De Tirannie van Verdienste. Over de toekomst van de democratie. Michael Sandel (2020) Rie Bosman en Arie Glebbeek Is Meritocratie iets goeds of iets slechts? Voor de bedenker van de term, de Engelse socioloog Michael Young, was het in zijn boek “The Rise of the Meritocracy 1870-2033” (gepubliceerd in 1958) duidelijk het laatste. De spelregels van de meritocratie en de bijbehorende opkomst van een nieuwe elite van hogeropgeleiden zouden de samenleving onvermijdelijk doen ontwrichten. Het gekke is dat in de politiek en in de onderwijspraktijk de term ‘meritocratie’ juist als een geuzennaam werd omarmd. Hij drukte uit dat iedereen een goede maatschappelijke positie voortaan door eigen prestaties moest ‘verdienen’ (‘merit’). Dit zou een radicale breuk vormen met de oude situatie waarin kinderen van rijke en aanzienlijke ouders hun rijkdom en posities eenvoudig konden overerven, en waarin het onderwijssysteem (als tussenschakel) overwegend als ‘standenonderwijs’ was ingericht. In een meritocratie zouden alle kinderen gelijke kansen krijgen om in het onderwijs te bewijzen wat zij waard zijn. Aldus konden ook kinderen uit lagere milieus toegang verwerven tot de hogere sporten op de maatschappelijke ladder.
“
Het is steeds duidelijker geworden dat er aan deze visie twee problemen kleven. Al tientallen jaren geleden wezen kritische onderwijssociologen erop dat ‘gelijke kansen’ een fictie is. Het onderwijs is bij uitstek het toernooiveld voor kinderen van hoogopgeleide ouders en (waar dat niet genoeg is) hebben die ouders tal van hulpbronnen om de onderwijsloopbaan van hun nakomelingen effectief te ondersteunen. “Education cannot compensate for society”, zo drukte onderwijssocioloog Basil Bernstein het al een halve eeuw geleden uit. Toch blijven de meeste politieke partijen, verkiezingswinnaar D66 voorop, deze fictie van gelijke kansen omarmen. Er moet steeds meer geld in het onderwijs worden gestopt om haar na te jagen.
En ja, daartoe rekenen we ook nadrukkelijk alle sociologiestudenten, want het gaat bij uitstek ook over jullie meritocratische maatschappij- en zelfbeeld.
Het tweede probleem is zo mogelijk nog venijniger. Ongeacht de mate waarin ‘gelijke kansen’ worden gerealiseerd, creëert de meritocratische onderwijsselectie een nieuwe verliezersklasse die zich tot op het bot miskend en vernederd voelt. Niet voor niets liet Michael Young de denkbeeldige schrijver van zijn toekomstvisioen op gewelddadige wijze omkomen tijdens een ‘populistische revolte’ in 2033. Het is nu 2021. Is er ooit een betere sociologische toekomstvoorspelling geschreven? In zijn nieuwe boek “The Tyranny of Merit” (2020) adresseert de vooraanstaande filosoof Michael Sandel de beide fundamentele problemen van de meritocratie op actuele en niet mis te verstane wijze. Het is een boek dat alle sociologen zouden moeten lezen. En ja, daartoe rekenen we ook nadrukkelijk alle sociologiestudenten, want het gaat bij uitstek ook over jullie meritocratische maatschappij- en zelfbeeld.
“
Michael Sandel, hoogleraar politieke wetenschappen aan Harvard, schreef belangrijke boeken als “Justice” en “What money can’t buy”, maar is vooral beroemd geworden door zijn openbare online colleges over rechtvaardigheid. Al zijn boeken zijn vertaald in het Nederlands, en ook “The Tyranny of Merit” lag al in het jaar van verschijnen in de Nederlandse boekhandel onder de titel: “De Tirannie van Verdienste. Over de toekomst van de democratie” (2020). In zeven zeer toegankelijk geschreven hoofdstukken met treffende titels betoogt Sandel wat er mis is met het ongebreidelde geloof in de meritocratie. Eerst even terug naar de theorie. 44
