Andrzej Kowalczyk Turystyka kulturowa jak ją rozumieć?

Andrzej Kowalczyk

Chociażnależyprzyjąć,żeodsamegopoczątku turystyki jako zjawiska społecznego jedną z jej rodzajów jest turystyka kulturowa (ang. cultural tourism), przez długi czas w literaturze przedmiotu nie poświęcano jej wiele uwagi, traktując turystykę kulturową jako część turystyki polegającej na zwiedzaniu(ang. sightseeing).Sytuacjazaczęłaulegać zmianiewlatach90.XXwieku,kiedytocoraz więcej badaczy zaczęło dostrzegać turystykę kulturową jako osobną kategorię. Niektórzy z nich starali się przeciwstawiać ją (traktując jako „elitarną” formę turystyki) tak zwanej turystyce masowej (ang. mass tourism), która była kojarzona przede wszystkim z biernym, „bezrefleksyjnym” wypoczynkiem, podczas gdy turystyka kulturowa polegała na wypoczynku czynnym pod względem zaangażowania emocjonalnego oraz na dążeniu do poszerzania wiedzy.

W Polsce wyraźny wzrost zainteresowaniaturystykąkulturową–którawcześniejbyła traktowana jako część krajoznawstwa – dał się zauważyć w pierwszej dekadzie XXI wieku. Wtedy to ukazały się publikacje1 , dzięki którym pojęcie „turystyka kulturowa” znalazło powszechną akceptację, a związane z nią formy aktywności turystycznej zaczęły być przedmiotem studiów coraz liczniejszego grona badaczy. Większość z nich zaczęła publikować wyniki swoich badań w powstałym zinicjatywyArminaMikosavonRohrscheidtaczasopiśmieonline„TurystykaKulturowa”, którego pierwszy numer ukazał się jesienią 2008 roku.

Zgodnieztypologiązaproponowanąprzez Krzysztofa Przecławskiego2 turystyka kulturowa mieści się w turystyce o charakterze poznawczym(edukacyjnym),aczkolwiekniektórejejformywykraczająpozatęnazwę.Takjest np. z turystyką o charakterze religijnym czy turystyką, która jest w swojej formie bliska rozrywce.K.Przecławskiwymieniapięćrelacjizachodzącychmiędzyturystykąakulturą3: • turystyka jest funkcją kultury, • turystyka jest elementem kultury, • turystyka jest przekazem kultury, • turystyka jest spotkaniem kultury, • turystyka jest (może być) czynnikiem przemian kulturowych.

Oddzielenie od siebie podanych wyżej związków między turystyką a kulturą bywa niekiedy trudne. Znacznie łatwiej jest przyjąć uproszczone założenie, iż turystyka jest z jednej strony atrybutem kultury, a z drugiej czynnikiem ją zmieniającym.

Turystyka kulturowa – traktowana jako rodzajturystykibliskiejturystycepoznawczej – bywa często utożsamiana z turystyką krajoznawczą (ang. heritage tourism), która z kolei jest traktowana jako turystyka „o ukierunkowanych zainteresowaniach, koncentrująca się

1 K. Buczkowska, Turystyka kulturowa. Przewodnik metodyczny, Poznań 2008; T. Jędrysiak, Turystyka kulturowa, Warszawa 2008; A. Mikos von Rohrscheidt, Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy, Gniezno 2008. 2 K. Przecławski, Socjologiczne problemy turystyki, Warszawa 1979. 3 Idem, Turystyka a świat współczesny, Warszawa 1994.

na podróżach do miejsc występowania walorówdziedzictwa”4 .Zwiedzaniewykopaliskarcheologicznych,zabytkowychrezydencjipałacowo-parkowych i układów urbanistycznych było jednym z głównych motywów turystyki już w epoce określanej mianem Grand Tours, której apogeum przypadało na drugą połowę XVII – pierwszą połowę XIX wieku. Podobnie jest w czasach współczesnych. Zdaniem Władysława W. Gaworeckiego

po okresie intensywnej rekreacji wodnej i przywodnej oraz w górach, przemierzania parków narodowych, krajobrazowych i poznawania osobliwości natury, kultura powraca jako czynnik generujący turystykę i jako bodziec do inwestowania i reinwestowania w turystykę5 .

