Frykt og jubel i Jotunheimen. Forteljingar om folk og fjell

Page 1


g r a f i s k de s ig n : Øystein Vidnes · oysteinvidnes.org b ok a e r s e t t m e d Fedra Serif b 8,5 / 12,5° om s l ag s f o t o : Hans Kristian Krogh Hanssen f or s at s : D30 aust Sygnefjell, trykt, 1960. Kjelde: Kartverket, Gradteigskart 1:100 000,

f o t o:

Hans Kristian Krogh Hanssen: s. 2–3, 51, 68-69, 114, 176, 178–179, 182–183, 184–185, 188–189, 196, 197 Norvald Tveit: s. 75, 76, 119, 121 Sondre Kvambekk: s. 64–65, 103 Sigri Sandberg: s. 66, 89, 101, 125, 126-127, 128, 136–137, 139, 140–141, 145, 148, 151, 155, 158–159, 163, 166–167

i l l u s t r a s jona r :

s.21: «Skadi Hunting in the Mountains», H. L. M. av Mary H. Foster 1901. Frå Asgard Stories: Tales from Norse Mythology

s.35: Kjelde: Kartverket, Rektangelmåling 1:100 000, 30d-1, handteikna, 1842 s. 39: «Fra Jotunheimen, Hurrungene», måla av Johannes Flintoe, 1837, Nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design, utsnitt

pa p i r : Munken Lynx 130 g t ry k k : Spindulys, Kaunas © s k a l d 2015 e-p o s t : forlag@skald.no www.skald.no

isbn 978-82-7959-223-5


til Astri D., den raude tr책den



IN N H A L D inn l ei ing : Frykt og jubel og fjellhjartedunk · 9

1: J E G E R A R , GYG R E R , B U D E I E R O G T H E R E S E · 13 Fangstfolket kjem.................... 17

Så kjem kunstnarane................ 37

Til Jotunheimane..................... 19

Og bydamene.......................... 42

Til seters............................... 25

No kjem Slingsby..................... 50

Ho Gjendine Slålien.................. 29

Slingsby på Storen.................... 52

Ferd over fjell.......................... 31

Frk Therese Bertheau................ 56

Keilhau oppdagar Jotunheimen.... 33

2 : A S T R I D R Æ G N I O G FJ E L L F O L K N O T I L D A G S · 6 4 Juli og første møte med Astri....... 69

Jostein Aasen og ei

September og ulukker............... 78

uopna sjampanjeflaske.............. 107

Fire gutar prøver seg på Storen .... 88

Ei kjærleikshistorie.................. 109

Han toppglade........................ 98

Ho som angra......................... 113

Fjellførarane .......................... 104

Då Astri klatra Storen................ 118

3 : PÅ V E G M O T J U B E L · 12 7 Vår og førebuingar................... 129

Mot Store Austabotntind (2203 moh.)

Store Ringstind (2124 moh.)

og eit møte med frykt................ 154

og glede................................ 133

Mellomspel og ein ankel

Til Lauvnostind (1950 moh.)

i feil vinkel............................. 169

med ei fjelljente...................... 143

Horungtindernes løve:

Laila på hotellet...................... 152

Storen (2406 moh.)................... 172

l i t t er at u r l i s t e · 198



1 J EG ER AR , GYG R ER ,

B UD EI ER

OG TH ER ES E

Turtagrø, år 1900, Foto: Howard Priestman (tilhøyrer Norsk Fjellmuseum).


38


Nettopp fjella er òg seinare og heilt fram til vår tid nytta

som det fremste nasjonalsymbolet vårt. Fjella er ikkje berre

hjartet i landet vårt, men fast grunn, og det vi har bygd lan-

det vårt på, både fysisk og psykisk. Og no kom kunstnarane.

Eg har omtala nokre av dei i samband med seterdrifta, men

dei var fleire, som rømte frå byane, for å skrive og teikne og måle og komponere natur.

Berre to år etter turen til Keilhau og Bock i 1820 målar den

danskfødte portrett- og landskapsmålaren Johannes Flintoe

Sæterliv under Skagastølstindene, og måleriet Hurrungene er blant

dei tidlegaste bokillustrasjonane i Norge. Første gang han

reiser til Sogn, i 1819, er det for å vitje kunstnarvenen Gerhard

Munthe, foreldra hans held til i Ytre Kroken, på austsida av Lusterfjorden. Flintoe er pioneren blant kunstnarane som oppdagar den norske fjellnaturen, men fleire følgjer i spora

hans og lagar kunst av same motiva.

