Een unie van land-schaps-bouwers

EEN UNIE VAN

LAND-SCHAPS-BOUWERS

Dat er iets moet veranderen aan onze Vlaamse, intensieve landbouw, daar is geen discussie over. Maar hoe dan? We missen een holistische toekomstvisie op ons voedsel, ons milieu en ons landschap. Onderzoeker STEFANIE DELARUE (Futures through Design – HOGENT en Biodiversitijd) en mede-oprichter van burgerboerencoöperatie Pomona LIEVEN BAUWENS maken een pleidooi voor landschapsontwerpers als regisseurs van het landschap die complexe vraagstukken ruimtelijk kunnen vertalen.

VAN EEN SLAPELOZE NACHTEGALENNACHT …

We hadden ons eind mei 2023 geïnstalleerd voor de nacht op wat we binnenkort ‘onze grond’ mochten noemen. Landbouwgrasland in een klein valleitje, aanleunend tegen de Viroinvallei. Aan onze voeten de eerste uitbundige bloei van het hooiland, met echte koekoeksbloem als felroze blikvanger. Rondom ons soortenrijke heggen vol bloeiende meidoorn, als verbinding met de beboste heuvels aan de valleiranden. Op een eilandje omsloten door twee beken, een bosje dat zich al decennialang spontaan ontwikkelt - rewilding op kleine schaal. We werden omgeven door vogelgezang, of eerder compleet ondergedompeld en overweldigd. Die nacht deden we geen oog dicht. Nu pas drong de betekenis van het woord nachtegaal pas echt tot ons door. Zeker met de 10 à 15 roepende mannetjes binnen gehoorafstand alleen al. En dan hebben we het nog niet over al die andere vogelsoorten die hun habitat op en rond onze grond vinden. Of over het feit dat ons grasland - al eeuwen en nog steeds in landbouwgebruik - volledig voldoet aan het natuurstreefbeeld van grote vossenstaartgraslanden met weidekervel en/of weidekerveltorkruid, in Vlaanderen nog marginaal aanwezig. Wat een biodiverse overvloed! En dat middenin een gewoon landbouwlandschap, op anderhalf uur van Gent. Maar wel een landschap waar de landbouw al eeuwen de landschapslogica volgt. Met beken en graslanden nog steeds zoals we ze op de Ferrariskaart terugvinden. De heggen en houtkanten, op sommige plekken eeuwenoud. Met grondgebonden veeteelt. Een plaats waar de landbouwers rondom ons zich ongerust maakten dat de nieuwe

grondeigenaars (wij) de graslanden naar grootschalig akkerland zouden willen omzetten. “On est dans un bocage, ‘l’espace rural’ le plus accompli de nos pays, le mieux partagé entre domestique et sauvage, le mieux auto-réparable.”1

… NAAR REGENERATIEVE LANDBOUW

Bovenstaande schets geeft een landbouw weer binnen de draagkracht en logica van het landschap, esthetisch aantrekkelijk en zeer natuurrijk. Regeneratieve landbouw, herstellende landbouw, natuurinclusieve landbouw of agroecologie zijn de namen van de zeer gelijkaardige landbouw- en voedselsystemen die hiernaar streven. En hoewel we hierboven naar het verleden van het landschap verwijzen, willen we niet oproepen tot nostalgische landbouw. Deze landbouwvormen zijn geen terugkeer naar de landbouw van vroeger. Het gaat om nieuwe, kennisintensieve landbouw, gestoeld op oude en nieuwe ecologische inzichten en slimme techniek2.

