Utdanning. Verk i offentlege samlingar og utstillingar 6
Liv og virke 7
Holger Koefoed: Frå Malernes Oslo 1880 - 1980 21
Anders C. Svarstad: Kampen for tilværelsen
27 Nekrolog i Nordisk Tidende, 17.3. 1904
H.G. Heggtveit: Kunstmaleren Ivar Lund
30 Nekrolog i Folkebladet, 15.4. 1904
Audun Hierman: Maleren som oppdaget Akerselven
32 Minneartikkel i Aftenposten, 13.11. 1954
Jan-Magnus Bruheim: Kunstmålaren Ivar Lund
38 Frå boka Skjåk, utgjeve i høve bygdajubileet i 1966
Utstillingsarrangørar: Mathilde Skamsar og Kjell Austin
Skriftredaktør: Kjell Austin
Utprinting av måleri og raderingar i minneutstillinga: BGA Fotobutikk, CopyCat, PIGS Digitaltrykk.
Grafisk utforming og trykking av minneskrift: Merkur Grafisk AS, Hilde Brindis
SVANEMERKET
Innleiing
22. februar 2024 var det 120 år sidan Ivar Lund døydde. Mathilde Skamsar, eigar av Galleri Mathilde i Bismo, fortalde i mai 2023 at ho lenge hadde hatt eit ynske om å få til ei utstilling med verk av Ivar. Slektningar av han støtta opp om denne idéen. Dette har også forsterka eit ynske om å bli nærare kjent med hans liv og virke, og såleis har utstillinga og dette minneskriftet kome i stand.
Skriftet startar med ein presentasjon av Ivar og hans liv og virke. Frå boka Malernes Oslo 1880 - 1980 av Holger Koefoed har vi fått lov til å bruke utdrag der Ivar er presentert og omtala. Vidare er det med to nekrologar frå mars/april 1904, ein minneartikkel i Aftenposten i november 1954, og Jan-Magnus Bruheim sin artikkel om Ivar i boka Skjåk frå 1966. Eit par av desse tekstene er svært omfattande, særleg den frå 1954. Vurderinga er at det er både interessant og viktig å ha dei med, da dei bidreg til å gje eit utfyllande bilde av Ivar.
Så vidt vi veit er det første gongen at ei samling av hans verk har blitt presentert i ei utstilling. Denne omfattar både originalverk og kopiar, i alt bortimot 40 bilde. Dei same bilda er også med i dette skriftet. Vi skulle gjerne ha presentert fleire originalverk, men praktiske og økonomiske årsaker har gjort dette umogleg. Vi håpar at utstillinga og skriftet likevel gjev eit godt inntrykk av Ivar sitt kunstnarskap.
Ein stor takk til alle private eigarar som har gjort det mogleg å vise originalmåleri, og til Nasjonalmuseet, Oslo Museum og private eigarar som har gjeve oss løyve til å lage kopiar av verk.
Det finst fleire måleri og teikningar av Ivar enn det vi har oversikt over her. Nokre er til dømes hos slektningar i USA, andre i privat eige her i landet. Ein sjeldan gong kjem eit bilde til sal hos eit auksjonsfirma eller privat. Kor stor produksjon Ivar hadde får vi truleg aldri svar på.
Takk til Skjåk kommune og SpareBank 1 Lom og Skjåk for økonomisk stønad til utstillinga.
Kjelder og referansar
Ole Sylfestsen Lund En liden beretning om Gaardparten Austin i Tidsrummet fra 1861 til 1901 og en kortfattet Biografi over Austins første Opsiddere. Austin, 20. desember 1905. Trykt i Kvelds-seto - Gåmålt frå Skjåk 2010 og i Årbok for Gudbrandsdalen 2022.
Hans P. Hosar
Bygdebok for Skjåk, band 3. Utgjevar Skjåk kommune. Kyrkjesongar Lund og samtida hans. Trykt i Årbok for Gudbrandsdalen 2022.
Holger Koefoed Malernes Oslo 1880 - 1980. H. Aschehoug & Co (W. Nygaard) 1988. Etter løyve frå Holger Koefoed er det gjort tekstutdrag frå boka, som omtalar eller har tilknyting til Ivar Lund.
Anders C. Svarstad Kampen for Tilværelsen. Nekrolog i Nordisk Tidende 17. mars 1904 (først trykt i Dagbladet).
H.G. Heggtveit Kunstmaler Ivar Lund Nekrolog i Folkebladet 15. april 1904.
Audun Hierman Ivar Lund fra Skjåk - Maleren som «oppdaget Akerselven». Artikkel i Aftenposten 13. november 1954.
Jan-Magnus Bruheim
Kunstmålaren Ivar Lund. Frå boka Skjåk, utgjeve i høve bygdajubileet i 1966.
Sidsel Helliesen Norsk grafikk gjennom 100 år. H. Aschehoug & Co (W. Nygaard) 2000.
Sigurd Willoch Frå Norsk biografisk leksikon, 1938.
Kunstnernes Hus Høstutstillingen gjennem de første 25 år 1882 - 1907. Det Mallingske Bogtrykkeri, 1932.
Norske Billedkunstnere hostutstillingen.no/kataloger/ lokalhistoriewiki.no Mykje av bakgrunnsinformasjonen om Ivar Lund er henta frå denne nettstaden.
Ivar Lund – utdanning og verk
Utdanning
1892 kom Ivar Lund til Trondheim i målarlære, og var utlært svein i 1896. Våren 1896 drog han til Kristiania for å praktisere yrket der, og truleg også med ein medviten tanke om å søkje kunstutdanning. Han heldt fram med å livnære seg delvis av målaryrket, medan han vidareutdanna seg til kunstnar.
Det same året han kom til Kristiania, vart han teken opp på Den Kongelige Tegneskole (den seinare Kunst- og handverksskolen). I 1898 tok han vidareutdanning ved Fredrik Kolstøs målarskole i Kristiania. Han hadde eit kortare studieopphald i Stockholm i 1900, og eit års opphald ved Krøyers målarskole i København 1901 - 1902, med den naturalistiske målaren Laurits Tuxen som hovudlærar.
Tilbake i Kristiania fekk han undervisning av Erik Werenskiold, og han kom inn ved den nye raderklassen (grafisk bildeproduksjon) under Johan Nordhagen, fyrst ved kveldsskolen i november 1902, så i dagskolen frå januar 1903. Desse to siste åra av livet sitt budde han også ein del av tida i heimbygda Skjåk, innimellom skolegangen og arbeidet i Kristiania.
Verk i offentlege samlingar og i utstillingar:
Nasjonalmuseet, Oslo (tre måleri og seks raderingar).
Oslo Museum (fem måleri).
Trondheim kunstmuseum (ei radering).
Riksantikvarens portrettarkiv (eitt måleri).
Rasmus Meyers Samlinger, Bergen (to måleri).
Haustutstillinga i 1899, deretter 1901, 1902 og 1903.
Norska konstnärers arbeten, Kungl. Akademien för de Fria Konsterna, Stockholm, 1904.
Jubileumsutstillinga i Kristiania i 1914.
Fotograf/år ukjent.
Ivar Lund - liv og virke
Familiebakgrunnen
Ivar vart født 17. januar 1871 på garden Austin i Nordberg i Skjåk, og døydde 22. februar 1904 i Kristiania. Foreldra var Ole Sylfestsen Lund frå Eide i Lundagrenda (1831 - 1912) og Embjørg Knutsdotter frå Flekkøy i grenda Øygardane (1840-1914). Dei rydda og dyrka opp garden frå 1860-talet, og fekk etter kvart ti barn: Sølfest, Knut, Ivar, Hans, Set, Titus, Live, Gunhild, Lina og Anna.
