Logopedie interview met Prof. Hans van Balkom & Gerna Scholte

NEDERLANDS TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE

INHOUD 10

Interview met Hans van Balkom en Gerna Scholte

6

4

Colofon en voorwoord

5

Column

6

Kort nieuws

14 Alles doen om communicatie mogelijk te maken

18 KENNIS

27

27 ONDERWIJS Nieuw Opleidingsprofiel Logopedie

30 PRAKTIJK Zes vragen over het Kwaliteitsregister

32 Boeken & materialen 34 Vraag & aanbod

Meertalige kleuters met en zonder TOS

24 KENNIS Meerdere stoornissen in relatie tot de logopedische diagnose en codering

3

NEDERLANDS TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE

JAARGANG 90

‘OC is hét middel voor PASSENDE TOEGANG tot communicatie’

Sofie Ubben (links) en Rianne van Sloun

10

NUMMER 2 | MAART 2018

NEDERLANDS TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE

‘M

ensen denken bij ondersteunde communicatie nog vaak aan apparaten. Maar een apparaat

zélf communiceert niet, dat gebruiken wij om met elkaar te kunnen communiceren’, vertelt Hans van Balkom, bijzonder hoogleraar Ondersteunde Communicatie voor mensen met een meervoudige beperking aan de Radboud Universiteit. ‘OC draait om attitude: je wordt sámen OC-gebruiker. Je moet je bewust inleven in de ander, synchroniseren; alleen dan kun je elkaar begrijpen en communiceren. En vanuit daar is leren en ontwikkeling mogelijk.’

Boost Zo’n tien jaar geleden ontwikkelde Van Balkom in het kader van een Europees project het taalinterventieprogramma KLINc, Kinderen Leren Initiatieven Nemen in communicatie.

Uit de bijbehorende studie bleek dat de taalontwikkeling van peuters en kleuters met meervoudige beperkingen een flinke boost kreeg in een uitdagende en aangepaste speelen leeromgeving. Ondersteunende communicatiehulpmiddelen speelden hierbij een

In Nederland maken meer dan een half miljoen mensen gebruik van Ondersteunde Communicatie (OC), zoals gebaren, symboolkaarten en spraakcomputers. Experts Hans van Balkom en Gerna Scholte zouden graag zien dat OC een prominentere plek krijgt binnen de logopedie. ‘Er is nog zo veel meer mogelijk!’

TEKST ERICA RENCKENS BEELD STIJN RADEMAKER

belangrijke rol. ‘In het verleden werden die vooral ingezet om behoeften in het dagelijks leven kenbaar te maken. Nu zien we OC ook als middel voor passende toegang tot communicatie, taalontwikkeling en geletterdheid.’

Na deze bewezen effectiviteit bracht Van Balkom KLINc onder bij de door hem opgerichte Stichting Milo. Hier leren en ontwikkelen kinderen met communicatief meervoudige beperkingen via OC taal en geletterdheid in een binnen zorg en onderwijs in te passen behandelprogramma. ‘We begonnen Milo in 2010 zonder een rooie cent. Inmiddels hebben we afspraken met alle zorgverzekeraars en werken we met een landelijk netwerk van OCgeschoolde behandelaars – veelal logopedisten, maar ook bijvoorbeeld ergotherapeuten.’

Deze vrijgevestigde logopedisten krijgen extra behandelcapaciteit en professionele ondersteuning. ‘In een half uurtje per week krijg je geen apparaat aan de praat. Via Milo kan het behandelteam gedurende twaalf tot achttien

>> 11

NEDERLANDS TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE

JAARGANG 90

weken een aantal uur per week behandelen, zodat OC echt een kans krijgt.’

Een van die behandelaars is Gerna Scholte, logopedist en taalen spraakpatholoog bij Response-Able. ‘Ik werk vooral met kinderen die niet of nauwelijks spreken’, vertelt ze. ‘Daarbij richt ik me op het gebruik van volledige vocabulaires zoals die van PODD, een Australische methode die kinderen vanaf één jaar oud en hun ouders in staat stelt om te leren communiceren met symbolen. Daarnaast werk ik veel met ooggestuurde computers, voor kinderen met een zeer beperkte handfunctie.’ Hiernaast is Scholte verbonden aan Maastricht University, waar ze het Netwerk Rett Syndroom & Logopedie mede heeft opgezet.

