Gazeta reporter.al, numri 57 by Reporter.al

“Protestojmë se nuk po dëgjohemi”, prishja e teatrit bashkon në shesh qytetarët

Mijëra qytetarë përsëritën protestën kundër shembjes së ndërtesës së Teatrit Kombëtar, ndërsa thanë se dilnin për të kundërshtuar dhunën dhe njëkohësisht cënimin e lirive.

Lufta për ‘Duty Free’ u kthye në test lakmus për klimën e investimeve të huaja

Si e përdori ligjin bashkëshortja biznesmene e një gjyqtari të fuqishëm për të ndaluar një kompani amerikane të investonte në aeroportin ‘Nënë Tereza’, kundër vullnetit të koncesionarit dhe protestave të ambasadës amerikane.

Falsifikimi i së shkuarës: Si dështuan institucionet në verifikimin e Luan Dacit

Luan Daci arriti të kalonte filtrat e Avokatit të Popullit, ONM-së dhe Kuvendit vetëm një vit pasi ishte skualifikuar për shkak të shkarkimit të vitit 1997 –duke siguruar një post në institucionin më të lartë të vetingut.

Nr.

Maj 2020 E përmuajshme

ALIBIA KAPITULLON HETIMET E DOSJES “TOYOTA AURIS” Një skenar i pretenduar për një pronar gjerman të 3.4 milionë eurove të sekuestruara në Durrës dhe ambicieve të tij për të blerë toka në bregdet rrëzoi hetimet e kryera në Shqipëri, Belgjikë dhe Gjermani për rrjetin e dyshuar të pastrimit të parave përmes importit të makinave “Toyota Auris” –pa u verifikuar as nga Prokuroria dhe as nga Gjykata.

Ilustrim grafik nga Jurgena Tahiri/ BIRN. Në foto: Elvis Vladi.

Maj 2020

ALIBIA E PAVERIFIKUAR KAPITULLON HETIMET E DOSJES “TOYOTA AURIS”

POLICIA DHE QEVERIA PËRBALLEN ME KRITIKA MBI DHUNËN PËR TEATRIN

06 4-5

LUFTA PËR ‘DUTY FREE’ U KTHYE NË TEST LAKMUES PËR KLIMËN E INVESTIMEVE TË HUAJA

‘PESHQESHI I KÇK’ MBI LUNGOMARE U NDËRTUA ME FIRMËN E EDI RAMËS

FALSIFIKIMI I SË SHKUARËS: SI DËSHTUAN INSTITUCIONET NË VERIFIKIMIN E LUAN DACIT

“IM ATË MË KËRKOI TA FAL”: PANDEMIA FRENON DENONCIMIN E DHUNËS NË FAMILJE

Një skenar i pretenduar për një pronar gjerman të 3.4 milionë eurove të sekuestruara në Durrës dhe ambicieve të tij për të blerë toka në bregdet rrëzoi hetimet e kryera në Shqipëri, Belgjikë dhe Gjermani për rrjetin e dyshuar të pastrimit të parave përmes importit të makinave “Toyota Auris” –pa u verifikuar as nga Prokuroria dhe as nga Gjykata.

10-11 Si e përdori ligjin bashkëshortja biznesmene e një gjyqtari të fuqishëm për të ndaluar një kompani amerikane të investonte në aeroportin ndërkombëtar ‘Nënë Tereza’, kundër vullnetit të koncesionarit të terminalit dhe protestave të ambasadës amerikane në Tiranë.

ENGLISH EDITION TALL STORY: STASHED CASH BUT NO CRIME IN ALBANIAN COURT ALBANIA GOVT FACES BACKLASH OVER POLICE FORCE AGAINST PROTESTERS

BRINGING BACK THE BODIES: THE BALKAN EMIGRANTS REPATRIATED IN DEATH

WILDLY WRONG: NORTH MACEDONIA’S POPULATION MYSTERY

DECIMATED DANUBE: STURGEON REVIVAL EFFORTS NEGLECT ROOTS OF POACHING

EUROPE’S FAR-RIGHT HAS A CURE FOR COVID-19: NATIONALISM

ANALIZA

INVESTIGIME

REPORTAZHE

LAJME

OPINION

LAJME

REPORTAZHE OPINION Është publikimi i Rrjetit Ballkanik të Gazetarisë Investigative në Shqipëri – BIRN Albania. RAJONI BIRN Albania ështëRAJONI një organizatë jo-fitimprurëse, e cila mbështet zhvillimin e gazetarisë INTERVISTA investigative në Shqipëri me qëllim ekspozimin e rasteve të korrupsionit dhe promovimin e të drejtave të njeriut në vend. Ky publikim i përmuajshëm është një përmbledhje e disa prej artikujve të botuar nga rrjeti BIRN në faqen www.reporter.al dhe www.balkaninsight.com. Mbështetur nga: Ky publikim shpërndahet falas. Printimi dhe shpërndarja e tij mundësohet nga: National Mbështetur nga: Endowment for Democracy B T D Balkan Trust for Democracy Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë

INTERVISTA

Publikuar nga:

FONDACIONI

SHOQËRIA

E HAPUR

PËR SHQIPËRINË

FONDACIONI

SHOQËRIA

E HAPUR

PËR SHQIPËRINË

Pas një beteje të gjatë për shpronësimin, kryeministri Edi Rama dhe Bashkia e Vlorës e shpërblyen karburantin e ish-gjyqtarit të shkarkuar nga vetingu, Shkëlzen Selimi me ndryshimin e projektit të Lungomares –pas ortakërisë së këtij të fundit me kompaninë “Kastrati”.

13 Gjyqtari i pezulluar i Kolegjit, Luan Daci arriti të kalonte filtrat e Avokatit të Popullit, ONM-së dhe Kuvendit vetëm një vit pasi ishte skualifikuar nga një garë për gjyqtar në KLD për shkak të shkarkimit të vitit 1997 –duke siguruar një post në institucionin më të lartë të vetingut.

STAFI

KONTAKTONI:

Kristina Voko, drejtore e BIRN Albania Besar Likmeta, redaktor Aleksandra Bogdani, gazetare Gjergj Erebara, gazetar Ivana Dervishi, gazetare Lindita Çela, gazetare

Rruga: Nikolla Jorga Kulla 8, Ap. 8, Tiranë E-mail: office.albania@birn.eu.com Tel: +35544502592 URL: http://www.reporter.al/

Maj 2020

Ngjarjet e Majit Shembja e Teatrit Një punonjës policie qëndron në gërmadhat e Teatrit Kombëtar, shembja e së cilit shkaktoi një valë protestash dhe zemërimi me qeverinë si dhe ngriti pikëpyetje mbi gjendjen e shtetit ligjor në Shqipëri.

Foto: GENT SHKULLAKU/ LSA

Marrëveshje e re për reformën në drejtësi? Ambasadorja e SHBA në Tiranë, Yuri Kim hodhi dyshime rreth një marrëveshje të fshehtë për të vrarë reformën në drejtësi në Shqipëri. Postimi në Twitter i ambasadores lë të kuptohet se palët në pushtet në Shqipëri mund të jenë bërë bashkë për të shkatërruar reformën. “Shpresoj që fjalët për një marrëveshje prapa krahëve për të vrarë reformën në drejtësi në Shqipëri të mos jenë të vërteta”, shkroi Kim. Ajo po ashtu pranoi se reforma, që është sposorizuar fort nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Bashkimi Europian kishte probleme, por tha se ajo duhej të vazhdonte. “Reforma është e dhimbshme, e ngadaltë & jo perfekte por është e nevojshme, po bën përparim & duhet të vazhdojë”, tha Kim. Nuk është e qartë se çfarë e ka nxitur reagimin e amasadores dhe kush janë aktorët e përfshirë në marrëveshjen e dyshuar. I pari që iu përgjigj postimit të ambasadores ishte kryeministri Edi Rama, i cili gjithashtu në Tëitter deklaroi se binte ‘dakord’ me postimin e përfaqësues së SHBA në Tiranë, ndërsa shtoi edhe një shprehje të dramaturgut William Shakespeare: “ ferri është bosh dhe të gjithë djajtë janë këtu.”

Qeveria akuzohet për ‘rrëmbim personi’ Qeveria shqiptare ka marrë një letër me pyetje nga pesë komisionerë të lartë të Organizatës së Kombeve të Bashkuara për t’iu përgjigjur akuzave të rënda për rrëmbim dhe zhdukje personi, të cilat aludohet se kanë ndodhur në rastin e shtetasve turq Harun Çelik dhe Selami Simsek. Letra e komisionerëve, e publikuar fillimisht në Shqipëri nga Balkanweb, thekson se Shqipëria mund të ketë shkelur në këto raste konventat përkatëse që ka ratifikuar dy dekada më parë. “Ne theksojmë se dështimi për të njohur heqjen e lirisë nga ana e agjentëve shtetërorë dhe refuzimi për të njohur ndalimin përbëjnë një zhdukje të detyruar, edhe në rast se kjo ndodh për një periudhë të shkurtër,” shkruhet në letër. Harun Çelik është një mësues i një shkolle të lidhur me lëvizjen Guleniste në Kazakistan. Ai u arrestua në Shqipëri në korrik 2019 në Rinas ku u kap me një vizë kanadeze të falsifikuar. Ai vuajti dënimin gjashtëmujor të dhënë

nga gjykata për përdorim dokumentesh të falsifikuara dhe pritej të lirohej më 1 janar 2020. Por në vend që të lirohej, Çelik u rrëmbye në Tiranë dhe u nis me avionin e linjës Air Albania për në Stamboll, ku qeveria turke e arrestoi si terrorist. Pas publikimit të skandalit të Çelik në janar të këtij viti, autoritetet shqiptare mohuan të kishin dijeni se bëhej fjalë për një shtetas të kërkuar nga Turqia si pjesë e lëvizjes Gulen.