Ole var lærar og kyrkjesongar i Nordberg sokn. Han er omtala som ein karismatisk leiarfigur i eit konservativt og pietistisk miljø som hadde betydeleg innverknad i si tid. Han var også lekpredikant, kjend vidt omkring i det haugianske og johnsonske kristelege miljøet over store delar av landet. I bygdebok for Skjåk står bl.a. følgjande om han: «Han var faderleg mild og kjærleg, men like faderleg refsande når det trongst.» Også to farbrør av Ivar var kjende som lekpredikantar. Gisle Johnson var hovudmannen bak eit opprop som var stila «Til Christendommens Venner i vort Land» med sterke åtvaringar mot venstrepolitikken. Av dei 450 underskriftene på oppropet var ti frå Skjåk, bl.a. Ole, saman med ein annan lærar i bygda, Hans Magnus Ørjasæter. Ole var blant talarane ved avdukinga av bautaen over Hans Nielsen Hauge på Bredtvedt i 1904, og var med i komiteen for organisering av to store lekmannsmøte i Kristiania i 1906 og 1907.
Mykje tyder på at barna til Ole og Embjørg var ein syskenflokk med mangfaldige talent og mykje tiltaksevne. Seks av dei emigrerte til Amerika, og nokre gjorde yrkesval som ikkje kan seiast å ha vore sjølvsagde vegar å gå for ungdomar frå økonomisk beskjedne kår i ei fjellbygd på den tida. Når det gjeld Ivar har kan hende faren og onklane sine nettverk innan lekmannsrørsla gjort sitt til at han kom seg ut som handverkarlærling.
Historia om livet til Ole og Embjørg er skriven ned av Ole i «En liden beretning om Gaardparten Austin i Tidsrummet fra 1861 til 1901 og en kortfattet Biografi over Austins første Opsiddere», datert 20. desember 1905. Han skriv bl.a. avlutningsvis: «Alle disse (barna) vare udrustede med nogenlunde baade legemlige og aandelige evner og efterhaanden som de vokste til vare de alle til stor hjælp for foreldrene saalænge de forbleve i hjemmet.
Ole og Embjørg Lund, fotografert på sine eldre dagar.
Gravsteinen til Ivar Lund, Nordberg kyrkjegard.
Deres søn Knut, der var praktiserende læge i Chicago, fandtes død i siddende stilling i sit kontor, da han var 37 aar gammel. Ivar, der var kunstmaler i Kristiania, fandtes død af blodstyrtning liggende i sin sofa paa sit atelier, da han var 33 aar gammel, og Titus døde af lungebetendelse som blev værk i lungen, 11 aar gammel. De to sistnævnte hviler ved siden af hinanden på Nordberg kirkegaard.
I aaret 1901 overtoges Gaarden af deres Svigersøn Sergeant Ole Teigum, fra hvilken Tid de Gamle have et livsvarigt Føderaa, som er takseret til Kr. 180.00 pr. Aar.»
Denne beretninga har vore trykt i Kvelds-seto – Gåmålt frå Skjåk i 2010, deretter i Årbok for Gudbrandsdalen 2022. I Årboka 2022 bidrog Hans P. Hosar med artikkelen Kyrkjesongar Ole Lund og samtida hans.
Ole Teigum vart gift med Anna, syster til Ivar, og dei tok etternamnet Austin. Gravsteinen til Ivar står framleis på Nordberg kyrkjegard.
Inngangsteiknet Ivar fekk da han gjekk på «Aftenundervisning» på Den kgl. norske Kunst- og Haandværksskole i Christiania i 1897 – 1898.
Handverkar
Det komande yrkesvalet til Ivar skal ha starta med at husmålaren Lars Midttun frå Voss (Vossa-Lars) kom til Austin for å måle stugubygningen der rundt 1890. Ivar fekk vere med og hjelpe til i arbeidet, og han fatta interesse for handverket. I 1892 kom han til Trondheim i målarlære, og vart utlært svein i 1896. Våren 1896 drog han til Kristiania for å praktisere yrket der, og truleg også med ein medviten tanke om å søkje kunstutdanning. Han heldt fram med å livnære seg delvis av målaryrket medan han samtidig vidareutdanna seg til kunstnar.
Kunstnaren
Som nemnt ovanfor under avsnittet Utdanning, kort oversikt, vart han teken opp på Den Kongelige Tegneskole same året han kom til Kristiania, i 1898 var han ved Fredrik Kolstøs målarskole, deretter eit kortare studieopphald i Stockholm i 1900, og vidare til eit års opphald ved Krøyers målarskole i København (1901 - 1902).
Tilbake i Kristiania fekk han undervisning av Erik Werenskiold, og han kom inn ved den nye raderklassen (grafisk bildeproduksjon) under Johan Nordhagen, først ved kveldsskolen i november 1902, så i dagskolen frå januar 1903. Desse to siste åra av livet sitt budde han også ein del av tida i heimbygda Skjåk innimellom skolegangen og arbeidet i Kristiania.
Ivar vart lagt merke til frå debuten på Statens kunstutstilling (Haustutstillinga) i 1899, med «Husandagt». Kunsthistorikarar har plassert han som «nyrealist» saman med ein krets av kunstnarar og personlege venner, som Hans Ødegaard, Severin Grande og Anders C. Svarstad. Deira naturalistiske motivval og målemåte blir framhalde som ein reaksjon på 1890-åras nyromantikk og symbolisme. Dei har blitt omtala som «Kristianiarealistane».
Ivar Lund (til høgre) saman med broren Set (født 1862). Fotoet skal vere teke i Stockholm, fotografen er ukjent. Frå lokalhistoriewiki.no
Ivar måla elles sjangerbilde (skildringar frå daglegliv), portrett og landskapsskildringar andre stader frå enn hovudstaden. Fine eksempel på dette er måleriet av Brennsetra ved Liavatnet og av ein seterstul med geiter.
«Ælva» sin målar
Ivar Lund sitt virke som målar var i stor grad knytt til Akerselva i Kristiania og miljøet der. Han kom i kontakt med andre målarar, som nemnt ovanfor. I Norsk kunstnerleksikon 1982 - 86 står at Ivar Lund er mest kjend for sine motiv frå Kristianias austkant, og at han saman med andre kunstnarar vandra gatelangs i strøket frå Stortorget, Vognmannsgata og langs Akerselva. Dei måla falleferdige rønner, bakgardar og grå vinterstemning ved elvebredda, med båtar i opplag og fabrikkbygningar i bakgrunnen.
I boka Malernes Oslo 1880 - 1980 skriv kunsthistorikar Holger Koefoed i kapitlet Akerselva. Norges mest malte elv: «Men den vi først og fremst forbinder med «Ælva», er Ivar Lund.»
AKERSELVA NEDANFOR VATERLANDS BRU. Foto: Rune Aakvik. Eigar: Oslo Museum.
I dette minneskriftet er det med fleire tekstutdrag frå Koefoeds bok som har særleg tilknyting til Ivar. Desse utdraga gjev oss ei forståing av den måten desse kunstmålarane arbeidde på og såg på kunsten sin, og utdraga gjev innsikt i dei sosiale tilhøva på denne tida og i nokon grad kva som bidrog til å forme deira samfunnspolitiske syn. Koefoed skriv, at før 1900 kom norske kunstnarar stort sett frå veletablerte, borgarlege familiar (som Thaulow, Krohg, Munch, Munthe og Werenskiold m.fl.). Etter kvart spela klassetilknyting mindre rolle for form og innhald i bilda til kunstnarane, viktigare vart spørsmål om klassestandpunkt, særleg for målarar som var opptekne av den kritiske realismen i 1870-åras måleri.
Holger Koefoed skriv i ei melding at han « …synes at Ivar Lund var en god kunstner og fortjener mer oppmerksomhet. Mange døde unge, blant disse de fattige østkantmalerne.»
Portrettmålar
Ivar måla portrett av fleire i familien, bl.a. faren Ole og systera Anna, og det er grunn til å tru at han tok på seg betalte oppdrag som portrettmålar for å tene til livets opphald.
Lenger bak i dette minneskriftet er det fleire døme på portrett Ivar laga, og H.G. Heggtveit nemner i nekrologen i Folkebladet 15. april 1904 «… dygtige Portræter av Gisle Johnson, H.N. Hauge (solgt til Amerika), Luther m.fl.»
