Met de ogen leren praten De oogbestuurde spraakcomputer is een uitkomst voor veel niet-sprekende kinderen. Het hulpmiddel biedt ongekende mogelijkheden als onderdeel van een ondersteunend communicatiesysteem, zeker indien hier in een vroeg stadium mee wordt geoefend. Maar praten met de ogen is niet gemakkelijk. Gerna Scholte
Het is van groot belang dat alle kinderen die niet kunnen praten een eerlijke kans krijgen om zich te uiten. Dit vereist de inzet van de meest optimale en passende communicatiehulpmiddelen. Pas dán kunnen professionals een betrouwbaar en onderbouwd oordeel geven over hun ontwikkeling- en leerpotentieel. Een zo vroeg mogelijke inzet van Ondersteunde Communicatie (OC) is dan ook van groot belang voor hun taal- en leerontwikkeling.
Meerwaarde Toch wordt nog lang niet voor ieder jong kind met een communicatief ernstig meervoudige beperking als eerste stap gekozen voor de inzet van OC-middelen. De meerwaarde hiervan blijkt, naast tal van ervaringen in de praktijk, onder meer uit onderzoek van Maria Borgestig, waarop zij begin dit jaar promoveerde aan de universiteit van Linköping. Zij volgde ruim 1,5 jaar tien niet-sprekende kinderen tussen de 1-15 jaar oud. In die periode
Door een beperkte handfunctie zijn veel Rett-meisjes afhankelijk van een oogbestuurde spraakcomputer
leerden alle deelnemers de oogbestuurde spraakcomputer als hulpmiddel te gebruiken voor dagelijkse communicatie. Daarmee nam hun deelname in het gezin en op school toe en werd hun zelfbeschikking vergroot. Ook waren alle deelnemende kinderen in staat om diverse activiteiten op de computer uit te voeren, passend bij leeftijd en interesses. In de praktijk van alledag zien we eveneens regelmatig hoe jonge kinderen profiteren van de mogelijkheid van een oogbestuurde spraakcomputer.
Leren communiceren Kinderen die kennis maken met oogbesturing moeten zich een aantal vaardigheden eigen maken, waaronder gericht kijken naar alle delen van het scherm, selecteren door langere tijd te kijken, volgehouden aandacht voor het computerscherm en schakelen tussen het OC-hulp-middel en de communicatiepartner. Hiervoor
zijn verschillende programma’s beschikbaar (zie kader). Alle programma’s hebben spelletjes voor het stimuleren van de schermgerichtheid, welke aansluiten bij de ontwikkeling van nieuwe gebruikers. Met de spelprogramma’s ontwikkelen peuters en kleuters al spelend (oog) motorische coördinatie- en sturingsvaardigheden. Deze vaardigheden hebben ze nodig om gericht naar een afbeelding te kijken, deze te selecteren en een voorkeur kenbaar te maken. Het kind ervaart spelenderwijs steeds meer wat er gebeurt als hij naar het scherm kijkt (actie-reactie). Gaandeweg loopt de moeilijkheidsgraad van de spelletjes op. De eindgebruiker moet steeds gerichter en langer kijken naar een specifiek onderdeel op het scherm. Het programma ‘Look to Learn’ bevat onder meer een spelletje dat na drie seconden kijken scheetgeluidjes produceert. Dit werkt op de lachspieren
20 vroeg maart 2016
Dit artikel is verschenen in Vakblad Vroeg (maart) nr. 1-2016, www.vakbladvroeg.nl
Aanschaf De oogbestuurde computers zijn echter kostbaar, ongeveer 23.000 euro, afhankelijk van het systeem. Om die reden vragen zorgverzekeraars altijd om een medische indicatie en een schriftelijke onderbouwing door een OC-behandelaar, logopedist en/of ergotherapeut. Daaruit moet blijken dat dit het best passende OC-hulpmiddel is. Om een oogbestuurde spraakcomputer vergoed te krijgen, moet het jonge kind bovendien aantoonbaar in staat zijn het communicatiehulpmiddel te gebruiken. Het is daarom belangrijk om het kind, de ouders, behandelaars en de leerkracht eerst kennis te laten maken met de afbeeldingen, foto's en symbolen voor de communicatie. Met name de visuele ondersteuning van het taalaanbod met behulp van een doorkijk-raam, een zogeheten ‘Eye-Transfer’ bord, of een Taal Activiteiten Kaart (TAK) verdient daarbij aandacht. van bijna alle kinderen en lokt natuurlijk ook reacties van hun ouders en begeleiders uit. Dit werkt stimulerend.
Nadat het kind en zijn omgeving op deze manier hebben geleerd dat communicatie mogelijk is door te kij-
In sommige gevallen zijn één of meer passingen voldoende om de aanvraag bij de verzekeraar te onderbouwen. Meestal is echter een langere proefperiode nodig. Alle hulpmiddelenleveranciers zijn overigens bereid om een oogbestuurde spraakcomputer voor een periode van twee tot vier weken op proef te plaatsen. Recent zijn er overigens ook verschillende losse modules op de markt gekomen die oogbesturing toegankelijker hebben gemaakt, waaronder EyeGaze, PCEye Explore en PCEye Go. Door deze aan het beeldscherm van een reguliere computer te bevestigen, in combinatie met passende spelletjes, zijn jonge kinderen in staat spelenderwijs te ontdekken wat het effect is van hun blikrichting. Het uiteindelijke doel van de spelletjes is natuurlijk dat het jonge kind gaat communiceren met behulp van het hulpmiddel. Zelfs kinderen van 2,5 jaar oud zijn er al in geslaagd een computer te gebruiken voor communicatie. Voor sommige kinderen is het de eerste mogelijkheid om zelfstandig te spelen en plezier te beleven. Dit is van groot belang bij het verkrijgen van een actiever aandeel in de interactie met hun omgeving, nu en straks.
‘Hulpmiddel vergroot sociale interactie én zelfbeschikking’
Aanvullend zijn er verschillende configuraties voor oogbestuurde OC beschikbaar. Met GazeViewer kan worden vastgelegd waar het kind naar kijkt terwijl er over de afbeelding op het scherm gesproken wordt. Foto’s van het kind en diens omgeving zijn ook goed bruikbaar, evenals afbeeldingen uit een prentenboek.
ken naar afbeeldingen, kan een passing met een leverancier worden afgesproken. Het vocabulaire op de spraakcomputer kan dan worden opgebouwd met de afbeeldingen van het kijkraam en de TAK die inmiddels bekend zijn voor het kind. Iedere keer gaat het namelijk om maatwerk.
Spelletjes Voor beginnende gebruikers van oogbesturing zijn verschillende spelletjes beschikbaar. Een selectie hiervan, opgesteld door de auteur, is opvraagbaar bij de redactie. Hetzelfde geldt voor referenties naar literatuur. Mail naar vroeg@dgcommunicatie.nl
auteursinformatie Gerna Scholte, MA (gernascholte@stichtingmilo.nl) is Logopedist en Taal- en Spraakpatholoog. Zij werkt sinds 2012 voor Stichting Milo als Coördinator ComOOK, een interventieprogramma voor jonge ouders. Gerna heeft zich onder meer gespecialiseerd in het Rett syndroom, PODD en oogbestuurde computers.
vroeg maart 2016 21
Dit artikel is verschenen in Vakblad Vroeg (maart) nr. 1-2016, www.vakbladvroeg.nl