Schooldomein 3: Inrichten met gevoel by Schooldomein

SCHOOLDOMEIN

jaargang 34 februari 2022

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

EduComfort 1000

Een verademing in schoolventilatie Deze schoolventilatie-unit is het resultaat van ruim 5 jaar ervaring in het toepassen van decentrale schoolventilatie. De EduComfort 1000 is de eerste decentrale unit ‘in het zicht’

Voldoet aan Programma van Eisen Frisse Scholen klasse B

die voorzien kan worden van koeling

Installatiegeluid maximaal 33 dB(A)

én verwarming. Zo creëert u het gehele

Verwarmen en koelen in één compacte decentrale unit

jaar een gezond binnenklimaat.

Optimale luchtstroom middels hoog inducerende JET-nozzles

www.nedair.nl/schoolventilatie

GROOT INTERVIEW TESSA CRAMER Het zijn onzekere tijden, maar de toekomst is van ons allemaal

no.

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN

Inrichten met gevoel

LEREN VAN INNOVATIEVE LEEROMGEVINGEN Zes actuele projecten aan het woord

EEN CIRCULAIRE EN GROENE GEVEL VOOR MUNDUS Het gebouw als duurzaam leermiddel

EEN NIEUWE PLEK DIE HET DORP VERBINDT Nieuwbouw IKC De Vaart Ter Aar overtuigt op elk niveau

Het beste advies voor de beste gebouwen

www.breedveld.com

BOAadvies ondersteunt gemeenten, schoolbesturen en welzijnsinstellingen bij nieuwbouw, verbouw, aanpassing en onderhoud van hun vastgoed. Als gesprekspartner voor alle betrokken partijen zorgt BOAadvies voor heldere, professionele begeleiding in elke fase van het bouwproject.

Amsterdam

Zwolle

Contactweg 6646 Zekeringstraat

Burgemeester Drijbersingel Drijbersingel 25R 25R

1014 Amsterdam 1014BT BW Amsterdam

8021 8021 DA DA Zwolle Zwolle

088 235 235 04 04 27 27

www.boa-advies.nl

ONDERWIJS HUISVESTING. Leren in een fijne omgeving

VERMENIGVULDIGEN door te DELEN

Bekijk onze projecten op Paneelwanden

Glaswanden

Schuifwanden

Vouwwanden

Voor elke ruimte en functionaliteit maken wij naar wens een optimale ruimteverdeler. Eigen productie en Nederlandse degelijkheid maken BREEDVELD wanden duurzaam en gebruiksvriendelijk.

huisvesting.buko.nl

Vermenigvuldig de mogelijkheden van uw ruimte door deze te delen met BREEDVELD wanden. Denk aan een klaslokaal waarin u twee groepen dankzij een mobiel wandsysteem zowel gemeenschappelijk als apart kunt doceren. Wij delen in ieder geval graag onze verfijnde kennis en ons vakmanschap met u. Ook voor bijhorende bouwkundige oplossingen. Meer informatie: www.breedveld.com – T 0487 542888 ON TWE R P • R E A LI S ATI E • ON D E R H OU D

Ruimte wordt waardevoller met Breedveld mobiele wanden

ADV

VERMENIGVULDIGEN door te DELEN Vermenigvuldig de mogelijkheden van uw ruimte door deze te delen met BREEDVELD wanden. Denk aan een klaslokaal waarin u twee groepen dankzij een mobiel wandsysteem zowel gemeenschappelijk als apart kunt doceren. Wij delen in ieder geval graag onze verfijnde kennis en ons vakmanschap met u. Ook voor bijhorende bouwkundige oplossingen. Meer informatie: www.breedveld.com – T 0487 542888

Ruimte wordt waardevoller met Breedveld mobiele wanden SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Bevlogen huisvestingsadviseurs ADV sinds 1955 Onze adviseurs en

ICSadviseurs biedt

bouwprojectmanagers

huisvestingsadvies en

brengen ambities tot leven

projectmanagement voor

op het gebied van zorg,

maatschappelijk vastgoed.

onderwijs, sport en welzijn.

Ruim tachtig professionals werken vanuit Amsterdam, Rotterdam, Zwolle en Eindhoven aan efﬁciënte, duurzame en inspirerende omgevingen.

Fijne plekken

Vestiging Amsterdam

Vestiging Zwolle

Contactweg 66

Burgemeester Drijbersingel 25R

om naar hartenlust

1014 BW Amsterdam

8021 DA Zwolle

Vestiging Eindhoven

Vestiging Rotterdam

Klokgebouw 263

Van Nelleweg 1

6 verdieping

Ingang 1 | Unit 2.4

5617 AC Eindhoven

3044 BC Rotterdam

te leren, leven, spelen, werken,

zorgen en ontmoeten. 088 235 04 27 icsadviseurs.nl 4

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

VAN DE REDACTIE

INRICHTEN MET GEVOEL Met het nieuwe thema Inrichten met gevoel passeren we de jaargrens van 2021 naar 2022. Op weg naar een nieuw jaar vol licht, ruimte en ontmoetingen. Althans; dat was de idee een aantal maanden geleden. De praktijk is dat we met een leven vol virusgevaar moeten leren leven, waarbij de werking van de seizoenen op het verloop ervan zeker van invloed is. Het was overigens voor uw hoofdredacteur toch een mooi jaar; allereerst stapte ik op 11 november in het huwelijksbootje en daarnaast zag op 29 november het nieuwe standaardwerk Samen Werken aan de Leeromgeving van Morgen het levenslicht met bijna 90 projecten uit het mbo, hbo en wo die in de p eriode 2010-2025 opgeleverd zijn of worden. Mooi ook dat dat gebeurde aan het eind van een goed (en veilig) bezocht symposium, waar A lexandra den Heijer, Ronald Beckers, Marij Veugelers en Frank de Jong u iterst r elevante presentaties gaven, waar we in dit nummer op terugkomen. De rode lijn die door alle presentaties liep probeer ik als volgt samen te vatten; heel veel zaken zijn vanzelfsprekend geworden door de focus op de g ebruiker. Daarin zijn we als samenleving enigszins doorgeslagen. Daarom zouden we na een ontwikkeling van vraaggestuurd onderwijs deels weer terug moeten naar een meer aanbodgerichte organisatie van datzelfde o nderwijs. Gebruikers en mensen in het algemeen hebben behoefte aan structuur en een duidelijk kader. Uit de praktijk blijkt bijvoorbeeld dat studenten weliswaar vaak ruimten op de campus reserveren, maar niet altijd op komen dagen. Deze ruimten worden dan niet gebruikt, terwijl er wel vraag naar is. Ze worden wel verwarmd en vervolgens schoongemaakt. Dat kan niet meer, want ruimte en energie zijn

ONZE VISIE

Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werken leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen. Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,

instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.

HET NETWERK

Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen

kostbaar en we moeten zorgvuldig omgaan met onze natuurlijke bronnen. Dat vraagt voor het v astgoedbeleid en de organisatie van het onderwijs om een nieuw en wat meer directief en meer richtinggevend leiderschap. Zo is naast de kansrijke ontwikkelingen binnen online onderwijs ook een trend te zien waarbij devices bewust niet meer gebruikt worden, omdat fysieke informatieoverdracht en het gewoon weer aantekeningen maken tot een betere uitwisseling van informatie en kennis leidt. Want informatie alleen is niet voldoende om tot kennis te komen, daar heb je elkaar voor nodig, in verschillende werkvormen. Alleen achter je device thuis lukt dat onvoldoende. Uit de praktijk blijkt dat er behoefte is aan vernieuwende pedagogische skills van docenten en studenten en leerlingen, om verantwoord om te gaan met on- en offline onderwijs. Wat betekent dat voor de ruimte; de meest innovatieve onderwijsruimte is er één die adaptief is en al naar gelang de behoefte aan onderwijsvormen kan worden aangepast en dat het liefst in relatie met de buitenomgeving. U leest er meer over in de samenvatting van het symposium en natuurlijk in het monumentale boek zelf. Bestel het vooral. In dit nummer verder het grote interview met de kersverse lector designing the future Tessa Cramer van de Fontys Hogeschool, omdat de toekomst onzeker, maar met vertrouwen en creativiteit benaderd kan worden. Ook weer mooie bijdragen over IKC Picardie in Gennep en IKC de Vaart in Ter Aar. Verder een mooi verhaal over de Glashorstschool in Scherpenzeel en wat te denken van de transformatie van de Oscar Romeroschool in Rotterdam? We gaan er gewoon weer een mooi jaar van maken! Veel leesplezier gewenst. Sibo Arbeek Hoofdredacteur Schooldomein

van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden. Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.

UW MENING

Wij stellen uw mening zeer op prijs. Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.

INTERNET

Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl. Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt informatie zoeken.

wordt mede mogelijk gemaakt door:

Als maatschappelijk verantwoorde onderneming stimuleert Schooldomein doelen die goed zijn voor mens en milieu:

INHOUD

BESTUUR EN BELEID

Groot interview Tessa Cramer Het zijn onzekere tijden, maar de toekomst is van ons allemaal

Debat over de leeromgeving van morgen Die is adaptief, licht, verbindend en biedt ook structuur, rust en regelmaat

leeromgevingen Zes actuele projecten aan het woord

VISIE EN ONTWERP

Nieuwe KEC Ganapja stimuleert ontmoetingen Zowel het gebouw als de omgeving prikkelen leer- en speelervaringen

THEMA

Duurzamer onderwijsvastgoed

Inrichten met gevoel

Doordachte visie bepalend voor

Het lijkt zo vanzelfsprekend, maar in de praktijk staat het inrichten van een gebouw te vaak nog steeds aan de achterkant van de facilitaire lijn. Dat wordt nog eens versterkt door de huidige pandemie, waarbij inrichters en facilitair managers onzeker zijn over het toekomstig gebruik van het gebouw. Is het online onderwijs een variabele of een constante en wat doet dat met de inrichting van de leeromgeving? Hetzelfde geldt voor de werkomgeving in de grotere onderwijsinstellingen; blijven medewerkers deels thuis werken, zodat er minder meters werkomgeving nodig zijn? Veel blijft onzeker, maar dominant in deze ontwikkeling is dat mensen elkaar willen blijven ontmoeten. De schoolomgeving is een plek waar je leert, werkt, verliefd wordt en je vooral sociaal voorbereidt op het toekomstig burgerschap. Dat vraagt om omgevingen waarbij aan de voorkant integraal wordt nagedacht over aspecten als beleving, gezondheid en vitaliteit. Kortom; inrichten met gevoel.

Een nieuwe plek die het dorp verbindt

Leerlingproof én circulair

Foto cover IKC De Vaart in Ter Aar (pagina 39) Foto: ScagliolaBrakkee

Leren van innovatieve

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

voorwaarde Daarbij helpt de inzet van user experience design

adaptief gebouw Vorm volgt functie en niet andersom

Nieuwbouw IKC De Vaart Ter Aar overtuigt op elk niveau

Duurzame inrichting voor het Koning Willem I College

BOUW EN INRICHTING

Een circulaire en groene gevel voor Mundus Het gebouw als duurzaam leermiddel

BELEVING EN BEHEER

Antibacterieel en hypoallergeen

Een gezond binnenklimaat voor

Marmoleum zorgt voor supergezond binnenklimaat

De Thermiek 28 decentrale units zorgen voor een fijne leeromgeving

Geslaagde renovatie Oscar

Nieuwbouw De Glashorst in

Romeroschool Flexibel onderwijs voor een competente rebel

Scherpenzeel Het Kind staat altijd centraal

RUBRIEKEN

22 23 60 61 62

29 39

Kort nieuws

Kort nieuws en column Adri Pijnenburg

De Etalage

Column Marjolein van Eig

Vooruitblik Schooldomein 4

43 50 56

DE TOEKOMST IS VAN ONS ALLEMAAL

Foto Daisy Ranoe

Tijd voor onzekere zaken 8

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Tekst Sibo Arbeek

BESTUUR EN BELEID

Tessa Cramer (PhD) is lector Designing the Future en promoveerde in het voorjaar van 2020 bij Maastricht University op haar onderzoek naar de waarde van toekomstdenkers. Met haar proefschrift Becoming Futurists zet ze deze beroepsgroep op de kaart.

egin april 2020 startte Tessa als lector Designing the Future bij Fontys Academy for the Creative Economy in Tilburg: “Ik heb al van jongs af aan een fascinatie voor de toekomst”, opende ze haar lectorale rede; “elke dag hebben we de kans om de toekomst vorm te geven. En dat doen we ook, deels bewust en deels onbewust. Ik kwam er vrij snel achter dat mijn fascinatie niet breed werd gedeeld, maar de toekomst komt, of we dat willen of niet, op ons af denderen. Het gevaar is dat we op momenten dat het er echt toe doet, geen aandachtige keuzen maken. En het probleem is dat we daarmee ook een keuze maken. De toekomst is de plek waar we een groot deel van onze tijd spenderen. Daarom ben ik ervan overtuigd dat wanneer mensen in staat zijn om de toekomst met aandacht tegemoet te treden, dit hen houvast geeft in de snel veranderende wereld waarin we leven. Daarbij is ons huidige leeftempo een serieus thema; we leven snel en op korte termijn en hebben een systeem gebouwd dat elke dag veel van onze energie vreet. Dat betekent dat we ons als samenleving anders zouden moeten verhouden tot de wereld. Dat besef is extra actueel nu het tempo van leven door de coronapandemie uit ons bestaan is gehaald.”

VOORTDURENDE VERNIEUWING “Futuristen waarderen de voortdurende vernieuwing van hun kennis”, vertelt Tessa. “Ze zijn nooit klaar met leren en opereren in meerdere werelden tegelijk. Futuristen gedijen in het tussengebied waar werelden elkaar overlappen, elkaar raken of overbrugd moeten worden.” Volgens Tessa laat de beroepsgroep van futuristen zich moeilijk definiëren en vindt professionalisering op geheel eigen wijze plaats. “Wat futuristen gemeen hebben is dat ze allemaal zo verschillend kijken naar de wereld, ieder met hun eigen, specifieke nuances. Futuristen combineren hun verbeeldingskracht met gedegen wetenschappelijke kennis. Zo heeft iedere futurist of trendwatcher zijn of haar ‘eigenheid’. Het blijkt lastig om deze paradijsvogels te vatten in het beeld dat we hebben van de academicus en het ‘meten is weten’. Daar lag ook mijn uitdaging; futuristen kunnen juist nu een bijdrage leveren door anderen te leren toekomstdenken. Als je die eigenheid en creativiteit echt durft te omarmen ontstaan er nieuwe ideeën en benaderingen. Daarmee zijn we misschien ook beter toegerust voor buitengewone ontwikkelingen als zo’n crisis als de huidige. Dat we nu een glimp zien van een ander systeem is interessant, maar leidt bij veel mensen tot ongemak en onzekerheid. Mogelijk

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

levert de crisis ons niets op en zoeken we straks toch weer het houvast van de haast van alledag. Alles bij het oude, kiezen voor ‘urgent’ in plaats van ‘belangrijk’. Laten we voorlopig ons geduld oefenen en verstillen in het oog van de storm. Visies die ik nu heb zijn volgende week misschien al achterhaald. Met andere woorden: Is het in het oog van de storm wel nodig om meteen te roepen ‘Dit is het!’ Mogen we die storm ook even ervaren? Daarom vind ik de onzekerheid die we momenteel samen ondergaan interessanter. Die voelt ongemakkelijk, maar de kracht van toekomstdenken is juist het durven cultiveren van ongemak. Kijken wat we precies kunnen met gevoelens van onzekerheid. Dat kan ook naar aanleiding van de coronacrisis een les zijn: probeer te leven met onzekerheid en ga er zo wijs mogelijk mee om.” URGENT EN BELANGRIJK “Deze periode leert ons lessen over het omgaan met elkaar. Als je kijkt naar het online-lesgeven, dan hebben we ontdekt we dat we elkaar evengoed op andere manieren kunnen bereiken. We moeten ons alleen bewust afvragen wat we daarvan laten beklijven. Dan kom ik terug bij het onderscheid

beeld: Tomas Mutsaers

TOEKOMST ALS BONDGENOOT “Door meer aandacht te besteden aan toekomst onderzoek hoop ik er aan bij te dragen dat mensen de toekomst als bondgenoot gaan zien, in plaats van als de vijand. Met mijn werk probeer ik toekomst geletterdheid te bevorderen. Ik zie de toekomst als een taal en het vergt tijd en aandacht om die taal onder de knie te krijgen. Als lector probeer ik anderen te helpen de taal van de toekomst te leren spreken. Het is daarom mijn missie om zoveel mogelijk mensen de ruimte te bieden om de toekomst een actief onderdeel van hun leven te maken. De vraag is wat nodig is om je actief te kunnen verhouden tot de toekomst. Ondanks het plezier dat creativiteit brengt blijft het in het beleid van organisaties toch dat leuke extraatje. Dat geldt ook voor het onderwijs, waar creativiteit vrij pragmatisch wordt benaderd. Als er een probleem is gaan we dat creatief oplossen met een brainstorm of een interactieve heidag. Het gebrek aan verbeeldings kracht kan leiden tot het zogenaamde lineaire toekomstdenken en in praktijk zie ik dat overal terug. Beleidsmakers, politici en strategen schetsen een ideaal scenario met een handelingsperspectief. Dat geeft een gevoel van zekerheid, maar die zekerheid is in veel gevallen fictie. Bijvoorbeeld omdat kwesties veel te complex zijn om te worden opgelost vanuit lineaire principes. Creativiteit laat zich alleen niet afdwingen, creativiteit is niet doelgericht en biedt geen oplossingen. De vraag is dan ook of we bereid zijn om de ruimte te scheppen voor de creativiteit die we zo hard nodig hebben. Kennis is op elk moment te vergaren, maar de vraag is of iemand de ruimte heeft om verbindingen en associaties te maken die in het

Foto: Alt8 Design Studio Amsterdam

tussen urgent en belangrijk. ‘Online’ is urgent nu maar een belangrijk kenmerk van onderwijs is óók in iemands nabijheid zijn. En leren is meer dan alleen naar een scherm kijken, dat houd je simpelweg niet vol. Kom je misschien toch uit bij een tussenweg. Het is belangrijk dat we hierover een kritisch en open gesprek voeren, want het gaat over de samenleving van morgen. Wat voor mensen wonen daar in? Zo viel het mij op dat toekomstdenken nauwelijks onderdeel is van curricula, zowel op de middelbare school als op de universiteit. Het is verwonderlijk dat we in tegenstelling tot terugkijken naar onze geschiedenis, nauwelijks leren vooruit te kijken. In het vervolgonderwijs illustreert de aarzeling om een bepaalde opleiding te volgen hoe dominant ons beeld is van economische zekerheid. Als je geen onderscheidende professional kunt worden tel je niet mee. Ons onderwijssysteem vaart nog altijd op 20e-eeuwse principes. Met de vraag aan ouders ‘wie kan mijn kind worden in plaats van wát kan mijn kind worden’ kan een nieuw perspectief ontstaan. Het kan ouders voorzichtig bewust maken van de norm van hun oorspronkelijke vraag; welk beroep is voor mijn kind haalbaar?”