“REGENERATIEVE LANDBOUW STREEFT NAAR HERSTEL: ECOLOGISCH, ECONOMISCH

ÉN SOCIAAL”

Want dat er iets moet veranderen aan onze Vlaamse landbouw, daar is geen discussie over. Onze landbouw is zeer intensief, met steeds meer specialisatie en schaalvergroting en steeds minder landbouwers. Dit zorgt voor een zware vermesting van onze omgeving via stikstof en fosfaat, een hoge CO2-uitstoot, een hoog energie-, water- en kunstmestgebruik en veel bestrijdingsmiddelen. Met een groot verlies aan biodiversiteit, bodem- en waterkwaliteit en landschapselementen als gevolg. Bovendien zijn landbouwers ook financieel gegijzeld door grondprijzen, investeringen en veelal beperkte of zeer variabele directe inkomsten. En voelen ze als eersten de groeiende impact van de klimaatverandering. Regeneratieve landbouw streeft naar herstel: ecologisch, economisch én sociaal. Het streeft naar een evenwicht tussen natuur en landbouw, tussen de draagkracht van ons milieu en productie en zoekt verbinding tussen landschap, producent en consument met en via voedsel.

1 Lieutaghi, P. (2019, 2e éd. 2020). In: Hennot, E. & Puissant, S. Cueillette buissonnière dans le bocage. Usages populaires des plantes sauvages en Thiérarche - Pays de Chimay. Virelles: l’Aquascope Virelles. p. 4. 2 Dumortier, M. et al. (2023). De agro-ecologische transitie. In: De Keyzer, M. (red.). Tot de bodem. De toekomst van onze landbouw in Vlaanderen. Leuven: Universitaire Pers Leuven. pp. 93-109. Te downloaden via https://lup.be/products/181114

Agroforestry in de Wase polders

Bijna vijf jaar geleden kochten we met de hulp van de aandeelhouders van onze coöperatieve boerderij Pomona Puur Natuur cv een akker van 1,22 hectare aan in de Verrebroekse polder. De percelen daar zijn groot, vlak en rechthoekig: je kan de dijk met populieren van een kilometer verder zien. Dit is een leeg en eentonig landschap. We wisten heel goed dat we een agroforestry perceel wilden aanleggen, gebuferd van de invloeden van de buren. De omgeving dwong ons als het ware naar een ontwerp met rondomrond dense, diverse hagen, die de drift van pesticiden temperen en de benodigde biodiversiteit kunnen huisvesten. In het perceel kozen we voor rijen van een honderdtal hoogstam handfruitbomen met daartussen sneller producerende laagstamfruitbomen en bessenstruiken. Deze rijen verdelen het grote perceel in veel kleinere, voor akkerbouw bestemde percelen. De aanplant van bomen en hagen gebeurde in december 2020. Op de akkerdelen telen we onze granen of andere akkergewassen. Vandaag zijn de hoogstammen nog niet in productie, zij zijn de investeringen voor de toekomst en voor onze bodem en diversiteit. Maar de invloed van de haag op het temperen van weersinvloeden en de impact op het landschap is niet te miskennen. Zowel aankoop, aanplant, onderhoud en beheer zitten binnen de coöperatieve structuur, die ook nog eens de producten van die grond afneemt. Een uitzondering in de Vlaamse landbouw. Dit zorgt voor een zeer sterke verbinding tussen consument, producent en landschap.

New Forest Farm3

In Viola, Wisconsin (Verenigde Staten), ligt New Forest Farm, de boerderij van de regeneratieve pionier Mark Shepard4. Door de radicale keuze om de wildheid van de omliggende natuur te rationaliseren, ziet deze boerderij er erg anders uit, produceert ze ook andere producten en wordt ze ook anders beheerd. Mark Shepard maakt een keuze voor planten die in het natuurlijke bioom van de streek voorkomen (de ‘eikensavanne’ van het midden van de VS - vergelijkbaar met ons Vlaamse oerlandschap). Hij modelleerde zijn landschap met geulen - swales - die het water vertragen, laten infiltreren en buferen en plantte er

3 Bauwens, L. (2023). Laat ons niet ‘aan landbouw doen’, maar wel ‘een ecosysteem beheren’. Online gastbijdrage voor MO*: www.mo.be/wereldblog/een-ander-landbouwsysteem-dat-kan, gepubliceerd op 15 maart 2023