BE dënon dhunën ndaj romëve Delegacioni i Bashkimit Europian në Tiranë dënoi dhunën dhe përshëndeti nisjen e hetimeve nga ana e Avokatit të Popullit në lidhje me rastin e një romi grumbullues mbeturinash në Tiranë që u filmua nga një kalimtar ndërsa dy policë bashkiakë e dhunonin. Pas publikimit të videos në faqen e një grupimi aktivistësh në Facebook, një numër organizatash të të drejtave të njeriut dënuan dhunën në një deklaratë dhe i kërkuan partnerëve perëndimorë të Shqipërisë të reagojnë ndaj asaj që e quajnë “dhunë sistematike” nga policët bashkiakë të Tiranës ndaj ricikluesve, të cilët janë në shumicë dërrmuese nga komuniteti rom. “Delegacioni i BE-së dënon të gjitha format e diskriminimit, margjinalizimit dhe dhunës, veçanërisht kundër anëtarëve të komuniteteve rome dhe egjiptiane”, deklaroi delegacioni për BIRN. “Për rastin specifik të imazheve të qarkulluara në mediet sociale, Delegacioni i BE-së bazohet në punën e autoriteteve përkatëse kombëtare dhe në këtë drejtim mirëpret hetimin e nisur nga Avokati i Popullit për këtë çështje,” vijon më tej deklarata. Bashkia e Tiranës nuk ka bërë komente publike mbi këtë çështje ndërsa një zëdhënës i saj nuk i është përgjigjur pyetjeve të BIRN të dërguara me SMS. Policia bashkiake e Tiranës është shfaqur shpesh në median sociale duke keqtrajtuar qytetarë të ndryshëm, disave duke i bërtitur, të tjerëve duke u konfiskuar mjete të ndryshme tregtie, në kushte të paqarta ligjore.

Ortaku i Air Albania akuzohet për mashtrim në Turqi Biznesmeni shqiptar Sinan Idrizi, i njohur si sponsor i skuadrës së Flamurtarit dhe partneri i përzgjedhur nga qeveria shqiptare për pronësinë e kompanisë ajrore, Air Albania, u akuzua për mashtrim nga Adnan Polat, një nga biznesmenët

më të famshëm turq dhe zëvendëspresident i skuadrës së futbollit Gallatasarajt, në lidhje me marrjen e një shume prej 3.2 milionë eurosh në vitin 2017 nën premtimin e blerjes së kompanisë koncesionare GFI Albania, bëri të ditur media turke të mërkurën. Gazeta Hyriet, një nga më të mëdhatë në Turqi, raporton se Idrizi ka refuzuar të kthejë paratë e marra për blerjen e kompanisë, e cila nuk është realizuar. GFI Albania është një kompani koncesionare e dhënë nga qeveria e Partisë Demokratike në vitin 2013 për të vendosur një pigment identifikues në naftën që qarkullon në Shqipëri dhe për kryerjen e kontrolleve në pikat e furnizimit me karburant, me supozimin se një teknologji e tillë do të luftojë kontrabandën e naftës. I pyetur nga BIRN, Vangjel Birbo, një nga administratorët e GFI, tha se nuk kishte dijeni për ngjarjen dhe se nuk kishte pasur asnjë kontakt me Idrizin për shitjen e biznesit. Kallëzimi në Stamboll do të duhet të hetohet nga prokuroria turke.

Rritet vdekshmëria foshnjore në Shqipëri Vdekshmëria foshnjore në Shqipëri arriti në 10,3 për mijë lindje të gjalla në vitin 2019 duke u rritur në mënyrë dramatike nga 8,9 për mijë që ishte në vitin 2018 apo 7.1 për mijë që ishte në vitin 2015. Në total në vitin 2019 rezultojnë të kenë vdekur 294 foshnja nën 1 vjeç nga 257 në vitin 2018. Të para së bashku, shifrat e vdekshmërisë foshnjore të dekadës së fundit, 2010-2020, tregojnë se rritja e vdekshmërisë foshnjore është në fakt një tendencë dhe jo një ngjarje rastësore. Dhe nëse merren parasysh faktorë të tjerë si niveli i përgjithshëm i lindshmërisë, rritja është akoma më dramatike. Vdekshmëria foshnjore llogaritet si një pjesëtim i thjeshtë i numrit të foshnjave që nuk kanë mbijetuar deri në përvjetorin e parë pas lindjes me numrin e lindjeve totale në një vit të caktuar. Duke qenë se shanset e mbijetesës së një foshnje varen nga një numër faktorësh shëndetësorë, socialë e ekonomikë, vdekshmëria foshnjore shihet si një matës i nivelit të përgjithshëm të zhvillimit të një vendi ndërsa tendenca e këtij treguesi është sugjerues nëse vendi po përmirësohet apo po përkeqësohet. Edhe nëse e sheh si tregues përgjatë 80 viteve të fundit, (shih grafikun), është e lehtë të dallosh se përtej një tendence të përgjithshme rënëse, vdekshmëria foshnjore ka pësuar rritje në periudha të caktuara ku gjendja e përgjithshme e vendit është përkeqësuar.

Maj 2020

INVESTIGIM

Alibia e paverifikuar kapitullon hetimet e dosjes “Toyota Auris” Një skenar i pretenduar për një pronar gjerman të 3.4 milionë eurove të sekuestruara në Durrës dhe ambicieve të tij për të blerë toka në bregdet rrëzoi hetimet e kryera në Shqipëri, Belgjikë dhe Gjermani për rrjetin e dyshuar të pastrimit të parave përmes importit të makinave “Toyota Auris” –pa u verifikuar as nga Prokuroria dhe as nga Gjykata. KLODIANA LALA | BIRN | TIRANË

brëmjen e 13 marsit 2019, një qytetar gjerman i quajtur Carlo Rizzatto zbriti në aeroportin e Rinasit me një histori të pabesueshme në bagazh – ai pretendon se është pronari i rreth 3.4 milionë eurove të sekuestruara në portin e Durrësit dy vjet më parë, si pjesë e dosjes hetimore të njohur si “Toyota Auris”. Ditën e dytë të qëndrimit në Tiranë, më 15 mars, 59-vjeçari nga Shtutgarti u shfaq vullnetarisht para një oficeri të policisë gjyqësore në Prokurorinë e Krimeve të Rënda. Ai u prezantua si biznesmen i përpunimit të floririt me ambicie për të investuar në fushën e turizmit në Shqipëri. Rizzatto pretendoi gjithashtu se ishte burimi i shumës më të madhe të parave të sekuestruara ndonjëherë nga policia shqiptare. “Këto vlera monetare janë të ardhura që burojnë nga ushtrimi i biznesit të përpunimit të metaleve të çmuara në adresën Friedrich STR, 29, Gjermani,” mësohet të ketë thënë Rizzatto në dëshminë e tij. “Ia kam dhënë cash Elvis Vladit për fillimin e një veprimtarie biznesi”. Pas ndalesës së shkurtër në Prokurorinë e Krimeve të Rënda në Tiranë, Rizzatto u nis sërish drejt Rinasit, prej nga u largua me një avion të orës 15:00 të linjës Austrian Airlines. Në Tiranë, alibia e tij përmbysi rrjedhën e njërit prej hetimeve më të bujshme të viteve të fundit –e cila po shkon drejt gjykatës si një çështje e rëndomtë e mosdeklarimit të vlerave monetare në kufi. Të dhënat e siguruara nga BIRN përmes dokumenteve gjyqësore tregojnë se hetimet e kryera në Shqipëri, Belgjikë dhe Gjermani për zbulimin e rrjetit të personave që qëndrojnë pas 3.4 milionë eurove u barazuan me zero në gjykatë –pas shfaqjes së skenarit të denjë për një film, që aludonte se paratë kishin si burim një biznesmen gjerman dhe si destinacion, blerjen e një sipërfaqeje toke në bregdetin e Shqipërisë. Në funksion të këtij versioni, i akuzuari kryesor i çështjes, Elvis Vladi pranoi se kishte kryer shkelje që nuk i deklaroi paratë në kufi, ndërsa shkarkoi nga përgjegjësitë pesë të pandehurit e tjerë të çështjes. Alibia e Vladit i ngjan qindra skenarëve që përdoren rëndom në gjykata për t’i shpëtuar drejtësisë. Megjithatë, një gjyqtar i Krimeve të Rënda e konsideroi atë të besueshme dhe pasi rrëzoi akuzat për pastrim parash në kuadër të grupit të strukturuar kriminal, e urdhëroi Prokurorinë që të faktonte pretendimet e të pandehurve. Dokumentet gjyqësore tregojnë se Prokuroria nuk e verifikoi alibinë, ndërsa gjykata bëri një sy qorr ndaj hetimeve të

Adresa e kompanisë “Gerber Consulting” në Iserlohn të Gjermanisë. Foto: Google Map.

