Is het de eerste keer dat je knikpoppen hebt gerestaureerd?
Kun je iets meer vertellen over het materiaal? De poppen bestaan uit in zeer laag vuur gebakken klei. Aan de onderen binnenkant is te zien dat de klei hier en daar wat roder is dan elders, meestal een teken dat er lokaal wat meer ijzeroxide in de klei zat. Er zijn allerlei sporen aan de binnenkant van de opbouw van de poppen: uitgesmeerde klei, in lagen opgebouwd, waarschijnlijk voor een deel met mallen gemaakt. De armen zijn vastgezet met houten pinnen die aan de binnenkant te zien zijn. Misschien zitten er in de klei wel meer houten pennen, maar die zijn niet te zien. In de literatuur is er weinig te vinden over hoe dit soort poppen gemaakt werden.
Deze knikpoppen zijn echt heel bijzonder, je komt ze als restaurator niet vaak tegen. Ik heb dit soort objecten nog niet eerder gerestaureerd. Over het algemeen ben je als keramiek- en glasrestaurator in Nederland veel bezig met Delfts blauw aardewerk of Chinees porselein – dat is toch net iets anders. Dan werk je met een glanzend materiaal dat wel breekbaar is, maar toch hard en stevig. Deze poppen zijn van heel licht gebakken klei gemaakt, en daardoor kwetsbaar omdat ze extreem gevoelig zijn voor vocht. Net als kleitabletten uit het Midden Oosten bijvoorbeeld, die ik ook wel eens onder handen heb gehad. Als je een kleine schilfer in water zou doen, valt het als poeder uit elkaar. Bij klei die op een hogere temperatuur gebakken is, gebeurt dat natuurlijk niet.
De knikpoppen zijn bovenaan beschilderd met water- of olieverf op een witte grondering, misschien gips of kalk. Op de onderste helft is papier gebruikt als ondergrond voor de schildering. Dit was erg gescheurd, en hier ontbrak ook veel van de klei. Uit een hand van één van de poppen staken griezelige metalen pinnen als vingers, krom gebogen als een klauw. Dit ‘geraamte’ moet de beeldhouwer een stabiele basis hebben gegeven voor het kneden van de kleine handen. De knikpoppen waren vooral aan de onderkant erg beschadigd, de man nog meer dan de vrouw. Er zaten scheuren in de klei en er ontbraken delen waardoor de pop niet goed meer kon staan.
De eerste keer dat ik iets vergelijkbaars tegenkwam was bij het Rijksmuseum. Ik heb daar enkele jaren in het restauratie-atelier gewerkt voor de heropening van het museum in 2013. Er kwam toen een beeldje het atelier binnen van een Hollandse koopman, rond 1770 vervaardigd door de beroemde Chinese kunstenaar Chitqua. Een kleine pop, geen knikpop trouwens, van heel licht gebakken klei met een koude beschildering, ongebakken dus. Het had het ook nog eens sporen van vele oude restauraties. Dan kies je soms alleen voor een preventieve maatregel, of iets heel beperkt schoonmaken, omdat het materiaal zo kwetsbaar is.
Er is, in tegenstelling tot bijvoorbeeld schilderijen, weinig onderzoek gedaan naar dit soort objecten. Hoe heb je je voorbereid?
Er is een verschil tussen conservering en restauratie. Conservering is een beperkte behandeling met als doel verslechtering van de conditie van het object tegen te gaan. Bij restauratie gaat men een stap verder om het object zo veel mogelijk in originele staat terug te brengen. Dan worden bijvoorbeeld breuklijnen, kleine beschadigingen en grotere ontbrekende delen aangevuld en geretoucheerd. De twee Zuylense knikpoppen waren nog nooit eerder gerestaureerd; het beeld werd daardoor dus niet vertroebeld. Ik moest bij deze poppen wel wat verder gaan dan alleen schoonmaken!
Het belangrijkste is om contact te zoeken met mensen die er ervaring mee hebben. In eerste instantie ben ik te rade gegaan bij enkele collega’s van het Rijksmuseum. Ik wist dat zij met de kleine Chitqua-pop zijn bezig geweest, en veel kennis hebben over enkele bijzondere Tang-paarden uit de collectie. Het Rijksmuseum heeft ook twee soortgelijke knikpoppen, die we in het depot hebben bekeken. Ook in het Museum Volkenkunde in Leiden konden we knikpoppen bestuderen in het depot, en met de conservator spreken over hun 9