Og det kjem fleire og fleire ettersom hundreåret og roman-

tikken blomstrar. Frå midten av 1800 blir folkelege tradisjonar og liv stadfesta i både skrift, bilete og tonar – og dette

materialet blir heilt essensielt i bygginga av nasjonen og den

nasjonale sjølvkjensla fram mot 1905 og unionsoppløysinga.

Henrik Wergeland er ein av dei første store forfattarane våre

som fór til fjells. Allereie i 1832 reiste han over Sognefjellet og skreiv dikt både om Fanaråken, Store Skagastølstind – og om

den djupe fjorden som har «suget Sorthed af Hurungers Skygge». Om Store Skagastølstind skriv Wergeland:

En Snehvirvl rundt den svarte spids, lig splintret sejl om mast! Det var en Verdens Skibbrud, hvis den mast av sten, den Fløj af Is i Skyers havgang brast.

Johannes Flintoe måla «Fra Jotunheimen, Hurrungene».

39


to step on the flowers, was really painful to me. The little darlings all seemed to be singing in chorus, ’Welcome! welcome! This is the time to come here; the snows have all gone, and we come to brighten the earth. Og så er han jo ein av dei som ivrar sterkast etter å få fleire

kvinnfolk i fjella. I 1884 tek han med seg kona si. Dei klatrar mellom anna Lodalskåpa og Romsdalshorn. Men det skulle

gå 18 år etter Slingsby før Storen fekk kvinnfolkbesøk. Då kom

Therese Bertheau.

F R K T HE R E S E B E R T H E AU Bertheau, ja. Ho var ei av dei første som lét det upraktiske

skjørtet falle, under ein av Torfinnstindane, ein julidag i 1894.

Og i dagane og åra etter dette blir ho ein av dei viktigaste aktørane i denne nye tindesporten.

Therese Kathrine Bertheau vart født 23. november 1861 i

Skjeberg. Faren var ordførar og trelasthandlar, men døyr når

ho berre er tre år. Mora Borghild sit att med døtrene, og dei

flyttar etter kvart til Oslo. Like i nærleiken bur Ivar Aasen – og

unge Therese hjelper denne mannen, med innkjøp av varer

– og ho steller han når han er sjuk. Fortel nynorskmannen frå nordvest henne noko om fjella? Noko om vest?

Therese tek lærarskuleeksamen ved Nissen pigeskole i 1879.

Dette var den høgste utdanninga for kvinner på denne tida.

Så her var det ein elite, eit sterkt miljø, og til og med fjellfolk.

Yndlingslæraren til Bertheau, Henriette Wegner, underviste

i naturhistorie og sende elevane sine lange brev med pressa

fjellplanter frå sommarferiane sine. Bertheau treff også si gode klatreveninne Antoinette Kamstrup her.

Ho kunne no forsørgje seg sjølv – og underviste i norsk, en-

gelsk og fransk og sannsynlegvis også tysk. Språkkunnskapen

56

Therese Bertheau på Store Dyrhaugstind. Storen i bakgrunnen, Henning Tønsberg til høgre. Frå dnt si årbok, 1982. Foto: Ullén.


57


68 Astri Drægni, fjelldronninga på Turtagrø.


J U L I O G F Ø R S T E M Ø T E ME D A S T R I Ho gløymer det aldri. Då ho kom over Sognefjellet frå Oslo

første gongen. Kveldssola skein på Smørstabbreen. Ho skein

på alle fjella, på heile verda. Og Astri var forelska. Ho var 20 år. Ho visste det ikkje då, at desse fjella skulle bli utsikta hennar i over 45 år – og ein del av henne for alltid.

Eg dreg ned frå fjellet, følgjer vegen nedover til tre og fjord

og Skjolden og vidare utover mot Gaupne. Tek av til høgre, snirklar meg opp nokre svingar. Fjellvertinna på Turtagrø har

blitt 81 år og bur her, i eit kvitt hus i indre Sogn. Og no opnar

ho døra, ønskjer velkomen og serverer saft og kaffi og skiver med kvitost – og så hostar ho litt og byrjar fortelje.

