Madama Lucrezia: de marmeren Grande Dame van Piazza San Marco en de Isis-cultus in Rome Eva Mol
H
iernaast zien we een beeld dat zelfs voor veel verstokte Romeliefhebbers nog vaak een wat onbekende dame blijkt, ondanks dat het zich midden in het centrum tegenover het Capitool bevindt, op het drukste kruispunt van Rome. Dat komt omdat het beeld nogal eenzaam weggedrukt in een hoekje tussen de geparkeerde auto’s van Piazza Venezia staat, voor de Basilica San Marco. De naam van het beeld in de volksmond: Madama Lucrezia. Wanneer we Lucrezia van iets dichterbij in ogenschouw nemen lijkt haar marginale positie een goede reden te hebben, want echt mooi kunnen we het beeld niet noemen. Verminkt, kapot, smoezelig van de jarenlange blootstelling aan uitlaatgassen, en met een grof gelaat zonder enige poging tot visuele verfraaiing. Tot overmaat van ramp is haar gezicht totaal afgesleten, afgesmolten lijkt het zelfs wel, alsof het na eeuwen op de bodem van de Tiber te hebben gelegen naar boven is getakeld en hier is neergezet. Dit beeld, zo lijkt inderdaad, zet je niet zomaar tussen de schatten in de Capitolijnse Musea, waar Lucrezia al sinds de 16e eeuw met enige jaloezie naar opkijkt vanaf haar hoekje aan de overkant van de trappen van het Capitool. Zo lelijk was het beeld, dat het ooit een belangrijke rol had in de jaarlijkse traditie van de zogenaamde “armendans” of de “Ballo dei Poveretti“ die stamt uit de 18e eeuw, waarbij de kreupelen en gebochelden van de stad op de eerste dag van mei bijeenkwamen om rond het beeld te dansen, tot groot vermaak van de rest van de Romeinse bevolking, die mocht toekijken. De buste werd die dag versierd met kettingen gemaakt van uien en knoflook. Hoewel Madama Lucrezia dus niet de mooiste is tussen alle pracht en praal van Rome, en niet tentoongesteld wordt in het museum, betekent dit niet dat het standbeeld geen interessant verhaal te vertellen heeft. Sterker nog, het beeld draagt bij aan een fundamentele discussie over Rome. Het werd namelijk ooit gezien als de representatie van de van origine Egyptische godin Isis. De oorsprong van Isis (Isis is de Griekse naam, de Egyptische naam is Aset) ligt in de Nijldelta, waar deze vrouwelijke figuur werd vereerd als de dochter van aardgod Geb en de hemelgodin Noet.1 De cultus die zich uiteindelijk verspreidde over de gehele Romeinse wereld was echter niet de Egyptische versie, maar de gehelleniseerde variant van de Egyptische Isis-cultus. Deze werd door Ptolemaeus Soter (Heerser van Egypte na Alexander, van 304 tot 283 v.Chr.) in
110
Alexandrië toegankelijk gemaakt voor de Griekse bevolking.2 Via Alexandrië in de Ptolemeïsche periode en via het eiland Delos duiken de eerste sporen van haar verering binnen het Italisch schiereiland op in de havenstad Puteoli rond het einde van de 2e eeuw v.Chr. Bewijzen voor de aanwezigheid van aanbidders van Isis in Rome verschijnen ongeveer rond de 1e eeuw v.Chr. Niet door een officiële tempel en cultus, maar middels private wijdingen, inscripties en altaren zien we dat Isis in Rome aan populariteit wint. De stichting van een officiële cultus vindt pas in de 1e eeuw n.Chr. plaats, wanneer een grote aan de godin Isis gewijde tempel op het Marsveld wordt gebouwd: het zogenaamde Iseum Campense. Mogelijk hoorde onze Madama Lucrezia oorspronkelijk ook bij deze tempel. De vraag die zich aandient bij een eerste beschouwing van het beeld is wat een
Roma Aeterna jaargang 2, aflevering II (december 2014) www.romaaeterna.nl