veel ladingen, veel toepassingen
Is een voedselbos een bos?
Met ‘voedselbos’ bedoelt men meestal een voedselproductiesysteem geïnspireerd op (half)natuurlijke bossen, met hun complexe vegetatiestructuur en -samenstelling, (successie)dynamieken en ecologische processen (zoals koolstofvastlegging, nutriëntencycli en stikstoffixatie). Of zoals de Amerikaanse ‘vaders’ van de moderne voedselbossen Dave Jacke en Eric Toensmeier het formuleren: voedselbossen zijn een meerjarige polycultuur van multifunctionele planten. Langlevende planten vormen de hoofdmoot (in tegenstelling tot voornamelijk eenjarige planten in de reguliere landbouw), met veel soorten die samen in meerdere lagen worden gekweekt (in tegenstelling tot de klassieke landbouwmonoculturen) en waarbij de planten meerdere functies vervullen (niet alleen voedselproductie, maar ook ondersteunende functies zoals bodemopbouw, extra voedsel voor bestuivers, windbreking etc.). Voedselbossen zijn een vorm van agroforestry of boslandbouw.
De meeste plantensoorten in een voedselbos zijn bedoeld voor voedselproductie. Het gaat om bomen van verschillende hoogtes, struiken, veelal meerjarige klimplanten, groenten,
het infobord toont de verschillende lagen die terug te vinden zijn in het Eetbos Deinze, een productievoedselbos met ook een educatieve en onderzoeksfunctie.
© Eetbos Deinze
kruiden, wortelgewassen en eetbare paddenstoelen. Een breed scala aan eetbare plantensoorten kan worden gebruikt, waaronder inheemse soorten, historische groente- en fruitsoorten, meer courante voedselsoorten en minder gekende – ‘nieuwe’ – eetbare soorten. Een voedselbos bevat ook zogenaamde systeemplanten, zoals stikstofbindende planten, bodemverbeteraars, planten die plagen en ziekten verminderen, planten die zorgen voor een snelle omvorming naar een bosecosysteem (zoals pioniersbomen en rijkstrooiselsoorten) en planten die de algehele biodiversiteit van de plek verbeteren. Kortom, een voedselbos is ontworpen met het oog op het maximaliseren van gunstige samenwerkingen tussen verschillende plantenen andere soorten.
Hoewel een voedselbos gebaseerd is op een (half)natuurlijk bos, zal het er anders uitzien dan een volwassen bos, zeker in voedselbossen met voedselproductie als hoofddoel. Zo heeft een voedselbos in een gematigd klimaat meestal een meer (half) open boomlaag en lijkt het daarom vaak op een jong bos. Veel van onze meer courante fruit- en bessensoorten zijn eigenlijk bosrandsoorten die volle zon vereisen voor een goede opbrengst. Slechts een klein aantal eetbare plantensoorten gedijt goed in diepe schaduw.
Zelfregulerende, kennisintensieve ontworpen ecosystemen
Voedselbossen zijn door de mens gecreëerde ecosystemen, ontworpen voor oogst en – in principe – zelfregulatie (zoals beperkt beheer, biologisch duurzaam, veerkrachtig tegen klimaatverandering en zeer efficiënt). Er worden geen kunstmeststoffen of pesticiden gebruikt.
Daarom speelt onder meer bodemzorg een belangrijke rol, met veel aandacht voor het vermijden van bodemverstoring en het bevorderen van nutriëntencycli en -beschikbaarheid en bodemorganische stof. Dit laatste kan door initiële inbreng van organisch materiaal (zoals houtsnippers), specifieke soortenselectie en het ter plekke houden van de niet-geoogste plantendelen. Belangrijk is ook dat het bodemecosysteem voldoet aan de randvoorwaarden die we in bos(rand)bodems terugvinden. Een bos vormt in onze streken veelal het eindpunt van de successie – de voorspelbare opeenvolging van soorten en vegetaties na een zware verstoring. Die successie voltrekt zich niet alleen bovengronds, ook ondergronds vertoont de bosbodem typische kenmerken, zoals de schimmel-
In Vloet Permafruit werkt men onder andere met voedselboseilandjes: dense aanplanten van inheemse boom- en struiksoorten die bodem en microklimaat geschikter maken om later de eigenlijke voedselsoorten in te planten.
