KOE.NL

tot de verbeelding spreekt wordt op een luchtige manier beschreven met elkaar? Hebben koeien behalve andere vlekken ook verschillend karakters? Wat is een Holstein nu eigenlijk? Vele vragen worden beantwoord in dit boek waaraan elke koeienliefhebber veel plezier zal beleven.

Koe.nl gaat onder meer over koeiengedrag en de geschiedenis van onze koeien, maar u leest ook waarom de stier van Potter zo’n fenomeen is.

Marleen Felius is koeienkenner en kunstenaar.

Ze schreef en illustreerde diverse rundveeboeken.

‘Vroeger werd ik voor gek verklaard, omdat ik koeien schilderde. Nu doet iedereen het. De koe krijgt zo een hoog knuffelgehalte. Ik bekijk de koe liever echt

Het leven van kalf tot melkkoe wordt beschreven, evenals diverse rundveerassen. Nog nooit graasden er namelijk zo veel verschillende koeienrassen in Nederland.

KOE.NL

prachtige illustraties en foto’s. Waarom springen koeien in de wei op

Bekend koeienkenner en kunstenaar Marleen Felius voegt met Koe.nl een uniek werk toe aan haar oeuvre.

als koe.’

Met Rundveerassen van de wereld verwierf zij internationale faam als expert op het gebied van de clas-

Koe.nl is een must voor iedereen met een passie voor koeien

sificatie van rundveerassen. In De Koe over runderen in hele wereld en Rundreis om de wereld waarin de koe voor jongeren wordt beschreven deelt ze haar passie met een breed publiek. Met Koe.nl focust ze op de koe in Nederland.

Haar illustraties sieren verder vele vaktechnische boeken en ze publiceert regelmatig in vakbladen

co pr py ot rig ec h te t d

Koe.nl presenteert het rund in al zijn schoonheid. Waarom het rund zo

.NL

KOE

KOE.NL

de wei ook in de stad te vinden. Veemarkten lagen in stadscentra en achter in de slagerij werd geslacht.

Melkwinkels verkochten verse melk van koeien uit de directe omgeving. Straatnamen en gevelstenen in steden herinneren daar nog aan. Maar veemarkten zijn vrijwel verdwenen en geen slager laat zich meer met een koe voor zijn etalage fotograferen. En melk? Dat komt uit een pak dat je koopt in de supermarkt.

Nu de koe uit het straatbeeld is verdwenen lijken we haar te missen. Haar aantrekkingskracht blijkt onweerstaanbaar. Kopjes, pannenlappen, pluche beesten, t-shirts: producten met koeienmotief zijn niet aan te slepen.

Maar het echte dier blijft het allermooist, wat je nog meer gaat waarderen als je je in koeien verdiept.

En tegenwoordig zijn er in Nederland zo veel interessante verschillende rassen te zien… Er is echt veel meer dan zwartbont.

Ik hoop dat Koe.nl voor velen een feest der herkenning is of juist een hernieuwde kennismaking. En reden om met andere ogen te kijken naar wat je toch wel ons nationale dier kunt noemen.

Marleen Felius

over rundveefokkerij. Een vaste opdracht is het vereeuwigen van de winnaars van de Nationale Rundveemanifestatie, een tweejaarlijkse keuring van koeien. Haar schilderijen worden geëxposeerd in galeries en musea in binnen- en buitenland.

P U B L I S H E R S

www.roodbont.nl

P U B L I S H E R S

U I T G E V E R I J

U I T G E V E R I J

Kijk voor meer informatie op www.marleenfelius.nl

Koe in de stad Eeuwenlang waren koeien behalve in

Marleen Felius

colofon Koe.nl

co pr py ot rig ec h te t d

Auteur Marleen Felius Redactie Ton van Schie

Fotografie Marleen Felius Pieter Vandermeer fotograaf schilderijen bij de hoofdstukopeningen op pag. 8, 22, 34, 50, 60, 76, 96 en 110.