mangëta, duke legjitimuar kërkesën e avokatëve mbrojtës për kualifikimin e veprës penale. E pyetur për dështimin e hetimit, Prokuroria u përgjigj se ndryshimi i akuzave ishte diktuar nga vendimi i gjykatës. Në të kundërt, gjyqtari Fran Prendi fajëson në vendim Prokurorinë për hetime të paplota dhe mungesë provash ndaj të pandehurve. Radovan Çela, avokat i të pandehurve Elvis dhe Alfred Vladi si dhe i Alban Mollaymerit i tha BIRN se “Prokuroria kishte zero prova përveç 3.4 milionë eurove”, ndërsa mburri vendimin paraprak të gjyqtarit Fran Prendi si një ndër më të mirët që kishte lexuar ndonjëherë. Avokati Çela shtoi se alibia ishte mënyra e tyre për të treguar se kujt i përkisnin paratë, ndërsa ishte i paqartë për rrethanat e njohjes së Vladit me Rizzatton apo detajet e shkëmbimit të pretenduar të parave. “Karlo m’u duk bindës, ai është në moshë madhore dhe mban përgjegjësitë e veta për atë që deklaron,” tha avokati. Aksi Belgjikë-Gjermani Në qershor 2018, sekuestrimi i gati 3.4 milionë eurove në portin e Durrësit shpërtheu si një çështje që ndërthurte krimin e organizuar me botën e politikës në Shqipëri. Paratë u gjetën mëngjesin e 24 qershorit të ndara në 3.336.700 euro dhe 80 mijë franga zvicerane si dhe të fshehura në tapiceritë e dyerve anësore të dy makinave të importuara nga Belgjika. Në Tiranë, lajmi mbërriti më herët se paratë.Në një fjalim në Parlament më 21 qershor 2018, lideri demokrat, Lulzim Basha paralajmëroi trafikimin e parave me makina “Toyota Yaris” dhe akuzoi kreun e grupit socialist, Taulant Balla se kishte dalë garant për ato që i quajti “para të drogës”. Balla i mohoi akuzat dhe fitoi në gjykatë një padi për shpifje ndaj Bashës. Denoncimi i Bashës i dha dosjes emrin “Toyota Yaris”, ndonëse makinat e dorës së dytë i përkisnin markës “Toyota Auris”. Nën drejtimin e prokurorëve Doloreza Musabelliu dhe Ened Nakuçi, Prokuroria e Krimeve të Rënda e regjistroi procedimin penal në korrik 2018. Hetimi u shtri më pas ed-

he në Belgjikë dhe Gjermani, shtete të cilat sollën një mal me dokumente në Shqipëri përmes letër-porosive. Prokuroria akuzoi dy kushërinjtë Elvis Vladi, 39 vjeç dhe Alfred Vladi, 33 vjeç për krijimin e një organizate me qëllim pastrimin e parave me origjinë kriminale. Por kushërinjtë Vladi nuk u arrestuan asnjëherë nga policia. Në pranga përfunduan pronarët e karroatrecit “Bizark”, Eduart Cani dhe djali i tij, Klevi Cani, shoferi Agim Çeka dhe Alban Mollaymeri – pronari i një servisi në Tiranë në emrin e të cilit u zhdoganuan makinat.Sipas dokumenteve të hetimit, plani për transportin e parave përmes biznesit të importit të makinave të përdorura nga Belgjika duhet të ketë filluar në prill 2018, kur Elvis Vladi – një 39 vjeçar me origjinë nga Kalaja e Dodës, doli nga Shqipëria përmes pikës kufitare të Morinës, në shoqërinë e një personi me precedentë penalë.Lëvizjet e Vladit nga prilli në qershor jashtë Shqipërisë mbeten të paqarta. Por më 12 qershor, kushëriri i tij, Alfred Vladi kontraktoi në Tiranë Eduart Canin për një rrugë transporti makinash të përdorura nga Belgjika. Cani – i cili ndodhej në atë kohë në arrest shtëpie për dhunë në familje udhëroi të birin dhe shoferin Agim Çeka që të niseshin drejt Belgjikës. Mëngjesin e 13 qershorit 2018, karroatreci “Bizark” doli nga Shqipëria dhe pasi udhëtoi përmes pesë shteteve, mbërriti në qytetin Sherlo të Belgjikës pasditen e 16 qershorit. Autoritetet belge kanë ndërtuar itinerarin e lëvizjes së kamionit në Belgjikë përmes aktivizimit të antenave telefonike–duke rrëzuar versionin e treguar në Shqipëri nga të pandehurit. Sipas letërporosisë belge, Çeka dhe Cani nuk janë furnizuar me makina në qytetin e Sherlos, por rreth 50 kilometra më në veri – në komunën Sint Pieters Leeuw në rrethinat e Brukselit. Mëngjesin e 17 qershorit 2018, dy të arrestuarit janë takuar me Elvis Vladin në një servis makinash të quajtur AA and Automobile në Sint Pieters Leeuw, i cili menaxhohej nga vëllezërit me origjinë nga Gjakova, Alban dhe Arianit Nimani. Siç rezultoi më vonë, Nimanët, rreth krushqie me familjen e zgjeruar Vladi që jeton në Bruksel, kishin ndihmuar me vendosjen në dispozicion të servisit për parkimin e makinave. Dëshmitë e Agim Çekës, Klevi Canit dhe Arianit Nimanit identifikojnë Elvis Vladin si personin që kishte sjellë shtatë makinat “Toyota Auris” në servisin AA and Automobile. Sipas dëshmive, dy prej makinave brenda së cilave u gjetën më pas dengjet me euro, ishin dërguar më vonë prej tij me ndihmën e një karroatreci. Në dëshminë e tij për autoritetet belge, Arianit Nimani u distancua nga dijenia dhe tha se kishte autorizuar vetëm parkimin e mak-

inave, me kërkesë të xhaxhait të Elvis Vladit. “Xhaxhai i tij, Rahim Vladi i cili jeton në Belgjikë më kontaktoi për të ditur nëse mund të bëja një shërbim të vogël për Elvisin. Shërbimi konsistonte thjesht në autorizimin për parkimin e disa automjeteve, derisa të vinin t’i merrnin. Duke qenë se Elvisi ishte i afërm i familjes sime, nuk pashë ndonjë të keqe këtu,” ka thënë Nimani në dëshmi. Pyetjes nëse Elvis Vladi kishte dërguar më vonë dy makina “Toyota” me karroatrec, Nimani i është përgjigjur duke thënë se “nuk i kujtohej”. Më 18 qershor, kamioni i ngarkuar me shtatë makina “Toyota” dhe me gjasë 3.4 milionë euro ka lënë Belgjikën dhe ka udhëtuar për 166 kilometra në lindje drejt qytetit Ahen të Gjermanisë. Stacioni në këtë qytet ishte biznesi i Ilir Doçit, një tjetër shqiptar me origjinë nga Kukësi, që përgatiti më pas dokumentet e eksportit. I hetuar disa herë për evazion, mashtrim apo falsifikim dokumentesh në Gjermani, Doçi ka pranuar të merret në pyetje vetëm nga autoritetet gjermane, por jo nga ato belge apo shqiptare. Dëshmia e Ilir Doçit nuk ka hedhur megjithatë më shumë dritë mbi historinë, pasi ai ka mohuar të ketë bërë ndonjë veprim tjetër përveç dokumenteve. Ilir Doçi ka mohuar gjithashtu njohjen me kushërinjtë Vladi. Ai ka pranuar se njihte vetëm Alban Mollaymerin, për të cilin kishte përgatitur edhe më parë dokumentacion eksporti. Verifikimet e autoriteteve gjermane tregojnë se Mollaymeri ndodhej në Shqipëri ditën kur në emër të tij përgatiteshin dokumentet doganore në Ahen dhe nuk rezulton t’i ketë firmosur ato. “Dy rrugë të tjera për llogari të Fredit” Në shtator 2019, Prokuroria e Krimeve të Rënda i dorëzoi gjykatës kërkesën për gjykim për gjashtë të pandehurit e çështjes “Toyota Auris”. Në kërkesë, e shkuara e të akuzuarit kryesor, Elvis Vladi është inekzistente, ndonëse 39 vjeçari nuk është një personazh krejt i panjohur. Në maj 2015, Vladi shfaqet në raportet e policisë britanike si i arrestuar bashkë me një grup shqiptarësh të përfshirë në shpërndarje droge në Londrën veriore. Banda ndiqej nga një agjent i infiltruar prej muajsh në Britani dhe gjatë operacionit iu sekuestruan 16 kilogramë kokainë dhe një sasi parash në cash. Megjithatë, Elvis Vladi u shpall i pafajshëm në janar 2016, pasi akuzat ndaj tij u rrëzuan.