CytowanyjużwcześniejSlavojMedlikdefiniujeturystykękulturową,iżjesttoturystyka „o motywacji kulturalnej, taka jak wycieczki domiejscwartościartystycznejihistorycznej, wizyty w muzeach i galeriach, podróże, których celem jest uczestniczenie w spektaklach artystycznych i innych wydarzeniach kulturalnych”6 . Podobnie rozumie turystykę kulturową (którą nazywa turystyką kulturalną) Mirosław Marczak:

Turystykakulturalnatoprzedewszystkimodwiedzanie miejsc o dużych wartościach artystycznych i historycznych składających się na dziedzictwokulturoweczłowieka.Jesttowięc zwiedzanie zabytków architektury, wykopalisk archeologicznych, miejsc związanych ze sławnymi ludźmi, wystaw artystycznych, galerii sztuki itp.7

Inniautorzybardzopodobniedefiniująturystykę kulturową, uważając, że jest to „przemieszczanie się osób w celu dotarcia do atrakcji kulturowych występujących poza normalnym miejscem zamieszkania turystów, w celu zdobycianowychinformacjiidoświadczeńzaspokajających ich potrzeby związane z kulturą”8 . W nawiązaniu do tych definicji warto również przytoczyć koncepcję tzw.markerów kulturowych(ang. cultural markers),podktórymtoterminemnależyrozumieć„tradycyjne jedzenie,miejscowyjęzyk,rzemiosło,folklor, miejscowąsztukę,systemykrajobrazoweoraz florę i faunę”9 .

ZkoleiwedługKarolinyBuczkowskiejturystykę kulturową należy rozumieć jako

ogół działań ludzi, którzy podróżują i przebywają przez nie więcej niż jeden rok bez przerwy w miejscach znajdujących się poza ich zwykłym otoczeniem w celu zapoznania się lub kontaktu z całokształtem [lub wybranymi aspektami – przyp. K.B.] materialnego i duchowego dorobku ludzkości, tj. z wszystkim tym, co powstało i powstaje dzięki pracy człowieka i co jest wytworem jego myśli i działalności10 .

Jak już wcześniej wspomniano, niektórzy autorzy podkreślają, że najważniejszą cechą różniącąturystykękulturowąodwieluinnych form turystyki jest jej rola edukacyjna11 , aczkolwiek podobny charakter ma również szeroko rozumiana ekoturystyka, niektóre formy turystyki kwalifikowanej itp. Inni z kolei zwracają uwagę na fakt, iż elementem wspólnym dla turystyki krajoznawczej i turystyki kulturalnej są walory dziedzictwa kulturowego (ang. cultural heritage)12 .

Przyjmując, niejako a priori, że na turystykę kulturową składa się wiele różnych za-

4 S.Medlik, Leksykon podróży, turystyki, hotelarstwa,przekł.E.Dziedzic,Warszawa1995,s.125. 5 W.W. Gaworecki, Turystyka, wyd. 2 zm., Warszawa 1998, s. 75. 6 S. Medlik, op. cit., s. 81-82. 7 M. Marczak, Rodzaje turystyki [w:] Podstawy turystyki, pod red. A. Szwichtenberga, Koszalin 2000, s. 47. 8 R. Bachleitner, A.H. Zins, Cultural tourism in rural communities. The residents’ perspective, „Journal of Business Research” 1999, vol. 44, no. 3, s. 199. 9 M.R. Kneafsey, Rural cultural economy. Tourism and social relations, „Annals of Tourism Research” 2001, vol. 28, no. 3, s. 763. 10 K. Buczkowska, op. cit., s. 17-18. 11 K. Dewar, Cultural tourism [w:] Encyclopedia of tourism, chief ed. J. Jafari, London–New York 2000, s. 125-126. 12 S. Medlik, op. cit., s. 124.