Deze swales in voedselbos De Woudezel vervulden perfect hun functie tijdens de hevige regenval en naburige overstromingen in de winter van 2023-2024. Gevuld tijdens nattere periodes kan het water zo infiltreren en het grondwater aanvullen, zonder dat de bomen zelf te nat staan. © Agroforestry Vlaanderen
dominantie, in tegenstelling tot de meer bacterie-gedomineerde bodems in voorafgaande successiefasen. Het startpunt voor voedselbosaanplant zijn veelal akkers of graslanden, waardoor de meer typische bos(rand)soorten van een voedselbos moeite kunnen hebben om aan te slaan. Daarom is het ontwerpen met een – versnelde – successie van belang voor de bodem en het organische materiaal in het systeem. Door bij de start heel wat snelgroeiende, bij voorkeur inheemse pioniersbomen en -struiken aan te planten en hun biomassa door specifiek beheer versneld op de bodem aan te brengen, zorg je via dat snel verterend, veelal houtig materiaal voor het nodige organische materiaal om de bosbodemvorming te initiëren. Tegenwoordig staat dit meer en meer in de belangstelling in een ‘nieuwe ondertak’ van de voedselbosbouw: de syntropische landbouw. Omdat ze veelal op sterk bewerkte gronden worden aangeplant, is het bij voedselbossen belangrijk aandacht te hebben voor bodemherstel, bijvoorbeeld door de keuze voor diepwortelende soorten of het breken van de ploegzool. Het verdient dan ook aanbeveling de eigenlijke voedselbossoorten pas in een latere fase aan te planten, wanneer de bodem beter aangepast is en de eerste bomen en struiken een microklimaat hebben gecreëerd.
Dat brengt ons meteen bij een volgend onderdeel van dat ontworpen ecosysteem. Door gericht aanplanten van bomenrijen en heggen rondom en in het voedselbos groeit een geschikter microklimaat voor veel voedselbossoorten.
Ook het vasthouden van water door het te vertragen, te laten bezinken en op te slaan in de bodem of in aparte waterelementen, vormt een belangrijk element. Een techniek die daarbij vaak wordt ingezet is de aanleg van swales en poelen, die bovendien ook nog voor nuttige biodiversiteit kunnen zorgen. Bij
deze ingrijpende reliëfwerken is aandacht voor bodemzorg – de preventie van bodemdegradatie bij de aanleg – en bodemherstel een aandachtspunt.
Een goed ontworpen voedselbos is ook een veerkrachtig ecosysteem, waarin ziektes en plagen zoveel mogelijk door het systeem zelf worden beheerst. Dit kan door hun structuur- en soortenrijkdom, de selectie van ondersteunende plantensoorten of het gericht aantrekken van natuurlijke bestrijders. Een voedselbos herbergt diverse producerende soorten en rassen of cultivars tegelijk, wat ook een risicospreiding in de oogst met zich meebrengt.
Het ontwerpen van voedselbossen – zeker die met een productiefinaliteit – vraagt om gespecialiseerde expertise. Het correct combineren van verschillende plantensoorten, het inrichten van de juiste ecologische lagen en het anticiperen op de groei- en interactiepatronen tussen planten – het ontwerpen met successie – is complex. Om tot een goed functionerend systeem te kunnen komen, moeten van ontwerp tot aanleg tot beheer inzichten vanuit diverse vakgebieden gecombineerd worden: landschapsontwerp, landbouw, bosbouw, bodemkunde, hydrologie, beheer, plantenkennis, ecologie, economie, specifieke teelt van voedselbossoorten etc. Wat dat beheer betreft, dient trouwens een duidelijke kanttekening gemaakt te worden bij het zelfregulerende aspect van voedselbossen. Verkennend Nederlands onderzoek toont aan dat onder meer een betere opvolging van het plantgoed de groei en opbrengst van een voedselbos ten goede komt (M. Lokin, persoonlijke communicatie, 11 juni 2024). De ‘luie voedselbosboer’ – zoals het concept initieel in Nederland gepromoot werd – bestaat niet. Niet op vlak van kennisintensiteit en net zo min op vlak van beheer en oogst.