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

BESTUUR EN BELEID

Foto: Diederick Bulstra

“We leven snel en op korte termijn en hebben een systeem gebouwd dat elke dag veel van onze energie vreet”

eerste moment over het hoofd worden gezien. Het blijkt dat cultuurverandering vaak aan de randen van de organisatie ontstaat, aangewakkerd door een aantal collega’s die de urgentie of zelfs noodzaak voelen om de status quo te doorbreken.” PARADIJSVOGELS “Er is binnen het vakgebied van toekomstonderzoek een wildgroei aan theorie en methoden. Ik ben onderdeel van een groep wetenschappers die vanuit constructivistisch perspectief reflecteert op praktijken van futuristen. Het constructivistische perspectief gaat uit van de veronderstelling dat er geen definitieve vaste waarheid is. Ik begon als lector mijn zoektocht bij de zogenaamde creatieve tussenruimte. De toekomst is er nog niet, dus het is aan ons om deze te verbeelden; daar zit die ruimte. Scheppen we wel de fysieke en mentale ruimte om die verbeeldingskracht te prikkelen? Ik ging dieper in op het begrip onzekerheid, een woord met lading dat veel oproept, ook in negatieve zin. Ik begon in te zien dat om de creatieve tussenruimte en onzekerheid te laten bloeien meer nodig is dan alleen perspectief verandering van de betrokkenen. Willen we ons actiever verhouden tot de toekomst, dan is er ook

werk te doen in de systemen die we hebben opgetuigd. Vaardig worden in onzekerheid vergt moed en durf om kwetsbaar te zijn. Vaak worden er scenario’s bedacht vanuit het onbewuste uitgangspunt dat morgen hetzelfde zal zijn als vandaag. Daarmee wordt het lastig om daadwerkelijke verandering teweeg te brengen. Creatieve tussenruimte wordt daarmee opgeslokt door structuur, afbakening en regels. De vraag is wat er nodig is om die gestructureerde organisaties weer wendbaar te maken. Een eenduidig antwoord is daar niet zomaar op te geven. Maar wat ik hoop over te brengen: de toekomst is dichterbij dan je denkt en jij hebt daar zelf invloed op. Waar je bijvoorbeeld nu al mee kunt beginnen: de onzekerheid omarmen, vervolgens de creatieve tussenruimte opzoeken en daarmee je wendbaarheid vergroten. Want als we één ding weten is dat de toekomst nooit loopt zoals je had verwacht. Met een team vanuit BrabantKennis, het Ministerie van Buitenlandse Zaken en de Turn Club vormt Tessa Cramer de zogenaamde onzekerheidscoalitie, met als doel om onzekerheid op plekken te brengen waar dat niet vanzelfsprekend is en zo bespreekbaar te maken. Kijk voor meer informatie op www.tessacramer.com of op www.onzekerezaken.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Kees Rutten

SAMEN WERKEN AAN DE LEEROMGEVING VAN MORGEN

Die is holistisch en gepersonaliseerd Op maandag 29 november vond het symposium met afsluitend debat plaats rond de presentatie van het nieuwe Inspiratieboek Samen Werken aan de Leeromgeving van Morgen. De meest ideale onderwijsruimte is leeg en daarmee adaptief en we moeten vooral van online weer naar offline. Tijd om elkaar weer te ontmoeten dus!

VAN BRICKS NAAR CLICKS, EN TERUG Professor Alexandra den Heijer koos als thema voor haar presentatie de campus als living lab. “Iedereen dacht dat de trend van bricks naar clicks zou gaan; dus een ontwikkeling binnen de huisvesting van traditioneel, naar netwerk en virtueel. De traditio nele campus kenmerkt zich door exclusiviteit en een territoriaal ruimtegebruik, het netwerkmodel juist door interactie en gedeelde voorzieningen en in het virtuele model zien we dat steeds meer individueel

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

en tijdonafhankelijk plaats vindt. In het laatste model lijken de fysieke randvoorwaarden er minder toe te doen, maar is dat ook zo in de praktijk? Het Financieel Dagblad van september 2021 kopte dat de studieresultaten dat jaar zelfs beter waren, ondanks de coronapandemie. Tegelijkertijd voelde 55% van de studenten zich slechter dan een jaar ervoor, omdat er geen fysieke ontmoeting mogelijk was. De fysieke campus heeft een structurerend en ordenend effect op het leven van studenten. Sterker nog; op de

BESTUUR EN BELEID

campus zien we een trend waarbij steeds meer high tech met no tech wordt gecombineerd. Het onderwijs gaat deels weer terug naar studie- en werkvormen zonder devices, omdat docenten en studenten echt contact willen met real-time informatieoverdracht en een uitwisseling van kennis en ideeën. Persoonlijke ontwikkelingen als de enorme werken tijdsdruk, de vele afleidingen door sociale media en de groeiende haat-liefde relatie met de smartphone, spelen zeker een rol. Met andere woorden; dachten veel mensen rond 2011 nog dat we ons zouden ontwikkelen naar een meer virtuele campus, sinds 2016 zien we juist weer een vitalisering van de fysieke campus. Er staan lange wachtrijen voor de bibliotheek, omdat stilte een schaars goed is geworden. Volgens onderzoek van de VSNU hebben studenten weer meer behoefte aan fysieke ontmoetingsruimtes en studiewerkplekken. Daarbij is het vaak lastig en bovendien kostbaar om een goede thuiswerkplek te creëren. We zien op de campus zelfs gedrag zoals in vakantieoorden, waarbij toeristen in de vroege ochtend al een handdoek op hun stoel leggen. Dat gebeurt ook in onze studiezalen en noemen we digitaal handdoekje leggen. Door big data te combineren zien we nu hoe studenten gedurende de dag en avond de campus gebruiken. Via smart tools voor users en managers kunnen gebruikers ruimten reserveren. We zien nu dat veel gebruikers en medewerkers plekken reserveren en vervolgens niet op komen dagen, de no-show is erg

Inleiders Alexandra den Heijer Marij Veugelers Frank de Jong Ronald Beckers

Professor Public Real Estate TU Delft Consultant Future Learning Spaces Professor Responsief leren Aeres Hogeschool Wageningen Manager academie Educatie HAN

groot. Die ontwikkeling leidt weer tot de observatie dat reserveren maar niet komen tot een vorm van sanctie moet leiden in deze tijd van ambitieuze en urgente duurzaamheidsdoelen. Ruimte en energie zijn schaarse middelen geworden. In zijn algemeenheid is het dus niet zo dat de campus minder meters nodig heeft; omdat ontmoeting en structuur bieden steeds belangrijker worden. In die ontwikkeling heb ik de metafoor van solid state, liquid state en gas state ontwikkeld. Die geeft de transformatie van een fysieke en gestructureerde campus naar een fluïde en vloeibaar model aan. Het perspectief is dat alle drie de vormen afwisselend en in samenhang voor komen. Dat vraagt dus veel van de organisatie van het onderwijs en het vastgoed. Het gaat erom de juiste balans te vinden en dat vraagt om een bipolaire campus strategie: het verleden opnieuw uitvinden en de toekomst faciliteren met goede online tools.”

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Foto: iXperium Nijmegen

DE LEEROMGEVING IS HOLISTISCH “De leeromgeving is holistisch en gepersonaliseerd”, trapt Ronald Beckers, manager bij de academie educatie van de HAN, af. “Onderwijs is van alle tijden en het model van meester en leerling kennen we al sinds de Griekse tijd. Die klassieke tijd liet mooie voorbeelden van gepersonaliseerd onderwijs zien. Ergens aan het einde van de 19e eeuw is er iets mis gegaan, als gevolg van de effecten van de industriële revolutie. Toen zijn we kinderen als producten gaan zien, die tijdens hun onderwijstijd aan de lopende

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

band van het onderwijssysteem geassembleerd worden tot uniforme en vooral nuttige burgers. Het gevolg van dat systematisch inrichten van het onderwijs is dat we nog steeds met de klassikale structuur te maken hebben, waarbij een docent aan een groep leerlingen van hetzelfde veronderstelde opleidingsniveau en leeftijd les geeft. Dat terwijl in deze tijd die persoonlijke benadering van belang is; kijk naar de ontwikkeling van devices en de mogelijk heden die dat biedt. Ik ben gepromoveerd en mijn proefschrift heet a learning space odyssey. Ik deed onderzoek naar de relatie tussen leeromgevingen en de ontwikkelingen binnen het hoger onderwijs. Wat blijkt; veel gebouwen sluiten niet meer aan bij de behoeften van gebruikers. De kernvraag is dus hoe we onderwijsgebouwen anders kunnen vormgeven om leerlingen beter te ondersteunen in hun leren? Online onderwijs is niet de ideale en permanente v ervanger voor onderwijs in fysieke vorm, maar het zou wel vreemd zijn als we niet leren van de verworven heden die het digitale onderwijs het afgelopen jaar heeft geboden. Het digitale onderwijs kan de katalysator zijn voor het daadwerkelijk doorvoeren van the flipped classroom. Ik kom regelmatig projecten tegen waarbij de inrichting prachtig is, maar er geen relatie met de visie op het onderwijs is. Dan zie je dat alleen een mooi gebouw niet werkt. Daarom moet er altijd a fstemming zijn tussen de gebruiker, de fysieke leeromgeving, de onderwijsvisie en de digitalisering

BESTUUR EN BELEID

van het onderwijs. In de schoolse context staat het formele leren centraal, terwijl bij werkplekleren in de context van het netwerken het werken en verbinden centraal staan. In die geconcentreerde context gaat het om kennisoverdracht of opdrachten en simulaties. In dialoog met de samenleving gaat het steeds meer om het expliciteren van praktijkkennis en het leren tijdens het werken. Het onderwijs van de toekomst beweegt zich dynamisch tussen die verschillende u itersten en de leeromgeving moet zo adaptief mogelijk zijn, om die verschillende uitingsvormen mogelijk te maken.” HOE ZIET DE LEARNING SPACE ERUIT Net als Ronald grijpt Marij terug op de klassieken en vroege middeleeuwen, toen filosofen en klassieke docenten al colleges verzorgden voor groepen toehoorders. “Die vorm is tot op de dag van vandaag doorgetrokken in grote collegezalen binnen het hoger en universitair onderwijs. Dat in combinatie met vaak nog traditionele opstellingen, waarbij een docent frontaal voor een groep leerlingen of studenten staat. De kernvraag is dus waarom we in lokalen uit de 20e eeuw nog 19e -eeuwse technieken gebruiken om studenten uit de 21e eeuw op te leiden. Dit is namelijk de eerste groep studenten die niet bang is voor technologie en daarmee een fundamenteel andere manier van leren, spelen en sociale relaties onderhoudt dan alle vorige generaties. Het is dus hoog tijd om de leeromgeving van morgen te koppelen aan veranderende onderwijsvisies. In de ideale wereld weerspiegelt de gebouwde campusomgeving immers de visie en missie van de instelling. De campus van de toekomst is de plek waar het fysieke onderwijs nog steeds plaats vindt, maar niet in de vorm van massale hoorcolleges, maar juist voor peer learning en voor ontmoeting. In die

nieuwe vorm is de campus ook minder gesloten of ‘exclusief’, maar verbonden met de omgeving. Een geslaagd voorbeeld is de Aeres Hogeschool in Wageningen die een duurzame cilindervorm kent en echt een manifestatie is van een duurzame visie op het onderwijs. In het gebouw leren studenten in zogenaamde grotten en nesten en draagt elke meter bij aan de spontane ontmoeting. Binnen het blended onderwijs, actief leren en het hybride leren zie ik een toename van interdisciplinair onderwijs met meer aandacht voor vraagstukken vanuit de samenleving en het bedrijfsleven. Voor de toekomst verwacht ik dat studenten hun persoonlijk studiepad ontwerpen, los van een specifieke campus en vaak vanuit een internationale focus. Tegelijk werken docenten

This is the first generation of people that work, play, think and learn differently from their parents. They are the first generation to not be afraid of technology …its like the air we breath to them…

Don Tapscott

steeds minder vanuit een specifiek kennisveld en delen expertise en competenties in teams. Het onderwijs is dus geen lineair proces meer en dat vertaalt zich in de inrichting van de future learning spaces. Voorwaarde is dat de leeromgeving flexibel is en diverse leer- en werkvormen mogelijk maakt. Uiteraard met state of the art ICT-voorzieningen, waardoor tijden plaatsonafhankelijk leren mogelijk is. Een adaptief gebouw betekent ook een efficiënter ruimtegebruik. In veel nieuwe ontwerpen doet de buitenwereld ook mee en vormt fysiek onderdeel van de leeromgeving. Mooi te zien is dat de traditionele collegezaal multifunctioneel wordt, met oplopende trappen waarop gewerkt kan worden en draaibare stoelen. De TU Delft, HAN en NHL Stenden laten mooie voorbeelden zien van de active learning classroom en het innovatieve leslokaal. De hybrid

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

“Een kennis co-creërende dialoog en ecologisch intelligent handelen is nodig om actuele problemen in de wereld aan te pakken”

active learning classroom van de Universiteit Utrecht werkt met in hoogte verstelbaar meubilair en de docent in het midden van de ruimte. Mijn advies is om niet steeds opnieuw het wiel uit te vinden; maak gebruik van wat er al ergens anders is gedaan en ga op bezoek bij andere collega instellingen en vooral ook bij middelbare scholen. Daar gebeurt het al.” RESPONSIEF LEREN IS ECOLOGISCH INTELLIGENT Frank de Jong begint met de actuele uitdaging waar onze samenleving voor staat, zoals de klimaatcrisis, hongersnoden en vluchtelingenstromen en de CO2 uitstoot van bedrijven. “In 1972 waarschuwde de club van Rome al voor de grenzen van de groei. De ecologische crisis waar we ons in bevinden laat het faillissement van het onderwijs zien. Ons systeem is nog in hoge mate ingericht op het stampen, leren en reproduceren van losse feiten. Ecologische intelligentie betekent juist het begrijpen van de relatie tussen de feiten. Onderwijs moet responsief zijn naar wat er in de wereld gebeurt. Door de

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

dialoog, het samen gesprekken voeren en inzichten delen transformeert informatie in gedeelde kennis. Juist nu zien we een toenemende polarisatie in de samenleving, waarbij er geen sprake meer is van het delen van inzichten en kennis. Responsief en samen leren en delen is een voorwaarde voor wederzijds begrip. Een klassikale en centrale informatie overdracht helpen niet, om de uitdagingen van de toekomst aan te gaan. Onderwijs moet de plek zijn waarin gezichtspunten zich verbinden om daardoor betere inzichten te krijgen die bijdragen aan het vormen van de samenleving. Responsief en ecologisch intelligent denken vragen om een andere fysieke leeromgeving, inclusief de inrichting en het meubilair ervan. In ieder geval is de onderwijsruimte adaptief, flexibel en snel in te richten door de docent en allerlei e-functionaliteiten die het leren ondersteunen. Hoe mooi een gebouw ook is en vol potentie voor een ander leren; het werkt niet als je docenten en studenten niet helpt en professionaliseert met een ander didactisch denken en visie op leren!” U kunt de bijdragen van deze experts ook lezen in het boek zelf, dat u kunt bestellen via de volgende link: https://tenbrinkuitgevers.nl/samenwerken-aan-de-leeromgevingvan-morgen.

Loopt er bij jou en je collega’s onderwijsbloed door de aderen? Laat je dan vakkundig informeren, inspireren en motiveren door Van Twaalf tot Achttien. In van Twaalf tot Achttien verschijnen artikelen over onderwijszaken die de professionals in het vo dagelijks bezighouden. Vorm en inhoud van dit praktijkblad geven uiting aan de cultuurverandering die het voortgezet onderwijs doormaakt. In elke editie is er uitgebreid aandacht voor pedagogisch-didactische onderwerpen. Daarnaast worden er speciﬁeke thema’s zoals ouderbetrokkenheid en innovatie belicht.

Van Twaalf tot Achttien is het enige vakblad dat gaat over het vak dat de leraar heeft en niet over het vak dat hij of zijn geeft! Trakteer jezelf, een collega of je team op een abonnement (met gratis toegang tot het online archief). Meer informatie? www.van12tot18.nl of mail naar vtta@tenbrinkuitgevers.nl

Bekijk het totale aanbod op www.van12tot18.nl SCHOOLDOMEIN februari 2022

Tekst Sibo Arbeek

VOORBEELDEN INNOVATIEVE LEEROMGEVINGEN

Zes actuele projecten aan het woord In het Inspiratieboek Samen Werken aan de Leeromgeving van Morgen hanteert auteur Sibo Arbeek de cirkel van de betekenisvolle omgeving als leidraad voor het ordenen van projecten. De cirkel bestaat uit negen kenmerken, die terugkwamen in zes recent opgeleverde projecten binnen het mbo, hbo en wo.

e negen kenmerken zijn achtereenvolgens (1) de kracht van verbinding, (2) een innovatief concept, (3) de gebruiker centraal, (4) samenwerken vanuit inhoud, (5) visie op inrichting, (6) bijzondere teamprestatie, (7) duurzaamheid met overtuiging, (8) energieneutraal en/of circulair en tenslotte (9) slim en adaptief. Elk van de 90 gedocu menteerde projecten in het boek benoemde drie kenmerken die specifiek van toepassing zijn op het project. Tijdens het begeleidende symposium op 29 november 2021 mochten zes recent op geleverde projecten binnen het mbo, hbo en wo zich presenteren; het Alfa-college in Hoogeveen en de Beroepscampus Middelharnis uit Sommelsdijk vertegenwoordigen het mbo; de Aeres Hogeschool in Almere en Zernikeplein 7 in Groningen het hbo. Binnen het wetenschappelijk onderwijs werden het Nieuwe Universiteitsgebouw VU Amsterdam en Aurora van de WUR toegelicht, in alle gevallen door de opdrachtgever samen met architecten en adviseurs. Wat maakt hun project zo bijzonder? ALFA-COLLEGE HOOGEVEEN Het circulair getransformeerde Alfa-college werd in september 2021 in gebruik genomen. Regiodirecteur van het Alfa-college Hoogeveen Jan Berend van der Wijk: “Het Alfa-college biedt een contextrijke omgeving waarin circulariteit meegenomen is in onze toekomstgerichte en vernieuwde onderwijs omgeving. Het is op alle aspecten een circulaire renovatie van de bestaande gebouwen en daarnaast een optimalisatie van het ruimtegebruik voor de 2.500 studenten voor onder meer zorg & welzijn, businessschool, techniek en ICT en gezondheidszorg. De revitalisatie van het Alfa-college heeft ons zo enthousiast gemaakt voor circulariteit, dat dit een speerpunt is geworden in het onderwijs. Het project dat we Volta 2020 noemen is een voorbeeldproject Circulair Bouwen. Het is een project om samen ín te leren en ván te leren.” Projectleider Jan Willem van Kasteel van ICSadviseurs: “De aanleiding om aan de

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Alfa-college Hoogeveen Fotografie: Ronald Zijlstra en Ewout Huibers

slag te gaan was een combinatie van een overmaat aan meters en tegelijk een gebrek aan functionele meters. Daarnaast was het binnenklimaat slecht en de uitstraling weinig representatief. Voeg daar de eigen energiebesparingsdoelen en de betrokkenheid vanuit het bedrijfsleven aan toe en de basis is gelegd. Wat ook meespeelde was dat de studentenaantallen teruglopen en het belangrijk is om het vmbo goed aan te laten sluiten op het vervolgonderwijs. Doelen zoals circulair bouwen, een contextrijke leeromgeving, living labs en social return on investment hebben uiteindelijk tot een best value aanbesteding geleid. Het gekozen consortium vond elkaar in de c irculaire