4 Zijn boek is vertaald naar het Nederlands: Schepard, M. (2019). Herstellende landbouw. Agro-ecologie voor boeren, burgers en buitenlui. Utrecht: Uitgeverij Jan van Arkel (tegenwoordig Vonk Uitgevers)

honderdduizenden bomen en struiken langs: eik, kastanje, appel, peer, hazelnoot. Hij gebruikt de stroken - alleys - tussen die rijen voor akkerbouw of grasland met een uitgekiende opeenvolging van vee (koeien en varkens): strokenteelt of alley cropping. En hij beheert het geheel door stukken steeds in successie terug te zetten. In bijna 30 jaar tijd heeft hij een esthetisch aantrekkelijke, ecologisch interessante en diverse productie-eenheid opgezet. Vanuit zijn afgelegen stuk VS vermarkt hij zijn (biologische) producten via de lokale boerencoöperatie Organic Valley.

“EEN

RECHTVAARDIGE EN DUURZAME

TOEKOMSTVISIE OP ONS VOEDSELSYSTEEM HEEFT NOOD AAN WETENSCHAP ÉN VERBEELDING”

Systeemlandbouw op een randstadboerderij5 Kringloop- en biologische landbouw, met korte ketens en een verweving van landbouw en natuur, dat is wat het totaalconcept van Hoeve Biesland nastreeft. Of zoals ze het zelf benoemen: ‘systeemlandbouw’. Ze zitten letterlijk ingeklemd tussen Delft, Den Haag en Zoetermeer. Hun bedrijf - ofcieel een coöperatie - bestaat uit verschillende takken, met zuivel als eerste insteek. Daarbij kozen ze welafgewogen voor een dubbeldoelras: melkkoeien die later ook voor het vlees worden geslacht. Hun Flekvieh-koeien grazen meer dan de helft van het jaar op eigen grond en op natuurterreinen in de omgeving. Met extensieve begrazing als basis en een verhoogde biodiversiteit als doel, zoals meer kruiden en weidevogels en met ruimte voor brede slootranden. Er is ook groenteteelt onder de vorm van een intensieve groentetuin, met verwerking van hun koeiencompost uit de winterstalling, die ook nog bij andere tuinders wordt toegepast. Zuivel en vlees verwerken en verkopen ze zelf, net als hun groenten. Ze werken ook samen met gelijkgestemde landbouwers uit de streek die hun producten kunnen afzetten en/of laten verwerken binnen het bedrijf, via de slagerij, bakkerij en boerderijwinkel. Daarnaast zijn ze ook een zorgboerderij. “Wij beheren geen natuur, we werken samen met de natuur en beheren zo het landschap.” En: “Het is die bekende driepoot people, planet, profit. Als je die niet alle drie hebt, dan gaat het niet. Ik denk echt dat ik het gered heb door altijd economisch te blijven denken.”

5 Strootman, B. et al. (2020). Natuur en landbouw in een web verweven onder de rook van Delft. In: Strootman et al. Boer doet leven. Portretten van landschapsboeren. Eindhoven: Uitgeverij Lecturis. pp. 118-131. In dit boek vind je twintig portretten van landschapsboeren die tegelijkertijd voedsel en een aantrekkelijk landschap te produceren.

LANDBOUW EN ONZE OMGEVING VANDAAG

Onze omgeving wordt sterk door landbouw bepaald: het beslaat 45% van de Vlaamse grondoppervlakte6, ingebed in een complexe mix van ruimteclaims en landgebruik. Meer dan de helft van de landbouwoppervlakte - 55% - wordt ingenomen door voedergewassen. Meteen ook de eerste duidelijke werf voor de Vlaamse landbouw, die nog weinigen ter discussie stellen: onze veestapel met zijn enorme impact op onze omgeving - en waarvan 66% van onze varkens en runderen bedoeld zijn voor export - moet afgebouwd worden, met de bijhorende eiwittransitie. Daarnaast is het duidelijk dat het inkomen van de landbouwers moet verbeteren, net als onze biodiversiteit en alle abiotische factoren.