Grafikar
Attende i Kristiania etter opphaldet i København og etter undervisning av Erik Werenskiold kom Ivar inn ved den nye raderklassen under Johan Nordhagen. Skolen vart starta av Nordhagen i oktober 1899 i «Simonsens gård», Torvet 9, etter at Stortinget i mai same år hadde løyvd han midlar til gasje og leige av undervisningslokale.
Sidsel Helliesen, dr. philos. i kunsthistorie, skriv i si bok Norsk grafikk gjennom 100 år følgjande om Ivar og hans kunstnarvenner: «Lovende ble likeledes Ødegaards venn Ivar Lund (1871 - 1904) regnet for å være; hans tid som grafiker ble imidlertid svært kort. Som nybegynnerarbeid er Lunds Akerselven (1903) meget respektabelt. Den gråværsbetonede vinterstemningen ved elven var et yndet motiv i kretsen av nyrealister som Lund og Ødegaard tilhørte. Vennen Severin Grande (1869-1934) laget for eksempel en nær beslektet radéring, Akerselven, mens han var innom klassen i annet og tredje skoleår. Noe mer opptatt av grafikk var fjerdemann i kretsen, Anders C. Svarstad (1869-1943), men han kom i gang først noen år senere.»
OLE, far til Ivar. Begge måleri i privat eige.
ANNA, syster til Ivar.
Mykje tyder på at raderkunsten opna eit nytt felt for han, slik bl.a. Audun Hierman er inne på i ein artikkel om Ivar i Aftenposten 13.11. 1954. Denne kunstforma sine lover, den strenge streken, linja si enkle reinheit, tiltala han. Han vart sterkt opptatt av arbeidet, og Nordhagen såg på han som ein av sine mest lovande elevar, skriv Hierman. Nasjonalmuseet har seks raderingar av Ivar. Trine Nordkvelle, rådgjevar i avdelinga for grafikk og teikning ved museet, skriv: «Flere av dyptrykkene tyder på godt teknisk håndverk og god behandling av lys/skygge-virkninger. Det er godt mulig han ville ha blitt en grafiker av en viss størrelse om han hadde fått leve.»
Legat
Ivar søkte om økonomisk stønad m.a. frå diverse legat, som kunne vere aktuelle på hans tid. I Morgenbladet 15. mars 1902 heiter det at Ivar har «meldt sig» til Det Schäfferske Legat, og i same avis 26. oktober 1903 blir det opplyst at Ivar er blant ein del kunstnarar som kvar har blitt tildelt 400 kr frå Johan Finnes Legats renter «til befordring av deres Studium i Fødelandet».
Draum om Italia
Både i Norsk Kunstnerleksikon og i Jan-Magnus Bruheim sin artikkel i boka Skjåk i samband med bygdajubileet i 1966, blir det nemnt at Ivar sitt store mål var ein gong å kome til Italia. Men slik skulle det ikkje gå. Levevilkåra var vanskelege og trykkande, han levde på eit eksistensminimum, og han måtte stadig arbeide som handverkar for å halde fattigdommen frå livet.
«Kampen for tilværelsen»
Like før han døydde var Ivar i arbeid med ein reproduksjon av Christian Krohgs måleri «Kampen for tilværelsen». Anders C. Svarstad skreiv bl.a. i nekrologen om Ivar (trykt i Dagbladet og seinare i Nordisk Tidende 17.3. 1904) at det var eit underleg samantreff at det skulle bli dette verket av Krohg han var i arbeid med da han døydde. «Muligens har saltpetersyren ved uforsigtighed under ætsningen havt sine slemme virkninger; men den egentlige dödsårsag er vel den syre der virker gjennem mange lange aar, under den kamp for tilværelsen og for menneskerettigheder, som en bildende kunstner der er uden midler eller formaaende familie har at före.» Venner fann han død torsdag 25. februar 1904 i atelieret hans i Toldbodgaden 30 i Kristiania.
Sigurd Willoch, kunsthistorikar og tidlegare direktør ved Nasjonalgalleriet, skreiv i Norsk biografisk leksikon 1938 bl.a. følgjande om Ivar: «L. måtte hele livet arbeide som håndverker for å skaffe seg et eksistensminimum, og dette hindret ham i helt å
KAMPEN FOR TILVÆRELSEN.
Ivar var i arbeid med ein reproduksjon av Christian Krohgs måleri med same tittel, da venner fann han død i atelieret i Toldbodgaden 30 i Kristiania torsdag 25. februar 1904.
Foto: Ina Wesenberg. Eigar: Nasjonalmuseet.
realisere sine evner som kunstner. Han malte genrebilder og portretter, men er mest kjent for sine motiver fra Kristianias østkant.
L.s bilder er tungsindige og dypstemte i koloritten, men strøkene er djerve og maleriske. Han hørte til en krets av malere som ved århundrets begynnelse var grepet av en nyrealistisk reaksjon mot nittiårenes stemningslyrikk, men formspråket er sterkt beslektet med denne periodens naturalisme.»
Statens kunstutstilling (Haustutstillinga)
Den første haustutstillinga vart arrangert i 1882. Gustav Wentzel sitt måleri Snekkerverksted frå 1881 har fått æra for å ha gjeve støytet til utstillinga, etter at det først vart refusert i Christiania Kunstforening.
Ivar var representert på fire av utstillingane, og med følgjande 11 måleri:
1899 Husandagt.
1901 Fra Akerselven, Portræt og Junimorgen ved Akerselven.
1902 Lodalsbræen og «Birkehaug», Jostedalsrypens fødested.
1903 Portræt af Billedh. Dietrich (ufærdigt), Sommerdag (ufærdigt), Gaardsinteriør fra Rødfyldgd. 12, Dyreliv og Gammel Mand.
Norske Billedkunstnere opplyser at dei ikkje har noko anna kjeldemateriale tilgjengeleg enn utstillingskatalogane, og dei har ikkje noko særleg bildemateriale i form av eit organisert bildearkiv. Det er såleis ikkje mogleg å undersøke dei ovannemnde titlane mot dei måleria som er med i minneutstillinga i Bismo og dette minneskriftet.
Jubileumsutstillinga i 1914
Jubileumsutstillinga i Frognerparken i Oslo vart arrangert i tidsrommet 15. mai til 11. oktober 1914 for å markere hundreårsjubiléet for Noregs Grunnlov. Utstillinga skulle blant anna vise Noregs utvikling frå bondesamfunn til industrisamfunn, men inneheldt også omfattende utstillingar av norsk landbruk, skogbruk, handverk, kunst, idrett og friluftsliv.
Ivar Lund var blant dei som var representert i kunstutstillingane, og vart omtala i avisene: «To udmerkede billeder av Akerselvens Maler, Ivar Lund, han døde som ganske ung.»
«Ivar Lund fristet ogsaa i levende live en høist kummerlig skjæbne. Og dog vidner de to billeder fra Akerselven om et talent, som var langt over det almindelige.»
FRÅ AKERSELVA VED VATERLAND BRU. 1903. Foto: Ina Wesenberg. Eigar: Nasjonalmuseet.
«I det mellemrum, som nu blir op til de yngre, staar Ivar Lund som en merkværdig fin og følsom kunstner. Hans utvikling blev hurtig avbrutt; han efterlader sig ikke stort; men bare to billeder er overmaade meget. De vil for alle tider sikre ham en fremskudt plads.»
Når det gjaldt den grafiske kunsten var det ynskje om «… at kunne samle en fyldig kollektion av afdøde kunstneres arbeider, …», og Ivar var nemnt blant desse.
Ivar Lund vart omtala med stor vørdnad og respekt, både som menneske og kunstnar. Han vart ein av dei «unge døde», ein lagnad han delte med mange andre. Jan-Magnus Bruheim skriv i artikkelen sin i Skjåk i høve bygdajubileet i 1966: «Kanskje fekk han ikkje full utløysing for alle dei rike evnene han åtte og vann ikkje fram til full klårleik. Men i dei beste ting frå hans hand anar vi noko um det han kunne vorte, um den plassen han ville fått i norsk målarkunst, um han hadde vore liv laga.»