Maj 2020

Harta e lëvizjes së trajlerit me makinat e markës “Toyota Auris” nga Shqipëria në Belgjikë. Ilustrim grafik nga Jurgena Tahiri/ BIRN

Aktiviteti i Vladit përgjatë viteve 2016-2018 është i paqartë, por të dhënat nga Qendra Kombëtare e Bizneseve tregojnë se familjarët e tij janë angazhuar një varg biznesesh të vogla në Tiranë. Njëri prej bizneseve – një kafe e njohur në një qendër tregtare administrohej nga Alfred Vladi që prej vitit 2014, ndërkohë që në vitin 2017, ai e ka zgjeruar aktivitetin sipërmarrës edhe me një agjenci makinash me qira. Familja e madhe Vladi jeton e ndarë mes Tiranës dhe Brukselit –qytet ku janë vendosur vite më parë dy xhaxhallarët e Elvis dhe Alfred Vladit dhe një rreth i gjerë kushërinjsh. Pas nisjes së kamionit me shtatë makina “Toyota Auris” nga Belgjika drejt Shqipërisë, edhe Elvis Vladi është kthyer në atdhe. Dokumentet e hetimit tregojnë se ai ka udhëtuar drejt Shqipërisë më 22 qershor 2018 me një avion të linjës TUI Fly, me qëllimin e pritjes sipas Prokurorisë të parave të pista. Shoferi Çeka i tha Prokurorisë se Vladin e kishte takuar për herë të parë në Belgjikë dhe e identifikoi atë si personin që i kishte furnizuar me shtatë makinat “Toyota”. Njëra prej “Toyotave” ku u gjetën më pas paratë, ishte pajisur me targa provizore në Gjermani dhe ishte drejtuar nga Klevi Cani gjatë rrugës së kthimit. Çeka i tha Prokurorisë se kur makinat u bllokuan në portin e Durrësit, ai kishte dyshuar edhe tek punëdhënësi i tij. “E pyeta Klevin nëse kishte gisht për këtë punë, por më tha se nuk kishte asnjë dijeni,” ka dëshmuar ai. Një ndër personat kyç në organizimin e transportit nga Belgjika në Shqipëri, Klevi Cani i tha Prokurorisë se makinat i kishte marrë nga Elvis Vladi në Bruksel dhe do t’ia dorëzonte kushëririt të tij, Alfred Vladi në mjediset e biznesit të tij të makinave me qira në Laprakë. “Për llogari të Fredit kam ngarkuar edhe dy herë të tjera tek e njëjta adresë në Belgjikë dhe i kam shkarkuar në vendin e quajtur treshi te Casa Italia,” dëshmoi Cani, i cili tha se paguhej 3 mijë euro për rrugë. Edhe babai i tij, Eduart Cani deklaroi se i biri e kishte marrë porosinë nga Alfred Vladi, ndërsa mohoi të ishte në dijeni të parave të fshehura. Cani i tha Prokurorisë se ditën e bllokimit të makinave në Durrës, i biri e kishte njoftuar se e kishte ndaluar policia për shkak se shasia e një makine kishte dalë gabim. Eduarti kishte telefonuar më pas Alfred

Vladin -numrin e të cilit e kishte shënuar me “makina Belgjikë”. Vladi iu përgjigj se ishte nisur drejt Durrësit, por ishte përplasur me makinë në Vorë. “M’u duk shumë i shqetësuar. E kam marrë pas 20 minutash, por e kishte të fikur telefonin,” ka shtuar Cani për Prokurorinë. Alban Mollaymeri, pronari i një servisi makinash në rrugën Princ Vidi në Tiranë rezulton si porositësi i makinave të blera në Belgjikë – akuzë të cilën ai e ka mohuar. Ndonëse ka pranuar miqësinë me Alfred Vladin apo porositjen e pjesëve të këmbimit apo automjeteve në të shkuarën tek ai, Mollaymeri tha se nuk kishte asnjë lidhje me ngarkesën e bllokuar në Durrës. Alibia e “pronarit” gjerman Nëntë muaj pas zhdukjes pa gjurmë të Elvis Vladit, vizitorë të çuditshëm fillojnë të shfaqen në Prokurorinë e Krimeve të Rënda. E gjitha në funksionit të alibisë së Vladit se paratë i përkisnin një biznesmeni gjerman dhe do të përdoreshin për blerjen e një toke në bregdetin e Semanit në Fier, me ndërmjetësimin e një avokati. Alibia e Vladit iu prezantua prokurorëve të çështjes përmes një deklarate noteriale të lëshuar më 9 mars 2019. Për të mbështetur pretendimin, avokatët dorëzuan në Prokurori një aktmarrëveshje të datës 3 prill 2018, të lidhur sipas tyre mes Elvis Vladit dhe përfaqësuesit të studios ligjore BHF Consulting, Bledar Fejzo për blerjen e tokës. Gjashtë ditë pas deklaratës noteriale të Vladit, në Prokurori u paraqit edhe 59 vjeçari gjerman, Carlo Rizzatto. Dokumentet e hetimit nuk shpjegojnë rrethana të njohjes mes Rizzattos dhe Vladit, por shtetasi gjerman deklaroi se i kishte besuar atij shumën prej 3.4 milionë eurosh cash në dorë. Në dëshminë e tij më 15 mars, Rizzatto pretendoi gjithashtu se e vërtetonte pronësinë me faktin se këtë shumë parash e kishte pasur të depozituar në bankë 12 vjet më parë [në datat 12 mars- 1 qershor 2007]. Për këtë, ai dorëzoi edhe një statement bankar. Si burim për këto para, Rizzatto tha se kishte shërbyer aktiviteti i biznesit të tij të përpunimit të arit dhe metaleve të çmuara në adresën “Friedrich STR, 29, Gjermani”. Të dhënat e siguruara nga BIRN përmes regjistrit gjerman të bizneseve sugjerojnë se gjasat që ky biznes të jetë burimi i parave janë të vogla. Carlo Rizzatto është drejtori i kompanisë së vogël “Gerber Consulting GmBH” me seli

në rrugën “Friedrichstrasse 29” në Iserlohn, një qytezë malore në veri të Gjermanisë. Por lidhja e tij me këtë biznes nuk shkon më gjatë se një muaj para vizitës në Tiranë. Rizzato u emërua drejtor më 19 shkurt 2019, ditën kur kompania ndryshoi pronësinë, emrin dhe adresën. E themeluar nga shtetasi turk, Durmus Acikgoz në vitin 2014, kompania kaloi në shkurt 2019 në pronësinë e një shtetaseje me origjinë tailandeze, Khathinda Gerber me banim në Iserlohn. Kjo e fundit duket se ka punësuar Rizzatton si drejtor. Përgjatë katër viteve nën drejtimin e Acikgoz, kompania zotëroi në ditën e vet më të mirë asete prej 33 mijë eurosh dhe kapital prej 25 mijë eurosh. Me kalimin e kompanisë nga shtetasi turk tek Gerber, kapitali rezulton të jetë rritur në 100 mijë euro. Njësoj si pretendimi për burimin e parave, edhe ai për destinacionin e tyre fut ujë. Në dëshminë e tij për Prokurorinë më 22 nëntor 2019, avokati Bledar Fejzo, ortak i vetëm i studios BHF Consulting ka konfirmuar një marrëveshje me Elvis Vladin për shitjen e një sipërfaqeje toke të klientit të tij. Toka ndodhej në plazhin e Semanit në Fier dhe i përket pasardhësve të familjes Vrioni, të përfaqësuar prej tij. Fejzo tha në Prokurori se ishte autorizuar nga klientët e tij për të bërë marrëveshje për shitjen e tokës. Në disa komunikime telefonike me BIRN, Fejzo u shpreh i gatshëm për të vënë në dispozicion marrëveshjet- megjithëse një takim me të nuk u bë asnjëherë i mundur. Një nga përfaqësuesit e familjes Vrioni –Janaq Jorgo e konsideroi megjithatë si “joserioze” mundësinë që 3.4 milionë eurot të përdoreshin për blerjen e tokës së tij. “As e kam haberin,” tha Jorgo, i pyetur nëse ishte në dijeni se paratë e sekuestruara në Durrës do të përdoreshin për të blerë tokën e familjarëve të tij. “Avokati [Bledar Fejzo] nuk më ka thënë asgjë”. “Atë tokë kanë ardhur shumë njerëz për ta parë…Nuk do e ketë konsideruar gjë serioze, përderisa s’ma ka thënë,” përfundoi Jorgo. I pyetur mbi mospërputhjet e shumta të alibisë, avokati i Vladit i tha BIRN se ai kishte bërë atë që i kishte thënë klienti dhe se ai nuk kishte asnjë mundësi që të hetonte biznesin e Rizzattos në Gjermani. “Klienti më tha që ia ka dhënë Carlo, ndërsa Carlo thotë që i vërteton me bankë. Kjo është detyra ime si avokat, unë nuk e hetoj dot Carlon, sepse nuk kam asnjë lloj kompetence që t’i kërkoj bankës apo shtetit gjerman të dhëna për Carlon,” tha avokati Çela, duke ia faturuar këtë detyrë Prokurorisë. “Por edhe nëse ne nuk do ta kishim fare këtë alibi, është Prokuroria ajo që në bazë të Kodit të Procedurës Penale është e ngarkuar të gjejë provat dhe jo të fajësojë mbi dyshime,” shtoi avokati. Kapitullimi i akuzës Më 23 shtator 2019, Prokuroria e Krimeve të Rënda vendosi të dërgojë çështjen në gjyq, ndonëse një pjesë e letër-porosive të ardhura nga Belgjika dhe Italia ishin ende të papërkthyera. Vendimi për t’iu drejtuar me urgjencë gjykatës u nxit edhe nga një udhëzim i ish-drejtueses së Prokurorisë së Krimeve të Rënda, Donika Prela, i motivuar me limitet e afateve të paraburgimit për të pandehurit. Në udhëzim, Prela arsyeton se prokurorët Musabelliu dhe Nakuçi kishin kryer veprime të konsiderueshme hetimore dhe kishin konkluduar me ngritjen e akuzave. E megjithatë, hetimi kapitulloi në përballjen e parë me gjykatën. Në seancën paraprake të zhvilluar më 29 tetor 2019, prokurorët pretenduan se pesë të pandehurit kishin krijuar një grup të strukturuar kriminal me qëllim pastrimin e 3.4 milionë eurove përmes “fshehjes, mbulimit të burimit dhe zhvendosjes së pasurisë”. Prokurorët e justifikuan anën subjektive të veprës penale me tërësinë e veprimeve të të pandehurve dhe organizimin e tyre për të fshehur paratë, duke ditur paligjshmërinë e burimit të tyre. “Në të