© Stefanie Delarue, HOGENT
Een voedselbos is een zorgvuldig ontworpen en beheerd, robuust en productief ecosysteem, naar het voorbeeld van een (half)natuurlijk open bos. Het wordt gekenmerkt door een gelaagde begroeiing, met een grote diversiteit aan meerjarige soorten, waarvan delen (vruchten, zaden, bladeren, stengels etc.) als voedsel voor de mens (of voor dieren) of als grondstoffen geoogst kunnen worden, en vervult meerdere ecosysteemdiensten.
Ecosysteemdiensten van een voedselbos
Net als (half)natuurlijke bossen zijn voedselbossen multifunctionele systemen die een breed scala aan ecosysteemdiensten kunnen leveren. Naast hun hoofddoel van voedselvoorziening – althans bij een voedselbos in de landbouw – kunnen ze onder meer een rol spelen bij koolstofvastlegging, bescherming tegen overstromingen, ziekte- en plaagpreventie of -bestrijding, water- en luchtzuivering of versterking van de biodiversiteit in combinatie met voedselproductie. Uit verkennend onderzoek in twee West-Europese voedselbossen (Ketelbroek – Nederland en het voedselbos in Dartington – Verenigd Koninkrijk) bleek de aanwezigheid van een rijke diversiteit aan fauna. Meer onderzoek is echter nodig, en voedselbossen zijn op geen enkele manier een vervanging of invulling voor (bestaande) natuur. Hun mogelijke waarde voor biodiversiteit zou wel belangrijk kunnen zijn in het agrarisch landschap (als habitat of als stapsteen, corridor of buffer) net als andere ecosystemen kunnen voedselbossen ook negatieve ecosysteemdiensten leveren. Zo is het gretige gebruik van nieuwe, uitheemse plantensoorten een belangrijk aandachtspunt met het oog op hun mogelijke invasiviteit.
Voedselbossen kunnen ook tal van culturele ecosysteemdiensten leveren, ze kunnen voor een sterkere verbinding met de omgeving zorgen en het sociaal weefsel versterken: eten en zorg voor een plek brengen mensen samen. Bovendien kunnen ze – net als ander biodivers groen – een positief effect hebben op gezondheid en welbevinden. Op te merken valt dat voedselbossen in onze streken relatief nieuw zijn en de reeds bestaande systemen relatief jong. Veel van de voordelen die aan voedselbossen worden toegeschreven, zijn dan ook nog niet voldoende empirisch onderbouwd.
Anders dan in die kleine of vanuit particulier initiatief ontstane ‘romantische voedselbossen’ is in de grotere of meer productiegerichte ‘rationele voedselbossen’ de efficiënte organisatie van beheer en oogst essentieel
Landbouwvoedselbossen en hun statuut in het buitengebied
Waar voedselbospioniers en early adopters zich veelal richt(t)en op kleinschalige, zeer soortenrijke en sterk gelaagde systemen, met talrijke functies en verdienmodellen (de zogenaamde ‘romantische voedselbossen’), zien we in Vlaanderen en de ons omringende landen een groeiende vraag naar voedselbossen die grootschaliger en/of meer op maat van de productiefunctie worden ontworpen (de zogenaamde ‘rationele voedselbossen’ of ‘economische voedselbossen’) – er zijn er zelfs al enkele gerealiseerd. Professionalisering is een belangrijke stap in de verdere landbouwkundige ontwikkeling van voedselbossen. Anders dan in kleine of vanuit particulier initiatief ontstane voedselbossen, is in die grotere of meer productiegerichte voedselbossen de efficiënte organisatie van beheer en oogst essentieel. Liever dan het volledige bos als inspiratiebron te gebruiken, vertaalt men in die rationele voedselbossen de bosrand naar een gelaagde rijen- of strokenteelt met een uitgekiend gebruik van zonlicht. Men kiest er ook voor een beperkter soortengebruik en een goede bereikbaarheid en leesbaarheid voor oogst of beheer, vaak gecombineerd met andere tussenteelten, zoals eenjarige of meerjarige groenten, veeteelt of boomteelt.