INTERIØR FRÅ NASJONALGALLERIET. Frå skulptursamlinga i tidlegare Nasjonalgalleriet, eit av dei siste måleria Ivar gjorde ferdig. Foto: Børre Høstland/Jacques Lathion. Eigar: Nasjonalmuseet.
AKTMÅLARAR.
Foto: Martin Rustad Johansen. I privat eige.
STILLEBEN.
Foto: Martin Rustad Johansen. I privat eige.
FRAMRUSTE. Mellom Pollfoss og Bråtå, men usikker identifisering. I privat eige.
DEKORASJON I DØRPANEL. I privat eige.
Holger Koefoed
Frå «Malernes Oslo 1880 - 1980»
Holger Koefoed er kunsthistorikar og har gjeve ut ei rekke bøker om kunstnarar. Nedanfor er tekstutdrag frå boka Malernes Oslo, med tilknyting til Ivar Lund. Det første er hovud-presentasjonen av Ivar, deretter er det kortare, enkeltståande utdrag frå boka.
26. Ivar Lund Fra Akerselva 1904
En av de malere som sterkest har knyttet sitt navn til Akerselva, er Ivar Lund. Sammen med Hans Ødegaard og Severin Grande dannet de en egen østkant-gruppe. Det kom flere til, som Thorolf Holmboe og Anders Svarstad. Men den vi først og fremst forbinder med «Ælva», er Ivar Lund. Denne gruppen brøt med 1890-årenes stemningsmaleri og var nyrealister. De forsøkte å tolke de grå bydelene og fant motiver i gater bestående av rønner, falleferdige hus og fabrikker. Akerselva ble en annen utfordring for dem. Dens hverdagslighet og tilfeldig bebygde bredder ble en gråbrun utfordring. Ivar Lund har malt den mange ganger. Særlig i vinterhalvåret ble det noe ekstra tungt og
FRÅ AKERSELVA VED VATERLANDS BRU. Foto: Rune Aakvik. Eigar: Oslo Museum.
dempet over stemningen. Kulden gjør de grå og kjølige fargene mer synlige. Kunstneren har utnyttet det maleriske til sin fordel, men det er som regel innenfor den tunge ramme av hverdagslig realisme. I alt det prosaiske fins det likevel en stille poesi som Ivar Lund hadde et klart blikk for.
Lund fant motiver i området, f.eks. Nedenfor Vaterland bru (1903), og helst foretrakk han de steder hvor bebyggelsen var svært variert og «tilfeldig». I Nasjonalgalleriets bilde er det en vinterlig fred og stillhet over scenen som danner grunnlaget for poesien i det. De kjølige grønne og blålige fargene spiller ut mot snøens skittenhvite. Alt virker så stille, elva flyter rolig forbi, like trofast dette året som den alltid hadde gjort. Bare maleren er her nå og nyter dens vakre ro og grå stillferdighet.
Denne måten å nærme seg østkantens mange motiver på, der man la vekt på tung koloritt og grå hverdagsrealisme, skulle bli en konvensjon blant de av byens malere som ville abeide i denne delen av byen. Ivar Lund var den første som forløste noe av Akerselvas tungsindige hverdagspoesi og utnyttet i små koloristiske perler. Fargene spiller større rolle i hans motiver fra Akershus enn hos de øvrige grå- og brunstemte realister.
Holger Koefoed: Akerselva
Norges mest malte elv
Ikke noe sted er en by så mye by som langs en elv. Om Akerselva – Oslos viktigste elv – er det blitt sagt at den var var «en foragtet elv» (Oskar Braaten, 1918) og «en heslig rynke i byens ansikt» (ordfører Carl Jeppesen i 1917). Men så fantes det i følge Braaten heller ikke «strævsommere og flittigere elv» i Norge.
Akerselva var ikke bare flittig, den er også Norges mest malte elv. Det sier ikke så lite om dens betydning i bybildet. I Oslos bylandskap danner den grensen mellom øst og vest og skiller østkanten fra sentrum og vestkanten. Denne skillelinjen har sin interessante historie som gjenspeiler seg i kunsten. Fra høydene på begge sider har malerne hatt fritt utsyn over byen og funnet utfordrende og malerisk fristende motiver i de mange stille idyller, broene og bebyggelsen langs elven.
FRÅ AKERSELVA. Foto: Martin Rustad Johansen. I privat eige.
Munch ble aldri den store Akerselv-maler, slik for eksempel flere av våre by-realister ble. Dette gjaldt bl.a. Thaulow før år 1900 og unge, fattige malere som Thorolf Holmboe, Ivar Lund, Hans Ødegaard og Anders C. Svarstad like etter 1900. Den viktigste inspirasjonskilden var elvemiljøet, med hovedvekt på husene og fabrikkbebyggelsen, det maleriske spill på vannflaten og de mange broene.
Akerselvas glanstid i malerkunsten henger sammen med dens rolle i byens politiske liv og historie. Flere av de typiske bymalerne som skildrer Akerselva i tidsrommet 1900-1930 var sosialister, og hadde i forskjellig grad tilknytning til arbeiderbevegelsen. Mange malere arbeidet sammen, og dyrket motiver fra Akerselva og østkanten, gjerne i en dyster, realistisk stil. Fra 1900 og noen år framover støttet mange av dem hverandre: Ivar Lund, Severin Grande, Anders Svarstad og Hans Ødegaard. De var grepet av en nyrealistisk holdning til motivene, en reaksjon mot stemningsmaleriet i 1890-
FRÅ ELVEGADEN 6. VATERLAND.
Foto: Rune Aakvik. Eigar: Oslo Museum.
årene. Ivar Lund levde på et eksistensminimum, og fattigdommen var medvirkende til hans bortgang i 1904, bare 33 år gammel. Svarstad var iallfall i yngre år opptatt av sosialismens ideer, og en annen som stod denne gruppen nær, Thorolf Holmboe, sympatiserte også med de nye sosialdemokratiske tankene.
Som Braaten nevner elsket malerne særlig partiet ved Vaterlands bru. Området fikk et skjær av elendighetens romantikk, der forfall og kaos også hadde en malerisk side. Ivar Lunds vinterstemning fra dette strøket er jordnær nok, og malerisk svært saklig. Han ville få fram vinteren slik den var.
Noe av det brutale ved byområder som dette var, og er fremdeles, at forfallet til de grader ble en del av identiteten på stedet. Så utbyttet og utpint, så forsøplet og nedsotet, var enkelte av disse områdene at selv maleriene fra disse strøkene i byen er uten nostalgiske undertoner. Ikke før noe senere var det folk som snakket om bevaring av disse strøkene som miljø, og da var det først og fremst Akerselva man ville rense.
Ivar Lund, Hans Ødegaard og Severin Grande gikk helt saklig fram i sine bestrebelser på å tolke denne bydelens karakter med maleriske virkemidler. Sammen med enkelte andre, deriblant Svarstad, utgjorde de en gruppe malere som ville gå inn i østkantens typiske miljøer.
Kunstnerisk sett var dette så å si ukjent terreng. Disse malerne tilhørte en ny-realistisk retning og utviklet en stil som var i overensstemmelse med karakteren til de omgivelsene de skulle male. En tung, brunstemt koloritt og en tett overflate ga deres bilder et beslektet stilistisk preg, men det var framfor alt i den saklige holdningen til motivet at de sto fram som en gruppe. Til den hørte også malere som Thorolf Holmboe og i en viss grad Gudmund Stenersen. Senere har mange østkantmalere tatt utgangspunkt i deres løsninger når det gjelder denne type Oslo-motiver.