BESTUUR EN BELEID ambitie, die verder ging dan het gebouw; ook het onderwijs en een vergroening van de omgeving deden mee. Een belangrijk leerpunt is dat binnen zo’n complex project een aanjager circulair noodzakelijk is. De TCO benadering werd van zeven naar twintig jaar doorgetrokken. Tenslotte is de bestaande bouw niet ontworpen op circulair demonteren; kies daarom voor losmaakbaarheid.” BEROEPSCAMPUS MIDDELHARNIS De eerste fase van de Beroepscampus werd in januari 2021 in gebruik genomen en de tweede fase volgt in 2022. In de Beroepscampus werken beroeps onderwijs, overheid en ondernemers eendrachtig samen. Henk de Gelder van RoosRos architecten: “Het is een inspirerende en beroepsgerichte leer omgeving voor de regio geworden. Het gebouw kent een gelaagde structuur, is aanpasbaar en ook daardoor toekomstgericht! Het gebouw is vanuit een TCO-benadering zo ontworpen dat het later ook andere functies dan onderwijs kan h uisvesten. Natuurlijke materialen, levend groen, veel daglicht en aandacht voor bouwfysische aspecten geven het gebouw verder een gezond karakter. De afzonderlijk gebouwcomponenten zijn circulair en herbruikbaar.” Directeur Adrie Krielaart van de RSG Goeree-Overflakkee vult aan: “Het is een geweldige leer- en werkomgeving voor leerlingen en studenten van vmbo, mbo en het bedrijfsleven. Wat ons samen

Beroepscampus Middelharnis Fotografie: Lucas van der Wee

zo uniek maakt is de samenwerking tussen primair, voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs in het nieuwe gebouw. Door de samenwerking tussen het openbaar en christelijk voortgezet onderwijs kunnen we hier de acht vmbo profielen aanbieden, waardoor we de aansluiting met het mbo goed kunnen vormgeven. Het is mooi te zien hoe onderwijs, overheid en ondernemers hier samenwerken. Daardoor ontstaat een campus waar je je hele leven kunt leren, werken en waar nodig even opfrissen. Het is daardoor ook een netwerk met een enorm regionaal en economisch potentieel.” AERES HOGESCHOOL ALMERE De nieuwbouw van Aeres Hogeschool in Almere werd in september 2021 in gebruik genomen. Willem Adriaanssen van HEVO was projectmanager: “De belangrijkste uitdaging is om te investeren in een innovatief (bouw)proces en goede samenwerking binnen het team. Creatieve oplossingen en een intrinsiek duurzame mindset vormen de basis om de ambitie van deze ongekend ‘groene’ school te realiseren. Daarvoor moet je opdrachtgever en gebruikers uitdagen om te dromen, maar ook om ambities te c oncretiseren en heb je een programma van eisen nodig dat r uimte laat voor het ontwerpteam. Duurzaamheid is namelijk véél meer dan een energieneutraal gebouw met herbruikbare of duurzame materialen. Daarom organiseerde HEVO samen met Aeres tijdens het ontwerpproces een marktdialoog voor innovatieve l everanciers en een circulaire aanbesteding. Wij pasten deze nieuwe aanbestedingsvorm al enkele malen met succes toe. Bij circulair aanbesteden speelt prijs een minder grote rol en is er nadrukkelijk oog voor kwaliteit, waardebehoud van een gebouw en hoogwaardig hergebruik van materialen. Wil Bekkering is directeur van de Aeres Hogeschool Almere: “Je moet als opdrachtgever duurzaamheid integraal benaderen en vertalen in je ontwerpvisie.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

en duurzaam Noord-Nederland centraal, naast de transitie naar een gezonde en actieve samenleving en een digitale transformatie. Onze nieuwe huisvesting zorgt dat we een lerende, wendbare en toegankelijke organisatie blijven en worden en iedereen die zich wil ontwikkelen passende leerroutes met erkende kwalificaties bieden. Het is vooral een logische plek geworden waar je goed kunt studeren en werken en elkaar vanzelfsprekend kunt ontmoeten.”

Aeres Hogeschool Almere Foto’s: HEVO

Zernikeplein 7 Groningen Fotografie: Marcel van der Burg

Die visie moet ook een concrete uitwerking met betrekking tot circulariteit, WELL, groen & bio diversiteit bevatten. We bouwen voor huidige en toekomstige studenten met passie voor d uurzame ontwikkelingen. Zij krijgen onderwijs en doen o nderzoek naar gezonde leefomgevingen, voedsel en energie, op het Floriadeterrein in Almere. Dat heeft een energieneutraal gebouw opgeleverd dat klimaatbestendig is en veel groen bevat. Het gebouw biedt daarnaast een gezonde werken leeromgeving voor haar gebruikers met een WELL certificering en is zoveel mogelijk circulair gebouwd. Prachtig is ook het terras op het dak, waar je van een geweldig uitzicht kunt genieten.” ZERNIKEPLEIN 7 GRONINGEN De ingrijpende transformatie van ZP7 startte in juli 2018 en uiteindelijk wordt fase 4 in de zomer van 2022 opgeleverd. Architect Titia Luiten van JHK Architecten: “De transformatie van het onderwijsgebouw Zernikeplein 7, onderdeel van de Hanzehogeschool Groningen, omvat ca 31.000 m². Bijna de helft van de bestaande bebouwing wordt vervangen door nieuwbouw. Daarnaast wordt een groot deel van de huidige bouwdelen getransformeerd tot onderdeel van het nieuwe ontwerp. In dit plan komt een helder primair doel naar voren: het verbinden van studenten, onderzoekers, docenten en bedrijfsleven in een omgeving waar ontmoeting en kennisdeling centraal staan.” Projectleider Peter Buursma van de Hanzehogeschool Groningen: “De Hanzehogeschool bestaat al sinds 1798, is de oudste multisectorale hogeschool van Nederland en telt 30.878 studenten. Onze huisvesting was een in de tijd gegroeide situatie, maar wel op een goede locatie. In onze ambitie stond een versterking van een leefbaar

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

HET NIEUWE UNIVERSITEITSGEBOUW Het Nieuwe Universiteitsgebouw werd in februari 2020 in gebruik genomen. Jeroen van Schooten, directeur/architect van Team V Architectuur: “Goed luisteren en de juiste vragen stellen is b elangrijker dan overtuigend een mening presenteren. We hebben een compact ontwerp gemaakt dat intensief gebruikt kan worden. Het heeft betonoppervlakte-activering en warmte-koude opslag en valt op door zijn flexibiliteit (slimline) en dubbel gebruik voor de universiteit en cultuur. Mobiliteit was een belangrijk criterium; het is dan ook goed bereikbaar met OV en fiets. Het is vooral een gebouw geworden waar mensen graag willen komen om te studeren, te werken en elkaar te ontmoeten.” Directeur Facilitaire Campus Organisatie van VU Amsterdam Franc van Nunen: “De Vrije Universiteit in Amsterdam wilde met Het Nieuwe Universiteitsgebouw een nieuw type onderwijs gebouw realiseren. Het gebouw beoogt, als hart van de vernieuwde campus, een ontmoetingsplek te zijn voor de v erschillende ‘bevolkingsgroepen’ van de

BESTUUR EN BELEID

Het Nieuwe Universiteitsgebouw Fotografie: Jannes Linders

universiteit, met ruimte voor onderwijs en onderzoek, maar ook voor cultuur en ontspanning. Hoe dat vorm moest krijgen was bij de aanvang van het project nog niet duidelijk; tot op het moment van oplevering stonden het precieze programma, noch alle gebruikers vast. Het gebouw kenmerkt zich door de mogelijkheid van multifunctioneel gebruik, met zijn langere gebruikstijd, meer drukte en effectief minder vierkante m eters. Het laat goed zien hoe de campus van de 21e eeuw verder vorm krijgt.” AURORA Aurora – het onderwijsgebouw van Wageningen University & Research (WUR) – werd in september 2021 opgeleverd. Thomas Bögl van LIAG over dit mooie project: “De kernvragen voor dit project waren; hoe ziet het onderwijsgebouw van de toekomst eruit, hoe kunnen we de meest gezonde onderwijsomgeving creëren en hoe zorg je ervoor dat het gebouw aansluit op de verschillende

“Goed luisteren en de juiste vragen stellen is belangrijker dan overtuigend een mening presenteren”

gebruikersbehoeften? De ambitie was om behalve een duurzaam en flexibel gebouw te maken, ook het potentieel van de natuur te benutten en de kwaliteit van leven te verbeteren. Het gebouw kenmerkt zich door een open en uitnodigende uitstraling. De opzet van het gebouw bevordert interactie en spontane ontmoeting. Aan het atrium, met bijeenkomstfuncties en gezonde pop-up foodvoorzieningen, zijn alle onderwijs- en laboratoriumruimten te vinden. De centraal gelegen, brede trap vormt de vanzelfsprekende looproute door het gebouw. Je ziet er geen liften, terwijl Aurora toch zes verdiepingen telt. En, bij veranderende behoeften in de toekomst verandert het gebouw gewoon mee.” Senior projectmanager vastgoed en huisvesting Eric van der Meer van de WUR: “Het gaat ook om de beleving. Onderzoek heeft

Aurora Fotografie: Ronald Tilleman

laten zien dat als je buiten loopt, je vrijheid voelt. We willen dat je dit gevoel ook binnen Aurora ervaart. Het oogt daarom ruim, er is volop daglicht, overal uitzicht naar buiten en er groeien veel planten. Verder kan de docent elk lokaal naar eigen wensen inrichten. Daarnaast zijn er twee zalen aanwezig, waar nieuwe onderwijsvormen getest kunnen worden. Het is dus echt een innovatieve leer- en werkomgeving geworden.”

U kunt het Inspiratieboek Samen Werken aan de Leeromgeving van Morgen met 90 projecten en veel informatie en facts and figures bestellen via https://tenbrinkuitgevers.nl/samenwerken-aan-deleeromgeving-van-morgen.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Kort nieuws Bewegend leren doe je met next level exergames De grote sportbonden sloegen alarm; kinderen bewegen te weinig. Basisscholen verkennen bewegend leren, maar door de focus op cognitieve ontwikkeling blijft de ruimte binnen het curriculum beperkt. Hoe kunnen we dat oplossen, zeker nu ook het dagelijks leven van kinderen steeds digitaler wordt? Wouter Sluis-Thiescheffer, research lead Applied Games bij Fontys, ziet kansen in het combineren van bewegend leren en exergames, waarbij bewegings- en cognitieve ontwikkeling hand in hand gaan. Kan je de ontwikkeling van kinderen op beide vlakken stimuleren en monitoren met slimme games? Fontys zoekt het uit binnen het Vitality Living Lab project. Exergames Games houden ons bezig. Of het nu marketinggamificatie is of de badges die je met je hardloopapp kan verdienen, ze zijn effectief. Exergames bevatten alle gameelementen (doelgericht, set regels, uitdaging, feedback), maar combineren dat met beweging, legt Sluis-Thiescheffer uit: “Een exergame is ingericht om een fysieke activiteit te stimuleren. Ze maken het makkelijker om je te concentreren op de activiteit, werken drempelverlagend en zijn soms een duwtje in de rug. Zelfs de app die je gebruikt om fiets- of hardloopactiviteiten te loggen bevat een paar ‘speelse’ elementen, maar een echte exergame laat je dus spelenderwijs bewegen.” Fontys werkt al lange tijd met diverse partners aan exergames. Een voor-

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

beeld is het ontwikkelen van een interactief zwembad, waar veel gamemogelijkheden zijn voor aquasport, therapeutische activiteiten en zwemmen voor ouderen. Of een project om zitten actiever te maken met bankjes met sensoren die een interactie stimuleren met licht, geluid of een ander bankje. Waar SluisThiescheffer vooral trots op is, zijn gamificatieprojecten met revalidatietrainingen: “Kinderen met cerebrale parese zitten vaak wel anderhalf uur per dag voor oefeningen op een fietstrainer. Dat is saai en monotoon, ze vallen er zelfs bij in slaap. Door hier een game aan te koppelen, die speelt met de weerstand van de fietstrainer, verhelp je dat. Plezier in het trainen gaat dan omhoog, maar ook de participatie en uiteindelijk het succes van de revalidatie.”

Bewegend beter leren rekenen? Exergames en bewegend leren zijn niet nieuw, maar de innovatiekans ligt in het koppelen van cognitieve ontwikkeling en beweging legt Sluis-Thiesscheffer uit: “Door de twee samen te brengen, zorg je voor een efficiënte integratie van beweging in bestaande lessen. Daarvoor willen we de bewegingsontwikkeling van scholieren monitoren en kijken welke koppelingen we kunnen maken op basis van die data. Een scholier die bijvoorbeeld balcontrole moet ontwikkelen, maar ook zijn tafels moet leren kan je een balspel laten doen met sommen. Onze partners Embedded Fitness en Picoo hebben daar technologie voor ontwikkeld, welke we ook in huis hebben. Zo kunnen we zelf exergames ontwikkelen en testen zodat we beweegstimulering in het lager onderwijs naar een hoger niveau kunnen tillen. Dat is het soort verkenning die we willen doen binnen dit project.” Naast de combinatie van cognitie en beweging liggen er natuurlijk meer kansen; data kan helpen onderwijs nog meer af te stemmen op individuele leerlingen. Dit is wat het project beoogt te herkennen in een verkennend traject gedurende het komende jaar.

Column DGMR deelt kennis in nieuwe podcastserie

Wat is WELL eigenlijk? Hoe kunnen we zelf bijdragen aan gezonde gebouwen? Waarom moet binnenklimaat meer aandacht krijgen? Deze en andere vragen komen terug in de serie podcasts die DGMR is gestart. Experts delen hun kennis in korte vraaggesprekken van circa 20 minuten.

e eerste DGMR Podcast (https://dgmr.nl/kennis/podcasts/gebouwgezonder-verlaten-dan-bij-binnenkomst/) zoomt in op gebouw gebonden aanpassingen en verandering van leefstijl. Die stimulans moet ervoor zorgen dat gebruikers ‘het gebouw gezonder verlaten, dan ze binnenkwamen’. Als het gebouw invloed heeft op de gezondheid van de gebruikers, dan moeten we daar iets mee. Laura van de Pol van DGMR en Tim Beuker van bba binnenmilieu, beiden WELL AP, vertellen in de eerste DGMR Podcast waarmee ontwerpers, ontwikkelaars en verhuurders aan de slag kunnen. Dat geldt zowel voor nieuwbouw als voor bestaande bouw. En het geldt steeds meer voor thuis nu dat sinds corona ook een werkomgeving is geworden.

“Op de lange termijn is onze leefstijl bepalend voor onze gezondheid. Omdat we 90 procent van onze tijd binnen doorbrengen, moeten we daar beginnen”, stelt Tim. Dan gaat het om aandacht voor lucht, licht, temperatuur en geluid in gebouwen. “Naast die gebouwgebonden oplossingen moeten ook de gebruikers worden meegenomen”, legt Laura uit. “Maak beleid over wat je gebouwgebruikers bijvoorbeeld kunt bieden aan beweging en voeding.” Laagdrempelige verdieping Via podcasts praat DGMR luisteraars kort bij over actuele thema’s. Onderwerpen die aansluiten bij onze passie voor duurzaamheid, veiligheid en gezondheid. De eerste drie podcasts gaan over gezondheid in gebouwen. Over de WELL Building Standard. Over de toepassing ervan in nieuwbouw en bestaande bouw. En over een gezond binnenklimaat dat in deze coronatijd extra relevant is. In de dynamiek van een gesprek presenteren we laagdrempelig onze kennis. We delen deze in sessies van zo’n twintig à dertig minuten. De tijd die veel mensen gebruiken om een ommetje te maken. Dat is goed voor de mentale gezondheid én brengt meteen een stuk verdieping met nieuwe kennis.

WERELDKAMPIOEN F1 EN 100 MILJOEN Op zeer jonge leeftijd starten met je passie om 20 jaar later wereld kampioen formule 1 te worden, een topprestatie op het hoogste niveau. Max startte onder bezieling van zijn vader Jos op jonge leeftijd met karten en samen gingen ze heel Europa door om te racen en hun doel na te streven ‘wereldkampioen F1’ te worden. Stapje voor stapje met geloof en overtuiging stapte Max over naar de grote jongens van de F1. Nu 8 jaar later heeft hij de wereldtitel in bezit. Moraal van het verhaal, blijven geloven, blijven investeren, blijf aan je langere termijn doel bouwen en neem de tijd. Deze metafoor wil ik graag naast de 100 miljoen investering in vmbo Techniek leggen. In 2016 organiseerde ik mijn 1e Internationale techniekconferentie met als titel ‘Zo overleeft Techniekonderwijs in Nederland’. We presenteerden daar voor 450 onderwijsprofessionals mijn eerste boek waarin 55 bevlogen netwerkpartners hun ideeën voor toekomstbestendig Techniekonderwijs beschreven. Deze bevlogen mensen presenteerden hun plannen op onze conferentie waarmee we het podium kregen bij de Onderwijsraad en politiek. De lobby en koers vanuit de platforms en branches werd vervolgens succesvol ingezet en uiteindelijk resulteerde dit in de structurele 100 miljoen voor vmbo Techniek. Het geld kwam en daarnaast was de ambitie geboren; 78 regio’s gingen toen aan de slag om hun plannen uit te voeren. Nu ruim twee jaar later met de ervaringen van een weerbarstige coronapandemie beginnen de contouren zichtbaar te worden. Regio’s ontwikkelen sterkere vormen van samenwerking en de eerste resultaten zijn al zichtbaar met nieuwe krachtige learning labs en nieuwe Smart programma’s met meer instroom in Techniek & Technologie. De basis is gelegd voor toekomstbestendige instroom van vakmensen voor de arbeidsmarkt van morgen. Nu is het zaak om te blijven reflecteren, vooruit te kijken en koers te houden. De politiek heeft toegezegd de 100 miljoen structureel te oormerken voor vmbo Techniek. Dank voor de inzet van veel bedrijven, scholen en studenten; uiteindelijk realiseren wij samen ook het Techniekonderwijs op het hoogste niveau. Het kost tijd maar voor minder doen we het niet! Adri Pijnenburg | Pijnenburg Techniek Scouting Trendontwikkelaars & experts vmbo mbo Techniek en Technologie www.pijnenburgpts.nl

De podcasts zijn te beluisteren via Buzzsprout (https://www.buzzsprout.com/1717755).

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

‘Inrichten met gevoel’ is het thema van deze Schooldomein. In de rubriek Architectuur en verbeelding geven architecten, ontwerpers en inrichters beeldende voorbeelden.