kundërt, do t’i kishin transferuar ato nëpërmjet formave ligjore, duke ekspozuar edhe burimin e tyre, gjë që nuk e kanë dashur,” argumentuan prokurorët. Avokatët e të pandehurve pretenduan se katër klientët e tyre kishin kryer biznes të ligjshëm të transportit të makinave të përdorura nga Belgjika dhe se vetëm njëri prej tyre, Elvis Vladi, ishte në dijeni të parave. Ata kërkuan rrëzimin e akuzave për të pandehurit e tjerë dhe i sugjeruan gjykatës se vepra penale ishte ajo e “mosdeklarimit të të hollave në kufi” për Vladin. Gjyqtari Fran Prendi i konsideroi hetimet të paplota dhe vendosi të kthejë aktet për hetime të mëtejshme në Prokurorinë e Krimeve të Rënda. Sipas vendimit të Prendit, prokurorët nuk ofruan asnjë provë që të tregojë se të pandehurit kanë kryer ndonjë vepër penale në territorin e Shqipërisë ose jashtë saj, si rezultat i së cilës të jenë krijuar vlerat monetare të sekuestruara. “Në kushtet kur nuk kemi një vepër penale ose një veprimtari kriminale e cila ka nxjerrë produkte kriminale, nuk mund të ekzistojë as vepra penale e pastrimit të produkteve të një vepre penale që nuk ekziston,” argumenton Prendi në vendim. Pasi rrëzoi akuzat e Prokurorisë, gjyqtari e urdhëroi këtë të fundit që të marrë dhe të përkthejë të gjitha aktet e letër-porosive nga autoritetet belge, gjermane dhe italiane si dhe të bëjë një analizë të plotë të fakteve të tyre – veçanërisht nëse të pandehurit kanë kryer ndonjë vepër penale në këto vende që ka nxjerrë përfitime materiale. Prendi kritikoi në vendim prokurorët se nuk kanë shqyrtuar pretendimet e mbrojtjes së Vladit dhe se nuk kanë dalë me qëndrim nëse versioni i tij “nuk është i vërtetë” apo që “nuk mund të provohet”. Gjyqtari urdhëroi më tej prokurorët që të marrin në pyetje avokatin Bledar Fejzo dhe të administrojnë ekstraktet e studios të tij ligjore nga Qendra Kombëtare e Biznesit si dhe të identifikojnë dhe të marrin në pyetje të gjithë pronarët e e tokës. Pyetja kryesore në adresë të tyre, sipas gjyqtarit do të ishte nëse ishin në dijeni se kush ishte investitori që do të blente tokën e tyre. Në seancën e dytë paraprake të zhvilluar më 10 dhjetor 2019, prokurorët u rikthyen para gjykatës vetëm me dëshminë shtesë të avokatit Bledar Fejzo –që konfirmonte versionin e Vladit. Prokurorët thanë se kishin përkthyer letër-porositë, por “nuk kishte rezultuar ndonjë e dhënë e re në krahasim me aktet që janë administruar gjatë hetimit”. Prokurorët konsideruan gjithashtu se pyetja e pronarëve të tokës ishte e panevojshme. “[Bledar Fejzo] Pretendon se i përfaqësuari prej tij, Janaq Jorgo nuk ka qenë në dijeni të bisedave të kryera mes tij dhe Elvis Vladit, kështu që organi i akuzës ka vlerësuar se pyetja e tij është e panevojshme, pasi ai nuk ka qenë prezent në veprimet që janë kryer mes Bledar Fejzos dhe Elvis Vladit,” argumentuan prokurorët. Seanca e 10 dhjetorit 2019 duket se u mbyll me kompromis mes avokatëve, prokurorëve dhe gjyqtarit -pasi përfaqësuesit e Prokurorisë i konsideruan të gabuara dhe të pasakta akuzat e ngritura më parë prej tyre. “Bazuar në urdhërimet e vendimit 106, datë 29.10.2019, në kushtet kur nuk është bërë i mundur nga ana jonë plotësimi më tej i hetimeve për vazhdimin e akuzës në kushtet siç ishim, organi i akuzës çmon se jemi përpara rastit të nenit 332/d, paragrafi 3 për të proceduar me ndryshimin e akuzës…,” u tërhoq Prokuroria. “Pra, mosdeklarimi në kufi i të hollave dhe sendeve për të gjithë të pandehurit, me përjashtim të të pandehurit Agim Çeka, akuza e të cilit mbetet e pandryshuar,” shtuan ata –duke pranuar akuzën që parashikon dënime deri në 2 vjet burg. Lehtësimi i akuzës i hap gjithashtu rrugën pretendimeve për 3.4 milionë eurot e sekuestruara. “Kur ka mosdeklarim, nuk do të thotë që lekët kanë burim kriminal,” tha avokati Radovan Çela, ndërsa sqaroi se nuk kishte ende autorizim nga klientët që të merrej me paratë. “Nëse nuk ka vepër penale, paratë t’i kthehen të zotit,” përfundoi ai.

Maj 2020

Edi Rama shemb Teatrin Kombëtar Me një urdhër surprizë që duket se nuk është bazuar në asnjë vendim të ligjshëm, kryeministri Edi Rama shembi natën e kaluar ndërtesat historike të Teatrit Kombëtar në atë që disa kritikë e quajtën instalim diktature në Shqipëri.

GJERGJ EREBARA | BIRN | TIRANË

olicia shqiptare rrethoi zonën e Teatrit Kombëtar në qendër të Tiranës ndërsa fadromat shembën ndërtesat historike rreth orës 4 të mëngjesit të 17 Majit 2020, duke shënuar në këtë mënyrë fundin e një beteje që vijoi prej dy vjetësh e gjysmë. Kryeministri Edi Rama mori vetë përgjegjësinë për shembjen duke deklaruar në orët e para të mëngjesit se shembja po bëhet për t’i hapur rrugë ndërtimit të një teatri të ri ndërsa shau mbrojtësit e trashëgimisë kulturore si njerëz që nuk e duan zhvillimin. Por shembja e kryer në mes të natës është bërë dukshëm pa një vendim të ligjshëm dhe të vlefshëm, duke ngritur pikëpyetje nëse Shqipëria vijon të jetë një vend i sundimin e ligjit. Këshilli Bashkiak i Tiranës raportohet se mori një vendim për shembje të Enjten e kaluar, por vendimet e këshilleve bashkiake hyjnë në fuqi dhjetë ditë pas publi-

kimit dhe jo menjëherë. Në orët e para të mëngjesit të së Dielës, ndërsa rruspat e kryeministrit rrafshonin objektin historik, një numër qytetarësh shtynë forcat e shumta policore duke sfiduar rrezikun e koronavirusit. Regjisori Edmond Budina, një nga mbrojtësit e Teatrit, deklaroi se shembja e ndërtesës shënon edhe ditën e vendosjes së një diktature në Shqipëri. Shembja e Teatrit Kombëtar në orët e parë të mëngjesit të së dielës ka sjellë reagime të ashpra nga kreu i shtetit, opozita dhe shoqëria civile. Duke i krahasuar pamjet me “kazmat” që shembën kishat dhe xhamitë në vitin e mbrapshtë 1967, Presidenti Ilir Meta dënoi shembjen e Teatrit Kombëtar si një akt mafioz. “Pak orë më parë, në kulmin e errësirës, MAFIA urdhëroi shkatërrimin, jo vetëm të një prej monumenteve të trashëgimisë kulturore më të rrezikuara të Europës, por edhe të çdo iluzioni për ekzistencën e shtetit të së drejtës në Shqipëri,”

Shembja e Teatrit Kombëtar më 17 Maj 2020. Foto: Nensi Bogdani/BIRN

deklaroi Meta në Facebook. “Dhunimi i njëkohshëm i artistëve dhe gazetarëve është një damkë e zezë për MAFIEN në pushtet,” shtoi ai. Në orët e para të mëngjesit të së dielës, Inspektoriati i Mbrojtjes së Territorit i Bashkisë Tiranë, i mbështetur nga dhjetra forca police, shembi godinën e Teatri Kombëtar duke sjellë përplasje me aktivistët që prej 27 muajsh ishin ngujuar në mbrojtje të ndërtesës, objekt i trashëgimisë kulturore. Gjatë operacionit u shoqëruan në polici 37 persona, mes të cilëve artistë, aktivistë dhe gazetarë. I ashpër ka qenë ndaj qeverisë dhe

ish-kryeministri Sali Berisha, që ngjashëm me Metën e ka krahasuar me fushatën kundër fesë të udhëhequr nga ish-diktatori Enver Hoxha. “Një barbari kulturore e Edvin Kristaq Xhelatit që të kujton genocidin fetar kulturor të Enver Hoxhës të vitit 1967,” deklaroi Berisha. Ndërkohë, kreu i opozitës Luzlim Basha e ka cilësuar si të papranueshme dhunën e ushtruar ndaj artistëve dhe gazetarëve nga policia. “Aktivistët, artistët, opozitarët e arrestuar duhet të lirohen menjëherë! Rama është varrmihësi i paqes sociale në vend, varrmihësi i ekonomisë së shqiptarëve, ha-