chowańprzestrzennychczłowiekazwiązanych zszerokorozumianąkulturą, możnauznać,iż donajstarszychformturystykikulturowejnależy z całą pewnością turystyka religijna czy też inaczej pielgrzymowanie13 . Chociaż pojawiła się ona zapewne na wiele dziesięcioleci przed pierwszymi wzmiankami na ten temat w formie pisemnej (co miało miejsce jeszcze w I wieku p.n.e.), to z racji jej ciągle dużego znaczenia w czasach nam współczesnych, można ją uznać za „oś” turystyki kulturowej. Traktującjednakpielgrzymowaniejakoimmanentną część tradycyjnie rozumianej turystyki religijnej, należy zwrócić uwagę na fakt, iż w obecnych czasach (a może już wcześniej?) występuje również „pielgrzymowanie” do miejsc niezwiązanych ze sferą sacrum, a często mieszczącychsię zdecydowaniewkategorii profanum.

W literaturze przedmiotu można również spotkać następujący pogląd:

Turystyka kulturowa (podobnie jak turystyka ekologiczna czy turystyka sportów ekstremalnych) związana jest z kulturą popularną, natomiast inne rodzaje i formy turystyki, zawierające jedynie elementy kultury (w mniejszym czy większym zakresie), mogą być wytworem zarówno turystyki popularnej, jak i masowej14 .

W przytoczonym cytacie szczególnie istotne jest przyjęcie założenia o związkach występujących między turystyką kulturową a kulturą popularną. Takie podejście oznacza, żedozachowańmieszczącychsiępodmianem turystykikulturowejmożnazaliczyćróżneformy spędzania wolnego czasu, związane np. z rozrywką czy sportem. Ścisłe związki między rozrywką i sportem a turystyką kulturową występowały już zapewne w czasach starożytnych,azostaływpełniudokumentowane w zapiskach z okresu średniowiecza. W tym okresie bardzo częstą formą spędzania czasu wolnego przez władców, ich dwory, rycerzy itd. było uczestniczenie (bierne i czynne) wlicznychturniejachipolowaniach,coczęsto związane było z podróżowaniem, nierzadko dodosyćodległychmiejsc.Występowanieścisłych związków między turystyką kulturową i turystyką przygodową (oraz turystyką przyrodniczą) stało się podstawą koncepcji ACE (odang. adventure, cultural, ecotourism),która zostałaomówionawpolskiejliteraturzeprzedmiotu przez Małgorzatę Durydiwkę15 .

Biorące pod uwagę to, co wyżej napisano, turystyka kulturowa może być rozpatrywana w wąskim lub w szerokim ujęciu.

Turystykę kulturową w wąskim znaczeniu można zdefiniować jako zespół zachowań turystów związanych z ich autentycznym zainteresowaniem dziedzictwem kulturowym (zabytkami, folklorem, miejscami związanymi z ważnymi wydarzeniami itp.) oraz z ich uczestnictwem w szeroko rozumianym współczesnym życiu kulturalnym16 . Chociaż w podanej definicji znalazła się fraza „autentyczne zainteresowanie”, „autentyczne” powinny także być miejsca odwiedzane przez turystów. Jedna z autorek analizujących problem autentyczności w turystyce kulturowej, Laurie Kroshus Medina, uważa, że istnieją dwie szkoły w tym temacie17 . Jedna z nich, którą reprezentuje m.in. Dean MacCannell18 ,twierdzi,żezmianywkulturze odwiedzanych społeczności pod wpływem turystów nieuchronnie prowadzą do utraty przez nie autentyczności. Z kolei Deepak

13 A. Mączak, Peregrynacje, wojaże, turystyka, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa 2001, s. 120. 14 K. Buczkowska, op. cit., s. 14. 15 M. Durydiwka, Turystyka przygodowa, „Prace i Studia Geograficzne” 2003, t. 32: Geografia turyzmu, s. 159-172. 16 A. Kowalczyk, Współczesna turystyka kulturowa – między tradycją a nowoczesnością [w:] Turystyka kulturowa. Spojrzenie geograficzne, praca zbiorowa pod red. A. Kowalczyka, Warszawa 2008 („Geografia Turyzmu” 1), s. 13. 17 L.K.Medina, Commoditizing culture. Tourism and Maya identity,„AnnalsofTourismResearch” 2003, vol. 30, no. 2, s. 353-368. 18 D. MacCannell, Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, przeł. E. Klekot i A. Wieczorkiewicz, Warszawa 2002.