1880-årenes generasjon av norske kunstnarar kom stort sett fra veletablerte, borgerlige familier. For å dokumentere dette er det nok å nevne familienavn som Collett, Diriks, Thaulow, Krohg, Grønvold, Heyerdahl, Backer, Kielland, Løchen, Munch, Munthe, Scheel og Werenskiold. Etter hvert ble rekrutteringen til yrket noe mer spredt. Folk fra landsbygda, ofte fra husmannshjem, kom seg fram. Flere av de typiske by- og østkantmalerne er eksempler på det, som Lund, Svarstad, Ødegaard og Grande. Tendensmalerne Aulie og Midelfart kom fra middelklassehjem begge to. Etter hvert spilte klassetilhørighet mindre rolle for form og innhold i kunstnernes bilder, viktigere ble spørsmål om klassestandpunkt, særlig for malere opptatt av den kritiske realisme i 1870-årenes maleri.
VED
AKERSELVA
HAUSMANNS BRU, SETT SØRFRÅ. Foto: Rune Aakvik. Eigar: Oslo Museum.
Anders C. Svarstad
Nekrolog i Nordisk Tidende 17. mars 1904 (først trykt i Dagbladet).
Anders Castus Svarstad var fødd i Hole i Buskerud i 1869, og døydde i 1943. Han var målar og grafiker, og var også elev hos Lauritz Tuxen i København, som Ivar Lund. Han debuterte på haustutstillinga i 1902. Svarstad vart gift med Sigrid Undset i 1912, ekteskapet vart formelt oppløyst i 1927.
Nordisk Tidende var ei norskspråklig avis i USA, grunnlagt i 1891 og lagt ned i 1983.
‘Kampen
for Tilværelsen.’
Maleren Ivar Lund afgaar ved Döden i Kristiania.
Var en lovende Kunstner.
Bukket under, som han holdt paa med ovennævnte Arbeide.
Maleren Ivar Lund fandtes torsdag den 25de februar död på sit atelier i Toldbodgaden 30, Kristiania. Om denne unge Gudbrandsdöl skriver A. C. Svarstad i Dagbladet:
De der kjendte dette hjertefine menneske, denne ærlige kunstner, dette fordringslöse, aabne og ligefremme naturel, berörer dette så uventede dödsfald yderst pinlig. Da jeg saa ham sidst mandag var han en del medtat efterat ha ætset en radering. Siden mandag aften ved nitiden havde ingen set ham og det er da sandsynlig, at döden er indtraadt natten til tirsdag.
Lidt underlig sammentræf er det, at han bukket under, netop som han holdt paa med dette sit sidste arbeide: han reproducerte nemlig Chr. Krohg’s «Kampen for Tilværelsen». Muligens har salpetersyren ved uforsigtighed under ætsningen havt sine slemme virkninger; men den egentlige dödsaarsag er vel den syre der virker gjennem mange lange aar, under den kamp for tilværelsen og for menneskerettigheder, som en bildende kunstner der er uden midler eller formaande familie har at före.
HUSANDAGT.
Same motiv som oljemåling var Ivar Lund sitt debutmåleri på Statens kunstutstilling i 1899. Foto: Ina Wesenberg. Eigar. Nasjonalmuseet.
Den der ved sit legemlige arbeid paa engang skal skaffe baade sit ophold og bekoste sin kunstneriske udvikling, maa i disse lange aar lide saa meget savn, saa meget ondt, döie saa megen sjofelhed, - blir idryppet saa megen giftig syre, at han blir som et fyldt kar. At faa denne syre destilleret og slengt ud igjen, til sundhed og desinfektion for de gode medmennesker er jo hvad en kunstner bör og skal, men er han et alt for godt menneske og er blit kujoneret for længe, da ser han maaske det hele altfor objektivt og saa blir syren liggende; men da æder syren paa selve karets vægge og saa tar det sjælden lang tid för det hele gaar istykker.
Ivar Lund var i sin kunst, hvad han var som menneske: trohjertet og ærlig, hans kunst var sund og sand, han havde egentlig ingen stærk personlig intuition, den var snarere objektiv – søgende; men hans motiver er behandlet med en saadan intim kjærlighed til stoffet og pietet selv overfor de «fæleste» gadesmug og det skidneste vand, at man næsten föler videnskabsmandens omhyggelighed.
Hvor trist det er for os unge, at se en ven og kamerat saadan falde bort; thi hvor spredt vi end staar, saa föler vi os dog som en generation, der har meget fælles at kjæmpe for.
Ivar Lund var opvokset i en afsidesliggende bygd i Gudbrandsdalen; man forstaar hvilken slid og energisk udholdenhed der skal til for ved egen hjælp at löbe du den lange udviklingslinje – fra afkrogs bondegutten til at blive saapas dyktig kunstner. Dog i denne lange tids möisommelige kamp har han jo ogsaa havt den stille inderlige glæde der fölger med den umiddelbare gaaen op i motivet eller det emne eller sujet han har behandlet, en glede der er större og dyberee end nogen anden og som kun kunstnere og af dem kun enkelte, kan kjende. Til kunstnere er dette den gudegave, der læger verden ve og kvide.
H.G. Heggtveit
Nekrolog i Folkebladet 15. april 1904.
Hallvard Gunleikson Heggtveit, kjent som H.G. Heggtveit, (1850 – 1924) var lærar, kyrkjehistorikar og lokalhistorikar frå Kviteseid. Han er mest kjent for sitt trebindsverk om norsk kyrkjehistorie på 1800-talet, der særleg hans omfattende og detaljerte omtale av haugianske aktivistar og deira verksemd har hatt stor innverknad på seinare framstillingar av haugianismens historie.
Folkebladet var eit illustrert vekeblad, grunnlagt i 1880 av bokhandlar Albert Cammermeyer, som «underhaldningsblad for by og bygd». Skifta seinare fleire gonger eigar og redaksjon, fram til det vart nedlagt i 1931.
Kunstmaler Ivar Lund
Med Smerte og Deltagelse modtog Lunds Venner og Bekjendte Budskabet om hans pludselige Bortgang Mandag 22de Februar. Han havde i det sidste seet bleg og medtaget ud og klagede sin sidste Levedag over Aandenød, men da den tause, flittige Mand arbeidede lige energisk, lagde vi ikke videre Bræt på dette. Det kom derfor som et Lyn fra klar Himmel, da vi efter at have savnet ham et Par Dage fandt ham død på sit Værelse. Blodet var strømmet ud af Næse og Mund, og alt tydede paa, at et Blodkar var sprunget indvendig, formentlig i Lungen. Vi, som stod ham nær, var dybt rystet ved, at han saa ensom hadde stridt sin sidste Strid, uden at nogen hadde vidst om det og i Kjærlighed hadde kunnet rætte ham en hjælpende Haand. Det er også noget usigelig trist, at denne forhaabningsfulde unge Mands Kunstnerbane saa brat blev afbrudt, netop som hans Evner og Anlæg holdt paa at utfolde sig som bedst.
Ivar Lund var født i Skiaker i nordre Gudbrandsdalen den 17de Januar 1871. Søn af fhv. Kirkesanger Ole Lund og Hustru Embjørg Knutsdatter. Han var fra Barneaarene af et stille Gemyt, flink, flittig og samvittighedsfuld. Efter sin Konfirmation opholdt han sig i hjembygden nogle aar, indtil han i 1892 drog til Trondhjem i Malerlære. Som udlært Svend reiste han Vaaren 1896 til Kristiania og arbeidede her i sit Fag indtil samme Høst, da han begyndte som Elev paa den Kgl. Tegneskole. Han følte nemlig i sig en stedse sterkere Tilskyndelse til at blive Kunstner og var rede til at ofre, hvad det skulde være, for at naa dette Maal. I 1898 gik han en Tid på Kolstøs Malerskole og udstillede 1899 for første Gang paa Statens Kunstudstilling Billedet «Husandagt», efter Motiv fra hans hjem. For at kunne leve fortsatte han lige til i fjor med at drive sit Haandverk, medens han samtidig med beundrings-værdig Energi arbeidede paa sin Uddannelse. I 1900 var han i Stockholm og reiste 1901 til Kjøbenhavn, hvor han arbeidede paa den bekjendte Figurmaler P. S. Krøyers
Malerskole, særlig under Professor Tuxens Veiledning og gjorde raske Fremskridt. Vaaren 1902 kom han tilbage fra Kjøbenhavn. Siden har han mest opholdt sig i Kristiania; en Tid gik han paa E. Wærnskiolds Malerskole og fra straks over Nytaar ifjor i Overlærer Joh. Nordhagens Malerkladse. Sommertiden tilbragte han mest i Gudbrandsdalen, men foretog ogsaa herfra forskjellige kortere Reiser. I Høst vendte han tilbage til Kristiania, hvor han utrættelig fortsatte med at male og radere, indtil Døden saa uventet afsluttede hans rastløse og energiske Arbeide i Kunstens Tjeneste, netop som han holdt paa med at radere Christian Krohgs bekjendte Billede «Kampen for Tilværelsen.»