Policia dhe qeveria përballen me kritika mbi dhunën Një kor i gjerë kritikash ra mbi Policinë e Shtetit, Ministrin e Brendshëm dhe Kryeministri Edi Rama gjatë ditëve të fundit, kur segmente të shoqërisë shprehën zemërim me atë që ngjante si një përdorim taktik i dhunës kundër protestuesve dhe keqpërdorim politik i Policisë së Shtetit nga partia në pushtet. GJERGJ EREBARA | BIRN | TIRANË

inistri i Brendshëm, Sandër Lleshaj, kryeministri Edi Rama dhe Policia e Shtetit u përballën me kritika të shumta gjatë ditëve të fundit, për shkak se refuzojnë të pranojnë apo kritikojnë dhunën e ndodhur të dielën gjatë shembjes së Teatrit Kombëtar. Disa mendojnë se policët individualisht mbajnë përgjegjësi morale dhe penale për veprimet që ata i konsiderojnë të paligjshme, ndësa të tjerë dyshojnë se dhuna policore mund të ketë qenë e paramenduar dhe e përdorur si strategji për të diskurajuar popullsinë të bashkohet me protestën. Shoqata e Gazetarëve Profesionistë të Shqipërisë i bëri thirrje kryeministrit Edi Rama të mërkurën që të dënojë personalisht dhunën ndaj gazetarëve, duke sugjeruar se dështimi për të dënuar dhunën mund të nxisë dhunë të mëtejshme në të ardhmen. “Në kushtet kur ende nuk ka një ndjesë publike dhe ndëshkim të autorëve me uni-

formë apo të fshehur në shkelje të ligjit për ato akte dhune, të cilat u pasqyruan nga çdo media, ne gjykojmë se dhuna ndaj gazetarit Lela dhe e kolegëve të tjerë nuk ka qenë e rastësishme, por e targetuar,” thuhet në deklaratë. I sulmuar në faqen e tij në Facebook, Kryeministri Edi Rama në mënyrë të përsëritur gjatë ditëve të fundit mohoi që të ketë pasur dhunë në protestë. Edhe kur u ballafaqua me foton ku një polic i ka vendosur çizmen mbi kokë një protestuesi të ri të shtrirë përdorë, kryeministri sugjeroi se mund të mos jetë siç duket. Ndërkohë, tetë protestues të arrestuar nga policia nën akuzat e kundërshtimit të forcave të rendit dhe organizimit dhe pjesëmarrjes në mitingje të paligjshme u dërguan në arrest shtëpiak ose në detyrim paraqitje deri në pritje të gjykimit nga Gjykata Penale e Tiranës. Masa e sigurisë për ta u dha në maksimumin e lejuar ligjor prej 72 orësh. Mes tyre ishte edhe Broiken Abazi, një nga udhëheqësit e Lëvizjes Vetëvendosje në Tiranë, një organizatë degë e partisë politike me të njëjtin emër në Kosovë. Në atë që duket një huazim nga taktikat e Vetëvendosjes, Abazi publikoi një

Punonjësit e policisë u përplasën me protestuesit e mbrojtjes së Teatrit. Foto: Nensi Bogdani/BIRN

“letër nga burgu”, në të cilën akuzoi Ramën se po përdorte arrestime dhe dhunë në mënyrë që të frikësonte popullsinë e gjerë nga pjesëmarrja në protestë. Ndërkohë, edhe ministri i Brendshëm, Sandër Lleshaj protestoi ndaj kritikave në një publikim të gjatë në Facebook të martën. Ai u mbrojt me argumentin që policia nuk merr urdhra nga drejtimi politik në Ministri për veprimet e veta operacionale, ndërsa theksoi se vendimi për shembjen e Teatrit Kombëtar nuk i përket policisë.

“Mjeranë udhëhumbur kujtojnë se ende Policia vepron me urdhra, sipas modeleve të mbrapshta që kanë në kokat e tyre të mallkuara nga totalitarizmi,” deklaroi Lleshaj ndërsa etiketoi kritikët si “të paturpshëm”, “skutha”, “skifterë” e epitete të tjera. Gjithsesi, shumë vëzhgues nuk e mendojnë kaq lehtë dhe kanë frikë se një proces i gjatë i transformimit të policisë në një forcë e departitizuar dhe krijimi i një force policore që gëzon besimin e publikut është dëmtuar rëndë nga përdorimi i dhunës policore të dielën. Sokol Bregu, një gazetar kronike që zakonisht nuk bën komente, e quajti dhunën të pakuptimtë. “Teatri është një gjë, një luftë mes dy pricipesh, dhuna jote nuk është. Dhuna jote është e pashpjegueshme,” shkroi Bregu, duke argumentuar se dhunën e së dielës nuk e ka rastisur më parë në 24 vjet eksperiencë si gazetar. Ai po i referohej një ngjarjeje pasdreken e së dielës, shumë orë pasi shtyrjet mes protestuesve dhe policisë kishin përfunduar, kur policia iu afrua një grupi të rinjsh që ishin ulur në rrugë për të protestuar dhe i ngriti ata me forcë. Videot e publikuara më vonë treguan

Maj 2020

Protestues në protestë pas prishjes së teatrit. Foto Nensi Bogdani/BIRN

Protestues kundër qeverisë pas prishjes së teatrit. Foto Nensi Bogdani/BIRN

“Protestojmë se nuk po dëgjohemi”, prishja e teatrit bashkon në shesh qytetarët

Mijëra qytetarë përsëritën protestën kundër shembjes së ndërtesës së Teatrit Kombëtar, ndërsa thanë se dilnin për të kundërshtuar dhunën dhe njëkohësisht cënimin e lirive. Akti i qeverisë duket se ka bashkuar kundërshtarë politikë, që ndryshe nuk do ishin bashkë. VLADIMIR KARAJ | BIRN | TIRANË

jduti i pronave publike dhe një kriminel ordiner që ka shkelur dhe uzurpuar çdo pushtet,” tha Basha. Kritika të ashpra ndaj qeverisë pas shembjes së ndërtesës ka pasur edhe nga shoqëria civile dhe organizatat e trashëgimisë kulturore. “Ditë e trishtë për trashëgiminë kulturore në Shqipëri dhe Europë. Ditë e trishtë për demokracinë dhe zbatimin e ligjit në Shqipëri dhe Europë,” deklaroi organizata Europa Nostra. “Mëngjesin e sotëm, autoritetet shqiptare arrestuan aktivistë të shoqërisë civile dhe nisën shembjen e Teatrit të mbrojtur Kombëtar në Tiranë,” shtoi ajo.

se policia i sulmoi ata pa ndonjë arsye. Sjellja e policisë është vënë gjithashtu në pikëpyetje për shkak se një pjesë e forcave të dislokuara në protestë kishin numrat e identifikimit të hequra nga uniformat dhe fytyrat e mbuluara me maska. Një zëdhënës i policisë nuk iu përgjigj pyetjes së BIRN se pse policia kishte hequr numrat e identifikimit por episodi krijoi hapësirë për spekulime, se ky veprim mund të jetë kryer për të penguar një hetim të mundshëm mbi dhunën. Në lojë është marrëdhënia më e gjerë mes forcave policore dhe popullsisë në një vend që ka qenë shtet policor deri në vitin 1992, ndërsa policia u përdor për dhunë masive ndaj qytetarëve deri në vitin 1997. Policia u bë më pak e dhunshme dhe më korrekte në marrëdhënie me qytetarët gjatë njëzet viteve të fundit dhe besimi i publikut te policia duket se u rrit me kalimin e viteve. Gjithsesi, ngjarjet e të dielës mund ta kthejnë këtë proces pas. “Unë nuk mendoj si ty, që gjoja respektove ligjin, unë mendoj që nesër më ka ardhur radha për t’u dhunuar nga policët e tu, jo të mitë,” shkroi Bregu.