Ondanks alle problematieken binnen en door de landbouw, ontbreekt een duidelijke landbouwvisie: wat willen we met de Europese en de Vlaamse landbouw? We missen een holistische toekomstvisie op ons voedsel, ons milieu en ons landschap. En toch gaat net geen derde - 31% - van het Europese budget naar landbouw7, naar brandjes blussen. Zo is de achteruitgang van de diversiteit op landbouwgrond ondanks gerichte middelen van het Gemeenschappelijke Landbouwbeleid niet tot staan gebracht8. Nochtans zijn de alarmbellen vanuit onze planetaire grenzen richtinggevend voor de grote keuzes die moeten gemaakt worden. Zes van de negen grenzen zijn al overschreden9: verlies van biodiversiteit en achteruitgang van de biosfeerintegriteit, klimaatswijziging, sluiten van de stikstof- en fosforkringloop, waterschaarste en -kwaliteit, landgebruik (zoals beperken van landbouwgrond) en chemische verontreiniging van toxische stofen en plastics. Ook sociale en geopolitieke spanningen trekken hard aan ons voedseIsysteem. Intussen blijven wij onze landbouw nog steeds bedrijven vanuit de urgentie en voorbijgestreefde visie die na de Tweede Wereldoorlog volgde, waar de eigenlijke macht in handen ligt van enkele grote spelers. Een landbouwtransitie - gestoeld op ecologische en sociale pijlers - is nodig.

6 www.vlaanderen.be/statistiek-vlaanderen/landbouw-en-visserij/landbouwareaal, geraadpleegd op 12 maart 2024

7 www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/03/08/een-derde-van-het-eu-budget-gaat-naar-landbouw, gepubliceerd op 10 maart 2024

8 Europese Rekenkamer (2020). Biodiversiteit op landbouwgrond: met de bijdrage van het GLB is de achteruitgang niet tot staan gebracht. Speciaal verslag 13/2020. Brussel: Europese Unie. Te raadplegen via https://op.europa.eu/webpub/eca/special-reports/biodiversity-13-2020/nl

9 Planetary boundaries 2023 via www.stockholmresilience.org/research/planetary-boundaries.html

LANDSCHAPSONTWERPERS EN

(REGENERATIEVE) LANDBOUW

Een rechtvaardige en duurzame toekomstvisie op ons voedselsysteem heeft nood aan wetenschap én verbeelding. Ze bouwt voort op wetenschappelijke evidentie en voortschrijdend inzicht. En ze durft te verbeelden, voorbij de waan van de dag (of de volgende verkiezing). Een verbeelding die voortspruit uit systeemdenken, crisissen met elkaar verbindt, out of the box oplossingen stimuleert en bovenal waardegedreven is10. En net daar komen we bij landschapsontwerpers terecht: als regisseurs van het landschap die complexe vraagstukken ruimtelijk kunnen vertalen. Die samenhang kunnen creëren en integrerend kunnen zijn op verschillende schaalniveaus. Ontwerpend onderzoek om scenario’s, denkrichtingen en ontwerpvisies te creëren11. Met een holistische kijk op het landschap en haar functies, waarbij landbouwers, alle actoren, ruimtelijke experts en wetenschappers en landschapsecologische kennis worden meegenomen, vanuit zorg voor de omgeving en andere agro-ecologische principes als economische diversificatie, co-creatie van kennis, participatie en verbinding12. Regeneratieve foodscapes die via ruimtelijk ontwerp op micro-, meso- of macroschaal vorm krijgen en het beleid mee helpen bepalen. Op grote schaal zijn landbouw- en andere landschapsvraagstukken verweven onderzocht binnen het Open Ruimte Platform13 van de Vlaamse Landmaatschappij en binnen LABO RUIMTE14, een samenwerking tussen het Departement Omgeving en het Team Vlaams Bouwmeester, waar momenteel Boerenland loopt. Desondanks de broodnodige toekomstverbeelding, heeft ons landbouwsysteem nog niet de regeneratieve verandering doorgemaakt die we nodig hebben. Bij transitievraagstukken in Nederland blijkt dat de projecten die maatwerk leveren voor specifieke plekken en omstandigheden de grootste kans hebben om op korte termijn gerealiseerd te worden. Maar er zijn ook kansen gesignaleerd voor het opschalen van die plannen op andere locaties15.