Som Maler har han leveret Arbeider, der gav Løfte om en betydningsfuld kunstnerisk Virksomhed. I enkelte av disse merker man ved Siden av Vidnesbyrd om Begavelse og Originalitet, at han endnu hadde at kjæmpe med Vanskeligheder. Man sporer ogsaa i nogle af hans Billeder Paavirkning af hans forskjellige Lærere. Men efterhaanden frigjorde han sig mere og mere fra fremmed Indflydelse og fik et Herredømme over Form og Farver, som gav de allerbedste Løfter for Fremtiden. Han har som Figurmaler præsteret dygtige Sager, hvoriblandt det allerede nævnte «Husandagt», samt «en fyrbøder», «en bondekone med et sovende barn i Fanget», et interessant «Interiør fra Skulpturmuseet» og dygtige Portræter af Gisle Johnson, H. N. Hauge (solgt til Amerika), Luther m. fl. Som Landskabsmaler har han ogsaa leveret adskilligt, der baade vidner om hans begavelse og fine Natursands; særlig merkes flere stemningsfulde Billeder «Fra Akerselven» og Interiører fra gamle Kristianiagaarde. Han tegnede hurtig og sikkert, og der er noget djærvt, kraftigt og livfuldt baade over hans Landskabsbilleder, Figurmalerier og Portræter, paa samme Tid som han viser sig i Besiddelse af en betydelig Ævne til at opfatte det karakteristiske i vedkommende Personlighed eller Motiv og give dette et kunstnerisk Udtryk. Hans Kunstneropfatning er alvorlig, præget af hans strenge Livsførelse og Kamp for at naa sit Maal, om end enkelte af hans Billeder har en lysere Stemning. Hans Hu stod efter at komme til Syden med sin gamle Kultur og rige Kunstskatte, og han saa dette som et Maal, han om ikke saa ret længe haabede at naa. Da troede han, at hans Ævner ret vilde utfolde sig frit, og da haabede han at kunne komme nærmere det Kunstens Ideal, der stod saa høit for hans indre Øie. Af Arbeider, som han i Sommer tænkte at udføre, nævnte han «Hauges Fængsling paa Eker Høsten 1804», og «Truls og Inger» med Motiv af Jørgen Moes bekjendte Digt. Som Raderer var han skattet av sin Lærer som en begavet og alvorlig fremadstræbende Kunstner, der ogsaa på dette Omraade allerede hadde leveret fortræffelige Ting.
Han var en stille, faamælt Mand af et oprigtigt, trofast og kjærligt Sind. Hans Kammerater har sagt, at de aldrig har hørt noget Ord af ham eller nogen ukjærlig og haard Dom. Han var venlig og tjenstvillig mod alle, selvkritisk og samvittighesfuld, nøisom og beskeden. Hans liv var eksemplarisk, og han er en Type paa en begavet Bondegut, der med seig Udholdenhed og aldrig trættet Energi under Savn og Foesagelse arbeider for at naa sit Maal. Derfor gjemmer man ogsaa kun lyse og gode Minder om ham.
Audun Hierman
Artikkel i Aftenposten 13. november 1954.
Audun Munthe-Kaas Hierman (1892–1975) kom frå Kinn i Sunnfjord og var forfattar og pressemann. Han skreiv 33 barnebøker og fleire romanar i åra 1914–1971, mange under pseudonymet Peder Flint.
Ivar Lund fra Skjåk - Maleren som «oppdaget Akerselven»
En kunstnertragedie fra århundreskiftet
Maleren August Eiebakke var bl.a. en fortreffelig portrettmaler, enkelte av hans portretter hører til det beste som er skapt i denne genre her hjemme.
Blant hans mange portretter er det ett man stanser stussende opp ved og som man følger trang til å studere nærmere. Det griper en uvilkårlig og holder en fast. Det er noe som minner om de gamle hollandske mestre ved det dystre bildet av den yngre mannen med det tidlig eldede, trette fysiognomiet – som tross alt rummer så megt av innadvendt drøm og lengsel. Skikkelsen trer liksom ut av den mørke bakgrunn og blir levende. Det er skjebne ved det.
Hvem forestiller så dette eiendommelige portrettet?
La oss se litt nærmere på det.
Det er nemlig nettopp i disse dager 50 år siden mannen med det tungsindige, trette blikket gled ut av tilværelsen, stille og ubemerket som han hadde levet.
Blant de unge kunstnere som hadde slått seg til i vår lille hovedstad ved århundreskiftet og som var med til å sette et visst preg på gatebildet, var også Gudbrandsdal-gutten Ivar Lund.
Vårt kjære Christiania var ennu temmelig «provinsielt» preget, men med sterk selvfølelse og en merkbar trang til selvhevdelse. Man skulle helst tilhøre det lille hovedstads-samfunn for overhodet å telles med.
I våre dager søker de unge kunstnere gjerne ut på landet for å vinne impulser og finne inspirasjon. «Bondekulturen», det friske og opprinnelige, har gitt dem store verdier.
LUND.
Etter portrett i olje måla av Severin Grande, 1899. Oppgjeve som måla av August Eiebakke, da det vart trykt i samband med artikkelen som er attgjeven her. Dette vart korrigert av Riksantikvarens portrettarkiv i 1955, eigar av måleriet.
For et halvt hundre år siden lå forholdene litt anderledes an. Alt som het landsbygd var så avsides og bortgjemt at f.eks. kunstnerisk begavet ungdom hadde forsvinnende små muligheter for utvikling i det hjemlige miljø – om de ikke ville bli gående hele sitt liv som nokså oversette landsens treskjærere eller rosemalere. De måtte til hovedstaden – til lykke og befrielse for enkelte, til ulykke for andre – som for de flestes vedkommende idag er glemt og glidd ut av historien. Overgangen fra bygd til by var for
IVAR
voldsom for de mer følsomme av dem. De ble fremmede og rotløse i byen, særlig om de hadde vanskelig for å slutte seg til andre og finne kamerater. I byen kunne de hente kunnskaper og få utdannelse, men for enkelte var ikke dette nok til å befrukte deres talent. De tapte seg selv i omgivelser og i et miljø som de ikke maktet å finne seg til rette i. Røttene satt så dypt i hjembygdens muld at de ikke greide omplantningen uten å ta skade. Byen margstjal dem. Vekselvirkningen manglet. Flere av disse «lovende» landsgutter ble gående som bortkomne og fikk ikke utløsning for sitt talent. Samtidig mistet de kontakten, for ikke å si samhørigheten, med hjembygden og følte seg av skåret fra å vende tilbake. Et slikt skritt ville den gang blitt ansett som en fallitterklæring. De ville ha tapt sitt ansikt. De var jo reist til byen for «å bli noe stort». Det var i virkeligheten først da Skredsvig og Kittelsen flyttet til Eggedal at det begynte å demre, at kanhende lot det seg likevel gjøre for en kunstner å leve noen dagsreiser borte fra hovedstaden og tross denne isolasjon hevde seg og fremdeles gjøre seg gjeldende. Det er dog ikke svært lenge siden man kunne lese om en kjent landskapsmaler at «efter at han flyttet fra hovedstaden og begrov seg oppe i en av våre daler, har det vært stille om hans navn».