Window of opportunity Zowel Van Balkom als Scholte zien dat de cognitieve capaciteiten van kinderen met meervoudige beperkingen nog vaak verkeerd worden ingeschat. Scholte: ‘Je kunt wel denken dat iemand iets niet kan, maar als je die persoon niet de mogelijkheden biedt om dat te laten zien, loop je eigenlijk rondjes achter elkaar aan. Je moet juist zoeken naar de juiste vorm waarin iemand iets duidelijk kan leren maken. Dan zien we steeds weer dat een kind tot veel meer in staat is dan gedacht.’

‘Zeg nooit dat een kind het niet kan’, stelt ook Van Balkom, die spreekt vanuit ruim veertig jaar aan ervaring. ‘Ga uit van wat het kind en zijn omgeving bieden, ook al lijkt dat weinig. Hoe dan ook: elk mens communiceert en het is aan ons om die signalen

Je moet zoeken naar de juiste vorm waarin iemand iets duidelijk kan leren maken

te herkennen. Daarin ligt de ‘window of opportunity’ van waaruit je de communicatie kunt versterken en uitbreiden.’

Daar is dikwijls veel geduld bij nodig, zowel bij jonge kinderen

gebruik het niet. Maar hij heeft ook geen

als bij volwassenen met niet-aangeboren hersenletsel. ‘Soms

mogelijkheid om iets anders te communiceren.

heeft het een half jaar of een jaar de tijd nodig, waarin vooral

Zodra je direct veel beschikbaar stelt en

de omgeving het ondersteunende communicatiehulpmiddel

modelleert, kan het kind zelf kiezen wat hij wil

gebruikt om de eigen spraak te ondersteunen, en dan zie je dat

gebruiken en gaat het ook veel meer commu-

kinderen het gaandeweg toch oppakken’, aldus Scholte. Het

niceren. Dat loop je mis als je de traditionele

belang van dit modelleren door partners, ouders en verzorgers

aanpak volgt.’

wordt steeds meer erkend. Van Balkom: ‘Kinderen met een OChulpmiddel missen rolmodellen zoals kinderen die gebarentaal

Ouders en logopedisten hoeven volgens

leren die wel hebben. Een OC-gebruiker komt niet snel in aan-

Scholte ook niet bang te zijn dat het gebruik

raking met goede OC-praktijkvoorbeelden; dat moeten wij

van een andere vorm van communiceren het

modelleren en faciliteren.’

kind demotiveert om te gaan spreken. ‘Ik zie juist vaak dat een kind zijn stem gaat gebruiken,

12

Scholte: ‘Vaak wordt ook gedacht dat een kind eerst bepaalde

zodra het met afbeeldingen zijn boodschap

stappen gezet moet hebben voordat OC ingezet kan worden. Zo

duidelijk heeft kunnen maken. Ook kinderen

ben ik zelf ook opgeleid: eerst leren om behoeftes te uiten,

met apraxie kunnen hun spraak makkelijker

daarna pas meer aanbieden. Ik zie vaak dat een kind op dat

coördineren als ze daarbij plaatjes aanwijzen.

vlak gewoon niet zo gemotiveerd is en dan wordt gezegd: hij

Het stimuleert dus juist de spraakontwikkeling.’

NUMMER 2 | MAART 2018

NEDERLANDS TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE

eigen ervaringen te delen en activiteiten aan te kondigen. ‘Die kun je dan weer met letters ondersteunen, en met woorden die je steeds aanwijst. Begin met begrippen die kinderen al kennen en hang daar steeds, gecombineerd aan ervaringen, nieuwe letters en woorden aan op. Als de actieve woordenschat tachtig tot honderd begrippen omvat, krijgt de taalontwikkeling een extra boost. Dan gaat het brein associatief netwerken leggen, waardoor ook deze kinderen ineens een spurt kunnen maken. Minder groot dan bij normaal ontwikkelende kinderen, maar ik heb nog nooit meegemaakt dat het niet gebeurde, zelfs bij Ernstig Meervoudig Beperkte (EMD-) kinderen. Zo zijn ondersteunde communicatie en ondersteunde geletterdheid met elkaar vervlochten.’

In een ander project onderzoekt promovendus Mascha Legel de mogelijkheden van leerlingen op een mytylschool om door middel van film te voldoen aan de leerlijnen over mondelinge taal- en vertelvaardigheid. ‘Ze leren zelf een film te maken en monteren met behulp van aangepaste bediening voor tablets. Met speciale apps voor OC kunnen ze daar vervolgens commentaar aan toevoegen in picto’s, tekst en computerspraak. Zo kunnen ze toch een spreekbeurt houden of een stelopdracht maken.’