En verder: Nico Bons (52lo), Bouwe Brouwer (29ro), Darol Dickenson (117o), Riny van Dijk (21r), Anno Fokkinga (21b, 72l, 74b), Jan Hulsen (56b, 57b, 90), Mauritshuis, Den Haag (27), Peter’s Farm (99), CNAL BV (33), Kunsthistorisch Museum, Wenen (37b), Harrie van Leeuwen (omslagflap achter), Rijksmuseum, Amsterdam (30b), Ton van Schie (38l), Staatliche Kunstsammlungen, Dresden (42), S.V. de Battumse Pompers (17rb), The Getty Center (36b), Michiel Wallis de Vries (82b)

U I T G E V E R I J P U B L I S H E R S

Postbus 4103 7200 BC Zutphen T (0575) 54 56 88 F (0575) 54 69 90 E info@roodbont.nl I www.roodbont.nl ISBN 978 90 8740 037 8 NUR 430 Š Roodbont Publishers B.V., 2e druk, 2010

l = links, r = recht, b = boven, o = onder, m = midden

Illustraties Marleen Felius Tekstredactie Tekstwerk Maud van der Woude Vormgeving concept: Sandra Derksen grafisch ontwerp dtp: Abel Vormgeving, Doetinchem

2

Ondanks de inspanningen van uitgever en auteur is het misschien niet gelukt alle rechthebbenden van beeldmateriaal te achterhalen. Denkt men rechthebbende te zijn, dan kan men zich wenden tot de uitgever.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud DE KOE EN WIJ, Passie voor de koe

4

1. KOE IN DE WEI, Gedrag in kudde en koppel

8 22

3. VEEGESCHIEDENIS, Eigen vee eerst

34

4. VOORUITGANG EN VERARMING, Van de grote drie tot gentechnologie

50

5. WAT IS DE KOE? Van ei tot bejaardenhuis

60

6. MELK EN MACHT, Waar de melk gemaakt wordt

76

7. LUXE BILLEN, Vleesvee in Nederland

96

co pr py ot rig ec h te t d

2. SEKS NAAST DE CITY, Over springende koeien en dekkende stieren

8. WILDVLEES EN EXOTEN, Eco- en hobbyvee

110

Nuttige informatie

118

Trefwoordenlijst

119

3

Inleiding

De koe en wij

co pr py ot rig ec h te t d

| Passie voor de koe |

Vraag een veehouder iets over een van zijn koeien, bijvoorbeeld hoe oud ze is, wanneer ze heeft gekalfd of hoeveel melk ze geeft. Dan antwoordt hij: hij is zus of zo oud, hij heeft dan en dan afgekalfd en hij geeft x liter melk. Ook al is de veehouder nog zo gehecht aan zijn vee, het gebruik van de mannelijke vorm voor de koe, een vrouwtjesdier, geeft aan dat er blijkbaar toch enige afstand moet blijven bestaan tussen boer en koe. Vrijwel elke koe wordt vroeg of laat ‘afgevoerd’ en afscheid doet pijn.

Kijk op koeien

Tot zo’n vijfendertig jaar geleden waren koeien zo alom aanwezig en zo gewoon, dat ze eigenlijk niet opvielen. Bij stadsmensen bestond het idee dat koeien stom zijn en boeren niet veel slimmer. In de jaren ’60 stond de koe cultureel gezien hooguit voor Hollandse truttigheid.

Pas als buitenwijken en bedrijventerreinen de koeien aan het zicht van de burger onttrekken, verandert de kijk op koeien. Met afgrijzen concludeert de burger dat boeren het vee massaal binnenhouden. In werkelijkheid staat nu 12 procent van de dieren permanent op stal en ligt het leeglopen van weiden veel meer aan de uitstroom van veehouders en het omvormen van ‘veeweidestreken’ tot recreatiegebieden. Paarden nemen de plaats van koeien in en oude boerderijen zijn omgetoverd tot ‘boerderettes’. Koeien zijn nu geen beesten meer die je stom staan aan te kijken van over de sloot, maar prachtige dieren met van die mooie ogen - volgens de recreant.

4

co pr py ot rig ec h te t d

Van runderbeest tot troetelkoe

In de Gouden Eeuw worden ‘runderbeesten’ op grote schaal afgebeeld op

schilderstukken, vaak in een romantische setting. De handel in rundvee, zuivel en vlees is dan een van de belangrijkste economische pijlers van Neder-

land. Niet alleen boeren bezitten vee, de veehandel is voor een belangrijk deel in handen van vermogende heren.