Til de studenter som gikk ut av bondemiljø – og som hovedstaden åt så å si med hud og hår, hørte skjåkværingen Ivar Lund. I virkeligheten kan han stå som en fellesnevner for adskillige av sin samtids «bondestudenter».
Han var sønn av klokkeren i Skjåk, denne i hin tid så avstengte og isolerte fjellbygd –og man har straks miljøet for seg. Han var en fåmælt gutt som helst drev omkring for seg selv og drømte. Han malte – om han hadde noe å male med, og han tegnet og han krotet i tre, - til å begynne med nærmest ubevisst, som tidsfordriv, men efterhvert som han ble eldre, mer og mer avgjort: Det var kunstner han ville bli, feste til lerretet og gjøre til virkelighet alt det vakre og forunderlige han så rundt seg i naturen – han alene.
Men tegne og male var noe én kunne pusle med til tidsfordriv, mente de i fjellbygda, det var ikke levebrød. Hvert skikkelig menneske måtte ha et ordentlig arbeide som kunne fø mann og familie. Ville Ivar enda bli veggmaler så, det kunne det kanskje bli et slags levebrød av, om ikke nettopp i Skjåk, hvor sol og vær og vind gjorde grati s arbeide og herdnet tømmerstokkene.
Foreldrene var nøysomme, karakterfaste mennesker av den gamle skole. De var på sitt vis glad i alt som var vakkert, det hadde slumpet til å være folk med kunstneriske talenter både i fars- og morsslekten, men levebrødet og bygdas aktelse måtte gå foran hyggen og tidsfordrivet.
Ivar Lund forstod at ham måtte bort fra bygda, så inderlig han ellers kjente seg knyttet til den. Så ble det til at han skulle bli håndverker og ta ut for å lære, og 20 år gammel drog han av sted til Trondheim, hvor han kom på malerverksted.
Men læretiden var nærmest et påskudd for å slippe ut i verden, og efter et par års forløp brøt han opp. Det var i 1896, og med vadsekken i neven og ellers uten annen kapital enn fremtidshåpene drog han til hovedstaden. Han menste at han som så mange andre, han hadde hørt om, skulle greie seg gjennom læreårene – noen jobber med veggemaling kunne det vel bli innimellom, han hadde jo gått tiden på verkstedet i Trondheim.
Til å begynne med tegnet det seg over forventning bra. Han viste frem sine skisser og ble antatt som elev ved Den kgl. Tegneskole, og en tid efter begynte han også å ta timer ved Kolstøs ansette malerskole.
Allerede i 1899 var han representert på Statens kunstutstilling, hvor den unge bondegutten vakte en viss oppmerksomhet med et større og dyktig malt «Husandakt», med motiv fra foreldrehjemmet. Det var for øvrig i tidens noe ordinære stil og oppfatning. Men Ivar Lund var blitt lovende.
Han hadde en sterk utferdstrang, hadde lest og hørt om kunsten ute i den store verden, og i 1900 drog han til Stockholm, hvor han imidlertid ikke likte seg, hvorfor han året efter fortsatte til København.
Det var å «sulte seg frem». Hans eneste kapital var troen på talentet, og det lyktes ham å bli elev ved P.S.Krøyers kjente malerskole hvor han fikk den pertentlige, akademiske professor L.R.Tuxen til lærer, - neppe den beste veileder for et naturbarn fra Gudbrandsdalen.
Ivar Lund fant da heller ikke frem til hva han søkte. Han hadde ikke ro på seg, følte seg mer og mer hjemløs, og i 1902 vendte han tilbake til Christiania, hvor han en kortere tid var elev hos Erik Werenskiold. Men heller ikke hos denne norskhetens mester fant Ivar Lund tilbake til sitt opprinnelige jeg. Det var som han hadde tapt kontakten og var blitt så splittet i sinnet at han ikke makte å finne veien tilbake.
Samtidig som han gikk og malte hos Werenskiold begynte han å radere hos Johs. Nordhagen, og her åpnet det seg et felt, hvor han syntes å ha en fremtid for seg selv. Selve raderkunstens lover, den strenge strek, linjens enkle renhet, tiltalte ham. Han ble sterkt opptatt av arbeidet, og Nordhagen anså ham for en av sine mest lovende elever.
Som maler hadde Ivar Lund vært den stadig søkende, for ikke å si famlende. Han hadde herredømme over form og farve, men maktet ikke å gi uttrykk for hva han innerst inne hadde på hjertet. Han var engstelig for å slippe seg løs, for å åpne seg for andre – fjellbondens frykt for å utlevere seg, for å røpe sine tanker og følelser. Foruten endel dyktig malte, men nokså rutinemessige og ordinære bilder fra landsens liv, har han malt en rekke portretter, bl. a. av Hans Nielsen Hauge og Gisle Johnson, bilder som var bestilt av kirkelige organisasjoner og av norske menigheter i Amerika. Av en viss verdi skal hans gårdsinteriører fra det gamle Christiania ha vært. Det er meg ukjent om noen av dem fremdeles finnes. Ivar Lund interesserte seg for alt som hadde tidens og historiens patina.
Selv vandret han om som litt av en kunstner-original i hovedstaden – bondegutten som gav inntrykk av å ha «havnet på feil klode». Det var med årene kommet noe sky og resignert ved ham. Han bar liksom på en trang til å «komme seg vekk», har det vært sagt. Han visste kan hende ikke riktig selv fra hva – fra menneskene og kavet og støyen, fra sitt eget jeg og splittede sinn.
Til alt annet kom fattigdommen som for så mange lignende ukjente skjebner endte i tuberkolose.
GAARDSINTERIØR FRA RØDFYLDGADEN 12, VATERLAND. Måleriet var med i Haustutstillinga i 1903. I privat eige.
Det var ett sted og i ett miljø Ivar Lund den siste tid av sitt liv lot til å finne hvile og hvor han stadig søkte tilbake – traktene langs Akerselven. Han hadde formelig forelsket seg i de fattigslige gudsnådslige smugene ved denne melankolske frysende elven. Em makaber forelskelse. Det var som noe i hans egen skjebne trakk ham dit. Malerisk oppdaget han fabrikkstrøkene, bakgårdsskurene, elvedampen, den stinkende røken, «fattigdommens charme», før flere andre kunstnere som i tidens fylde vant et navn på samme motiver.
Det var noe stillestående, tåket, men samtidig noe hardt og dødt
ved Ivar Lunds bilder fra denne tiden, - blek dis, survasskodde, skittent elvevann, rammet inn av falleferdige rønner og skakke bakgårdsgjerder. Det var ikke akkurat motiver som falt i det enkle publikums smak.
Ivar Lund kunne ikke rive seg løs fra disse grå, kalde motivene. Hit søkte han fra dagens uro. Det var som han hadde funnet frem til noe som stod i pakt med hans egne feilslagne forhåpninger. Det lusket forhutlede, ynkverdige skikkelser omkring ved de sleipe kaiene med sine båtfester, stakk seg bort i skyggene og famlet etter en flaske i baklomma, - lyssky vesener som trakk hodet ned mellom skuldrene og skulte ondt, om det merket de ble iaktatt.
Kanhende hadde også disse båret på et håp engang.
Fjellbygden var bare et minne, nå stod det tilbake å forsone seg med livets ramme virkelighet. Ta alt som det var. Folk ved «elva» skottet nyfikent etter den rare maleren som ruslet omkring og tegnet og malte det «styggeste» han så. Var det mening i å subbe omkring i det kalde, tåkete været … slik som hosten plaget ham -
Han hadde noen få trofaste venner som forstod ham og holdt av ham. En av disse var August Eiebakke, selv landsens gutt, og som har malt et av sine beste portretter av kameraten, - det fine eiendommelige bildet som i seg selv forteller mer om mennesket Ivar Lund en mange skildrende ord.
