SUPERCRASH DE DE filoSofE FILOSOFE En EN DE DE tijDbom TIJDBOM DARRyl DARRYL CUnningHAm CUNNINGHAM
‘A hugely readable, Joris Lu revelatory yendiJk “Een niet call to arms’:
te missen
met voorw oord
boek” Independent
van de be stsellera
uteur
voorwoord
van
joris
luyendijk
Amerika lijkt overal aanwezig in onze media en toch is één van de belangrijkste Amerikaanse denkers van de laatste honderd jaar bij ons vrijwel onbekend: Ayn Rand. Haar geloof in de absolute vrije markt en haar overtuiging dat altruïsme en je om anderen bekommeren juist de allerhoogste vorm van egoïsme vormen, hebben enorme invloed gehad op Amerikanen. Van gewone mensen die haar boeken nog steeds massaal aanschaffen tot bankiers die er hun eigen mentaliteit mee rechtvaardigen en ook op hele hoge functionarissen bij de Amerikaanse overheid die in Ayn Rands ideeën een blauwdruk of bouwtekening zagen om de wereld te verbouwen. Er loopt ook een rechte lijn van Rands ideologie naar de financiële crises die ons maar blijven plagen. Hoogste tijd om deze vrouw beter te leren kennen en hoe doe je dat beter dan met dit prachtige stripboek? Darryl Cunningham neemt ons mee naar Rusland, Amerika en Europa en legt verbanden die je anders nooit zou zien. Hij laat zien dat niets zich beter leent voor uitleg van de financiële crisis dan plaatjes, want je ziet het opeens voor je. En nu is dit meesterwerk in het Nederlands beschikbaar. Ze zeggen wel eens dat goede journalistiek over de financiële wereld het tegenovergestelde is van de belastingdienst. Bij de Nederlandse belastingdienst is het motto: leuker kunnen we het niet maken, wel makkelijker. Bij goede journalistiek, zoals dit prachtige stripboek, geldt precies het omgekeerde: makkelijker kan Darryl Cunningham het niet maken, maar wel veel leuker. Een niet te missen boek.
Joris Luyendijk
HOOFDSTUK 1
AYN RAND
11
SUPERCRASH
AYN RAND WERD GEBOREN ALS ALISA ROSENBAUM IN ST. PETERSBURG, RUSLAND, OP 2 FEBRUARI 1905.
HAAR VADER, ZINOVY, WAS APOTHEKER. DE WINKEL ONDER HUN APPARTEMENT WAS VAN HEM.
12
HAAR MOEDER, ANNA, HAD ZICH OPGEWERKT OP DE SOCIALE LADDER. ZE LEEK MAAR WEINIG OM HAAR DOCHTERS TE GEVEN.
AYN RAND
OP EEN DAG - RAND MOET ONGEVEER 5 ZIJN GEWEEST - LIEP HAAR MOEDER DE KAMER BINNEN WAARIN RAND EN HAAR ZUS DOORGAANS SPEELDEN.
OVER EEN JAAR MOGEN JULLIE HET SPEELGOED DAT JE HEBT GEHOUDEN, RUILEN MET WAT JE HEBT OPGEBORGEN.
DUS GAF ZE HAAR MOEDER HAAR MEEST GELIEFDE SPEELTJES…
KIJK TOCH EENS WAT EEN BENDE! IK WIL DAT JULLIE KIEZEN MET WELK SPEELGOED JE WILT SPELEN. DE REST BERG JE OP.
RAND STELDE ZICH VOOR HOE GELUKKIG ZE ZOU WORDEN ALS ZE HAAR FAVORIETE SPEELGOED ZOU TERUGKRIJGEN.
…WAARONDER EEN BESCHILDERDE KIP MET EEN OPWINDMECHANIEK.
13
SUPERCRASH
EEN JAAR LATER. MAMA! KRIJG IK MIJN SPEELTJES ALWEER BIJNA TERUG?
WAT?!
TOEN HAAR OP SCHOOL GEVRAAGD WERD EEN OPSTEL TE SCHRIJVEN OVER HOE FIJN HET IS OM KIND TE ZIJN…
ACH KIND, IK HEB ZE AAN HET WEESHUIS GESCHONKEN. ALS JE ER ECHT ZO VERKNOCHT AAN WAS GEWEEST, HAD JE ZE ME DESTIJDS TOCH NIET GEGEVEN?
RAND WAS EEN SLIM, MAAR MOEILIJK KIND. ZE VIEL OP DOOR HAAR DONKERE, PRIEMENDE OGEN EN HAAR VERNIETIGENDE MENINGEN.