Chhabra19 i inni autorzy stoją na stanowisku, że efekty zmian spowodowanych przez pojawienie się turystów są autentycznym, nowym elementem kultury odwiedzanej społeczności, a więc rozważania na temat „autentyczność” – „brak autentyczności” nie mają sensu. W nawiązaniu do obu podanych przez siebiepunktówwidzeniaL.K.Medinaproponuje podejście, które można uznać za kompromisowe. Na podstawie własnych badań autorka wykazała,żewrazzpojawieniemsięturystów ipowstałymiwtensposóbzmianamikulturowymi na odwiedzanych przez nich terenach, wśródrdzennychmieszkańcówtychobszarów powstajepotrzebapowrotudotradycji–przywróceniadawnychsystemówwartości,reaktywowaniazaniechanychzwyczajów,ponownego nauczenia się technik rzemieślniczych itp. Co jest w tym przypadku szczególnie ważne, wiedzę na ten temat mieszkańcy terenów odwiedzanych przez turystów czerpią często od naukowców (archeologów, antropologów kulturowych itp.) oraz z przywożonych przez turystów książek.

Należyrównieżprzyjąć,żeturystykakulturowa w przedstawionym wyżej rozumieniu jestzjednejstrony głębokoosadzonawsystemie wartości, jakimi kieruje się dany turysta (najczęściej wynikających z norm powszechnie przyjmowanych w kręgu kulturowym, z którego się wywodzi), a z drugiej strony ma postaćzjawiskaprzestrzennego,któreznajduje odzwierciedleniewszerokorozumianymkrajobrazie kulturowym.

Jednak – kierując się po części modą na stosowanie w naukach społecznych podejścia postmodernistycznego – turystykę kulturową można również rozumieć znacznie szerzej. Przyjmując, że turystyka kulturowa (jak i inne rodzaje turystyki) jest zjawiskiem społecznym, a z każdym społeczeństwem jest związane występowanie określonej kultury, należy uznać, że wszystkie zachowania turystyczneirekreacyjnesąuwarunkowanekulturowo. Tym samym turystykę kulturową sensu largo możnadefiniowaćjakowszystkieformy zachowań turystów, gdyż leżące u ich podstaw potrzeby i preferencje zawsze wynikają z uwarunkowań o charakterze kulturowym (np. posiadanego przez turystę systemu wartości), niezależnie od tego, czy zachowania te wynikajązzainteresowaniaturystówtzw.walorami kulturowymi czy też innego rodzaju walorami turystycznymi.

Zbliżone stanowisko względem przedstawionego poglądu reprezentuje Howard Hughes20 , według którego turystyka kulturowa może być rozumiana na cztery sposoby: • w sposób uniwersalny – gdy wychodząc z definicji kultury (traktowanej jako „całokształt wartości, idei, postaw i innych symboli znaczeniowych”), przyjmuje się, że jakikolwiek wyjazd turystyczny związany jest z koniecznością zetknięcia się z kulturą odwiedzanego miejsca; • szeroko – wtedy pod pojęciem „turystykakulturowa”mieszcząsięzainteresowaniaturystówsztukąirękodziełem,religią, ubiorem, historią danego miejsca, pracą zamieszkujących je ludzi, ich sposobami żywienia, językiem, zwyczajami, rzemiosłem,architekturą,odwiedzanieogrodówzoologicznych(przyjmując,żesąone wytworem człowieka – przyp. A.K.), jak również obserwowanie życia zwierząt (? – przyp. A.K.); • wąsko – wówczas na turystykę kulturową składa się z jednej strony zainteresowanie turystów teatrem, muzyką, poezją i innymi sztukami (ang. arts), a z drugiej stronyodwiedzaniemiejschistorycznych, oglądaniepomników,zamkówikościołów (czyli materialnego dziedzictwa kulturowego, ang. heritage); • sektorowo – w tym przypadku może ona oznaczać bądź zainteresowanie turystów sztuką (ang. art tourism), bądź dziedzictwem materialnym kulturowym (ang. heritage tourism).