Kinderen met een verstandelijke beperking die niet praten, kunnen met behulp van OC leren lezen

Met open vizier Van Balkom en Scholte zijn beiden verheugd dat het thema van de Europese Dag van de Logopedie dit jaar ‘Ondersteunde Communicatie’ is. Van Balkom: ‘De logopedie is bij uitstek de discipline waar dit stimuleren van communicatie en taalontwikkeling bij hoort. Daar moet ze ook een leidende rol in kunnen spelen. We werken aan een nieuw handboek over OC met een mooie digitale leeromgeving. Zo kunnen de opleidingen het beter meenemen in hun curriculum.’ Scholte: ‘Ik hoop dat col-

Functionele geletterdheid

lega’s de vele mogelijkheden van OC zien en met open vizier

Op initiatief van Kentalis, Stichting Milo en de

naar de potentie van het kind blijven kijken. Accepteer geen

BOSK, de vereniging van mensen met een aan-

‘nee’ als antwoord en blijf verder kijken. Kinderen kunnen vaak

geboren lichamelijke handicap, bekleedt Van

verder groeien dan je denkt.’

Balkom sinds 1 oktober 2010 aan de Radboud Universiteit een bijzondere leerstoel Ondersteunde Communicatie (OC) bij meervoudige handicaps. ‘Uit twee van mijn onderzoeksprojecten blijkt dat kinderen met een verstande-

Ondersteunde of ondersteunende communicatie?

lijke beperking die niet of nauwelijks praten met behulp van OC kunnen leren lezen. Via OC

Er bestaat nog wel eens verwarring omtrent het begrip

kunnen ze op geheel eigen wijze lettertekens

‘ondersteun(en)de communicatie’. Van Balkom: ‘Vergelijk het

aan klanken en betekenis leren koppelen. Die

met een muur: een ondersteunde muur is van zichzelf zwak en

functionele geletterdheid vergroot hun com-

moet ondersteund worden, een ondersteunende muur heeft

municatieve zelfredzaamheid in onze samen-

juist draagcapaciteit. Onze cliënten communiceren wel, maar

leving en in het passend onderwijs.’

zwak – het gaat dus om ondersteunde communicatie met ondersteunende communicatiehulpmiddelen of -vormen.’

Dat begint met gebaren, foto’s en picto’s om 13

NEDERLANDS TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE

JAARGANG 90

OC: ALLES DOEN OM

COMMUNICATIE MOGELIJK TE MAKEN WILLEMIJN WETZELS:

‘Door OC kunnen mensen laten zien wie ze zijn’

gebruiken. Daarmee kan iemand wel zijn directe behoefte uiten, maar echte communicatie is niet mogelijk’, vertelt ze. ‘Ons vocabulaire bevat daarom juist veel kernwoorden, zoals werkwoorden, voornaamwoorden en voorzetsels.’

Volgens Wetzels ligt Nederland op het gebied van

Logopedist Willemijn Wetzels werkt sinds oktober 2016 voor AssistiveWare, ontwikkelaar van OC-software voor Apple-producten (iOS en macOS).

Het bekendste product van deze leverancier is Proloquo2Go, een communicatie-app met sym-

het implementeren van OC zo’n vijf jaar achter op de VS en Australië. ‘Wij leren nog dat we per plaatje een betekenis moeten leren. Bij gezonde kinderen wachten we geduldig een jaar op het eerste woordje, terwijl we bij OC op basis van gesproken input direct reactie in plaatjes verwachten. Beter is om te modelleren: je

bolen die de taalontwikkeling stimuleert en communi-

eigen spraak ondersteunen met OC en het kind de

catievaardigheden vergroot. Wetzels hielp mee met

kans geven die taal te leren.’ Mensen die niet com-

het samenstellen van het kernvocabulaire voor de

municeren worden volgens Wetzels vaak onderschat.

onlangs verschenen Nederlandse versie van deze app.

‘Met OC geef je hen ook de mogelijkheid zich te

‘Normaal bevat een kernvocabulaire vooral veel zelf-

ontwikkelen en te ontplooien, te laten zien wie ze

standige naamwoorden, terwijl we die laagfrequent

werkelijk zijn.’

ANGÉLIQUE VAN FAASSEN:

‘Steeds meer middelen voor OC’

onvoldoende uitingsmogelijkheden zetten we ondersteunde communicatie in’, vertelt ze.