…SCHREEF ZE IN PLAATS DAARVAN EEN VLAMMEND BETOOG TEGEN DE KINDERTIJD. IK BEN NOG LIEVER IN EEN SLIMME HEL DAN IN EEN PARADIJS VOL DOMHEID.*
* RAND CITEERDE PASCAL IN HAAR OPSTEL. 14
AYN RAND
RAND HAD GRAAG VRIENDEN GEHAD, MAAR HAAR NEIGING OM MENSEN AF TE WIJZEN DIE HAAR OPVATTINGEN NIET DEELDEN MAAKTE DIT ONMOGELIJK…
EEN PATROON DAT ZICH HAAR HELE LEVEN ZOU HERHALEN.
HET GERIEFLIJKE, BURGERLIJKE LEVENTJE VAN DE ROSENBAUMS, MET HUN KOK, HULP, KINDERMEISJE EN GOUVERNANTE, KWAM IN 1917 TOT EEN ABRUPT EINDE DOOR DE RUSSISCHE REVOLUTIE.
15
SUPERCRASH
ZINOVY’S APOTHEEK WERD IN BESLAG GENOMEN DOOR DE BOLSJEWIEKEN. IK EIS DEZE ZAAK OP IN NAAM VAN HET VOLK.
ZE NAMEN HUN INTREK IN EEN KLEIN, ONVERWARMD HUIS IN YEVPATORIA, AAN DE ZWARTE ZEE.
IN DE HOOP EEN NIEUW BEDRIJF TE KUNNEN STARTEN, NAM ZINOVY ZIJN GEZIN MEE NAAR DE KRIM. HIJ DACHT DAT HET BOLSJEWISTISCHE REGIME MAAR EEN KORT LEVEN BESCHOREN ZOU ZIJN.
OM HEN HEEN WOEDDE DE OORLOG. HET STADJE KWAM IN DE DRIE JAAR DAT DE ROSENBAUMS ER WOONDEN, VIER OF VIJF KEER ONDER ANDER GEZAG.
HET IS IJSKOUD!
UITEINDELIJK BOEKTE HET RODE LEGER EEN VOLLEDIGE OVERWINNING OP DE WIT-RUSSEN.
16
IN 1921, NA VELE VRUCHTELOZE POGINGEN OM WERK TE VINDEN, KEERDEN DE ROSENBAUMS TERUG NAAR ST. PETERSBURG.
HOOFDSTUK 2
DE CRASH
79
SUPERCRASH
VROEGER… WAT DOE JIJ VOOR WERK?
…HAD BANKIEREN EEN GEDEGEN EN SAAI IMAGO.
IK WERK VOOR EEN BANK.
BANKIERS BEOORDEELDEN KREDIETAANVRAGEN, REGELDEN LENINGEN EN ZORGDEN ERVOOR DAT ER VERANTWOORD MET HET GELEENDE GELD WERD OMGESPRONGEN.
DAARNA INDE DE BANK HET GELD WEER MET RENTE.
WAT SAAI.
ER WAS EEN DUIDELIJKE SCHEIDING TUSSEN DE GEWONE CONSUMENTENBANKEN, OOK WEL NUTSBANKEN GENOEMD…
80
EN DE VEEL RISICOVOLLERE VORM VAN BANKIEREN, TEGENWOORDIG MEESTAL INVESTERINGSBANKEN GENOEMD.
DE CRASH
NA DE CRASH VAN 1929 OP WALL STREET EN DE DAAROPVOLGENDE GREAT DEPRESSION HADDEN DE VERENIGDE STATEN EEN GOEDE REDEN OM DEZE SCHEIDING STRIKT TE HANDHAVEN. DE GLASS-STEAGALL ACT, AANGENOMEN IN 1933, VERBOOD CONSUMENTENBANKEN DEEL TE NEMEN IN RISICOVOLLE INVESTERINGEN. DEZE EN ANDERE WETTEN ZORGDEN VOOR EEN DUIDELIJK ONDERSCHEID TUSSEN COMMERCIËLE BANKEN, INVESTERINGSBANKEN, HYPOTHEEKVERSTREKKERS EN VERZEKERAARS. HET WAREN STRENG GEREGULEERDE INDUSTRIEËN.
NIEMAND STOND TE WACHTEN OP EEN BANK DIE ZOU GAAN GOKKEN MET GELD VAN KLANTEN.
NOU JA… BIJNA NIEMAND. ALS LIBERAAL VIND IK DIT EEN ONACCEPTABELE INPERKING VAN DE VRIJE MARKT DOOR DE OVERHEID.
81
SUPERCRASH
MAAR WAT IS NOU HET VERSCHIL TUSSEN EEN INVESTERINGSBANK EN EEN CONSUMENTENBANK?