Vennene ville gjerne efter evne stå ham bi, men ingen hørte Ivar Lund klage. Tross vanskeligheter satt bondestoltheten rotfestet i ham. Han hadde valgt sin kurs og skulle følge den til veis ende. Kanhende hadde han blitt gående for lenge med drømmene sine oppe i fjelldalen. Sinnet var blitt stengt inne. Det tok tid å rive seg løs. Eller … var han blitt stengt inne på nytt – i storbyen?
Kanskje skulle det likevel lykkes ham en dag å bryte ut -
Men det skulle ikke gå slik.
Det hendte at vennene kom til å tenke på at det var lenge siden de hadde sett ham. Nordhagen hadde også spurt efter ham.
Så gikk et par av vennene hjem til ham og banket på. De fant ham død. En blodstyrtning hadde endt hans liv. Han hadde ikke mer enn såvidt passert 30 års alderen. Foran den døde lå et halvferdig arbeide – en radering av Chr. Krohgs «Kampen for tilværelsen».
Jan-Magnus Bruheim
Frå boka Skjåk, utgjeve i høve bygdajubileet i 1966.
Forfattaren Jan-Magnus Bruheim (1914-1988) var født i Skjåk, og budde der mesteparten av livet sitt. 27 år gammal debuterte han med diktsamlinga “Stengd dør”, og gav seinare ut fleire diktsamlingar og bøker for barn. Særleg i seinare bøker er diktinga prega av eit sterkt samfunnsengasjement og kampen mellom godt og vondt. Bruheim arbeidde heime på garden og som folkeskulelærar før han vart forfattar på heiltid.
Kunstmålaren Ivar Lund
Folk som kjende Ivar Lund kan fortelje at han heilt frå barndomen av, var eit stille, ålvorleg og innettervendt menneske. Det var sjeldan å sjå han smile.
Han voks opp i ein heim, der både mori, Embjørg Knutsdotter (frå Flækøy) og faren, lærar og kyrkjesongar O. Lund (frå Eide i Lundagrendi), båe var haugianarar.
Ivar Lund vart fødd på Austin den 17. januar i 1871.
Etter konfirmasjonen heldt han seg heime i nokre år, og gjekk m.a. ein vinter på Amtskolen som da var i Skjåk.
Ikring 1890 kom ein vossing, Lars Midttun (Vossa-Lars) til Austin. Han var husmålar og skulle måle den nye stugu dei hadde bygt seg. Ivar var med på dette arbeidet. Han fekk interesse for målarhandverket, og i 1892 drog han til Trondheim i målarlære. Da han i 1896 vart utlærd svein, reiste han same våren til inn til Kristiania og arbeidde i faget, til han same hausten tok til som elev på Den Kgl. Tegneskole. Han kjende ein dragnad i seg til å bli kunstnar, og arbeidde trutt for å nå dette målet. Ei tid gjekk han på Kolstø’s Malerskole.
I 1899 var han for fyrste gong representert på Statens Kunstutstilling. Det var med biletet «Husandagt», eit motiv frå heimen.
For å kunne livberge seg arbeidde han i målarfaget, men samstundes på utdaningi til kunstmålar. Han fór til København i 1901 og var på P. S. Krøyers Malerskole. Seinare gjekk han på Erik Werenskiolds Malerskole og i overlærar Joh. Nordhagens raderklasse. Um sumrane var han som oftast heime i Skjåk. Det er att fleire bilete etter han her i bygdi.
Ivar Lund døydde i februar 1904, berre 33 år gamal. Dei fann han på romet hans ein morgon. Blodet hadde strøymt ut or nase og munn, alt tydde på at ein blodkar var sprunge. Venene hans tykte han hadde sett bleik og hustren ut, og han hadde klaga over at det var tungt å puste. Men likevel heldt han trutt fram med arbeidet sitt, og dei la derfor ikkje så mykje vekt på det.
Ein av venene hans, H. G. Heggtveit, skriv i «Folkebladet» for 15. april 1904 vakre minneord om han. Vi tek med eit lite utdrag:
«Vi, som stod han nær, var dypt rystet ved, at han så ensom havde stridt sin siste Strid, uden at nogen havde vidst om det og i Kjærlighed havde kunnet række ham en hjælpende Haand. Det er også noget usigelig trist, at denne forhaabningsfulde Mands Kunstnerbane saa brat blev afbrudt, netop som hans Evner og Anlæg holdt paa at utfolde sig som bedst.
Han var en stille faamælt Mand af et oprigtigt, trofast og kjærligt Sind. Hans Kammerater har sagt, at de aldrig har hørt noget bittert Ord af ham eller nogen ukjærlig og haard Dom. Han var venlig og tjenstvillig mod alle, selvkritisk og samvittighedsfuld, nøisom og beskeden. Hans Liv var exemplarisk, og han er en Type paa en begavet Bondegut, der med seig Udholdenhed og aldrig trættet Energi under Savn og forsagelse arbeidet for at nå sit Maal. Derfor gjemmer man også kun lyse og gode Minder om ham.»
Han såg det som eit mål å koma til Sør-Europa og få sjå alle kunstskattane der. Særleg var det Italia han drøymde om. Da tenkte han at hans eigne evner kunne slå ut i full bløming. Men slik skulle det ikkje gå.
For nokre år sidan var eg inne på Rasmus Meyers samlingar i Bergen. Der hadde dei to målarstykke av han. Det eine var «Fra Akerselva», det andre «Portrett av ung mann».
Med heile sin personlegdom stod han inne for og var i det han måla. Ein merkar eit sinn bak. Han var ikkje av dei som ville brøyte seg fram og brikje millom andre. Bileta hans er ikkje fargesprakande, himmelstormande. Dei talar lågmælt, ålvorsleg, varsamt. Slik gjekk han sjølv gjennom livet. Han loga ikkje opp, men glødde, intenst, inderleg, av ein varme som kom innanfrå.
Ofte er det ein dåm av vemod og melankoli over det han skapte. Han bar det ærleg søkjande menneskes edle kjennetegn og den ekte kunstnars merke.
Kanskje fekk han ikkje full utløysing for alle dei rike evnene han åtte og vann ikkje fram til full klårleik, Men i dei beste ting frå hans hand anar vi noko um det han kunne vorte, um den plassen han ville fått i norsk målarkunst, um han hadde vore liv laga.
Staden er ikkje nærare identifisert, og Ivar kan ha laga måleriet utan å ha brukt eit konkret motiv. Foto: Martin Rustad Johansen. I privat eige.
SETERSTUL.
Foto: Jacques Lathion. Eigar: Nasjonalmuseet.
Måleriet var med i Haustutstillinga i 1902.
Foto: Børre Høstland. Eigar: Nasjonalmuseet.
FRÅ AKERSELVA.
LODALSBREEN.
I privat eige.
SIGBJØRN OBSTFELDER, 1866- 1900. Blir rekna som ein av Noregs første modernistiske diktarar. I privat eige.
AKTMODELLAR.
LIVE (FORMO), syster til Ivar. I privat eige.
HANS HAGEN. I privat eige.
EMBJØRG, mor til Ivar. I privat eige.
ELDRE MANN. Ikkje identifisert. I privat eige.
OLA SKJÅK-BRÆK og GUNHILD ROLVSDATTER BRÆK. Skal vere måla etter foto. I privat eige.
ELDRE MANN. I privat eige.
KYRKJEINTERIØR. Ikkje identifisert. I privat eige.
LANDSKAP. Ikkje identifisert. I privat eige.
AUSTIN, CA. 1905.
Det er med andre ord slik garden såg ut på den tida Ivar Lund levde. Motiv frå postkort. Skjåk Historielag.
FYRBØTEREN.
Ivar laga også same motiv som radering. Foto: Ola Ø. Rossehaug/Fjuken. I privat eige.
HUSANDAGT
Ivar Lund sitt debutmåleri på Haustutstillinga i 1899. Personane er foreldra Embjørg og Ole og broren Titus, dei sit i daglegstugu på Austin i Nordberg. Foto: Martin Rustad Johansen. I privat eige.