ë grupe, vetëm apo me fëmijë e familje me vete, mijëra qytetarë ishin të mërkurën sërish përballë Galerisë së Arteve në hyrje të pedonales së mbyllur dhe nga e vetmja pikë prej nga mund të shihen ende rrënojat e godinës së Teatrit Kombëtar. Në një bashkim jo fort të zakontë mes përkrahësve të partive politike dhe qytetarëve të panagazhuar në parti që nuk ngurojnë ta shprehin mllefin ndaj tyre, qytetarët hodhën parrulla kundër kryeministrit dhe bashkisë së Tiranës, duke i akuzuar për diktaturë e dhunë. Në një tribunë të improvizuar fjalimet e rastit ishin po aq të pangjashme sa protestuesit e mbledhur. Pati prej atyre që u morën me kryeministrin personalisht duke e akuzuar se kishte shkatërruar jetën e qytetit dhe prej atyre që i bën thirrje Albin Kurtit, kryeministrit të Kosovës, të merrte drejtimin e protestës. E ndërsa pati protestues që përdorën moton e opozitës “Rama Ik”, pati po ashtu folës si Koloreto Cukali, që ndërsa kreu i opozitës Lulzim Basha ndodhej në shesh përmendën protestën e “21 janarit” kur ai ishte ministër i Brendshëm, si kufi të cilin një qeverisje nuk duhej ta kalonte dhe që Rama e kishte kaluar me teatrit. Një bashkim i tillë i pamundur në një situatë normale dhe që lexohej prej grupeve që duartrokisnin njërin apo tjetrin folës, ishte njëkohësisht si dëshmi se prishja e teatrit dhe dhuna në protestë ka zemëruar shumë përtej opozitës zyrtare, ndërsa ka bërë bashkë ata që normalisht janë kundërshtar. Motivi i tyre për të dalë në protestë megjithatë është i ngjashëm. “Për dhunën, për dhunë që po ushtrohet. Po mohohen të drejtat e njeriut hapur me arrogancë, me cinizëm, në mes të ditës, në mes të natës”, i tha BIRN Denisa Bajraktari, një prej protestueseve. Të tjerë i thanë BIRN se

ishin aty për të mbrojtur monumentet e kulturës dhe shumë vunë në dukje cënimin e lirive dhe faktin se qytetarët po anashkaloheshin e askush nuk po i dëgjonte. “Kam shumë arsye, e para është liria që është cënuar me shkatërrimin e teatrit, si tempull i fjalës së lirë. E dyta shkatërrimi që po i bohet Tironës, unë kam dalë si çun Tirone dhe shohim ditë e përditë që qytetarët nuk pyeten fare për vendimet që merren për këtë qytet, një degradim total. Dhe e treta për liritë që po na mohohen këto ditë, të fjalës, të protestës”, thotë Erik Shpofi, student 22-vjeçar. Ndërsa në mes të protestuesve ka qytetarë që bëjnë bashkë shkatërrimin e teatrit me shkatërrimin e lumejve apo shtrejtimin e faturave. “Në rradhë të parë populli ka të drejtë të vendosi. Pakënaqësia është rritur ndaj çdo gjëje, faturat po shtrejtohen ndërsa lumejtë po i shkatërrojnë, teatrin, kulturën, artin po i zhdukin, kjo është mënyra më e mirë për tu ngritur”, thotë Natasha Kaja, një prej protestuesve që qëndron me një grupim që mban shenjat e Lëvizjes Vetëvendosje. Edmond Budina, përfaqësues i Aleancës për Mbrojtjen e Teatrit, kërkoi që kryeministri të jepte dorëheqjen, ai tha se sulmi ndaj “Teatrit Kombëtar ishte akt i mirëfilltë terrorist”. Budina tha se teatri do të rindërtohej siç ishte. Një peticion për këtë qëllim i shpërndarë online kishte mbi 11 mijë firma deri në përfundim të këtij shkrimi, ndërsa në shesh në formularë që përfshinin edhe kartën e identitetit u mblodhën në dy orë mbi 1500 nënshkrime. Folësit përmendën po ashtu emrat e anëtarëve të Këshillit Bashkiak që votuan në favor të prishjes duke i akuzuar se kishin bërë një turp dhe ishin fshehur, ndërsa po ashtu u lexuan shkelje që ishin kryer, përfshi ekzekutimin e vendimit pak kohë pasi ishte marrë pa u lënë kohë kundërshtuesve ta dërgonin atë në gjykatë. Ndërkohë në tribunë u ngjitën të dhunuar nga policia të dielën. Gazetari Alfred Lela tha se nuk fajësonte policinë për atë që i ndodhi, por Ramën dhe ministrin e Brendshëm që nuk ishin në gjend-

je ta shihnin dhunën. Përndryshe edhe qeveria duket se kishte ndryshuar strategji të mërkurën dhe në vend të policëve të maskuar, në rrjesht për të ruajtur rendin ishin vajza e gra në uniformë, diçka që ishte përdorur më herët gjatë protestave të opozitës. Një strategji që u la mënjanë të dielën, kur siç thanë protestuesit ishin sulmuar nga RENEA, Reparti për Eleminimin dhe Neutralizimin e Elementëve të Armatosur, edhe pse në godinë kishte aktorë, aktivistë dhe studentë të paarmatosur. Drejtori i qendrës për Shqipërinë i Lëvizje Vetëvendosje Bojken Abazi i liruar prej qelisë vetëm disa orë para protestës, tha në fjalën e tij se protesta kishte vrarë frikën. “Na thanë që na kishin kapur në flagrancë, por doja tu thoja që në flagrancë i kemi kapur ne ditën e dielë”, tha Abazi, duke iu referuar akuzave ndaj tij dhe 7 të arrestuarve të tjerë. Aktivisti Koloreto Cukali, foli për dhunën ndaj medias ndërsa tha se kryeministri kishte gjetur median si armik dhe sulmonte atë për dështimet e qeverisë. Cukali po ashtu tha se miti i një Rame të ndryshëm nga Berisha kishte rënë. “Unë besoj që ky është 21 janari i Edi Ramës. Unë besoj që një mit i ndërtuar me shumë kujdes që thoshte se Berisha të vret në bulevard dhe ky jo, ra”, tha Koloreto Cukali. Ergys Mërtiri, një prej aktivistëve që ka kaluar më shumë se dy vjet në mbrojtje të teatrit, tha se qyteti ishte kthyer në një çmenduri me “Kulla betoni që i kanë kërcyer mbi shpinë si kala dibrançe njëra tjetrës”. Mërtiri tha se nuk mund të pranonim të humbnin liritë që fituam në fillim të viteve 90’, ndërsa tha se Rama ishte “një Enver Hoxhë me çitjane”. Qytetarët kundërshtojnë vendimin e beftë të qeverisë për të sulmuar pa zbardhur e diela godinën e Teatrit Kombëtar dhe prishjen e saj pa përfillur protestat që vijojnë prej vitesh. Ata akuzojnë qeverinë dhe bashkinë e Tiranës se kanë një plan korruptiv për të ndërtuar kulla në tokën publike pranë teatrit dhe se shkatërruan një ndërtesë historike të qytetit.

Maj 2020

17 maji, dita që duhej të ishte e mbushur me ngjyrat e ylberit të ditës ndërkombëtare të komunitetit LGBTI, u mbush me hirin dhe tymin shembjes së demokracisë nëpërmjet shembjes tinëz të Teatrit Kombëtar.

Opinion

Teatri Kombëtar dhe nevoja e organizimit shoqëror ALBAN DAFA | BIRN | TIRANË

as shembjes së shtëpive në zonën e Unazës së Re për të bërë vend për një projekt infrastrukturor të zhytur në korrupsion, shembja e Teatrit shënon – fatkeqësisht – dështimin e dytë të organizimit dhe veprimit qytetar që shenjuan mandatin e dytë të qeverisë së zotit Rama. Ndërkohë që ligji është personalizuar prej tij nëpërmjet akteve normative të cilat kalojnë pa kundërshtime në kushtet e mungesës së Gjykatë së Lartë dhe Gjykatës Kushtetuese – si dhe të mungesës së një opozite parlamentare – është e nevojshmë të kuptohen arsyet themelore të këtyre dështimeve për të bërë të mundur rritjen e efektivitetit të presionit qytetar si e vetmja mënyrë e frenimit të nëpërkëmbjes së dinjitetit njerëzor dhe të drejtave të patjetërsueshme të njeriut. Për ta bërë këtë, është e nevojshme ta shohim të vërtetën në sy, sado e hidhur të jetë. Përtej kapjes së shtetit dhe boshllëkut institucional të krijuar nga reforma në drejtësi dhe bojkotit parlamentar të opozitës në shkurt 2019, qeveria shqiptare ka arritur të nëpërkëmbë të drejtat tona pasi ka munguar organizimi i efektshëm dhe solidariteti qytetar. Si çështja e të drejtave të banorëve të Unazës për një kompensim të drejtë shpronësimi për shtëpitë e tyre ashtu edhe nevoja e kryerjes së një procesi transparent e demokratik për të vendosur për fatin e Teatrit Kombëtar u shndërruan nga nisma për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe të drejtave civile në çështje partiake. Për opozitën, protestat e banorëve të Unazës së Re dhe ato për parandalimin e prishjes së Teatrit Kombëtar ishin një mundësi e mirë për të sulmuar politikisht qeverinë dhe për të qenë faktor publik – sidomos pas djegjes së mandateve në shkurt 2019. Ndërkohë, qeveria e shfrytëzoi me mjeshtëri prezencën e deputetëve të opozitës në protesta duke i cilësuar ato si të motivuara politikisht e rrjedhimisht të padrejta dhe duke i damkosur protestuesit ‘shpellarë’ dhe si opozitarë të zhvillimit. Uzurpimi partiak i të dyja çështjeve solli përçarjen e banorëve të Unazës dhe të aktorëve të Teatrit Kombëtar. Ata të cilët vijuan të ishin kundër politikave qeveritare u ulën në prehërin e opozitës duke shpresuar te fuqia e saj politike për zgjidhjen e tyre. Kështu, suksesi i të dyja protestave u kushtëzua nga aftë-