Om de communicatie te optimaliseren, is de OC zowel gericht op de cliënt als zijn omgeving. ‘Interactie tussen mensen is een levensbehoefte; ook met foto’s of lichaamstaal kun je je wensen aangeven.’

Bij De Twentse Zorgcentra behan-

14

delt logopedist Angélique van Faassen

Bij cliënten met een niet-leeftijdsadequaat ontwikke-

communicatieproblemen bij cliënten met een ver-

lingsniveau is het visuele kanaal makkelijker in te

standelijke beperking en niet-aangeboren hersen-

zetten voor communicatie, aldus Van Faassen. ‘Het

letsel. Dit begint met diagnostiek om het taal- en

taalbegrip is dan onvoldoende en vaak zijn er meer-

communicatieniveau te bepalen. ‘Bij cliënten met

dere bijkomende problemen, zoals verminderde con-

NUMMER 2 | MAART 2018

NEDERLANDS TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE

Bij sommige kinderen en volwassen is spraak niet (meer) mogelijk vanwege ernstige stoornissen of beperkingen. Hoe kun je als logopedist hen ondersteunen bij hun wens tóch te willen communiceren? Zes logopedisten die binnen diverse werkvelden gespecialiseerd zijn in Ondersteunde Communicatie (OC), vertellen over hun bijdrage.

TEKST ERICA RENCKENS

SANDRA KOSTER:

‘Deze specialisatie verdient erkenning’

mee bij de implementatie van de adviezen. Niet alleen kind, ouders, logopedist en leerkracht, maar ook bijvoorbeeld opa en oma. Dat vergroot de kans van slagen.’

Naast de behandeltrajecten binnen haar praktijk en via stichting Milo, verzorgt ze ook scholing en voor-

Nadat logopedist Sandra

lichting, organiseert ze netwerkbijeenkomsten en

Koster tien jaar werkte als

ontwikkelt ze producten, zoals de vertaling van de

adviseur van communicatiehulpmiddelen, startte zij in 2009 haar eigen praktijk. Nu staat zij kinderen en volwassenen bij met hulpvragen

methode Score. ‘OC is allang veel meer dan techniek alleen. Het is belangrijk om naar alle ontwikkelingsgebieden te kijken en vanuit daar je advies te geven.

Het is elke keer weer een puzzel’, vertelt ze. ´Binnen

op het gebied van OC. ‘Soms adviseer ik een iPad of

OC is er gelukkig steeds meer samenwerking tussen

een communicatiehulpmiddel in te zetten, maar het

leveranciers, verenigingen zoals Isaac-NF, ouders en

kan ook gaan om gebaren of een dagplanner.’ Koster

therapeuten. Ik zie dat onderzoek zich steeds meer

begeleidt het totaalproces van aanvragen, levering,

naar de praktijk vertaalt en hoop dat zorgverzekeraars

installatie en instructie van communicatiehulpmid-

deze specialisatie de erkenning zullen geven die

delen. ‘Vervolgens neem ik het hele sociale netwerk

het verdient.’

MANDY DIEPEVEEN:

dagprogramma te verduidelijken. Dit wordt ook vaak ingezet bij autisme.’

sF o to g ra f i e

Visualisatie kan dan helpen, bijvoorbeeld om het

‘Uitdagend en transdisciplinair vakgebied’

bo

centratie en auditieve verwerkingsproblemen.

Op de Europese Dag van de

van de mogelijkheden van de cliënt en zijn omge-

Logopedie zal Mandy Diepe-

ving. Door de jaren heen heeft Van Faassen de

veen met haar collega-logope-

mogelijkheden van OC zien groeien. ‘Met het steeds

disten rietjes uitdelen, als symbool

toegankelijker worden van mogelijkheden op het

voor logopedie. Bij het rietje komt de

gebied van de informatietechnologie, zijn de ont-

boodschap ‘Communicatie: altijd, overal en voor

wikkelingen van middelen voor OC veelbelovend. Ik

iedereen’. Diepeveen werkt als logopedist binnen de

vind het mooi om zo te kunnen bijdragen aan het

therapeutische peutergroepen van de Sint Maartens-

vergroten van de kwaliteit van leven.’

