en gemeenschappelijk

duurt minstens 3 jaar. Met uw

belang. Dit zijn o.a. de voordelen

ondersteuning aan ISSO draagt u

voor de begunstigers:

bij aan kennisverbreding en -ver-

om het ‘ISSO-begunstigers’

de installaties en installatiepro-

logo te gebruiken;

cessen zeker ten goede zullen

• vermelding van hun naam in

komen.

het nieuwsbulletin ISSO Info; • vermelding van hun naam op de begunstigerspagina van de

Voor meer informatie kunt u

ISSO-website;

onze website raadplegen.

I S S O i n f o 42

010 - 213 03 84

E-mail

info@isso.nl

Internet

www.isso.nl

Wat biedt ISSO haar

begunstiger krijgen zij het recht elementen die de kwaliteit van

3000 AN Rotterdam

Fax

dieping van de installatiesector,

3014 DB Rotterdam Postadres Postbus 577 010 - 206 59 69

in de installatiesector;

begunstiger

• ter profilering van hun rol als

(Weenapointgebouw B)

Wat is ISSO ISSO, het kennisinstituut van de installatiesector, houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen.

Op 29 april 1974 werd ISSO

techniek;

belang van ISSO voor de installatiesector.

Bezoekadres Kruisplein 25

Tel.

van € 113,45 (excl. btw)

ISSO begunstigers

ke n n isi n stituut voo r de i n sta l l atiese c to r

Webvertiser en sponsors • single-user licentie op ISSOop www.isso.nl digitaal;

opgericht door de volgende organisaties: TVVL Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen Uneto -Vni Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel PIT Stichting Promotie Installatietechniek

20

in een later stadium traden de volgende organisaties toe:

NLingenieurs Organisatie van Nederlandse Raadgevende Ingenieursbureaus Vabi Vereniging voor Automatisering in de Bouw en Installatietechniek

Vormgeving

Redactie

Stijlmeesters P.P.H. 't Lam

A.B. van Kleven-Pijpers

Stijlmeesters

De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen.

j a n u a r i 2 010