10 Dessein, J. (2024). Waar zijn de wetenschap en de verbeelding in het landbouwdebat. Opiniestuk in De Morgen: www.demorgen.be/meningen/waar-zijn-de-wetenschap-en-de-verbeelding-in-hetlandbouwdebat~bf452278, gepubliceerd op 27 februari 2024

11 Stimuleringsfonds Creatieve Industrie (2022). Transities! 129 x ontwerpend onderzoek. Rotterdam: Stimuleringsfonds Creatieve Industrie.

12 Agroecology Europe (2023). De vijf niveaus in de transitie naar agro-ecologische voedselsystemen en de 13 principes van agro-ecologie, gepubliceerd via www.agroecology-europe.org/wp-content/uploads/2023/03/NL-version-Poster-AEEU-1.pdf

13 www.vlm.be/nl/themas/platteland/openruimteplatform

14 www.vlaamsbouwmeester.be/nl/instrumenten/labo-ruimte

15 Stimuleringsfonds Creatieve Industrie (2022). Transities! 129 x ontwerpend onderzoek. Rotterdam: Stimuleringsfonds Creatieve Industrie

Maar het gaat verder dan enkel de ruimtelijke ontwerpers die met voedsellandschappen bezig zijn. Met biodiversiteit als centrale hulpbron in een duurzaam landbouwsysteem is er nood aan een breed landschappelijk perspectief. En daar kan elke vorm van landgebruik en dus ook élke ontwerper van de buitenruimte aan bijdragen, aan die noodzakelijke, diverse, verweven en robuuste landschapsmatrix16. Want élke ruimtelijke beslissing op eender welke schaal beïnvloedt onze volledige omgeving.

“ELKE ONTWERPER VAN DE BUITENRUIMTE KAN BIJDRAGEN AAN DIE NOODZAKELIJKE, DIVERSE, VERWEVEN EN ROBUUSTE LANDSCHAPSMATRIX”

ZOEK VERBINDING MET EN VANUIT HET LANDSCHAP

Wij en ons eten bepalen én maken deel uit van complexe ecosystemen17 binnen een landschap met een lange cultuurgeschiedenis. Door specialisatie en doorgedreven marktwerking zijn we de connectie met dat landschap kwijtgeraakt. Ons landschap verarmt, samen met de erin aanwezige ecosystemen en hun diensten, en verliest zo aan veerkracht. En daarmee ook de aantrekkelijkheid en beleving van dat landschap, wat net steeds duidelijker belangrijk blijkt te zijn voor onze gezondheid en ons welzijn. Landbouw, consument en landschap moeten opnieuw verweven worden. Door duurzame landbouw en de verschillende vormen ervan de juiste plek en ruimte in ons landschap te geven. Met aandacht voor een hoge diversiteit aan gewassen, ruimte voor (zuiver) water, kansen voor verwildering, zorg voor de bodem en alle ruimte voor natuur en haar ecosysteemdiensten. Hoe kunnen we die landschappelijk-ecologische doelstellingen en landbouweconomische uitdagingen met elkaar verzoenen18? Met landbouwlandschappen als robuuste socio-ecologische systemen, als antwoord op de uithollende monoculturen en het bijhorende voedselsysteem. Daar kunnen landschapsontwerpers een leidende en verbeeldende rol in opnemen, vanuit elke schaal én vanuit elke plek van die buitenruimte. Vanuit regeneratieve landschappen en landbouw. Land-schaps-bouwers, verenig u!

16 Landschapsmatrix is een term uit Gerrits, F. et al. (2023). Nieuwe kansen voor biodiversiteit. In: De Keyzer, M. (red.). Tot de bodem. De toekomst van onze landbouw in Vlaanderen. Leuven: Universitaire Pers Leuven. pp. 57-75. Te downloaden via https://lup.be/products/181114

17 Onder meer terug te vinden in de boeken van architecte Carolyn Steel

18 Centrale vraag in Boerenland van LABO RUIMTE, www.vlaamsbouwmeester.be/nl/instrumenten/labo_ ruimte/boerenland, geraadpleegd op 15 maart 2024