Voedsel ’bos’ is eigenlijk een misleidende term, zowel ecologisch als juridisch. Er zijn al meerdere gevallen bekend van mensen die vanuit een soort naïeve gedrevenheid stukken bos opkochten met de bedoeling die om te vormen tot een voedselbos, maar vervolgens terecht op een njet stuitten. De druk op ons bos- en natuurareaal is nu al zo groot dat we er geen extra druk moeten bovenop leggen door voedselbossen als echte bossen of echte natuur te willen aanzien. Voedselbossen zijn in eerste instantie productiesystemen, laten we ze in de planning dan ook als dusdanig beschouwen. Omgekeerd kunnen voedselbossen krachtens het Bosdecreet juridisch wel als bos worden beschouwd, vooral dan bij particuliere en publieke initiatieven. Bij landbouwinitiatieven is dat minder het geval omdat de regelgeving daar recentelijk verbeterd is.
Toch is de juridische onzekerheid voor landbouwers niet helemaal weggewerkt en brengen productievoedselbossen daarnaast ook financiële onzekerheden met zich mee, zoals de invloed van die teelt op de waarde van de landbouwgrond en de relatief hoge
Het rationele deel van het voedselbos Vloet Permafruit bestaat uit rijen met voedselproducerende en ondersteunende plantensoorten en moederplanten. Hier is niet voedsel de hoofdproductie, maar boomteelt in de stroken tussen de voedselbosrijen. © Stefanie Delarue, HOGENT
opstartkosten gecombineerd met een lange ontwikkelingstijd, ook al kan die met een afgewogen ontwerp flink worden ingekort. Ook de werkelijke oogstopbrengsten in dergelijke combinatieteelt en de vermarkting van de producten brengen onzekerheden met zich mee. Anderzijds vraagt een voedselbos in vergelijking met gangbare landbouw wel een minder vergaande mechanisatie en minder input – en dus minder kosten.
Doordat voedselbossen in onze klimaatzone een relatief recent gegeven zijn, vormen ook de kennisintensiviteit en beperkte ervaring en expertise een factor van onzekerheid, al nemen overheden, organisaties, onderzoeks- en onderwijsinstellingen op vlak van kennisdeling wel veel initiatief. En op vlak van onderzoek richt men zich meer en meer op de mogelijke verdienmodellen. Toch vergen voedselbossen sterk ondernemerschap en maatwerk. Landbouwvoedselbossen moeten zorgvuldig gepland en geplant worden, maar de eerste productiepioniers effenen de weg.
Wat hun strategische plek in het landschap betreft, kunnen we productievoedselbossen vooral zien als een ‘intermediair’ landgebruikssysteem binnen het natuur-cultuur continuüm. Doorvertaald in het debat over landsharing versus landsparing, zouden voedselbossen een element kunnen vormen binnen het landsharing-gedeelte (combinatie van voedselproductie en natuurwaarde). Of ze zouden net een buffer kunnen vormen tussen echte natuur en chemisch-intensieve landbouw, of een rol kunnen spelen in stads(rand)landbouw.
Een vaak gehoord punt van kritiek is dat voedselbossen voor concurrentie in landgebruik kunnen zorgen omdat ze veel ruimte vergen, met achterliggend de vraag of dit nu wel de beste invulling van landbouwgrond is. Dan komen we in woelig water terecht, want je kunt natuurlijk net zo goed de vraag stellen of de grootschalige teelt van veevoer het beste gebruik is van onze rijke gronden. Bovendien zullen verder onderzoek en optimalisatie van het systeem tot grotere en betere productie leiden en kunnen
Het Vels Voedselboske is een productievoedselbos dat wordt aangelegd op een nattere akker. Ingrijpende werken voor de herverdeling van het water en microreliëf op het terrein vormen een belangrijke start. © Kris Heirbaut, aLgriculture
voedselbossen ook worden aangeplant op voor conventionele landbouwteelten minder geschikte gronden, als buffer binnen het landbouwlandschap (bijvoorbeeld voor erosie of water), als extra teelt binnen een bedrijf etc. Er moet kortom vooral logisch vanuit het landschap en de ondernemers gekozen worden.