Tijdens de Haagse School, een Nederlandse schildersstroming die bloeit in de laatste dertig jaar van de 19e eeuw, herleeft de koe als onderwerp in de

landschapsschilderkunst. En ook nu zijn er weer veel koeienschilders aan het werk. Wil de vermogende burgerij in de 17e eeuw een ‘veestuk’ aan de muur om Hollands welvaren te etaleren, vandaag de dag is het verdwijnen van de koe de oorzaak van onze nostalgie.

Winst voor boer en koe

De koe heeft een nieuwe plaats gekregen bij het grote publiek. Niet alleen als

stoffering van het Hollandse landschap, maar als een lief dier dat het verdient een goed leven te leiden. Veehouders doen daar in de regel ook alles aan. Of koeien nu binnen of buiten lopen, nog nooit was er zo veel aandacht voor hun welbevinden. Grote loopstallen mogen dan minder romantisch ogen dan de ouderwetse grupstal, de dieren kunnen er zich meer ‘koeiig’ gedragen. De ontwikkeling in de bouw en inrichting van loopstallen is enorm, want een koe die het naar haar zin heeft, levert de boer meer op. Twee vliegen in een klap, winst voor de boer en de koe.

5

co pr py ot rig ec h te t d De koe is een rund

Nee, de koe is een dame. Een nieuwsgierig wezen. En dat nieuwsgierige lijkt niet direct een teken van domheid. De ene koe mag dan slimmer zijn dan de andere, geen veehouder zal zeggen dat koeien stom zijn. Een koe kent haar boer, begrijpt hem/haar. Maar hij/zij moet ook de koe begrijpen, anders wordt het niks tussen die twee.

Een koe wantrouwt onbekenden. Daarin heeft ze gelijk, je weet maar nooit.

Je moet haar vertrouwen zien te winnen door je te gedragen. Kalm, duidelijk, aandachtig, met respect, liefdevol eigenlijk. Een koe is bepaald niet lui, al lijkt dat zo omdat ze vaak ligt. Maar liggen is bij haar hard werken oftewel herkauwen.

Een koe is heerlijk om tegen aan te hangen. En dat vindt ze dan soms nog goed ook. Het grote, warme lijf vervult de koe-knuffelaar met vredige gevoelens. Het geluid van zuchtende, boerende, soms kuchende koeien die liggen te herkauwen, stelt gerust. Kan een veehouder bij het geluid van neerploffende koeienvlaaien inschatten of zijn koeien gezond zijn, voor de buitenstaander is een schijtende koe vaak dolle pret.

6

Mooi dier Het mooiste van elke koe is haar kop. Die verdient het om ‘hoofd’ genoemd te worden, net als bij een paard. In veefokkersvaktaal wordt al lang gesproken over de adel van een koe en over haar uitstraling. Als je kijkt naar een koe die jou aankijkt, moet je wel van steen zijn als je niet een ietsiepietsie smelt bij de aanblik van haar grote ogen. De delicaat gevormde oren naar je toegekeerd.

De glanzende neus, die niet voor niets ‘neusspiegel’ wordt genoemd.

co pr py ot rig ec h te t d

Een melkkoe is wat schonkig. Je kunt haar ribben tellen en haar heupen ste-

ken uit. Dat kun je lelijk vinden, maar een melkveehouder ziet het juist graag, want het is een teken dat ze goed produceert. Maar, toegegeven, door die

knokigheid is ze niet sexy. Daarvoor moet je een vleeskoe hebben, die heeft van die lekkere ronde billen.

Een koe is geen paard

Toegegeven, een melkkoe beweegt zich niet zo elegant als een paard. Dat

is onze eigen schuld, want wij hebben haar niet gefokt om goed te kunnen

lopen, maar om melk te geven. Veel melk. Daarom is haar lichaam bijna te

groot voor haar vier poten. Door dat lijf moet namelijk veel voer om die melk te kunnen produceren.

Dankzij onze zucht naar melk belemmert de grote uier haar soms in haar be-

weging. Ze lijkt het ons niet kwalijk te nemen. Ook het weghalen van haar kalf laat ze toe. Wij hebben haar in vele generaties zo gefokt dat ze dat van ons

pikt. Probeer het niet bij een Afrikaanse koe: die laat zich niet melken zonder haar kalf naast zich.