69


Frieri pĂĽ Vardanosi, sommaren 2014. Trude DrĂŚgni og Marius Olsen. Foto: Privat.

112


Trude og Marius ser på kvarandre, og innimellom sparkar

ho han litt på foten under bordet, når han snakkar som han

gjer.

– Du treng kanskje ikkje fortelje alt, seier ho.

Og eg sit der og ser at Marius er litt våt i augo og kjenner at

synet mitt òg vert litt uklart. Og Marius seier han alltid har

hatt ei uro i kroppen før. Men ikkje no lenger. No er han i mål.

– Eg skjøna at ho var jenta i livet mitt. Og eg hadde jo rett.

No er jakta over.

Trude ler litt og seier det er gjensidig. Og i sommar fridde

han, med Hurrungane og Storen rett i fleisen, på farmor Astri

sin hemmelege plass på Vardanosi. Han hadde spurt mor til

Trude om handa hennar først. Og no skal dei altså gifte seg. 27 juni, på Turtagrø, i dei same omgivnadene som dei fann kvarandre i, i den utsikta dei båe elskar.

Trude seier ho gruer seg litt til den bryllaupstalen. Marius

smiler og seier han har bestemt seg for det, at han ikkje skal

gjere henne flau.

Roser på bordet. Frukt. Mandlar. Te. Sjokolade. Utanfor

berre våt skog. Ein by i det fjerne. Natt og regn og så stille, så

stille. Eg sit i bilen etter å ha sagt ha det, og må sitje der litt for meg sjølv før eg køyrer heim.

HO SOM ANGR A Morgonen etter sit eg i bilen i retning nordvest. Trude har fortalt om veninna si, Mariann Fuglesteg. Ho er oppvaksen i

Fortun, og med alle skrønene, sogene og skrytet kring Storen.

For nokre år sidan hadde kjærasten planar om å fri der oppe. Men så vart vêret dårleg, og det vart ikkje tur.

113


– Blir det litt mykje for deg, dette, Sigri? Korleis skal du be-

grense deg?

Om natta grublar eg. På det. Korleis eg skal få med alt eg

vil – og få alt dette til å henge saman. Eg reiser heim, og så går den vinteren.

Storen forsvinn i tanketåkehav.


125


Store Ringstind og Soleibotntindane.


3 PÅ

V EG

M OT

JUB EL


eit hektisk mål for meg? Er det nøydd å vere farleg for at eg skal bli tilfredsstilt? Nei, det trur eg verkeleg ikkje. Eg veit at andre

treng det meir farleg enn meg. Eg vil jo helst berre vere ute.

Auke pulsen, senke pulsen, alt dette. Puste inn, kjenne roa.

Men så vil eg jo opp òg. Eg vil jo det. Lysta er attende. Og

eg trur eg vil kjenne meg trygg med trygge folk. Eg har skam-

laust lyst på denne toppen. Og ei sånn lyst har eg sjeldan kjent.

Og no har vi altså funne ein ny dato. 4–5. juli. Der omkring.

Det kjem heilt sikkert til å vere mykje snø der framleis, men same kva. Eit forsøk på tur blir det.

M O T S T O R E AU S TA B O T N T IN D (2 2 0 3 M O H .) O G E I T M Ø T E ME D F RY K T Det har blitt fredag 19. juni. Klokka 07.00 møter eg fjellførar Endre Vonheim på trappa på Turtagrø. Vi skal til Store

Austabotntind, fjellførarane sitt absolutte favorittfjell, eitt

av dei aller vakraste i Norge, seier dei. Eg har smurt matpakke, tatt med sjokoladekjeks, får hjelm, sele, stegjern. Så køyrer vi

eit stykke. Opp i tåka. Opp i våt snø.

– Skyene har vore her i natt og stengt fuktigheita inne, seier

Endre.

Og så går vi i dette gråkvite. Ser berre kvarandre. Og alt det

gråkvite. Innimellom glimt av fjell, før alt sprekk og vi går ut

av skyene og ser toppane som har vore skylause her i heile natt, for her er det hardare snø, lettare å gå. Og no ser vi fjell på

fjell. Store Ringstind frå baksida. Soleibotntindane. Storen i det fjerne.

Endre fortel om spreke mor si som nesten er meir i fjellet

enn han. Og til jul fekk ho Storen i presang, han skal ta henne

154

Endre Vonheim og tåke.


155


158


159



Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.