Zpolskichautorównatematzakresupojęcia „turystyka kulturowa” szeroko wypowiadałasięrównieżJoannaMałek,dlaktórejtury-

19 D. Chhabra, R. Healy, E. Sills, Staged authenticity and heritage tourism, „Annals Research” 2003, vol. 30, no. 3, s. 702-719. 20 H. Hughes, Arts, entertainment and tourism, Oxford–Burlington 2003, s. 52-53. of Tourism

stykakulturowajestokreśleniemobejmującym „wszelkie formy podróży, których głównym motywem jest chęć kontaktu z kulturą w szerokim jej rozumieniu”21 . Zdaniem cytowanej autorkiwpolskiejliteraturzeprzedmiotumożna zauważyć dwa podejścia do turystyki kulturowej: w wąskim ujęciu ogranicza się ona do zainteresowania turystów zabytkami kulturymaterialnej,natomiastwszerszymujęciu obejmuje zainteresowania turystów wszystkimiprzejawamikultury,wtymrównieżwspółcześnie wykreowanymi atrakcjami22 .

Podsumowując – z tego, co wyżej napisano, wynika, że turystyka kulturowa jest wynikiem występowania u człowieka specyficznych potrzeb, które ogólnie można nazwać potrzebami wypoczynkowo-turystycznymi i na które (według klasyfikacji potrzeb opracowanej przez Tomasza Kocowskiego23) składają się potrzeby: wypoczynku, swobody, napędowe, recepcji kultury, estetyczne, aktywnejrekreacjiorazludyczne.Możnaprzyjąć,że w przypadku osób zainteresowanych turystyką kulturową szczególne znaczenie mają potrzeby recepcji kultury, estetyczne i ludyczne.

Inną bardzo ważną cechą turystyki kulturowej jest jej podatność na zmiany w czasie. W poszczególnych okresach historycznych znaczenie i charakter zachowań składających sięnaturystykę kulturowąbyłróżny.Tozkolei oznacza,żeturystykakulturowajestzwiązana zmodelemkulturywystępującym(naogółdominującym) w danej epoce historycznej.

Kolejną cechą turystyki kulturowej jest wielośćiróżnorodnośćjejform,któreczasami mogą się przenikać. Wynika to z faktu, iż potrzebyczłowiekarzadkowystępująrozłącznie iosobaodwiedzającaoperęLaScalawMediolanie może równocześnie podziwiać jej wnętrzaimiećsatysfakcjęzoglądanegospektaklu.

Należy również zaznaczyć, że turystyka kulturowa często jest uprawiana jednocześnie z innymi rodzajami turystyki. Bardzo często trudno jednoznacznie zakwalifikować, czy dana forma turystyki mieści się w turystyce kulturowej, czy też turystyce wypoczynkowej. Np. zwiedzanie zabytków, które niewątpliwiemieścisięwturystycekulturowej,może być jednocześnie odpoczynkiem. Często nawet osoby podejmujące dane zachowania turystyczno-wypoczynkowe mogą mieć istotne problemy z określeniem, jakiego rodzaju motywacje dominowały przy podejmowaniu decyzji o ich realizacji.

Ostatniąkonstatacjąwtymwywodziejest podkreślenie, że turystyka kulturowa może być uprawiana zarówno podczas wyjazdów urlopowych, w czasie weekendów, jak i podczas codziennych zachowań człowieka związanych ze spędzaniem wolnego czasu. Może być ona również realizowana w bardzo różnych sceneriach (regionach, krajobrazach, miejscach).

21 J. Małek, Turystyka kulturowa jako czynnik rozwoju lokalnego, „Prace i Studia Geograficzne”, 2003, t. 32: Geografia turyzmu, s. 20-21. 22 Ibidem, s. 21. 23 T.Kocowski, Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa,Wrocław1978(„PraceNaukoweOśrodka Badań Prognostycznych Politechniki Wrocławskiej. Monografie” 1).