EEN INVESTERINGSBANK HELPT INDIVIDUEN, BEDRIJVEN EN OVERHEDEN OM AAN GELD TE KOMEN, MAAR KAN OOK HANDELEN ALS AGENT OF ADVISEUR IN FINANCIËLE ZAKEN.
MAAR EEN INVESTERINGSBANK DOET OOK IETS HEEL ANDERS. ZE HANDELT OP FINANCIËLE MARKTEN, ONDER HAAR EIGEN NAAM. ZE VERDIENT GELD DOOR AANDELEN EN OBLIGATIES TE KOPEN VAN DE ENE KLANT EN DEZE TE VERKOPEN AAN EEN ANDERE KLANT, VAAK MET EEN STEVIGE WINSTMARGE.
82
EEN GROTE ORGANISATIE KAN EEN BANK BIJVOORBEELD OM HULP VRAGEN ALS ZE GELD WIL LENEN OP DE OBLIGATIEMARKT, HAAR AANDELEN WIL LATEN VERHANDELEN OP DE AANDELENMARKT OF EEN ANDERE ORGANISATIE WIL OPKOPEN.
NUTS- OF CONSUMENTENBANKEN DAARENTEGEN, DOEN DIRECT ZAKEN MET CONSUMENTEN. ZE BIEDEN LOPENDE EN SPAARREKENINGEN AAN, HYPOTHEKEN, PERSOONLIJKE KREDIETEN, PINPASSEN EN CREDITCARDS.
DE CRASH
VROEGER WAREN INVESTERINGSBANKEN PRIVÉ-ONDERNEMINGEN, WAT INHIELD DAT HET GELD WAARMEE ZE HANDELDEN HUN EIGEN GELD WAS.
ALS VENNOTEN MET DE UITGIFTE VAN NIEUWE AANDELEN GELD WILDEN OPHALEN, LIEPEN ZE DAAR ZELF RISICO MEE.
INVESTERINGSBANKIERS ZATEN DOORGAANS IN EEN STABIELE MARKT EN ER BLEEF GENOEG TIJD OVER OM AF EN TOE EEN BALLETJE TE SLAAN. JE DEED ER NOOIT AAN MEE VOOR DE KICK, HET WAS NOOIT BEDOELD OM SENSATIONEEL TE ZIJN, ZOALS BASE JUMPING OF PARACHUTESPRINGEN.
IK DENK DAT HIJ IN HET HOGE GRAS IS BELAND.
MAAR TIJDEN VERANDEREN.
IN 1981 WERD RONALD REAGAN DE 40ste PRESIDENT VAN DE VERENIGDE STATEN.
LATEN WE TERUGGAAN NAAR DE BANK.
83
SUPERCRASH
MENSEN ZIJN PAS VRIJ ALS DE OVERHEID BEPERKT WORDT.
GREENSPAN ZOU VIJF TERMIJNEN DIENEN, UITGESMEERD OVER DRIE DECENNIA EN ONDER VIER VERSCHILLENDE PRESIDENTEN EN KON ZO EEN ONGELOOFLIJKE INVLOED UITOEFENEN OP HET AMERIKAANSE REGERINGSBELEID.
IN AUGUSTUS 1987 BENOEMDE REAGAN ALAN GREENSPAN ALS VOORZITTER VAN DE FEDERAL RESERVE.
HET POLITIEKE KLIMAAT WAS VERANDERD. GROTE OVERHEDEN WAREN UIT, DEREGULERING WAS IN. GREENSPAN WAS VASTBESLOTEN DEZE OMSLAG TEN VOLLE TE BENUTTEN.
HÉ, KLEINE MAN! IK GA JE KORTWIEKEN.
84
HOOFDSTUK 3
HET TIJDPERK VAN HET EGOISME
159
SUPERCRASH
NADAT DE FINANCIËLE CRISIS UITBRAK IN 2008, WERD HET BANKSYSTEEM GERED DOORDAT OVERHEDEN DE BANKEN SNEL HERKAPITALISEERDEN EN NIEUWE LIQUIDITEIT GAVEN. DE ARMEN EN DE MIDDENKLASSE BETAALDEN DAARMEE DE REKENING VOOR DE FOUTEN VAN DE RIJKEN. DE GEVOLGEN WAREN ENORM.
160
HET TIJDPERK VAN HET EGOÏSME
DE CONSEQUENTIES WAREN OVERAL TER WERELD ZICHTBAAR. DOOR DE FINANCIËLE CRISIS WAREN IN 2009 NAAR SCHATTING 47 TOT 85 MILJOEN MENSEN ONDER DE ARMOEDEGRENS TERECHTGEKOMEN.