De Centrale hal heeft een open relatie met het plein en park

Fotografie: Gerard van Beek Fotografie

Leerplein - relatie met groepsruimte en buitenruimte

Het rondom overhangende dak werkt als veranda en zonwering. De veranda in het verlengde van de groepsruimte werkt als buitenlokaal en verbindt binnen met buiten en buiten met binnen

KINDCENTRUM DE KRONKELAAR TE WAGENBORGEN - ONIX NL Een dansend dak in het groen De Kronkelaar is een centraal punt in het park Groot Bronswijk. Het gebouw is alzijdig; het nodigt van alle kanten uit. Het ruime dak, dat lijkt te dansen, is een reeks van kappen die schuurachtig aandoen; een ode aan de agrarische omgeving. Tegelijkertijd verwijst de architectuur van het dak naar het paviljoen dat hier voorheen stond, midden in het Park. Een voormalig instellingsterrein dat oorspronkelijk is ontworpen in de traditie van de Engelse landschapsstijl en wordt heringericht als park. Belangrijke kenmerken van het oorspronkelijke landschapsontwerp blijven zichtbaar in de nieuwe buitenruimte van De Kronkelaar. Het doel van het ontwerp was een gezond gebouw te creëren waarbij licht en ruimte worden gecombineerd met een fijne akoestiek, het een prettig binnenklimaat heeft en het kindcentrum een mooi uitzicht heeft op een groene omgeving. Alle groepsruimten hebben

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

hun eigen buitenruimte: een veranda waarvan het dak wordt gevormd door het uitkragende dak r ondom het gehele gebouw. De buitenruimte zorgt ervoor dat iedere klas gemakkelijk gebruik kan maken van het omliggende park voor bijvoorbeeld buitenlessen, sportactiviteiten of tuinieren. Binnen en buiten worden hier letterlijk met elkaar verbonden. Overal in het gebouw kun je daardoor het gevoel beleven buiten te zijn. Dit wordt versterkt door een rustig en warm materiaal- en kleurgebruik in het interieur. Het overhangende dak werkt als een vaste zonwering, zodat in de lokalen een diffuus, prettig daglicht naar binnen valt (deels via dakvensters) en het uitzicht daardoor wordt geborgd door de a fwezigheid van buitenzonwering. www.onix.nl

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING VAN SCHOOLGEBOUW NAAR LEEROMGEVING - DE WITTE OSS Steeds meer scholen kiezen voor een onderwijsvorm waarin kinderen zich van plek naar plek bewegen, waar ze hun taak individueel, in tweetallen of in groepsverband uitvoeren. De ervaring leert namelijk dat er meer plezier beleefd wordt wanneer zij zelfstandig kunnen werken en zelf verantwoordelijk zijn voor de keuzes die zij maken. Om deze nieuwe vormen van onderwijs te faciliteren is een taak weggelegd voor de architect. Het is aan de ontwerper om een ruimtelijke context te scheppen waarin een diversiteit aan ruimtes de kinderen aanzet tot het bewust maken van keuzes. Dat hoeft niet te betekenen dat kinderen het grootste deel van de dag binnen verblijven. Voor een gezonde balans tussen binnenzijn en buiten-zijn richten wij een uitnodigende omgeving in waarin ook het actief buiten zijn meer vanzelfsprekend is. De grenzen vervagen door slimme toepassingen van luifels, schaduwvoorzieningen, daglichtkoepels en schuifpuien. Zo ontwerpen we mét de voordelen van daglicht maar zónder de warmte. Ons antwoord is een leeromgeving die

doorloopt van buiten naar binnen en afgestemd is op de specifieke onderwijsvisie van de school. Zoals bij basisschool De Vest in Hoogeloon. Dit schoolgebouw heeft een goed en fris binnenklimaat en een beschut buitenklimaat waarin gespeeld en geleerd wordt. Door een grote variatie aan ruimtes aan te bieden kunnen kinderen bewust keuzes maken wat hun zelfstandigheid bevordert. Een rijk ingerichte buitenomgeving nodigt daarnaast uit om in contact te komen met de natuur. Doordat wij in onze ontwerpen veel aandacht besteden aan de inrichting van zowel binnen- als buitenruimte transformeert het traditionele schoolgebouw tot een rijke speel- en leeromgeving. Dit concept noemen we Tussen Stilwerkplek en Speelbos. Een architectuurconcept dat een scala aan ruimtes biedt, variërend van rustige werkplekken, levendige groepsruimten, educatieve buitenruimten en zelfs een avontuurlijk speelbos. www.dewitteoss.nl/de-groene-leeromgeving

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

bestaand

vernieuwd

PIUS X COLLEGE IN ALMELO – LKSVDD ARCHITECTEN Nieuw leven inblazen In onze ontwerpen gaat het om het welbevinden van mensen. Gebouwen maken we zo aangenaam mogelijk met goede daglichttoetreding, uitzicht, groenbeleving en een logische indeling. Bij bestaande gebouwen zoeken we naar minimale ingrepen met een maximaal effect. De revitalisatie van het PIUS X College in Almelo is hier een mooi voorbeeld van. Het bestaande gebouw is in 1968 ontworpen rondom twee autonome centrale ruimtes: een buitenruimte als patio en een atrium op de tweede verdieping. Door nu deze belangrijke ruimtes aan elkaar te verbinden krijgt de school een geweldige impuls in levendigheid en dynamiek. De verbinding ontstaat via een nieuwe vide en een (tribune)trap. Daarmee verbetert de logistieke doorloop en ontstaan er zichtlijnen van binnen naar buiten.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Het atrium en de patio zullen elkaar versterken, en er ontstaan zones met dynamiek en zones met rust. De diverse onderwijsruimtes, leerpleinen en ontspanningsruimtes gaan als vanzelf hun plek vinden. Met deze ingrepen en een ruimtelijk, licht en groen interieur wordt het PIUS nieuw leven ingeblazen en krijgt de school een volledig nieuwe identiteit. Dit is het mooiste wat je als architectenbureau kunt doen, een gebouw dat niet meer functioneert weer laten werken. Dat is waar duurzaamheid en circulariteit werkelijk over gaan. Dromen met beide voeten op de grond, rekening houdend met de beweegruimte van de school tussen budget, planning, logistiek en techniek. www.lksvdd.nl

VISIE EN ONTWERP

Tekst Sibo Arbeek

Nieuwe KEC Ganapja stimuleert ontmoetingen Het KEC Ganapja aan de Picardie is ontworpen om ontmoetingen te stimuleren en de synergie tussen de verschillende scholen en kinderopvang te vergroten. Het gebouw draagt bij aan de optimale zorg en aandacht voor de kinderen. Zowel het gebouw als de omgeving prikkelen leer- en speelervaringen.

chooldomein praat met directeur van de SBO Piramide Christel Boer, directeur van de Jenaplanschool Elckerlyc Leontine Muskens en architect Huub Frencken van Frencken Scholl Architecten. Naast deze beide scholen maakt de basisschool Maria Goretti en Spring Kinderopvang onderdeel uit van het KEC. Leontine: “Ganapja is oud Keltisch voor de stad Gennep en een

symbool voor de plek waar de Maas en de Niers samenkwamen als doorstroomplek. De naam staat symbool voor een plek waar kinderen samenkomen en uitgroeien tot iets moois.” Vanaf 2009 was de gemeente Gennep al in gesprek met schoolbesturen en kinderopvangcentra over een brede school ontwikkeling. Dat resulteerde in 2017 in een besluit om een nieuw Kindexpertisecentrum

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

te realiseren aan de Picardie. Gezamenlijke missie was om het kind centraal te stellen in een aanbod voor regulier en speciaal basisonderwijs. Het centrum zou ruimte bieden voor opvang, ontwikkeling, ontmoeting, ontspanning en opvoedingsondersteuning voor kinderen en hun ouders in de leeftijdscategorie tussen 0-13 jaar. Om het nieuwe gebouw aan de Picardie neer te zetten moest het gebouw van de Elkerlyc verdwijnen aan de Picardie. Het doel was ook om het speciaal onderwijs hier onder te brengen, maar dat lukte vanwege ruimtegebrek niet. Christel: “Wij groeiden harder dan verwacht en dat ging ten koste van de drie lokalen voor het speciaal onderwijs. Dat vinden we jammer; want elk kind hoort erbij en dat is ook de kracht van ons concept. We zien het als een voordeel dat we hier met verschillende scholen

“Samen werken begint met ontmoeten en dat faciliteert het gebouw op een fijne en vanzelfsprekende manier” samen werken, jenaplan en regulier; we maken gebruik van elkaar en kijken naar de mogelijkheden van het kind. Op het moment dat een kind vast loopt kan het in dezelfde vertrouwde omgeving naar het SBO of een andere basisschool.” COMPLEXE PUZZEL Het nieuwe KEC is licht, open en ruimtelijk met een goede akoestiek zonder dat het kolossaal aanvoelt. Aan de buitenkant heeft het een monumentale uitstraling, terwijl het binnen juist kleinschalig aanvoelt. Het biedt door het aantal betrokken partijen verschillende arrangementen aan, waarbij de betrokken deelnemers veel beter kunnen aansluiten op de behoefte van kinderen en hun ouders. Huub vult aan: “Bijzonder in dit project was dat het programma van eisen eigenlijk al verouderd was op het moment dat wij als architect geselecteerd waren. De prognoses klopten niet meer en het gevolg was dat het programma niet helemaal gerealiseerd kon worden. Tegelijk kwamen er twee jonge directeuren die toch een wat andere visie op onderwijs en dus ook huisvesting hadden. Dan moet je als gemeente eigenlijk ook mee willen bewegen, maar dat was in dit proces lastig. Dan moet je eigenlijk met te weinig meters een complexe puzzel met elkaar leggen. Gelukkig hebben we door een ruim dakterras te

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

VISIE EN ONTWERP

vlnr: Christel Boer, Huub Frencken en Leontine Muskens

maken de mogelijkheid gecreëerd om later uit te breiden, wanneer er weer aanvullend budget is. Ik heb dat ook in andere projecten zo toegepast, waarbij het gebouw makkelijk mee kan groeien.”

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw KEC Picardie Gennep Opdrachtgever Gemeente Gennep Architect Frencken Scholl Architecten Aannemer Jansman Bouw Volume 3.500 m² Ingebruikname September 2021

EIGEN AUTONOMIE Het gebouw heeft vier ingangen waaronder de hoofdingang, die de kinderopvang gebruikt. De BSO fungeert als motor in het middengebied en maakt gebruik van de leerpleinen van de Elckerlyc. Verder zijn er twee speelzalen en diverse studiepleinen, waar continu beweging is. Christel: “Samen werken begint met ontmoeten en dat faciliteert het gebouw op een fijne en vanzelfsprekende manier; je bent niet vanaf dag één snoeihard op elkaar aangewezen. Dat is de kracht van het gebouw, wanneer je in je eigen gebied rondloopt voelt dat ook als eigen. Als je niemand wilt tegenkomen blijf je in je eigen gebied. Ga je vervolgens dieper het gebouw in dan kom je elkaar in het centrale hart tegen. Dat is ook de opzet; de eigen gebieden liggen aan de randen en hebben ook een eigen ingang en in de kern vinden we elkaar.” Leontine vult aan: “Het is nadrukkelijk wel de bedoeling dat je de samenwerking opzoekt; in het oude programma van eisen zat daar nog de rem op. Wij besloten als nieuwe directeuren een aantal gesloten deuren in het ontwerp gelijk te laten vervangen door grote schuifdeuren, zodat we groepsdoorbrekend kunnen werken. Zo zitten de kinderen van groep 7 en 8 van de Piramide bij ons in de gang. Dan is het mooi om te zien hoe natuurlijk kinderen met elkaar omgaan. De grote centrale hal en keukens hadden we nooit gekregen wanneer iedereen apart was gebleven.” Christel: “Het gebouw biedt mogelijkheden, maar je moet ook iets inleveren. Zo hebben we geen eigen teamruimte en liggen de spreekkamers rond de centrale ontmoetingsruimte. We drinken koffie in de gezamenlijke teamkamer, waar je elkaar ook tegenkomt en waar de vier spreekkamers aan liggen. We zijn nog aan het zoeken hoe we de ruimten het best kunnen gebruiken.”

NATUURLIJKE PLEK “Ik heb een natuurlijk bakstenen gebouw op een natuurlijke plek in de vorm van een paviljoen willen maken”, legt Huub uit, “op deze centrale locatie in Gennep waren andere scholen afgebroken waardoor ik ook een mooi groen gebied rond het gebouw kon maken. Ik heb voor de materialisering ook gekeken naar de nabij gelegen kerk qua tint en kleur. Op de hoeken heb ik mooie ronde vormen gemaakt met boven een mooi dakterras, waardoor er visueel contact met de rivier de Niers is. Overal vind je grote ramen, waardoor er veel natuurlijk licht in het c entrale gebied valt. Binnen kom je in een open atrium dat over de twee verdiepingen doorloopt. Daar ligt ook de grote tribunetrap en de twee speellokalen die tot één grote ruimte zijn te transformeren. In het hele gebouw hebben we dezelfde ingehouden kleur grijs toegepast met boven en in de gangen een warme kleur taupe. De verschillende scholen hebben in hun logo kleurtinten gebruikt, die ook in de afzonderlijke gebieden voorkomen. Er ligt een prachtige marmo leumvloer in en de kozijnen zijn van gevingerlast merantihout.” “Het meubilair hebben we ook op elkaar afgestemd en in elk lokaal vind je dezelfde ombouw voor de kasten”, vertelt Leontine, “je ziet aan de kleur in het lokaal bij welke school je bent. We hebben de leerpleinen en professionalruimte bewust nog niet ingericht. De teams kunnen daar samen in meedenken om met die laatste keuzen in de inrichting ook de samenwerking verder vorm te geven. Dat blijkt achteraf een goede stap te zijn geweest, waardoor een rijkere inrichting ontstaat.” Christel: “We merken nu al dat het gebouw een aanzuigende werking heeft, terwijl we eigenlijk niet meer kunnen groeien. Dat frustreert wel.” “Dat te krappe bouwen zie je bij veel gemeenten”, reageert Huub, “terwijl na een jaar al blijkt dat je weer moet uitbreiden, met alle kosten en inspanning van dien. Daarom heb ik hier zo’n mooi groot dakterras gebouwd.” Kijk voor meer informatie op www.frenckenscholl.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Duurzamer onderwijs vastgoed door inzet van user experience design Copyright: Drees&Sommer Netherlands

Nog nooit is het aantal studenten dat studeert zo hoog geweest. De coronapandemie, de veroorzaker hiervan, heeft nog iets anders losgemaakt. Er wordt digitaler geleerd. Deze twee ontwikkelingen hebben consequenties op het onderwijsvastgoed. Hoe met deze ontwikkelingen om te gaan?

et internationale advies- en projectmanage mentbureau voor vastgoed Drees & Sommer ondersteunt al tientallen jaren schoolbesturen op alle aspecten van het vastgoed: vanaf het eerste idee tot en met de implementatie en exploitatie, maar ook het opstellen van strategische huisvestingsplannen. Vanuit de visie op sectorale benadering is UX Design & Workplace Consulting een dienst van Drees & Sommer die schoolbesturen helpt bij het ontwikkelen van visie op hun vastgoed. Salla Lardot, Head of User Experience Design bij Drees & Sommer, legt samen met haar collega Amanda Verschuur, projectmanager Education, uit wat deze aanpak behelst: “User experience (UX) gaat niet over het opstellen van het programma van eisen of ontwerpen. Het is de onderzoeksfase voordat je met de architect aan tafel gaat. We formuleren samen met alle betrokkenen een visie en brengen de wensen en behoeften van de gebruikers in kaart. We duiken in het profiel van de gebruikers. In onze UX-methodiek laten we die gebruikers een reis maken. Ik spreek van gebruikers, omdat bij hoge scholen en universiteiten je niet alleen s tudenten

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

en docenten hebt, maar ook ondersteunend personeel. Elk van die gebruikersgroepen legt een andere reis af door bijvoorbeeld het entreegebied of de universiteitsbibliotheek.” MET UX WORDEN STRATEGISCHE HUISVESTINGS PLANNEN DUURZAMER Hogescholen en universiteiten krijgen met UX beter grip en zicht op waar en hoe geïnvesteerd moet worden. Het zorgt dat elke euro goed op zijn plek neerkomt, zeggen de twee vastgoedspecialisten. “Het is namelijk duurder als je een betekenisloos gebouw op je campus neerzet wat niet aansluit aan de behoeften van de gebruikers”, stelt Salla. “Het kost meer tijd, dat wel, omdat wij een antwoord op de waaromvraag willen hebben alvorens aan dat programma van eisen te beginnen. In de UX-fase formuleren we visie, missie, doel. Je wilt uiteindelijk komen tot een duurzaam gebouw of duurzame campus. Bij het woord duurzaam wordt te vaak gedacht aan energiezuinig, maar het gaat ook over de toekomstbestendigheid voor de gebruikers.” Amanda vult aan: “UX is uitstekend te gebruiken bij

VISIE EN ONTWERP

strategische huisvestingsplannen. Hogescholen en universiteiten hebben veel bestaand vastgoed dat moet worden aangepast aan deze tijd. Door via de UX-methode de gebruikers mee te nemen krijg je een antwoord op de vraag wat je met het bestaande vastgoed moet doen. Daar zit de toegevoegde waarde van UX in. Door de juiste vragen aan de voorkant te stellen, kan je dat juist vertalen en krijgt het begrip duurzaamheid veel meer diepte.” TECH GEEFT DOCENT EN STUDENT VRIJHEID Drees & Sommer heeft de ‘reis’ opgesplitst in touchpoints. Lardot: “Bij elk touchpoint bedenken we wat die persoon daar moet ervaren. We hebben zo’n punt opgeknipt in vier facetten: fysieke en culturele omgeving, services en technologie. Het fysieke gaat over wat het moet uitstralen, de boodschap. Bij cultureel betreft het de intentie van de hogeschool of universiteit. Bij service gaat het om meet & greet-mogelijkheden in bijvoorbeeld het entreegebied. Technologie is de drager van een smart building of smart campus. Zo kan je virtuele en fysieke leeromgevingen niet meer splitsen. Door Internet of Things (IoT) is bijna alles mogelijk, van het vinden van de weg tot het reserveren van een studeerplek in de universiteitsbibliotheek. Tech maakt een campus levendig en interactief en zet aan tot samenwerkingen. Het geeft vrijheid.” ONDERWIJSINSTELLINGEN ZIJN MERKEN GEWORDEN Juist in de wereld van het hoger onderwijs is het toepassen van UX-methodieken om het vastgoed toekomstbestendig te maken aan te bevelen.