kliniek en met kinderen met ernstige meervoudige

rn

De behandeling is altijd maatwerk en afhankelijk

Jan

Do

o

>> 15

NUMMER 2 | MAART 2018

NEDERLANDS TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE

beperkingen binnen de St. Maartenschool. ‘Mijn speci-

Diepeveen vindt OC een uitdagend vakgebied, omdat

alisatie is het stimuleren van de beginnende communi-

het specialistisch en transdisciplinair is. ‘En dankzij

catie middels OC’, vertelt ze. ‘Daarvoor zet ik onder

technologische ontwikkelingen kunnen we steeds weer

andere het CAIS in, een systeem dat zich richt op het

stappen zetten. OC wordt almaar bekender en ik hoop

leren aangeven wat je wilt, met bijvoorbeeld een kijk-

dat we dankzij ontwikkeling van specifieke interventies,

beweging, een gebaar of een pictogram. Ook zie ik

zoals het lezen bij niet-sprekende kinderen, steeds

kinderen met spraakcomputers. Bij hen probeer ik de

beter in staat zullen zijn om het potentieel van een

communicatie met de omgeving te optimaliseren.’

kind maximaal te ontwikkelen. De glimlach van een

Daarnaast is ze medeontwikkelaar van een dit jaar te

kind of de twinkeling in zijn ogen bij succesvolle

verschijnen vocabulaire voor spraakcomputers.

communicatie is goud waard.’

ANNEMARIE VAN DE SANDE:

SANDRA WIELAERT:

‘Alles doen voor communicatie en ontwikkeling’

‘Rol als coach bij OC belangrijk’

Leverancier rdgKompagne, waar logopedist Anne-

Tot 2000 behandelde logope-

marie van de Sande werkt, heeft een breed aanbod

dist Sandra Wielaert zelf nog

aan communicatiemiddelen. ‘Dat gaat van niet-

afasiepatiënten binnen revali-

technisch, zoals eenvoudige spraakknoppen en

datiecentrum Rijndam. ‘Maar ik

communicatiemapjes, tot zeer geavanceerde sys-

vond mijn begeleiding van

temen die werken met oogbesturing. Alles om com-

gesprekspartners van mensen met

municatie mogelijk te maken en ontwikkeling te

afasie tekortschieten. De adviezen die

stimuleren’, vertelt ze. Met name de techniek achter

ik gaf over hoe zij de communicatie konden

oogbesturing heeft Van de Sande de afgelopen

ondersteunen was te abstract’, vertelt ze. Daarom

jaren zien ontwikkelen, waardoor de systemen voor

besloot ze zich hierin te verdiepen, wat in 2016 resul-

meer ernstig beperkte cliënten zijn in te zetten. ‘Ook

teerde in een proefschrift over onderzoek naar de

zie ik veel veranderen op het gebied van content, waar Nederland nog behoorlijk achterligt. Dat aanbod wordt steeds breder. Het is belangrijk dat behandelaars zich goed

implementatie van PACT (Partners van Afasiepatiënten Conversatie Training). Deze training is een door haar gemaakte Nederlandse bewerking van het Engelse programma SPPARC. ‘Het voelt goed dat ik nu collega’s kan enthousiasmeren en ondersteunen om beide

laten adviseren, zodat ze een

gesprekspartners te coachen wanneer het gesprek

systeem selecteren dat het

niet meer natuurlijk gaat als gevolg van afasie.’

beste aansluit bij de wensen en mogelijkheden van de cliënt.’

Van de Sande zou graag zien dat deze content breder beschikbaar komt. ‘De cliënt is nu afhankelijk van wat zijn omgeving in het systeem stopt.

Naast scholing verzorgt Wielaert ook diagnostiek en behandeladvies en draagt ze bij aan wetenschappelijk onderzoek, bijvoorbeeld naar toepassing van Touchspeak, OC-software voor mobiele apparaten, bij mensen met ernstige afasie. ‘Ik denk dat de rol van de

Dat is soms te weinig voor volwaardige communi-

logopedist als coach in ondersteuning van communi-

catie op het juiste niveau. Je moet bijvoorbeeld ook

catie steeds belangrijker wordt, zeker met krimpende

zelf zinnen kunnen samenstellen of als kind aan

budgetten en de trend naar zelfredzaamheid. Het is

een rollenspel kunnen deelnemen.’ Spelen is essen-

bekend dat de omgeving een bevorderende, neutrale

tieel om tot ontwikkeling te komen, benadrukt ze.

of belemmerende factor kan zijn in de welzijnssituatie

‘Kinderen met een beperking hebben daar vaak

van een cliënt. Een gesprek voer je samen en bij een

minder mogelijkheden voor, maar er zijn verschil-

communicatieprobleem zijn mogelijk aanpassingen

lende materialen om dit alsnog aan te bieden.’

van beide partijen nodig.’

17