NOG EENS 120 MILJOEN MENSEN LEEFDEN NET BOVEN DE ARMOEDEGRENS, MAAR LIEPEN HET RISICO TE VERVALLEN IN ARMOEDE.
A
IN DE RIJKE LANDEN GING HET WELZIJN VAN KINDEREN DUIDELIJK ACHTERUIT. HET WAS MERKBAAR IN ONDER ANDERE DE GEZONDHEIDSZORG, ONDERWIJS, HUISVESTING EN MILIEUBEHEER.
E OPENBAR K E E H BIBLIOT G ES
RM
O
ED
E
VOORAL SPANJE WERD HARD GETROFFEN DOOR DE CRISIS. NAAR SCHATTING MEER DAN 2,2 MILJOEN KINDEREN KWAMEN ONDER DE ARMOEDEGRENS TERECHT. HET GEVOLG WAS DAT VEEL GEZINNEN MOESTEN BEZUINIGEN OP BASISBEHOEFTEN.
WAT ETEN WE VANAVOND, MAMA?
EUH…
EN LOT
161
SUPERCRASH
DE KERN VAN HET VERSCHIL TUSSEN PROGRESSIEVEN EN CONSERVATIEVEN ZIT HEM IN DE BEPERKTE MATE VAN EMPATHIE DIE MEN AAN DE RECHTERKANT HEEFT VOOR MENSEN DIE MINDER BEDEELD, OF ANDERS ZIJN DAN ZIJ ZELF. ONDERNEMINGEN EN SUPERRIJKEN WORDEN HET BESTE GEMOTIVEERD DOOR MÉÉR GELD.
ONDERZOEK TOONT AAN DAT CONSERVATIEVEN VREDE HEBBEN MET ONGELIJKHEID. ZIJ HEBBEN SNELLER EEN MENING OVER ANDEREN KLAAR EN HEBBEN ER GEEN PROBLEEM MEE OM ONDERZOEK DAT NIET IN HUN STRAATJE PAST, TE NEGEREN. HOE GOED HET BEWIJS OF DE ARGUMENTEN OOK ZIJN.
HELP!
162
LINKS EN RECHTS KIJKEN VERSCHILLEND NAAR DE WERELD. DE MORELE WAARDEN LEUNEN BIJ BEIDE KANTEN OP ANDERE FILOSOFIEËN. VOOR LINKS IS RECHTS BELEID VEELAL ONRECHTVAARDIG. DE ARME EN DOORSNEE MENSEN WORDEN HET BEST GEMOTIVEERD DOOR MINDER GELD.
PROGRESSIEVEN TONEN DOORGAANS MEER EMPATHIE, ZIEN MEER COMPLEXITEIT IN DE WERELD EN ZIJN EERDER GENEIGD HUN OORDEEL AAN TE PASSEN ALS BEWIJS AANTOONT DAT ZE HET BIJ HET VERKEERDE EIND HEBBEN.
HET TIJDPERK VAN HET EGOÏSME
HET ONDERSCHEIDEN VAN LINKS EN RECHTS IN DE POLITIEK IS ONTSTAAN TIJDENS DE FRANSE REVOLUTIE, NOG MAAR ZO’N 200 JAAR GELEDEN. TOCH LIJKT HET EEN DIEPGEWORTELDE WAARHEID TE WEERSPIEGELEN IN DE MENSELIJKE PSYCHE.
DEZE KARAKTERTREKKEN LEIDEN NIET ALLEEN TOT TEGENGESTELDE IDEOLOGIEËN MAAR OOK TOT ANDERE KEUZES QUA LEVENSSTIJL, VRIJETIJDSBESTEDING, KLEDING, RELATIES EN CARRIÈRES. ZE BEPALEN HOE WE VORM GEVEN AAN ONS LEVEN, TOT AAN DE SPULLEN DIE WE LATEN RONDSLINGEREN.
ER BESTAAT INMIDDELS EEN FLINKE HOEVEELHEID BEWIJS DAT AANTOONT DAT MENSEN AAN WEERSZIJDEN VAN DEZE POLITIEKE SCHEIDSLIJN OP EEN ANDERE MANIER INFORMATIE VERWERKEN. DAT UIT ZICH IN VERSCHILLEN IN KARAKTER.
IN EEN AMERIKAANSE STUDIE VERGELEKEN ONDERZOEKERS HOE ZELFBENOEMDE CONSERVATIEVEN EN PROGRESSIEVEN HUN WOONRUIMTES EN KANTOREN INRICHTTEN. ZO VONDEN ZE IN DE SLAAPKAMERS VAN CONSERVATIEVEN MEER SPULLEN DIE MET ORGANISEREN TE MAKEN HADDEN, ZOALS KALENDERS EN POSTZEGELS.
163