“De user experienceaanpak biedt handvatten voor een toekomst gerichte leer- en werkomgeving”

“Op het vlak van onderwijs zijn namelijk enorme veranderingen gaande”, signaleert Amanda. “Zo is er de trend van blended learning; het zowel digitaal als fysiek lesgeven. Moet je voor het ‘zendwerk’ van een docent nog grote collegezalen hebben of laten bouwen, of kun je naar een theater in de buurt uitwijken? Een studieomgeving is tegenwoordig meer dan een docent die voor een zaal staat. In plaats van driehonderd studenten in een zaal zitten ze nu met vijf tot zes in een kleine groepssetting. Vroeger had je 1,5 meter per student nodig, nu is dat het dubbele. Er is behoefte aan kleinere en hybride collegezalen die zowel online als face-to-face leren mogelijk maken.” MERKWAARDE Maar er speelt ook nog een ander facet. H ogescholen en universiteiten zijn merken geworden, met een merkwaarde die deels wordt bepaald door de omgeving waarin kan worden gewerkt en gedoceerd. Amanda: “Het is voor hogescholen en universiteiten belangrijk om een sterk merk te zijn omdat zij, net als het bedrijfsleven een war of talent aan het voeren zijn bij het binnenhalen van de beste docenten en medewerkers. Docenten willen in de beste omgeving hun werk doen en daar zul je als bestuur over na moeten denken, want de concurrentie is enorm. Hetzelfde gaat ook op voor het binnenhalen van studenten. Zij kiezen bewust voor een bepaalde hogeschool of universiteit. De bebouwde omgeving moet die onderwijsvisie faciliteren en de identiteit van de instelling weerspiegelen. Het is je visitekaartje.” Kijk voor meer informatie op www.dreso.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Tekst Sibo Arbeek en Guido van de Weem Fotografie Rijnvliet: Archimage/Meike Hansen, Hamburg Fotografie Haarzicht: Frank Hanswijk

Doordachte visie bepalend voor adaptief gebouw – vorm volgt functie Dat een goed programma van eisen belangrijk is wisten we. Dat bepaalt de wijze waarop de architect de visie van de opdrachtgever uitwerkt in het ontwerp. Bij de ontwikkeling van kindcentra helpt een goed programma van eisen ook in het maken van keuzes voor samenwerking, eigenaarschap en organisatie.

ijdens een training Toezien op Huisvesting aan de leden van de kwaliteitscommissie Kinderopvang van het Openbaar Lichaam Bonaire ging het mede om de ontwikkeling van de kinderopvang als afzonderlijke organisaties, via brede scholen naar integrale kindcentra. Zonder een waardeoordeel te geven over een bepaalde gekozen vorm liet ICSadviseur Guido van de Weem zien hoe keuzes voor eigenaarschap, financiering en samenwerking kunnen resulteren in verschillende verschijningsvormen. Guido: “Ik begeleid veel opdrachtgevers, medewerkers en stakeholders bij de totstandkoming van hun nieuwe huisvesting. In toenemende mate gaat het daarbij om kindcentra of integrale kindcentra, waarbij verschillende partijen samenwerken. Het formele onderscheid tussen kindcentra en integrale kindcentra is soms lastig te maken en eigenlijk ook niet relevant; het gaat veel meer om de wijze waarop de partners opvang en onderwijs organiseren en welke keuzen daarbij gemaakt worden. Er zijn kindcentra die inhoudelijk maximaal samenwerken, maar zich niet integraal noemen omdat er wettelijk toch andere cao’s,

Kindcentrum Haarzicht

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

eigendomsverhoudingen en geldstromen zijn. Bovenstaande wordt door Guido gedemonstreerd met twee voorbeelden uit zijn eigen praktijk, waarbij het om twee kindcentra in Utrecht gaat: Kindcentrum Haarzicht en Kindcentrum Rijnvliet. KINDCENTRUM HAARZICHT “Kindcentrum Haarzicht in Vleuten werd in januari 2020 officieel opgeleverd. Het gebouw bestaat uit een basisschool en kinderopvanglocatie. Van buitenaf oogt het als één gebouw met een eenduidige uit straling, maar in feite zijn het twee gebouwen die aan elkaar ontworpen en gerealiseerd zijn. Waar eerst de kinderopvang en BSO van KMN Kind & Co al werd opgeleverd, volgde een week later OBS Haarzicht, die in opdracht van SPO Utrecht, is gerealiseerd. KC Haarzicht maakt deel uit van de uitbreidings locatie Leidsche Rijn en heeft een landelijk en dorps karakter gekregen. Het is een duurzaam gebouw, dat mooi aansluit op de groene omgeving én past bij de duurzame woningen in Haarzicht. Het onderwijsdeel kent groepsruimten van ongeveer 48 m² rondom leerpleinen en een verdeling in onderbouw, middenbouw en bovenbouw. Het is een transparante

VISIE EN ONTWERP hebben wat het minder laagdrempelig maakt om kennis en expertise uit te wisselen en gezamenlijk op te trekken in het organiseren van activiteiten of het delen van elkaars ruimten. Tegelijkertijd betekent het hebben van twee aparte gebouw(del)en niet dat er geen sprake kan zijn van een doorlopende leerlijn. Het kost alleen net wat extra inspanning om dit op een natuurlijke wijze te organiseren. Gevolg is dat kinderopvang en onderwijs fysiek en organisatorisch wat meer gescheiden blijven. Inmiddels vinden beide directeuren op basis van de goede samenwerking en de kansen die zij zien om gezamenlijk activiteiten te ontwikkelen het jammer dat het gebouw die samenwerking niet natuurlijk faciliteert, bijvoorbeeld door het hebben van een binnendeur die beide gebouw delen met elkaar verbindt.”

Kindcentrum Haarzicht

en lichte school met eigen voorzieningen per bouw, zoals t oiletten, lockers en een spreekkamer. De school heeft een dubbel speellokaal met een flexibele wand en een gymzaal. Het gebouw past geheel bij de manier van lesgeven en de visie op 21ste -eeuws onderwijs van deze Kees Valkensteinschool. KDV Haarzicht heeft een eigen gebouwdeel met een eigen voordeur gekregen en groepsruimten van 56 m2, een vaste pantry in iedere groep, verschoningsruimten tussen de groepen en slaapkamers voor de 0-2jarigen. Het is een fris, licht en stoer gebouwdeel, waarbij veiligheid in het eigen programma van eisen voorop stond.” GESCHEIDEN GEBOUWDELEN “De betrokken partijen zijn in nauwe samenspraak met de gemeente Utrecht uitgekomen op een gezamenlijk bouwheerschap en een gezamenlijke stuurgroep, maar twee gescheiden gebouwdelen en ook twee financieringsstromen. Er is sprake van twee directeuren, die goed met elkaar samenwerken; Melle van Tricht voor de Kees Valkensteinschool en Eva Langeveld van kinderopvang en BSO Haarzicht. Wanneer we kijken naar de plattegrond zien we twee bouwdelen, die door een tussendeel van elkaar zijn gescheiden. Deze midden scheiding zorgt ervoor dat onderwijs en opvang ieder hun eigen domein

“Een goed programma van eisen start met een gezamenlijke visie op de ontwikkeling van kinderen”

KINDCENTRUM RIJNVLIET “Kindcentrum Rijnvliet is een kindcentrum dat basisonderwijs en kinderopvang aanbiedt in een doorgaande lijn van 0 tot 13 jaar. Kindcentrum Rijnvliet is gelegen in de nieuwste wijk van Leidsche Rijn: Rijnvliet. Het nieuwe gebouw is in 2021 in gebruik genomen. Kindcentrum Rijnviet is een belangrijke voorziening in de wijk en wil samen met de bewoners zorgen voor de omgeving en het Voedselbos. Rijnvliet wordt een ‘eetbare’ wijk, een wijk vol eetbare planten. Het is een fris en licht gebouw met veel natuurlijke materialen. De school koos voor kleine groepsruimten van ca. 42 m² in combinatie met ruime leerpleinen. Er is verder een atelier en een dubbel speellokaal. KDV Rijnvliet heeft een eigen zone in het gebouw, maar ook een eigen voordeur. Ook hier groepsruimten van 56 m2, een vaste pantry in iedere groep, verschoningsruimten tussen de groepen en slaapkamers voor de jongste kinderen.” GEÏNTEGREERD GEBOUW “Ook hier was er sprake van gezamenlijk bouw heerschap en een gezamenlijke stuurgroep, maar anders dan bij Kindcentrum Haarzicht kozen de partijen in het programma van eisen voor een

Kindcentrum Rijnvliet

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Kindcentrum Haarzicht

Kindcentrum Rijnvliet

geïntegreerd gebouw dat gefinancierd werd uit één geldstroom en in de organisatie voor één directeur, namelijk Ingvild Krikke-Besselink. De verregaande samenwerking komt behalve in de doorlopende leerlijn ook terug in de gezamenlijke activiteiten. Doordat er sprake is van één directeur voor zowel het onderwijs- als opvangdeel is het makkelijk om activiteiten in samenhang te ontwikkelen. Kind centrum Rijnvliet hanteert een ‘vijf gelijke dagen’ model voor alle kinderen. Dit betekent dat alle kinderen van maandag tot en met vrijdag van 8.30 uur tot 14.15 uur onderwijs volgen. Dit geldt ook voor de kleutergroepen. Zo maken de drie- en vier-

Kindcentrum Rijnvliet

jarigen op een natuurlijke manier kennis met groep 1 en 2 van het basisonderwijs. Daarnaast opereren leerkrachten en pedagogische medewerkers als één organisatie.” AANDACHTSPUNTEN Het ene kindcentrum is het andere niet. In de aanloop zijn veel keuzes te maken op het gebied van financiering, risico’s, eigenaarschap, samen werking en organisatie. Allen kunnen effect hebben op de v erschijningsvorm van een kindcentrum. Een belangrijk aandachtspunt wat vaak in gesprekken over financiën en risico’s op de achtergrond dreigt te raken is het gesprek over de inhoud. Wat willen de b etrokkenen betekenen voor de kinderen, de omgeving en de maatschappij? Onderwerpen die aan bod dienen te komen in het programma van eisen. Een goed programma van eisen start met een gezamenlijke visie op de ontwikkeling van kinderen. Daarbij is het belangrijk om de speer punten te benoemen, evenals de kansen die er in de omgeving zijn. Wat is de positie van het KC in de wijk? Zijn er mogelijkheden om activiteiten te clusteren en een mooie binnen-buitenverbinding te maken? Leer van elkaar en ga kijken op inspirerende l ocaties. Kijk daarnaast ook naar de kwaliteiten van de mede werkers van de betrokken organisaties en maak afspraken over de organisatiestructuur, die mogelijk ook nog moet groeien. Deze afspraken vormen de basis voor verdere afspraken over eigendom, beheer en exploitatie. Ga nu pas nadenken over het gebouw! Een wijze les is dat een goed gebouw met het beste idee begint. De vorm volgt daarbij de functie en niet andersom. Daarom is het zaak om altijd vanuit de inhoud een samenhangende visie te ontwikkelen, die voldoende ruimte laat voor latere ontdekkingen en samenwerkingsvormen.” Heeft u interesse om een kijkje te nemen op deze locaties? ICSadviseurs organiseert in 2022 een inspiratiereis naar deze beide kindcentra. Neem contact op met Guido van de Weem om op de hoogte te blijven over datum, tijdstip en programma. Guido.van.de.Weem@icsadviseurs.nl of 06 – 22805248.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Hintham 156 | 5246 AK ’s-Hertogenbosch | T 073-6924433

www.petersbno.nl

… een groene, frisse school waar een aangenaam en gezond leer- en werkklimaat heerst. Een duurzaam, flexibel gebouw, dat de onderwijsvisie ondersteunt en makkelijk kan worden aangepast aan de wensen van gebruikers. Een school, die financieel haalbaar is, met een eigen identiteit en uitstraling. Wij brengen deze school tot leven…”

Expeditiestraat 5 | 5961 PX Horst | T 077-3984096

“Een open en dynamische leeromgeving”

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Tekst Sibo Arbeek Fotografie ScagliolaBrakkee

NIEUWBOUW IKC DE VAART TER AAR

Een nieuwe plek die het dorp verbindt Een zorgvuldig en geslaagd proces waarbij een gezamenlijke visie op de ontwikkeling van het kind resulteerde in een nieuwe gemeenschapsvoorziening in een gebied dat zich stapsgewijs ontwikkelt tot ‘landgoed van Ter Aar’.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

VISIE EN ONTWERP

ijna drie jaar geleden sprak Schooldomein met de voormalige directeuren van de drie net gefuseerde basisscholen, de gemeente Nieuwkoop, architectenbureau De Zwarte Hond en het begeleidend adviesbureau ICSadviseurs. Er waren toen veel ambities om een IKC te starten en een gezamenlijke onderwijsvisie. Zijn de plannen van toen ook echt uitgekomen? Na de ingebruikname van IKC De Vaart ontmoette Schooldomein de beide directeuren Ruud van Geene en Marijke Kieboom van basisschool De Vaart, coördinator centrum jeugd en gezin Anne-Marie van Ginkel, directeur Miranda Hooghart van Kindcentrum De Boomhut en directeur-bestuurder van de bibliotheek Rijn en Venen Hester van Beek. Marijke opent: “Het nieuwe IKC De Vaart in Ter Aar in de

gemeente Nieuwkoop is nu al een voorziening voor het hele dorp, waar iedereen de hele dag en avond welkom is. Het gebouw faciliteert met zijn vele doorzichten de spontane ontmoetingen en is een ontmoetingsplaats voor jong en oud. IKC De Vaart draagt bij aan het ontwikkelen van vaardigheden op de gebieden onderwijs, opvang, opvoeding, o ntwikkeling, ontspanning en ontmoeting.” BRUISEND HART In IKC De Vaart werken basisschool De Vaart, Stichting Kinderopvang Liemeer, KC De Boomhut, het Centrum voor Jeugd en Gezin, Bibliotheek Rijn en Venen en sporthal De Vaart nauw met elkaar samen. “De kernpartners zijn met elkaar verbonden vanuit

“IKC De Vaart draagt bij aan het ontwikkelen van vaardigheden op de gebieden onderwijs, opvang, opvoeding, ontwikkeling, ontspanning en ontmoeting” hun gezamenlijke verantwoordelijkheid om kinderen te ondersteunen bij hun ontwikkeling”, legt Marijke uit. “In het hart van het gebouw ligt de uitnodigende horeca waar de medewerkers hun lunch gebruiken, ouders op hun kinderen wachten en wandelaars, sporters en ouderen elkaar bij de zelf gebakken appeltaart ontmoeten.” Hester vult aan: “Naast ons als kernpartners is de horecabeheerder ook een belangrijke partner, die behalve de exploitatie ook het logistiek beheer doet en vooral voor de gezelligheid zorgt.” Miranda: “De O van ontmoeting is heel belangrijk en is ook nog volop in ontwikkeling. Er zijn zoveel dwarsverbanden onderling; ouders die ’s morgens hun kinderen naar de kinderopvang en

“De meerwaarde van het IKC is dat we op een vanzelf sprekende manier gebruik kunnen maken van elkaars expertise. Alle partners in het IKC staan voor het welzijn van de kinderen. Hoe fijn zijn de korte lijntjes die het gebouw letterlijk faciliteert; peuters en kleuters zien elkaar spelen en ontmoeten elkaar in het gebouw, dit maakt de stap van kinderopvang naar basisschool letterlijk en figuurlijk klein. Even aankloppen bij het CJG met een opvoedkundige vraag, is nu ook makkelijk. Daardoor kun je nog sneller signaleren wanneer informatie of hulp nodig zijn.” Ingrid Luijkx van Stichting Kinderopvang Liemeer

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

school brengen komen ‘s avonds terug om te sporten en halen tussendoor een boek bij de bibliotheek. En we richten ons ook op de mensen die nog geen ouders zijn, maar wel een doelgroep voor het centrum jeugd en gezin vormen. Ik merk nu al dat de lijnen hier veel korter zijn en mensen makkelijk even binnenlopen.” Hester knikt: “Het centrum bedient een doelgroep van 0 tot 100+. Ons doel is natuurlijk om aan de voorkant nog meer lezende kinderen te hebben; zo ontwikkelen we een programma over duurzaamheid samen met het onderwijs. De verbindingen die er al waren zijn nu veel makkelijker te leggen. Het is een dorpshuis waar je laagdrempelig naar binnen loopt om een boek te lenen en even koffie te drinken. Het voordeel is ook dat je meters dubbel gebruikt; bijvoorbeeld de vergaderkamer, de tafels in de bibliotheek en de theaterzaal. Voor bepaalde activiteiten gebruiken we meubels van elkaar. De activiteiten bepalen hoe we de ruimtes gebruiken.”

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

GASTVRIJHEID EN GEZELLIGHEID Het centrale hart als buurthuis met de bar is het ’dorpsplein’ binnen in het gebouw. Hier omheen zijn sociale functies belegd die Ter Aar rijk is: de bibliotheek, het speellokaal, de grote verdiepte sporthal, de onderwijs clusters, de vergaderruimten en de kinderopvang. Vanuit dit hart overzie je het geheel en dit hart, het

VISIE EN ONTWERP

dorpsplein, stimuleert de ontmoeting die in een dorp zo belangrijk is. Binnen in het hart van het gebouw valt het daglicht ook ruimschoots naar binnen en dankzij de warme houtafwerking en de huiselijke vloer ontstaat een gevoel van gastvrijheid en gezelligheid. Door de centrale ruimte met de vide en de vele doorkijkjes valt er veel te beleven. Zo kijk je vanuit het hart ook direct naar beneden in de sporthal verdiept in de grond. De grote kleedkamers bij de sport liggen volledig in de grond verzonken met daarop het schoolplein op maaiveldniveau. VAN GEBRUIKERSOVERLEG NAAR PROGRAMMARAAD “We hebben nu nog een gebruikersoverleg, maar een inhoudelijke programmaraad met jaarplan zou mooi zijn”, oppert Hester, “wat vinden we vanuit ons eigen onderdeel van belang en hoe kunnen we daar samen een integraal aanbod van maken? Mogelijk kunnen daar ook externe partijen op aanhaken, zoals het historisch museum of partijen op het gebied van duurzaamheid. In Alphen werken we bijvoorbeeld samen op thema’s als het voorkomen van langdurige zorg, het stimuleren van een gezonde leefstijl en schuldpreventie.” “Het is geweldig”, reageert Ruud, “dit centrum heeft zoveel meer potentie om veel voor dit dorp te betekenen. Daar moeten we wel i ngroeien. We worden letterlijk beperkt in tijd en ruimte.” “Toch hebben we een sterke drive om het voor elkaar te krijgen”, vult Miranda aan, “daarom willen we ook graag toekomstige ouders hier binnen hebben, zodat ze zich op een goede manier voorbereiden op hun ouderschap. Het is hier een vangnet en een community. We zien ons zelf echt als maatschappelijk ondernemers met een gezamenlijke opdracht. Ook

uniek is dat we hier twee organisaties kinderopvang aanbieden. Onze club De Boomhut heeft een eigen pedagogische visie en dat geldt net iets anders ook voor Kinderopvang Liemeer. Dat maakt dat ouders iets te kiezen hebben. Dat onderscheidt ons als IKC en volgens mij zijn we de eerste in Nederland, waar dat vanuit een inhoudelijke visie en samenwerking gebeurt.” KLEINSCHALIG BINNEN GROOT Marijke: “Het is een groot gebouw maar we organiseren het onderwijs kleinschalig, met maximaal vijf groepen in een unitruimte. Het team

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Erwin Veneklaas Slots

vlnr Marijke Kieboom, Ruud van Geene, Hester van Beek, Anne-Marie van Ginkel en Miranda Hooghart

Bart van Kampen

van een unit bestaat uit leerkrachten en onderwijsassistenten. Kinderen hebben hier afhankelijk van de eigen betrokkenheid en motivatie veel ruimte om e igen keuzen te maken; zelfs de kleuters h ebben eigen momenten binnen en buiten tijdens het bewegen. De kinderen beginnen de dag allemaal in de eigen basisgroepsruimte met vaste kringplek, daar vinden de activiteiten plaats met de groep. Vervolgens heeft een groepje instructie, werken kinderen op de leerpleinen en lezen een boek in de bibliotheek. Daarnaast hebben we een werkplaats voor doe- lessen, waar meer praktijkgericht leren centraal staat. Kinderen hebben hier letterlijk en figuurlijk de ruimte.” Ruud knikt: “En we kunnen buiten spelen en sporten met een groot sportveld naast de deur. Die combinatie van vrijheid en veiligheid maakt het sterk.