Ook voor ontwerpers, planners en beleid
Voor ontwerpers, planners en beleidsmakers is in dit hele verhaal een dubbele rol weggelegd: enerzijds kunnen ze het voedselbosconcept mee helpen optimaliseren en faciliteren, anderzijds kunnen ze er inspiratie uit putten. Net als alle andere doorontworpen systemen zijn goede voedselbossen bijzonder contextgebonden: elk voedselbos op maat van de plek en de betrokkenen, met aandacht voor in eerste instantie de ecologische en systeemaspecten en desgevallend ook de economische, sociale en culturele aspecten. Bij particuliere initiatiefnemers zien we vaak de hang naar het (deels) kopiëren van de voedselbossen en/of hun principes van enigmatische pioniers, veelal gepaard gaand met soms dogmatische – doch inspirerende – permacultuurontwerpprincipes. Ontwerpers met voedselbosexpertise kunnen in dezen absoluut een meerwaarde betekenen. Ook in landbouwvoedselbossen zijn landschapsarchitecten de experts ter zake om de verschillende vraagstukken en de verwevenheid aan disciplines te vertalen naar het landschap en de ondernemer(s).
Voedselbossen kunnen ook inspirerend werken. Voedselbossen bij uitbreiding agroforestry-principes op vlak van klimaat, bodem, water en agrodiversiteit kunnen meegenomen worden in de broodnodige transitie naar verduurzaming van andere voedselproducerende systemen. Een belangrijke rol is hier weggelegd voor onderzoek en overheden. De uitgangspunten van voedsel-
De druk op ons bos- en natuurareaal is nu al zo groot dat we er geen extra druk moeten bovenop leggen door voedselbossen als echte bossen of echte natuur te willen aanzien
bossen kunnen ook binnen niet-voedselbosontwerpen worden doorgetrokken. Principes als maximale gelaagdheid, robuuste begroeiingen, werken met eetbare soorten, het samenbrengen van mensen rond voedsel, het toepassen van multifunctionele plantensoorten, gesloten nutriëntenkringlopen en meer en gerichtere aandacht voor bodemzorg, water en biodiversiteit, kunnen veel winst voor buitenruimtes opleveren. Daarnaast kunnen voedselbossen in talrijke vormen en op talrijke schalen toegepast en vertaald worden: zogenaamde woonvoedselbossen, waarbij meer bomen en eetbare soorten in een woonomgeving worden toegepast, voedselboseilandjes, eetbaar buurtgroen en straatbomen, eetbare heggen als voedselbosranden in het landschap, schoolvoedselbossen, eetbare geveltuinen, voederbomen en -struiken rondom weiden etc. De mogelijkheden zijn eindeloos.
Om voedselbossen alle kansen te geven, is er niet alleen nood aan aangepaste wetgeving, beleid en financiële ondersteuning voor voedselbosbouwers, maar ook aan meer kennisdeling en onderzoek. Een duidelijk én stimulerend wettelijk kader voor voedselbosboeren staat daarin centraal. Zo liep van 2017 tot 2021 in Nederland de Green Deal Voedselbossen met als hoofddoel om vanuit samenwerking het areaal voedselbossen te helpen vergroten. Ook voorbeeldstellend is de ambitie uit de Bossenstrategie van de Nederlandse overheid om in 2030 minimaal 1.000 hectare voedselbossen (binnen een totaal van 25.000 hectare agroforestr y) te hebben gerealiseerd op Nederlandse landbouwgronden. Experimenteerruimte – letterlijk, maar evenzeer bijvoorbeeld administratief of wettelijk – is nodig om voedselbossen verder op punt te stellen. Zo heeft opnieuw in Nederland de Provincie Noord-Brabant 20 hectare ter beschikking gesteld om het eerste grootschalige productievoedselbos van Nederland aan te leggen: Schijndel.
Voedselbossen prikkelen de verbeelding. Kritisch en creatief toegepast, houden ze als biodiverse, veerkrachtige en zelfregulerende voedselproducerende ecosystemen direct of indirect heel wat potentieel in voor een duurzame en inspirerende omgeving. En daar kan eenieder die betrokken is bij de buitenruimte mee aan de slag, om zo voedselbossen verder uit te bouwen en te ondersteunen
Voedselbos- en CSA-boer Lieven Devreese van Het Polderveld toont hoe de toplaag van zijn kleibodem langzaam evolueert tot rulle en vruchtbare teeltaarde dankzij een biodivers groenbedekkermengsel, het aanbrengen van houtsnippers en een minimale bodembewerking. © Stefanie Delarue, HOGENT
MEER INFO:
Wie meer wil weten over productievoedselbossen kan het ‘Draaiboek voor voedselbossen in de landbouw’ hier downloaden: bit.ly/landbouwvoedselbos