En dan het woord ‘rund’ dat de burger eigenlijk alleen nog in de slagerij tegenkomt. Rundvlees, runderlapje, rundergehakt. Ooit gehoord van koeienvlees? Rund maakt de koe eetbaar.

De makers van de slogan ‘je bent een rund als je met vuurwerk stunt’ gingen er kennelijk vanuit dat runderen stom zijn. Dom, dat zijn ze dus niet. Wat is een rund dan wel? Nou, zoals paarden uit merries en hengsten bestaan, heb je bij runderen koeien en stieren. Zo simpel is dat.

7

Koe.nl presenteert het rund in al zijn schoonheid. Waarom het rund zo tot de verbeelding spreekt wordt op een luchtige manier beschreven met elkaar? Hebben koeien behalve andere vlekken ook verschillend karakters? Wat is een Holstein nu eigenlijk? Vele vragen worden beantwoord in dit boek waaraan elke koeienliefhebber veel plezier zal beleven.

co pr py ot rig ec h te t d

Koe.nl gaat onder meer over koeiengedrag en de geschiedenis van onze koeien, maar u leest ook waarom de stier van Potter zo’n fenomeen is.

Marleen Felius is koeienkenner en kunstenaar.

Ze schreef en illustreerde diverse rundveeboeken.

‘Vroeger werd ik voor gek verklaard, omdat ik koeien schilderde. Nu doet iedereen het. De koe krijgt zo een hoog knuffelgehalte. Ik bekijk de koe liever echt

Het leven van kalf tot melkkoe wordt beschreven, evenals diverse rund-

veerassen. Nog nooit graasden er namelijk zo veel verschillende koeienrassen in Nederland.

KOE.NL

prachtige illustraties en foto’s. Waarom springen koeien in de wei op

Bekend koeienkenner en kunstenaar Marleen Felius voegt met Koe.nl een uniek werk toe aan haar oeuvre.

als koe.’

Met Rundveerassen van de wereld verwierf zij internationale faam als expert op het gebied van de clas-

.NL

KOE

KOE.NL

in hele wereld en Rundreis om de wereld waarin de koe voor jongeren wordt beschreven deelt ze haar passie met een breed publiek. Met Koe.nl focust ze op de koe in Nederland.

Haar illustraties sieren verder vele vaktechnische boeken en ze publiceert regelmatig in vakbladen

stadscentra en achter in de slagerij werd geslacht.

Melkwinkels verkochten verse melk van koeien uit de directe omgeving. Straatnamen en gevelstenen in steden herinneren daar nog aan. Maar veemarkten zijn vrijwel verdwenen en geen slager laat zich meer met een koe voor zijn etalage fotograferen. En melk? Dat komt uit een pak dat je koopt in de supermarkt.

Nu de koe uit het straatbeeld is verdwenen lijken we haar te missen. Haar aantrekkingskracht blijkt onweerstaanbaar. Kopjes, pannenlappen, pluche beesten, t-shirts: producten met koeienmotief zijn niet aan te slepen. meer gaat waarderen als je je in koeien verdiept.

En tegenwoordig zijn er in Nederland zo veel interessante verschillende rassen te zien… Er is echt veel meer dan zwartbont.

Ik hoop dat Koe.nl voor velen een feest der herkenning is of juist een hernieuwde kennismaking. En reden om met andere ogen te kijken naar wat je toch wel ons nationale dier kunt noemen.

Marleen Felius

over rundveefokkerij. Een vaste opdracht is het vereeuwigen van de winnaars van de Nationale Rundveemanifestatie, een tweejaarlijkse keuring van koeien. Haar schilderijen worden geëxposeerd in galeries en musea in binnen- en buitenland.

P U B L I S H E R S

www.roodbont.nl

P U B L I S H E R S

U I T G E V E R I J

U I T G E V E R I J

Kijk voor meer informatie op www.marleenfelius.nl

de wei ook in de stad te vinden. Veemarkten lagen in

Maar het echte dier blijft het allermooist, wat je nog

Koe.nl is een must voor iedereen met een passie voor koeien

sificatie van rundveerassen. In De Koe over runderen

Koe in de stad Eeuwenlang waren koeien behalve in

Marleen Felius