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw IKC De Vaart in Ter Aar Opdrachtgever Gemeente Nieuwkoop Architect De Zwarte Hond Adviseur ICSadviseurs Landschapsarchitect Felixx Landscape Architects and Planners Omvang 6.700 m² Bouwkosten e 14 miljoen excl. btw Ingebruikname Augustus 2021

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

De gemeente had een duidelijke visie op de ruimte, met de inrichting van het speelterrein, de combinatie met de omliggende sportvelden, de verdiepte sporthal in het gebouw en de relatie met het park. Duurzaamheid en leefbaarheid zijn b elangrijke thema’s.” “Zo werken we vanuit de BSO met onze kinderen in het Tiny forest; een klein inheems bos in het park waar we buitenlessen en onderwijs projecten organiseren, zoals het opruimen van vuil. Daarin werken we ook samen met de scouting,” vertelt Miranda. “Samen met de gemeente hebben we ook goed nagedacht over de verkeersafwikkeling, met een prachtige kiss en ride zone. Het is echt een integraal project, waarbij gebouw en omgeving prachtig g eïntegreerd zijn. We noemen het dan ook het l andgoed van Ter Aar.” KIND CENTRAAL ICSadviseurs was verantwoordelijk voor het programma van eisen, de begeleiding van de architect, landschapsarchitect en interieurarchitect. Daarnaast begeleidde ICSadviseurs de aanbesteding van de aannemer, inclusief de prijs- en contract vorming en begeleidde het bureau de partijen bij de beheer- en exploitatieafspraken en het opstellen van de overeenkomsten. Projectleider Erwin Veneklaas Slots: “Het is een gebouw waarin het kind centraal staat en dat van betekenis is voor de hele gemeenschap. We hebben tijdens onze sessies behalve de gebruikers ook de omwonenden en stakeholders betrokken. Met het multifunctioneel en gezamenlijk gebruik zetten de gebruikers sterk in op intensief gebruik van ruimte en daarmee het beperken van bebouwd oppervlak. Het resultaat is een gemeenschapsvoorziening waar

VISIE EN ONTWERP

natuurlijke verbindingen ontstaan tussen onderwijs, kinderopvang, CJG, de bibliotheek en binnen- en buitensportverenigingen. Open leerpleinen en bijvoorbeeld de semiopenbare bibliotheekafdeling verbinden de veilige setting van stamgroepen en onderwijsunits met publieke ontmoetingsruimten en sportfaciliteiten. Grenzen zijn daardoor geleidelijk te verleggen.” KLEINERE VOLUMES Architect Bart van Kampen van De Zwarte Hond was verantwoordelijk voor het ontwerp: “Het g ehele complex is energieneutraal en voldoet aan de standaard BREEAM-NL very good en Frisse Scholen klasse B. Alle ruimten hebben veel daglicht en te openen ramen en de verticale houten ribben dienen als zonwering. Maar vooral is er gelet op de juiste akoestiek. Zeker met de grote leerpleinen waarin niet meer klassikaal les wordt gegeven is dit belangrijk. Hierdoor voelen de ruimten zacht en rustig. In de zomermaanden kunnen de installaties uit staan en is de natuurlijke ventilatie voldoende voor een goed klimaat. Hoewel het gebouw groot oogt, past het goed in de omgeving. Door het gebouw op te delen in verschillende kleinere volumes, de sporthal verdiept aan te leggen en de gevels optisch in twee lagen te verdelen is het gelukt om ondanks de omvang van het programma aan te sluiten bij de groene omgeving. De vriendelijke uitstraling zet zich door in de ongedwongen en sfeervolle leefruimte die het hart van het gebouw vormt. Alle gebruikers, jong en oud, komen hier samen. In het ontwerp is rekening gehouden met de schaal van het kind. Aan de buitenzijde door het grote volume op te knippen in kleinere gebouwen met zadeldaken. Bijvoorbeeld een kind dat in de bovenbouw zit kan zijn eigen bovenbouw-

unit aanwijzen aan de buitenkant. De onderbouw, de middenbouw en de bovenbouw hebben alle een eigen entree. Hiermee is de kleinschaligheid die het dorp zo bijzonder maakt in stand gehouden. Ook de nissen bij de kinderopvang buiten geven beschutting aan het jonge kind en hebben buiten slaapplekken gekregen. In het interieur wordt de menselijke schaal doorgezet in nissen waar je kan ontmoeten en kan leren. Er zijn grote leerpleinen met leerplekjes in allerlei gradaties tot aan zeer intieme plekken met uitzicht op het centrale hart. VRIENDELIJKE UITSTRALING De zeer grote professionele sporthal is in de grond verzonken om het volume aan de buitenzijde kleiner te maken”, legt Bart uit. “Leuk detail is dat je vanaf het schoolplein via een raam de lager gelegen sporthal kan overzien. De gevel heeft een bakstenen plint en een met natuurlijk hout bekleed deel erboven, waarmee het volume van het gebouw optisch nog verder wordt gereduceerd. Dit hout met de verticale ribben zal op termijn natuurlijk vergrijzen. Het metselwerk onderin zorgt voor robuustheid, hout is daarboven geplaaatst vanwege de duurzame eigenschappen. Het gebouw krijgt hierdoor een vriendelijke uit straling en schikt zich in zijn groene omgeving. Door architectenbureau De Zwarte Hond en Felixx Landschapsarchitecten is het bestaande Argonnepark via de bestaande sportvelden verbonden met het nieuwe gebouw tot een landgoed. Hierdoor kunnen de kinderen en dorpsbewoners van Ter Aar hier spelen, bewegen en sporten in een grote groene omgeving.” Kijk voor meer informatie op www.icsadviseurs.nl en www.dezwartehond.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Tekst Helene de Bruin Fotografie Chris van Koeverden

LEERLINGPROOF ÉN CIRCULAIR

Koning Willem I College

Het nieuwe gebouw van het Koning Willem I College in Den Bosch is onlangs in gebruik genomen en vrijwel direct genomineerd voor Onderwijsgebouw van het Jaar 2021. Reden voor deze nominatie is dat het een ‘prettig en gezond gebouw is met een sterk en duurzaam karakter naar de stad’. Nieuwe Architecten bna tekende voor het bijzondere ontwerp. Gispen mocht bijdragen aan de inrichting. ENERGIENEUTRAAL EN DUURZAAM Het Koning Willem I College, dat vooral technische studies aanbiedt, staat niet alleen voor toekomstbestendig en duurzaam onderwijs, maar ook voor innovatief techniekonderwijs. Dat alles weerspiegelt zich in het nieuwe transparante gebouw met een duidelijk zichtbaar houten gewelf en grote glazen wanden. Voor dat houten gewelf is heel bewust gekozen. De 700 kuub verwerkt hout zorgt voor een CO2-opslag van 435 ton. Voor deze zichtbare houten constructie is gekozen om studenten te inspireren, maar ook omdat hout duurzaam is. Daarnaast zijn er zonnepanelen en warmtepompen geïnstalleerd en ligt er op het dak watervasthoudend en isolerend groen. Alain Laaper, manager Bouwzaken Koning Willem I College is om meerdere redenen trots op dit energieneutrale onderwijsgebouw: “We leiden niet alleen op voor een beroep, maar ook om bij te dragen aan de maatschappij.” LEERLINGPROOF De circulaire ambitie van het college was één van de redenen dat Gispen de opdracht via een aanbesteding gegund kreeg. Rob Stöver, accountmanager bij Gispen: “In het onderwijs gelden voor het meubilair

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

eigenschappen als ‘degelijk’ en ‘slijtvast’. De afschrijving van schoolmeubilair is zo’n vijftien tot twintig jaar, dat betekent dat alles in de onderwijsruimten van zeer hoge kwaliteit moet zijn en tegen een stootje moet kunnen. Ik vind het mooi dat het Koning Willem I College naast de eis ‘leerlingproof’ ook oog heeft voor circulariteit. Dat is bijzonder in deze branche.” CIRCULARITEIT IN AANBESTEDING Gispen heeft de duurzaamheidsambitie van het college gewaardeerd door de garantie op het geleverde meubilair te verlengen van de gebruikelijke tien naar vijftien jaar. Rob: “Als Gispen werken we toe naar 100% circulair in 2025. Voor steeds meer opdracht gevers is duurzaamheid onderdeel van hun strategische beleid. Ik daag mijn onderwijsklanten graag uit om circulariteit in hun aanbesteding mee te nemen. We kunnen duurzaamheid op veel manieren invullen, bijvoorbeeld door gebruikte onderdelen of textiel te verwerken in nieuw meubilair, door gebruikt meubilair opnieuw in te zetten met ons label Revived of met Furniture as a Service. Met deze leaseconstructie bieden we meubilair een heel lang leven. Gispen denkt en werkt graag mee om duurzaamheidsambities van onze klanten te realiseren. Sommigen denken ten

VISIE EN ONTWERP

onrechte dat duurzaamheid hogere kosten met zich meebrengt, maar dat is in veel gevallen zeker niet waar.” CREATIEF EN FLEXIBEL Circulariteit is op veel manieren mogelijk, waarbij creativiteit en flexibiliteit vaak uitkomst bieden. Dat laatste merkte het Koning Willem I College. Alain: “Het prettige van samenwerken met Gispen is dat er een goed team klaar staat, dat meedenkt, bijvoorbeeld hoe je ondanks tegenvallers toch deadlines kunt halen. Het samenspel tussen Gispen en zusterbedrijf Presikhaaf Schoolmeubelen is daar een mooi voorbeeld van. In de werkplaats en ook op onze school hebben zij hard gewerkt om alle meubelen te assembleren, om toch nog alles op tijd voor elkaar te krijgen.” PROEFOPSTELLING Om zeker te weten dat het Koning Willem I College een goede keuze maakte, is er op de school een proefopstelling met verschillend meubilair gemaakt. Het college koos voor Gispen computertafels en Gispen lessets, NOMI stoelen en IC tafels. Vaak levert Gispen ook maatwerk, maar dat heeft het Koning Willem I College zeer bijzonder ingevuld. Het maatwerk is ontworpen door net afgestudeerde studenten van de opleiding Meubeldesign. Zo heeft afgestudeerde Anissa Jans in de open onderwijsruimtes houten ‘huisjes’ gemaakt waar studenten en docenten in rust kunnen overleggen of samenwerken. Heel sterk dat onderwijsinstellingen hun leerlingen écht betrekken bij de ontwikkeling en invulling van hún leeromgeving.

“Het is prettig samenwerken met Gispen. De lijnen zijn kort en er werd enorm snel en adequaat geschakeld om alles goed en op tijd voor elkaar te krijgen” Alain Laaper, manager Bouwzaken Koning Willem I College

SOCIAL RETURN Duurzaam onderwijs met aandacht voor maatschappelijke ontwikkeling vindt niet alleen plaats op het college. Ook bij de assemblage van meubilair houdt Gispen rekening met social return on investment. Rob: “Presikhaaf Schoolmeubelen werkt met technische medewerkers met een afstand tot de arbeidsmarkt. We zetten hen op reguliere basis al in, maar in dit project zijn we heel nauw opgetrokken.” Door een brand bij een stoelenfabrikant kwam levering voor het nieuwe schooljaar in gevaar. Alain: “Ter plekke zijn op ons college de losse kuipen en gasveren geassembleerd en vervolgens afgemonteerd door een team van Gispen.” HOE BEVALT HET? Opdrachtgever Alain: “Je ziet zowel leerlingen als docenten optimaal gebruik maken van het gebouw, de ruimtes en het meubilair. Het was een omvangrijk en intens project. Het is dan prettig samenwerken met een partij als Gispen. De lijnen zijn kort en er werd enorm snel en adequaat geschakeld om alles goed en op tijd voor elkaar te krijgen. Dat was niet makkelijk, omdat naast de brand, Gispen door de pandemie ook met leveringsproblemen en grondstofschaarste kampte. Fantastisch hoe ze alle zeilen h ebben bijgezet. Op de eerste schooldag kon iedereen zitten op een goede stoel en aan een prettig bureau in een inspirerende leeromgeving.” Kijk voor meer informatie op www.gispen.com.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Isabel Nabuurs

Een circulaire en groene gevel voor Mundus Doordat de constructie achter de gevelbeplating van het Mundus College in Amsterdam begon te rotten, kwamen enkele panelen los. In combinatie met het delamineren van de gevelbeplating was de conclusie dat groot onderhoud dringend nodig was. Een traditionele oplossing lag voor de hand, maar de opdrachtgever Esprit Scholen koos drie partijen voor een circulaire gevelrenovatie.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

BOUW EN INRICHTING

e missie van Esprit Scholen is om jonge mensen voor te bereiden op vervolg onderwijs en een volwaardige deelname aan de samenleving. Daar hoort ook een duurzame leeromgeving bij. Toen dan ook bleek dat de gevel van het Mundus College aan de Burgemeester Hogguerstraat gerenoveerd moest worden, koos de opdrachtgever voor een circulaire en natuur inclusieve oplossing. Die keuze bepaalde de uitvraag en vervolgens de selectie van partijen, waarin BOAadvies, Brique Architecten en aan nemer Salverda Bouw samen zijn opgetrokken om een bijzonder circulair en natuurinclusief resultaat te halen. Projectleider René van der Willigen van BOAadvies: “Het was voor ons geen standaard klus, maar ook een project, waarin we zelf veel geleerd hebben. Om gebruik te kunnen maken van de kennis uit de markt, is het project op basis van een Definitief Ontwerp aanbesteed en is er samen met de aannemer naar een uitvoeringsovereenkomst gewerkt. Dat vraagt iets van de samenwerking in bouwteamverband. Met Brique Architecten hebben we gekeken naar de vraag wat een circulaire gevelrenovatie inhoudt. We kwamen in ieder geval uit op het reduceren van CO2, waarbij nieuwe productieprocessen en afval werden vermeden. Wat betekent dat vervolgens voor een gevelrenovatie? Uit onderzoek bleek dat we de bestaande gevelplaat konden hergebruiken. Door het bewerken van de gevelbeplating hebben we de kern van het materiaal kunnen hergebruiken en vervolgens voorzien van een beschermende folie in 3 verschillende kleuren en in een potdeksel patroon terug gebracht.”

RIJKE GROENE GEVEL “Tijdens het proces bleek dat we veel dingen tot in detail moesten uitzoeken omdat er op de markt nog weinig kennis en ervaring is met het zo circulair mogelijk uitvoeren van onderhouds- en renovatiewerkzaamheden”, legt René uit; “een heel leerzaam proces waarbij we met een oplossing zijn gekomen die substantieel bijdraagt aan hergebruik

“Al ruim voordat de bouw begon is de gevel al gekweekt in de kas en was daar te bezoeken door de toekomstige eigenaar” van materialen.” Graham Kolk van Brique Architecten: “Circulair is inmiddels al net zo’n containerbegrip als duurzaam. Het kan in de praktijk verschillende dingen betekenen. In het geval van een gevel kan er gekozen zijn voor een materiaal dat is hergebruikt door de producent, dus nieuwe platen van een circulair materiaal. Het kan ook betekenen dat de gevel beplating demontabel is bevestigd, zodat hij aan het einde van de levensduur van het gebouw hergebruikt kan worden. Maar dan wordt nog steeds veel energie verbruikt, CO2 uitgestoten en afval geproduceerd en in het geval van het Mundus College, zouden

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

gebruiken. Het technisch verbeteren en verduurzamen van het gebouw had de prioriteit, maar we hebben ook aandacht besteed aan de uitstraling van het gebouw en daarmee van de school. De gevel heeft dezelfde horizontale verdeling als de oude gevel, maar door de kleuren en het reliëf is de gevel ‘speelser’ en heeft hij een beter passende uitstraling. De nieuwe meer uitgesproken kaders rondom de k ozijnen zorgen voor een meer gevarieerd beeld. Door de panelen te potdekselen is het aantal kopse kanten dat in weer en wind staat gehalveerd én krijgt de gevel een levendigere uitstraling, die beter past bij het karakter van de school en daarnaast geven de kaders de bestaande houten kozijnen een betere bescherming tegen de weersinvloeden.”

CO2

alle bestaande gevelpanelen naar de stort gaan. Wij kozen daarom voor de 100% circulaire oplossing; het hergebruiken van de bestaande gevelpanelen. Deze keuze is niet zonder risico, ook omdat we moesten bedenken hoe we een herhaling van de huidige problemen zouden voorkomen. Uiteindelijk hebben we na uitgebreid onderzoek en een laboratoriumtest ervoor gekozen de plaat te beschermen met een gekleurde coating, vergelijkbaar met een soort folie. Deze beschermt de plaat en geeft de plaat een heel nieuw uiterlijk. We hebben de platen in kleinere stukken laten zagen, om ze gepotdekseld te kunnen

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

MEER UITSTRALING Senior Projectleider Gerwin Port van Salverda Bouw: “Esprit wilde de gevelplaten hergebruiken en dat wilden we zo circulair mogelijk organiseren. Om te voorkomen dat we elke dag vanuit het oosten van het land naar het Mundus College moesten rijden, zijn alle platen naar de fabriek gebracht. Daar konden we onder de beste omstandigheden werken en dat deden we met een bedrijf dat de schroefgaten en rotte kanten heeft verwijderd, de platen op maat heeft gezaagd en een nieuwe folie heeft aangebracht met een garantie van minimaal twaalf jaar. De bestaande b eschadigde gevelbeplating is verwijderd, opnieuw gezaagd en gecoat en vervolgens terug aangebracht op het gebouw. De achterconstructie en bouwkundige waterkerende folies achter de plaat moesten worden vervangen, omdat deze vergaan waren. Het vervangen hiervan bood de mogelijkheid om een extra laag isolatie aan te brengen, waardoor de t hermische isolatie verbeterd is. De bestaande houten kozijnen in de gevel staken een beetje uit, met als gevolg ‘inwatering’ waardoor ze in een slechte staat waren. Door ze te schuren, opnieuw te lakken en te voorzien van een waterhol konden ze behouden blijven. Om in de toekomst het ‘inwateren’ te voorkomen en zonwering te kunnen integreren in de gevel, hebben we de detaillering verbeterd door lijsten van goudkleurig aluminium zetwerk toe te

BOUW EN INRICHTING

PROJECTINFORMATIE Project Circulaire renovatie Mundus College

Suzanne Ellis en René van der Willigen

Amsterdam Opdrachtgever Esprit Scholen Adviseur BOAadvies Architect Brique Architecten Aannemer Salverda Bouw Omvang 1.500 m2 Stichtingskosten € 1.700.000,- incl. btw Ingebruikname September 2021

voegen. De HSB-wanden zijn voorzien van extra hout voor een betere isolatie. De bestaande hardhouten kozijnen van de hoogbouw zijn zorgvuldig helemaal kaalgeschuurd, gerepareerd waar nodig en opnieuw geschilderd. Een enorme klus, die door slechts één schilder is voltooid! Het hergebruikte achterhout voor de gevelpanelen komt uit een gesloopt gebouw in Zaandam. De goudkleurige kaders rondom de kozijnen zijn exact op maat aangeleverd en zorgvuldig geplaatst. Ter verduurzaming heeft het gebouw een biobased houtwol-naisolatie gekregen. Omdat houtwol niet op 1.500 graden verwarmd hoeft te worden, kwam er bij de productie veel minder CO2 vrij. Omdat er niet genoeg platen voor de hele school waren is de laagbouw voorzien van duurzaam geproduceerde nieuwe platen. Een deel van het gebouw van het Mundus College heeft een rijke wintergroene gevel gekregen. In overleg met de stadecoloog is ook gekeken naar de biodiversiteit in de omgeving. Al ruim voordat de bouw begon is de gevel al gekweekt in de kas en was daar te bezoeken door de toekomstige eigenaar! Zo hebben we ook ruim voor de start van de bouw in de werkplaats een proef gedaan met het ‘wrappen’ van één gevelplaat om het resultaat te beoordelen.”

NATUUR INCLUSIEF “We hebben een groene gevel gerealiseerd, door aan de gevel panelen met diverse soorten planten erin te bevestigen”, legt Graham verder uit. “Op de begane grond zijn planten in de volle grond geplaatst die gaan zorgen voor de natuurlijke begroeiing van de gevel. Bij een ander deel van de gevel wordt een groen systeem aangebracht op de gevel waarin planten geplaatst kunnen worden. De beplanting van de groene gevel wordt onderdeel van het leefgebied van insecten en vlinders. Het Mundus College ligt namelijk vlak bij de Sloterplas waar zich veel insecten bevinden. Zo sluit de school mooi aan bij de vergroening in de wijk. Een g roene gevel zorgt daarnaast ook voor reductie in de z ogenaamde ‘hittestress’ in stedelijke gebieden met veel verhard oppervlak, zoals in dit deel van Nieuw West. De volledig hergebruikte gevelplaten van het Mundus College zijn inmiddels allemaal aangebracht. Het r esultaat is een strak afgewerkte gevel in een levendig kleurenpallet.” Kijk voor meer informatie op www.brique-architecten.nl, www.salverda.nl en www.boa-advies.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

ADV

HET INSPIRATIEBOEK

SAMEN WERKEN AAN DE LEEROMGEVING VAN MORGEN 2010-2025 → 90 rijk gedocumenteerde projecten uit het mbo-hbo-wo → Een must voor iedereen die onderwijs, architectuur en het publieke domein een warm hart toedraagt → Een representatief beeld van actuele ontwikkelingen binnen de scholenbouw → De zoektocht tussen de fysieke ontmoeting en vormen van hybride onderwijs 48

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

→ Prachtige voorbeelden van innovatieve leer- en werkomgevingen → De laatste stand van zaken rond duurzaam en circulair bouwen → Meer dan 40 voorbeelden van transformaties van bestaande gebouwen → Vol met facts and figures, trends, analyses en nieuwe inzichten

ADV

NIEUW H E T T WE E D INSPIR ATIE E B O E K: OVER M B O -H B O -WO

BESTEL NU! Het Inspiratieboek mbo-hbo-wo is nu te bestellen via tenbrinkuitgevers.nl/samenwerken-aan-de-leeromgeving-van-morgen Meer info op schooldomein.nl

Comité van aanbeveling: Ronald Beckers, manager onderzoek en educatie HAN, Mirjam Bult, vml lid CvB TU Twente, Marij Veugelers, vml voorzitter SURF Community Learning Spaces, Alexandra den Heijer, professor Real Estate TU Delft, Frank de Jong, professor Open University Heerlen and Aeres University of Applied Sciences Wageningen, Wim Pullen vml directeur Center For People and Buildings SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Fotografie: Ruben Visser Fotografie Dalby: Anette Roien og Niels Rosenvold

ANTIBACTERIEEL, SCHIMMELWEREND, HYPOALLERGEEN EN ZONDER WEEKMAKERS

Marmoleum zorgt voor supergezond binnenklimaat

Dalby: Marmoleum Fresco

Marmoleum van Forbo Flooring is niet alleen een van de duurzaamste vloeren ter wereld, gemaakt van puur natuurlijke en hernieuwbare grondstoffen, maar ook een van de gezondste. Kort gezegd, draagt de vloer bij aan een veilig, schoon, verantwoord en hygiënisch binnenklimaat.

armoleum is van nature antibacterieel en schimmelwerend. Dat komt onder andere door de hars die gebruikt wordt bij de productie. Met hars beschermt een boom zich tegen bacteriële binnendringers als hij beschadigd raakt. Een soortgelijk effect heeft hars op een Marmoleum-vloer. Dit - haar

SCHOOLDOMEIN

UK ALLERGY SEAL OF APPROVAL Het product is bovendien hypoallergeen. Dat betekent dat Marmoleum geen allergische reacties kan veroorzaken. Vanwege deze eigenschap kreeg Marmoleum het ‘UK Allergy Seal of Approval’ van de gerenommeerde British Allergy Foundation. Hiermee is de vloer veilig voor bijvoorbeeld kinderen met astma, maar ook voor mensen met andere allergische aandoeningen. Dit komt onder andere omdat Marmoleum een vlakke vloer is zonder groeven of oneffenheden, waarin vuil zich makkelijk kan verstoppen. Hierdoor is Marmoleum ook heel eenvoudig schoon te houden. Wanneer de vloer wordt gereinigd met verantwoorde, biologische schoonmaakmiddelen belast je het milieu ook niet. GEEN TOT BIJNA GEEN EMISSIE Marmoleum kent verder geen tot bijna geen emissie van vluchtige organische stoffen (VOS). Er komen dus geen tot heel weinig microdeeltjes vrij na installatie,

Marmoleum Striato 5217/5215

natuurlijke bacteriologische eigenschap - is een van de redenen waarom Marmoleum heel veel in ziekenhuizen en scholen wordt toegepast.

februari 2022

BELEVING EN BEHEER

Environmental Product Declaration Om de milieuvriendelijkheid van haar producten te b ewijzen, heeft Forbo voor al haar vloeren een Environmental Product Declaration (EPD) opgesteld. Deze verklaring - transparant en door een onafhankelijke partij geverifieerd - kijkt naar het hele proces van grondstof tot afval, zoals de milieu-impact van het verwerven & delven van grondstoffen, energieverbruik & efficiëntie, het gehalte aan materialen & chemische stoffen, emissies naar lucht, bodem & water en afvalproductie. Marmoleum Splash 3432

ook wel fijnstof genoemd. Marmoleum voldoet ruim aan alle gezondheids- en veiligheidsnormen van de Europese Unie (EN 14041, REACH). De vloeren zijn bovendien WELL gecertificeerd. WELL is een certificaat voor gezonde en welzijn bevorderende gebouwen. Misschien goed nog te melden dat Marmoleum antistatisch is omdat het een natuurlijk product betreft, in tegenstelling tot vloeren die van plastic zijn gemaakt. Marmoleum bevat voorts geen weekmakers, waarvan sommige - mogelijke schade lijke varianten voor de gezondheid - nog steeds in goedkope vinylvloeren uit het buitenland worden gebruikt. KLIMAATBIJDRAGE/CIRCULAIR Een Marmoleum-vloer draagt daarnaast een steentje bij aan een gezondere wereld. Zo wordt Marmoleum CO2-negatief geproduceerd. De natuurlijke gewassen, planten en bomen, die gebruikt worden voor het

“Marmoleum is van nature antibacterieel en schimmelwerend. Dat komt onder andere door de hars die gebruikt wordt bij de productie”

Marmoleum Cocoa 3584

maken van de vloer, nemen tijdens hun levensduur (middels het proces van fotosynthese) namelijk meer CO2 op dan nodig is voor de productie. Marmoleum wordt gemaakt van natuurlijke materialen zoals jute, vlas, hars, houtmeel en kalksteen. Daarvan is 72 procent snel herwinbaar en 43 procent gerecyclede content. Na een levensduur van zo’n dertig jaar kan Marmoleum eenvoudig worden vermalen en hergebruikt. Zelfs bij verbranding, levert het een hogere calorische waarde op en meer thermische energie dan de energie die tijdens de productie wordt verbruikt. Zo sluit de kringloop zich volledig. Daarnaast neemt Forbo Flooring oude en afvalvloeren terug in haar streven Marmoleum volledig circulair te maken. Marmoleum Concrete 3707

Scan de QRCode voor meer informatie.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Tekst Sibo Arbeek

EEN GEZOND BINNENKLIMAAT VOOR DE THERMIEK

28 decentrale units zorgen voor een fijne leeromgeving De Thermiek in Leiden biedt (voortgezet) speciaal onderwijs aan leerlingen met een lichamelijke of meervoudige beperking, langdurig zieke leerlingen of leerlingen met een niet aangeboren hersenletsel. Het binnenklimaat was een aandachtspunt, maar werd met decentrale ventilatie-units sterk verbeterd.

“W

e zijn hard bezig om Suvis aanvragen te verwerken”, opent projectadviseur Phillip Spencer Davies van Airmaster. “Het is zeker drukker dan voor corona, maar dat wil niet zeggen dat trajecten sneller gaan. Binnen de Suvisregeling draagt het rijk 30% van de kosten bij en het schoolbestuur al dan niet samen met de gemeente de overige 70%. Dat geld is er niet altijd en de bureaucratische trajecten helpen ook niet altijd even goed. Een Suvis aanvraag kost gemiddeld acht weken, maar dan begint het pas. Ik heb de indruk dat binnenklimaat in het

buitenland voortvarender wordt opgepakt. Dat terwijl uit verschillende onderzoeken is gebleken dat aerosolen, of minuscule luchtdeeltjes die in de lucht blijven hangen, een grote rol spelen bij de verspreiding van het coronavirus. Zeker in kleine, of druk bezette lokalen zoals klaslokalen gaat het aantal besmettingen snel omhoog als deze onvoldoende of niet geventileerd worden. Wat telt is voldoende frisse lucht van buiten naar binnen brengen. De ventilatie in scholen en kantoorgebouwen moet gewoon goed zijn. Ook in de bouwketen zelf kan men er nog actiever op zitten. Het fenomeen decentraal ventileren voor de utiliteit is niet bij elke architect en bouwer bekend. Het voordeel van decentrale units is dat je niet de hele school in één keer hoeft aan te pakken; binnen anderhalve dag kun je al een lokaal geventileerd hebben. Een centraal systeem heeft zeker ook zijn voordelen, maar je moet alle kanalen aanbrengen en veel extra werkzaamheden uitvoeren. Bij decentraal ventileren hoef je alleen maar twee sparingen aan te brengen en dan kun je ventileren. De decentrale systemen van Airmaster voldoen overigens aan de Frisse Scholen Klasse B.” MUFFE KLASLOKALEN DOOR SLECHTE VENTILATIE Phillip: “De vraag van De Thermiek was om het binnenklimaat te verbeteren. Het bestuur heeft adviesbureau Merosch benaderd en zo zijn wij als Airmaster binnen gehaald. Wij werken onder meer samen in het project Gezonde School Amsterdam. Wij hebben vervolgens geadviseerd wat bouwkundig mogelijk was, berekenden de ventilatie-units en maakten daar maattekeningen van. Ook geven we aan of je beter via de gevel of het dak kunt werken en welk formaat toestel het beste bij de vraag past.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

BELEVING EN BEHEER

“Op deze manier is er altijd voldoende frisse lucht om de ruimte gezond te houden en wordt energieverspilling door ‘over’ventilatie vermeden” Installatiebedrijf A. de Jong Groep uit Schiedam heeft vervolgens het werk uitgevoerd. Het is ook vanuit esthetisch oogpunt een mooie oplossing: de Airmaster Boomerain gevelroosters kun je in alle kleuren aanbrengen en vaak denkt de architect daarin ook mee. De schoolventilatie-units worden in de ruimte tegen het plafond geplaatst en vereisen geen complex luchtkanalennetwerk. De kappen plaatsen we bij voorkeur midden op het dak, zodat ze niet te veel opvallen. Het gebouw van De Thermiek was niet per se heel oud, maar wel gefaseerd uit gebreid. Vooral de ventilatie in de klaslokalen was slecht en er hing vaak een muffe lucht. De gevolgen waren klachten zoals hoofdpijn, vermoeidheid en een slechte concentratie, omdat er al snel te veel CO2 in het lokaal was. Dan werd er een raam of deur open gezet en kwam er kou en geluid binnen. De uitdaging was hier dat het om kinderen met vaak een meervoudige beperking gaat; als je daar het raam open zet en buiten komt een vrachtwagen langs dan leidt dat te veel af. Voorwaarde was dan ook dat deze leerlingen zo min mogelijk gestoord mochten worden en dat betekent dat het werk vooral in de vakanties moest worden uitgevoerd.” MONITORING VAN CO 2 GEHALTE EN ENERGIEVERBRUIK De school werkt met kleinere klassen met maximaal 14 leerlingen, een leerkracht en een klasseassistent. We hebben elk lokaal specifiek bekeken en een oplossing op maat bedacht. Ons advies was hier

om 28 decentrale AM 500 units te plaatsen. Met deze wat kleinere toestellen kun je in deze situatie prima ventileren. Soms zijn we door het dak gegaan en soms via de gevel. De school wenste graag gebruik te maken van de Suvisregeling. Dat maakt dat de verplichting om het CO2 niveau en het energie verbruik te registreren onderdeel van de uitvraag werd. Daarvoor hebben we onze Airlinq Online regeling: dat is een webbased platform waarmee je zowel het CO2 gehalte als het energieverbruik per ruimte kan monitoren. VENTILATIE OP MAAT Het systeem draait sinds de zomer en de school is tevreden. Het is een volledig automatisch w erkend systeem dat het luchtvolume aanpast aan het aantal aanwezige personen. Er wordt dus ‘op maat’ geventileerd. Zijn er meer mensen in het lokaal dan stijgt de CO2 waarde en wordt er meer geventileerd. Bij minder mensen is het systeem ook minder actief. Dat betekent dat de leerkrachten zich kunnen concentreren op het lesgeven. Op deze manier is er altijd voldoende frisse lucht om de ruimte gezond te houden en wordt e nergieverspilling door ‘over’ventilatie vermeden. Airmaster ontwikkelt meer dan 30 jaar decentrale ventilatieunits met warmteterugwinning die voornamelijk toegepast worden in scholen en kinderdagverblijven. Kijk voor meer informatie op www.airmaster-bv.nl.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Tekst Sibo Arbeek

GESLAAGDE RENOVATIE OSCAR ROMEROSCHOOL

Flexibel onderwijs voor competente rebel Het gebouw aan de Isaac Hubertstraat in Rotterdam werd in 1985 als multifunctionele accommodatie neergezet, met naast de school ook een buurthuis. Inmiddels werken partijen vanuit inhoud met elkaar samen en leidt de geslaagde renovatie tot een contextrijke leeromgeving. De flexibele wanden helpen daarbij.

“Ha! Voor iedereen die zei dat ik niet kon rekenen heb ik vier woorden: Look at me now!”

SCHOOLDOMEIN

eter Koedood is de enthousiaste directeur van de Oscar Romeroschool, die recent prachtig gerenoveerd werd. Reden dus voor Schooldomein om samen met directeur Martijn de Wolf van BREEDVELD een kijkje te nemen. Wat gelijk opvalt in de lichte entree is de tekst aan de wand: “Ha! Voor iedereen die zei dat ik niet kon rekenen heb ik vier woorden: Look at me now!” Verder in de school staat de tekst “Meerdere wegen leiden naar dromen”. “Daarom hebben we het hier ook niet over leerlingen, maar over kinderen. Het gaat om zoveel meer dan alleen maar onderwijs geven. Je wilt kinderen die eigen keuzes durven maken, vertrouwen in zichzelf hebben en van fouten leren. Ik zeg wel eens dat we ze opleiden tot competente rebellen. Daarom ben ik ook blij met de lokalen die ook een buitendeur hebben, zodat ze makkelijk buiten kunnen spelen. We hebben ook een moestuin en een grote tuin waarin ze met materialen kunnen spelen en waar binnenkort een

februari 2022

BELEVING EN BEHEER WAT EN HOE De belangrijkste vraag bij zo’n renovatie is wat je met een gebouw wilt. De hoe-vraag komt later. Het was een zoektocht tussen esthetische en functionele keuzen, waarbij de aannemer gelukkig veel praktisch inzicht had. De meest bepalende keuze was om de centrale ontmoetingsruimte naar beneden te halen. Daar vind je nu het centrale hart, waar iedereen elkaar ontmoet. Verder hebben we grote en lichte ruimten gemaakt, waarbij de gangen ook meedoen. We hebben bewust gekozen voor veel losse elementen, zodat leerkrachten die kunnen blijven veranderen en de verwondering een kans krijgt. Aan de andere kant hebben we juist aan de wand kasten met laden laten maken, waarin de jassen en tassen netjes opgeborgen kunnen worden. Over het algemeen is de kleurstelling neutraal, maar licht, omdat de kinderen voldoende kleur aanbrengen. Aan het centrale plein met bar grenzen de balie, de grote speel- annex beweegzaal met een interactieve LÜ –speelwand, de peuterspeelzalen en de kleuterafdeling. Boven heb je de bibliotheek, de algemene ruimten en de lokalen voor de bovenbouw.

PROJECTINFORMATIE Project Renovatie Oscar Romeroschool Rotterdam Opdrachtgever Rotterdamse Vereniging voor Katholiek

boomhut gebouwd wordt. Binnen in het gebouw merk ik overigens dat er weer behoefte aan meer rust in de lokalen zelf ontstaat en ik voorspel dat de hausse van white boards ook weer minder wordt.”

Onderwijs RVKO Flexibele wanden BREEDVELD Aannemer Eekhout Bouw Architect Linea Architecten Bouwfysica MoBius Consult Omvang 2.240 m² Ingebruikname September 2019

De Oscar Romeroschool bestaat uit twee bouwlagen en heeft een BVO van 2.240 m2. Peter: “We hebben 195 leerlingen en deze school is een afspiegeling van de wijk Crooswijk; ruim 90% van onze kinderen wonen op hetzelfde postcodenummer als de school. Deze school stond in de Top 50 van aan te pakken scholen in Rotterdam. Er was zelfs even sprake van nieuwbouw, maar ik wilde graag renoveren en daardoor de overmaat gebruiken. Het gebouw uit de jaren 80 voldeed wat betreft binnenklimaat, akoestiek en indeling niet meer aan de eisen van de huidige tijd. De installaties zijn opgewaardeerd in het kader van de ambitie ‘frisse scholen’. De indeling en inrichting maakt een bredere variëteit aan les-vormen mogelijk; individueel en in groepen van verschillende omvang. De centrale ruimten vormen het bindend element. Om de identiteit en herkenbaarheid te versterken kreeg de school een eigen entree; los van het aangrenzende buurtcentrum. We hebben hier ook een logopedist, speltherapeuten en de school grenst aan het buurthuis, van waaruit de BSO-kinderen via een deur binnen komen.

SCHUIFWANDEN VAN BREEDVELD “We hebben in 2019 gekozen voor de toepassing van acht schuifwanden van BREEDVELD mobiele wandsystemen en daar wordt tot op de dag van vandaag met veel plezier gebruik van gemaakt. De in een cirkel aan het leerplein gesitueerde klaslokalen zijn door middel van grote schuifwanden twee aan twee met elkaar verbonden. Het maakt coöperatief en vooral ook anders leren gemakkelijker dan ooit. Maar we hebben de leeftijdsgroepen niet strikt gescheiden, want ik vind dat kinderen van elkaar kunnen leren en elkaar helpen. Zo grenst het lokaal van groep 3 aan het lokaal van groep 8, waarbij tussen de ruimten een flexibele wand van BREEDVELD is geplaatst. Die kan al naar gelang het moment van de dag of de activiteit open staan of gesloten worden. Leerkrachten openen de wanden wanneer het koppelen van groepen gewenst is. Ze schuiven de wand open, formuleren de opdracht en laten de groepen samen werken. Het gebeurt regelmatig dat een niet bezet lokaal tijdelijk gebruikt wordt door een deel van de naastgelegen groep, bijvoorbeeld voor projectmatig werken.” Martijn knikt: “Het is geweldig om te zien dat onze flexibele schuifwanden zo bijdragen aan een innovatieve manier van onderwijs geven. Leuk om te horen dat men zo tevreden is over de gebruiksvriendelijkheid en de zeer goed geluidsisolerende waarden!” Kijk voor meer informatie op www.breedveld.com.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Studio Beeldwerken

NIEUWBOUW DE GLASHORST SCHERPENZEEL

Het kind centraal CBS De Glashorst is een gezonde school waarin veel daglicht doordringt. Een school die is ontworpen op de schaal van het kind, met treinzitjes in geborgen nisjes, lage doorkijkjes, verstopplekjes in de gevel en een speelplein in de zon.

chooldomein sprak met adjunct-directeur Henk Jan Ebbers en voormalig directeur Jan Bos van de Glashorst. Verder waren namens Interface Lieke Willems en Ferdy Thoonen en vanuit De Zwarte Hond architect Thomas Drenth aanwezig. Jan Bos over de aanleiding: “Op deze plek stond ons vorige gebouw uit de jaren 60. We waren er gek op, maar het gebouw had veel onderhoud nodig, met een riolering en een dak die vervangen moesten worden en een éénpijps verwarming die lekte. In afstemming met de gemeente kwamen we in aanmerking voor nieuwbouw. De gemeente had een locatie aan de rotonde bij de sporthal in gedachten, maar wij wilden deze locatie houden. Het is cultuurhistorisch bepaald, omdat deze grond begin vorige eeuw beschikbaar werd gesteld voor christelijk onderwijs. Daarnaast

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

heet hij niet voor niets de Glashorst. Omdat hij aan de Glashorst ligt.” “Bovendien wilden we niet aan de rondweg liggen, met optrekkend verkeer”, vult Henk Jan aan, “een school zorgt voor de vitaliteit in de wijk. En dit mooie gebouw zorgt ervoor dat de huizen meer waard zijn geworden.” GEBOUW MET EEN SMOEL Het bestuur VPCO stimuleerde de directie om vooral te dromen. Jan: “Het moest een school met een smoel worden. Iedereen was betrokken en voor ons was het net alsof we ons eigen huis zouden bouwen. Ik had toevallig de St. Michaelschool met architectuur van De Zwarte Hond gezien. Dat gebouw inspireerde me en ik vroeg het bestuur om De Zwarte Hond ook voor de selectie uit te nodigen. Na meerdere presentaties aan een breed opgezette commissie werd dat bureau

BELEVING EN BEHEER

“Iedereen was betrokken en voor ons was het net alsof we ons eigen huis zouden bouwen”

unaniem gekozen. We hadden wel een aantal wensen voor het ontwerp. We zijn kindgericht, waarbij het sociale aspect binnen een school eigenlijk belangrijker is dan het leren. Een vertrouwde en fijne omgeving levert de basis voor prestaties. We wilden ook grote klassen met voldoende ruimte voor de kinderen. Wie ooit bedacht heeft om 30 kinderen in klassen van 50 m² te stoppen zou zich voor de rechter moeten verantwoorden. Op basis van de prognose rekende de gemeente met 10 lokalen, maar wij wisten dat we verder zouden groeien. Daarom heeft ons bestuur uit eigen middelen een 11e lokaal voorgefinancierd. Inmiddels zijn we gegroeid en betaalt de gemeente ons dat bedrag terug.” LICHT, VROLIJK EN RUIMTELIJK “Het is een lichte, vrolijke en ruimtelijke school geworden, hoewel het tegelijk een compact gebouw is”, vertelt Jan verder. “Ontmoeten staat centraal en dat komt terug op het plein, op de leerpleinen en buitenplekken op de etage en in de personeelskamer. Omdat we grote lokalen wilden is er weinig ruimte voor extra activiteiten. De logopedist gebruikt de personeelskamer en als het nodig is kunnen we die ook als onderwijsruimte gebruiken.” Thomas knikt: “Door de ronding aan de voorzijde van het gebouw hebben we het extra geprofileerd en de uitstraling van een luxe villa gegeven. Door het gebouw achter op de kavel te plaatsen en het schoolplein aan de voorkant, in contact met de wijk, ontstaat buitenruimte die bijdraagt aan de levendigheid in het dorp. We hebben met een platte bruinrode baksteen (Vande Moortel) gewerkt, zonder stootvoegen, waardoor er lange linten ontstaan. Dat levert een prachtig spel van lange lijnen op. Op verschillende plekken

vlnr Lieke Willems, Jan Bos, Ferdy Thoonen, Henk Jan Ebbers

hebben we glaswanden en lichtkoepels geplaatst, zodat het daglicht diep het gebouw in valt. Mooi zijn ook de inkepingen op de verdieping, die twee mooie buitenterrassen hebben opgeleverd. Het is zeker geen gangenschool en dat kon ook niet met de beschik bare meters. D aarom hebben we het zo geordend dat je steeds via een korte verbinding in de centrale hal komt. Ook daar vind je verschillende plekjes waar kinderen k unnen zitten. Het iets verdiepte speellokaal is met een schuifwand te openen, waardoor een groot podium ontstaat.” Henk Jan knikt: “Onze onderwijskundige visie en het gebouw sluiten naadloos op elkaar aan. Het is een lokalenschool, maar er wordt op allerlei plekken gewerkt, ook aan de tafels tussen de lokalen. Het mooie is dat ook wanneer de kinderen door de hele school zitten het toch rustig blijft.”

SCHOOLDOMEIN

Thomas Drenth

februari 2022

HUISELIJK GEVOEL “Op het gebied van de inrichting hadden we ook genoeg wensen”, vertelt Jan, “zo wilden wij bijvoorbeeld lambrisering in de school en geen witte gestucte muren. Wij wilden ook dat de ramen gewoon open konden. Verder wilden we per se tapijttegels op de vloer, omdat dat bijdraagt aan een rustige sfeer in de klas, akoestisch goed werkt en ook gewoon mooi is. We kennen Interface natuurlijk al jaren, omdat het kantoor en de fabriek hier in Scherpenzeel staan. We hebben Ferdy met de architecten Bart van Kampen en Thomas in contact gebracht en die beide disciplines zijn samen aan de slag gegaan. Dat

om snel op eventuele vervuiling of beschadigingen in te kunnen spelen. Mensen zitten hier graag, omdat het zo h uiselijk voelt. De trappen zouden eerst beton blijven, maar dat paste absoluut niet bij de uit straling. Daar hebben we in overleg voor norament trapvormen gekozen en dat staat ook weer mooi. En de vele lampen in de centrale hal zorgen helemaal voor dat huiselijke gevoel.”

heeft een bijzondere inrichting opgeleverd die bij de uitstraling van de school past.” Lieke is concept- designer van Interface: “De architect was in eerste instantie sceptisch over tapijttegels, maar we hebben ze bij ons uitgenodigd en ze waren verrast door de mogelijkheden en toepassingen. Tapijt levert een andere akoestische en gevoelswaarde op. Vanuit onze eigen portfolio heb ik een aantal producten voorgesteld, waar Thomas en Bart vervolgens mee aan de slag zijn gegaan.” Ferdy: “Op de verdieping is voor de zogenaamde World Woven tapijttegels gekozen en op de begane grond loose lay LVT met een akoestische backing. In de personeelsruimte liggen ook tapijttegels met aan de randen een bies in een andere vorm.” Henk Jan knikt: “Je ziet een tapijt, maar het zijn tapijttegels. Dat wilden we ook

niet dragend, om snel in te kunnen spelen op een andere onderwijsvisie. En natuurlijk hebben we het zo d uurzaam mogelijk gebouwd, met een dak vol zonnepanelen, een warmtepomp, veel natuurlijk daglicht en veel te openen ramen.” “We hebben ook bij de vloerinrichting gelet op duurzaamheid; de tapijttegels, LVT en norament trapvormen van Interface zijn gedurende hun hele levensloop CO2-neutraal. Door voor deze producten te kiezen werd er 11 ton CO2 bespaard tijdens de bouw van de school,” vult Lieke aan. Het slotwoord is voor Jan: “Wist je dat fijne gebouwen een belangrijke bijdrage leveren aan het welbevinden van mensen?”

FLEXIBEL EN DUURZAAM “Het gebouw houdt rekening met mogelijke uitbreidingen”, vertelt Jan, “eventueel kun je een terras uitbouwen tot een lokaal. Verder zijn de wanden

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw CBS De Glashorst Scherpenzeel Opdrachtgever VPCO De Viermaster Architect De Zwarte Hond Vloeren Interface en nora by Interface Aannemer Burgland Bouw Omvang 1521 m² Stichtingskosten € 2,3 miljoen excl. btw en losse inrichting Ingebruikname maart 2019

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Kijk voor meer informatie op www.interface.com en www.dezwartehond.nl.

Gun jezelf:

• Een maandelijkse dosis vakkennis • Inzicht in onderwijsonderzoek • En inspiratie.

Het laatste onderwijsonderzoek vertaald naar de klassenpraktijk

U ontvang:

Meer inzicht in gedrag en interesses van leerlingen

• 10 nummers van Didactief

Praktische tips & ideeën voor nóg betere lessen

• Toegang tot het online archief

Al meer dan 50 jaar ervaring in het onderwijs(onderzoek) ✔ Het laatste onderwijsonderzoek vertaald naar de klassenpraktijk

✔ Meer inzicht in gedrag en interesses van leerlingen ✔ Praktische tips & ideeën voor nóg betere lessen

www.didactiefonline.nl/aanbieding

U ontvangt: • 10 nummers van Didactief • toegang tot het online archief

✔Æ Al meer dan 50 jaar ervaring in het onderwijs(onderzoek) Vakliteratuur voor professionals in het onderwijs SCHOOLDOMEIN februari 2022

www.didactiefonline.nl/aanbieding

De etalage

Houten bankgebouw overtuigt jury én stemmers Het grotendeels van hout gemaakte hoofdkantoor van de Triodosbank in Driebergen is het beste houten gebouw van Nederland. Dat is zowel het oordeel van de vakjury als van het publiek. RAU Architects nam woensdag dus twee maal de Nationale Houtbouwprijs 2021 in ontvangst. Het bijzonder vormgegeven Triodos-gebouw in Driebergen, waar naast de vloeren en plafonds zelfs de trappenhuizen van hout gemaakt zijn, is volgens de jury een logische winnaar: “Het gebouw excelleert in constructie en vormgeving en heeft een heel eigen identiteit. Het gaat een positieve relatie aan met de omgeving. Het is flexibel, demontabel, remontabel en de gebruikte materialen zijn gedocumenteerd voor eventuele latere toepassingen. En er is veel hout toegepast, op een binnen het concept logische en efficiënte manier.” De award in de categorie Zakelijke houtbouw, waar ook het Triodos-gebouw onder valt, werd gewonnen door het Entreegebouw van het Koning Willem 1 College in Den Bosch, een ontwerp van

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

Nieuwe Architecten uit Utrecht. De mbo-school is nu veel zichtbaarder geworden met een vijf verdiepingen hoog gebouw waarvan de draag constructie helemaal van hout is. De jury: ‘Een gedurfde constructie... waarin de houtbouwconstructie voor een grote groep gebruikers ook belangrijke inspiratie en leerstof vormt.’ In de categorie Seriematige houtbouw ging de award naar basisschool Het Epos in Rotterdam. Een concept van SeARCH Architects en a annemer De Groot Vroomshoop. Deze geheel houten school van twee verdiepingen plus gymzaal is nadrukkelijk bedoeld als tijdelijk bouwwerk omdat binnenkort flinke groei wordt voorzien. Dan zal de school worden gedemonteerd en op een nieuwe plek worden herbouwd en uitgebreid. De school

is gemaakt van houten modules die aan elkaar gekoppeld worden en op elkaar gestapeld. De jury ‘... kiest hier voor bewezen kwaliteit in combinatie met kosten-efficiency, herhaalbaarheid, en tevens voor een gebouw dat een enorm positieve impact heeft op de omgeving waar het is neergezet, waarbij het zichtbaar zijn van hout meewerkt in het creëren van een prettige leeromgeving.’ Het publiek kon zijn stem uitbrengen en zo de Publieksprijs bepalen. Ook hier was het Triodos-gebouw veruit favoriet, gevolgd door Huis Canada en het houten flatgebouw Stories in Amsterdam Buiksloterham. De prijzen werden uitgereikt tijdens de Houtdag, een congres over houtbouw met nationale en internationale sprekers. De Houtdag en de Nationale Houtbouwprijs zijn een initiatief van het onafhankelijke vakblad Het Houtblad.

Column

Nieuw rekenmodel verduurzaming scholen Scholen die snel duidelijkheid willen over de beste manier om een budget voor verduurzamen te besteden kunnen vanaf nu het nieuwe rekenmodel Verduurzaming Scholen gebruiken van bbn. Het kost tien minuten en laat zien hoeveel het kost om een gebouw energiezuiniger te maken. Schoolbesturen kunnen in dit rekenmodel gegevens van hun eigen gebouwen invoeren en de gewenste maatregelen selecteren. Het gaat om maatregelen als het isoleren van de gebouwschil, verbeteren van de ventilatie, energieopwekking en energie- en waterbesparing. Het rekenmodel laat zien hoeveel het kost om een gebouw energiezuiniger te maken en wat de beste manier is om het beschikbare budget te besteden. Het rekenmodel is te vinden op de website van bbn adviseurs.

bbn adviseurs T +31 (0)88 226 74 00 E info@bbn.nl W bbn.nl

LEER ZE REKENEN Bewust en onbewust zijn we de hele dag bezig met rekenen. Rekenen is immers een van de belangrijkste basisvaardigheden, op school en in de samenleving. Leer ze Rekenen (uit de Didactief-reeks) ondersteunt leraren en schoolleiders uit het basisonderwijs bij het verzorgen van goed reken - en wiskundeonderwijs.

€19,95

MATERIAAL ALS DRAGER VAN HERINNERING Herinneringen van vroeger zijn in mijn geheugen vaak gekoppeld aan materialen, geuren en klanken. Van mijn oude basisschool herinner ik me hoge gangen, betegelde trappenhuizen en granieten vloeren. Dit gebouw werd al snel gesloopt en vervangen door een platte doos school met vloerbedekking, waaraan ik veel minder herinneringen heb. Bij het ontwerp van scholen gaat het vaak over de ruimtelijke opzet. De boeken van de wereldberoemde scholenarchitect Herman Hertzberger heten dan ook: De school als stad; Ruimte en leren; Ruimte maken, ruimte laten, etc. Centraal staat de beroemde amfitheatertrap. In zijn Apolloscholen is het een feest van plekjes: op de trap, onder de trap, in de vensterbank, in de zitkuil, in een nis. Het materiaalgebruik is minstens zo indrukwekkend. Er zijn zichtbare structuren van beton, wanden van betonsteen, stalen brugtrappen en glazen bouwstenen. Een feest voor herinneringen. De basisscholen van nu zijn ruimtelijke adepten van die van Herman. De centrale hal met Hertzbergertrap is ook hier het verbindende element. Er vandaan vertrekken gangen of ‘overloopruimtes’ waar niet alleen jassen opgehangen worden, maar waar ook kan worden geleerd of met een voorleesouder kan worden gelezen. Het lokaal heeft grote openslaande deuren. Het is een opzet die goed werkt. In materiaalgebruik valt er echter nog een hoop te winnen. Er ligt een marmoleum- of gietvloer en de plafonds bestaan uit een akoestisch, absorberend materiaal. Er is veel licht hout; op de trappen, de lambriseringen en de kasten. De verlichting is overal goed op peil. Het ziet er fris uit. Ik denk dat we dat allemaal goed bij kinderen vinden passen. Maar kan het wat spannender? Mag het een beetje schuren? Stoere constructies in het zicht? Een hoge entreehal die galmt? Stenen vloeren met massieve plinten? Kinderen verdienen materialen die rauw zijn, verschillende geluiden maken, glimmen, koud of warm zijn. Materialen die zich in hun geheugen vasthaken en die voor altijd de drager zullen zijn van leuke en stomme herinneringen. Marjolein van Eig | BureauVanEig – info@bureauvaneig.nl.

Nieuw

Te bestellen via www.tenbrinkuitgevers.nl

Marjolein publiceerde recent het boek Het Detail, over loketten, plinten, kozijnen en alle dingen die we dagelijks zien en beroeren. Het Detail is een boek dat ruim 30 columns over details in architectuur bundelt. Marjolein van Eig schreef deze rubriek van 2014-2019 voor vakblad de Architect. Het zijn vrolijke teksten waarin ze details relateert aan dagelijkse handelingen, ervaringen en herinneringen en verbindt met hedendaagse thema’s. Van alles passeert de revue: van striptekeningachtige architectuur in Rotterdam tot de geur van de deurklinken en de sauna uitstraling van houtbouw. Loketten, een detail dat we dagelijks onbewust zien, wordt onder de loep gelegd. Net als de deur die verbindt en tegelijkertijd uitsluit. En wat is te prefereren: een plat of een schuin dak?

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

colofon Schooldomein Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op internet: www.schooldomein.nl. Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Natascha Bruinstroop, Brenda Breems Vaste medewerkers Adri Pijnenburg, Anje Romein, Kees Rutten (fotografie),

no.

en Martine Sprangers (fotografie). Redactieraad De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag. Redactieadres Contactweg 66, 1014 BW Amsterdam, tel 06-82548370 E-mail: info@schooldomein.nl Arrangementen partners Schooldomein. Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein Relaties, Contactweg 66,

Begeleiden met visie

1014 BW Amsterdam, telefoon 06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Natascha Bruinstroop,

De markt innoveert snel; energieneutraal bouwen is eigenlijk vanzelfsprekend en een gezonde leer- en werkomgeving is een absolute voorwaarde. Dat vraagt om begeleiden met visie. Dat is het thema van nummer 4 dat begin maart in uw bus valt. Hieronder een greep van de artikelen: Groot interview Rijksbouwmeester Francesco Veenstra: wat leren we van het verleden en hoe anticiperen we op duurzaamheid, klimaatveranderingen en een groeiende bevolking? Hybride leren op Hogeschool Rotterdam: met Learn Anywhere kan het onderwijs altijd doorgaan. Nieuwe Cambreur College in Dongen: inspirerend en toekomstbestendig gebouw om echte stappen te zetten. Uitdagende leeromgeving in Helmond: waarom de inrichting in het Dr. Knippenbergcollege zo bepalend is. Een mooi geluid in IKC IJsselmonde: Een fijne en veilige plek met ruimte voor onderwijs-, zorgen welzijnspartners. Special Maatschappelijke bibliotheek: De Stadskamer in Zwolle: JHK Architecten ontwierp een transparant en open gebouw waar iedereen welkom is. Predikheren Stadsbibliotheek Mechelen: een fijne vloer voor een spannende omgeving waar lezen centraal staat. De terugkeer van de maatschappelijke bibliotheek: directeur-bestuurder Hester van Beek over betekenisvolle programma’s rond lezen en ontmoeten. Cultuuricoon in het Groningse stadslandschap: een 24-uurs culturele levendigheid in De Klinker.

SCHOOLDOMEIN

februari 2022

natascha@fizz.nl. De advertentietarieven en arrangementen van Schooldomein vindt u op www.schooldomein.nl. Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres wijziging kunt u doorgeven aan Administratie Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel, tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled circulation voor alle instellingen in het primair-, voortgezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exemplaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 46,20 voor losse nummers e 8,20 incl. verzendkosten. Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 september van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Productie Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door een groot aantal partners. Een overzicht daarvan vindt u op pagina 5.

Het beste advies voor de beste gebouwen

www.breedveld.com

Amsterdam

Zwolle

Contactweg 6646 Zekeringstraat

Burgemeester Drijbersingel Drijbersingel 25R 25R

1014 Amsterdam 1014BT BW Amsterdam

8021 8021 DA DA Zwolle Zwolle

088 235 235 04 04 27 27

www.boa-advies.nl

ONDERWIJS HUISVESTING. Leren in een fijne omgeving

VERMENIGVULDIGEN door te DELEN

Bekijk onze projecten op Paneelwanden

Glaswanden

Schuifwanden

Vouwwanden

Voor elke ruimte en functionaliteit maken wij naar wens een optimale ruimteverdeler. Eigen productie en Nederlandse degelijkheid maken BREEDVELD wanden duurzaam en gebruiksvriendelijk.

huisvesting.buko.nl

Ruimte wordt waardevoller met Breedveld mobiele wanden

SCHOOLDOMEIN

jaargang 34 februari 2022

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

EduComfort 1000

Voldoet aan Programma van Eisen Frisse Scholen klasse B

die voorzien kan worden van koeling

Installatiegeluid maximaal 33 dB(A)

én verwarming. Zo creëert u het gehele

Verwarmen en koelen in één compacte decentrale unit

jaar een gezond binnenklimaat.

Optimale luchtstroom middels hoog inducerende JET-nozzles

www.nedair.nl/schoolventilatie

GROOT INTERVIEW TESSA CRAMER Het zijn onzekere tijden, maar de toekomst is van ons allemaal

no.

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN

Inrichten met gevoel

LEREN VAN INNOVATIEVE LEEROMGEVINGEN Zes actuele projecten aan het woord

EEN CIRCULAIRE EN GROENE GEVEL VOOR MUNDUS Het gebouw als duurzaam leermiddel

EEN NIEUWE PLEK DIE HET DORP VERBINDT Nieuwbouw IKC De Vaart Ter Aar overtuigt op elk niveau