Aktorë, perfaqesuesit e Aleancës për mbrojtjen e teatrit dhe qytetarë duke protestuar me pankarta ne duar në hyrje të Teatrit Kombëtar | Foto : LSA

sia politike e opozitës. Me djegien e mandateve opozita hoqi dorë pjesërisht nga pushtetin e saj politik dhe me bojkotin e zgjedhjeve vendore të qershorit 2019, e humbi tërësisht atë. Për të zëvendësuar humbjen e pushtetit institucional, ajo thirri një sërë protestash kombëtare për të treguar se kishte ende pushtet popullor. Ndërkohë, përtej disa rasteve të mbështetjes së ndërsjelltë që bënë aktorët e TK dhe banorët e Unazës protestave të njëri-tjetrit, pjesën dërrmuese të kohës ato ishin të shkëputura në hapësirë dhe shpesh here në kohë prej njëratjetrës. Gjithashtu, interesi mediatik për ndjekjen e tyre nuk ishte i qëndrueshëm dhe çështjeve të tyre mund t’u bëhej jehonë kombëtare vetëm nëpërmjet protestave të organizuara nga opozita. Mirëpo qëllimi i protestave kombëtare shkonte përtej çeshtjeve të protestuesve të Unazës dhe TK edhe pse këto çështje mund të përbënin bazat e një sërë kërkesave opozitare duke përfshirë dorëheqjen e zotit Rama, i cili akuzohej për manipulim të zgjedhjeve parlamentare të qershorit 2017, dhe vendosjen e një qeverie teknike për realizimin e zgjedhjeve të parakohshme. Duke patur parasysh ndasitë partiake dhe mosbesimin ndaj politikanëve shqiptarë – të cilët kanë treguar një vazhdimësi të pashoqë korrupsioni, papërgjegjshërie dhe kryerje mar-

rëveshjesh të fshehta me njëri-tjetrin – venitja dhe në fund humbja e këtyre dy çështjeve në qerthullin e taktikave partiake për pushtet ishte e pritshme. Sigurisht që do të kishte qenë naive të mendoje se opozita, e cila përbëhet nga politikanë me mungesë të theksuar integriteti njësoj si partia në pushtet, befas e kishte rigjetur ndjenjën e shërbesës ndaj qytetarëve që i besojnë votën. Por këto nuk janë zhgënjimet e para nag ulja në prehërin e një partie opozitare për të të mbrojtur të drejtat kur ato kërcënohen nga qeveria. Thirrja e protestave të 21 janarit 2011 nga Partia Socialiste – në opozitë – për të protestuar ndaj korrupsionit të qeverisë së zotit Berisha pas shfaqjes së një filmimi ku tregohej se zoti Meta – atëherë zv/kryeministër – diskutonte për punësime në administratë në këmbim të rryshfetit është një rast i ngjashëm. Pasi efektivë të Gardës së Republikës vranë katër protestues, zoti Rama nënshkroi marrëveshjen e koalicionit për zgjedhjet e qershorit 2013 pikërisht me zotin Meta. Nevojitet të nënvizohet se pavarësisht zhgënjimeve qytetare nga manipulimi partiak, ne ende nuk e kemi kuptuar se një infrastrukturë partiake pa integritetit qytetar dhe që nëpërkëmbë të drejtave tona posa merr pushtetin nëpërmjet mar-

rëveshjeve të fshehta në kurrizin tonë nuk do të jetë kurrë në gjendje për të mbrojtur të drejtat tona. E vetmja zgjdhje – nëse duam të jetojmë në një sistem demokratik – është organizimi dhe solidariteti qytetar si burimi i vetëm i fuqisë qeverisëse. Partitë politike furnizohen nga ky burim pushteti ose duke ia dhenë ne të drejtën për të qeverisur ose duke na i grabitur atë nëpërmjet shit-blerjes së votave dhe kontrollit të sistemit zgjedhor. Dhe kur humbasin pushtetin prej paaftësisë dhe poshtërsive të tyre, përsëri drejt nesh rreken për ta rimarrë atë dhe përsëri na shëmbin shpresën naive se do të jetë ndryshe nëse u besojmë edhe njëherë. Është koha që interesat tona të mos i shohim të parcelizuara – të ndara dhe të largëta nga njëra-tjetra – por të përbashkëta. Duhet të kuptojmë se kur dikujt tjetër i merret prona dhe mjetet e jetesës padrejtësisht, ato na merren neve; kur dikush tjetër ndalohet të protestojë dhe të shprehë fjalën e lirë, ajo na ndalohet të gjithëve. Ky lloj solidariteti është baza për kontrollin e fateve tona. Prej tij bëhemi më të lidhur me njëri-tjetrin dhe vetem duke qenë të lidhur mund të organizohemi dhe të mbrojmë të drejtat tona të përbashkëta. Alternativa është një çizme e zezë mbi fytyrat tona përgjithmonë ose shitja e shpirtrave tanë te pushtetit!

Maj 2020

Analizë

Në një demokraci, një krizë është një provë politike. Një lider duhet të ruajë ose forcojë besimin e publikut, ose të rrezikojë të humbasë në zgjedhjet e ardhshme. Por në një autokraci, një krizë është një kërcënim për legjitimitetin e regjimit. Kjo është arsyeja pse përgjigja zyrtare është aq shpesh mohimi i të vërtetës.

Demokracitë janë më të afta në menaxhimin e krizave Shlomo Ben-Ami | Project Syndicate | Tel Aviv

riza COVID-19 është bërë fronti i fundit në përplasjen e përshkallëzuar të ideologjive që është bërë një tipar kryesor i gjeopolitikës vitet e fundit. Përfaqësuese e autoritarizmit është Kina, e cila ka mbrojtur suksesin e strategjisë së saj të izolimit agresiv në frenimin e përhapjes së koronavirusit. Demokracinë e përfaqësojnë një grup i gjerë vendesh, disa prej të cilëve janë përgjigjur shumë më keq se të tjerët. Pra, cili sistem politik është më i përshtatshëm për të menaxhuar krizat? Nocioni që regjimet autoritare kanë një avantazh mund të jetë joshës. Ndërsa në demokracitë, siç është rasti i Shteteve të Bashkuara, njerëzit mund ta keqkuptojnë lirinë e tyre dhe t’i rezistojnë masave mbrojtëse si mbajtja e maskës, regjimet autoritare mund të imponojnë dhe zbatojnë me lehtësi rregulla që i shërbejnë të mirës publike. Për më tepër, disa kanë argumentuar se Kina përfiton nga tradita konfuciane, me theksin e saj te bindja dhe respektimi i autoritetit, në kontrast me demokracitë perëndimore të cilat theksin e kanë te autonomia individuale dhe pëlqimi për autoritetin. Qeveria e Kinës është përpjekur t’i përforcojë këto narrativa, përfshirë edhe duke tallur përgjigjen e ngadaltë në SHBA. Dhe është e vërtetë se një izolim i papritur dhe i rreptë si ai që frenoi përhapjen e mëtejshme të COVID-19 në Wuhan – epiqendra e parë e pandemisë – do të ishte anatemë për amerikanët. Por, kur bëhet fjalë për të vlerësuar aftësinë e sistemeve politike për t’iu përgjigjur krizës, ky krahasim e humb thelbin. Pikë së pari, demokracitë që mbështesin normat konfuciane – të tilla si Hong Kongu, Japonia, Singapori, Koreja e Jugut dhe Tajvani – e kanë menaxhuar krizën COVID-19 në mënyrë pothuajse po aq efikase sa Kina. Po ashtu kanë bërë edhe disa demokraci pa një traditë konfuciane, përfshirë Australinë, Austrinë, Greqinë, Zelandën e Re dhe Portugalinë. Në fakt, midis vendeve, performanca e të cilave gjatë krizës është vlerësuar si e lartë, shumica dërrmuese janë demokraci. Ajo që kanë të përbashkët këto demokraci të renditura lart është se liderët e tyre e pranuan shkallën e sfidës, komunikuan me besueshmëri me qytetarët e tyre dhe ndërmorën veprime në kohë.

Kryeministrja e Zelandës së Re, Jacinda Ardern, dhe kancelarja gjermane, Angela Merkel. Foto: Twitter.

Ndryshe nga kjo, vendet me performancën më të keqe ose u zunë në befasi (Italia dhe Spanja), ose kishin liderë që e vonuan ndërmarrjen e masave (Brazili, Mbretëria e Bashkuar dhe SHBA-ja). Në një farë mase, edhe dështimi i këtyre të fundit nuk është diçka e re në histori. Siç tregon edhe përfundimi i dy luftërave botërore, demokracitë shpesh kanë qenë të ngadalta për të pranuar kërcënimin e luftës. Megjithatë, pasi e kanë bërë këtë, ato gjithmonë kanë mbizotëruar, falë një kombinimi të veprimit të vendosur dhe besimit të publikut te qeveria. Është e vërtetë që disa qeveri demokratike në ditët e sotme e kanë humbur besimin e publikut dhe duken të vendosura të mos veprojnë. Presidenti amerikan Donald Trump dhe presidenti brazilian Jair Bolsonaro të dy e kanë minimizuar ashpërsinë e virusit dhe kanë kundërshtuar këshillat e ekspertëve, ndërkohë që kanë kënaqur nevojën e tyre narcizistike për t’u dukur si të fortë. Kryeministri britanik Boris Johnson ka shfaqur tendenca të ngjashme. Por kjo nuk mund të shihet si një grackë e demokracisë, në fund të fundit, gjatë krizës së COVID-19, shumë krerë të qeverive demokratike janë shfaqur si shembuj lidershipi të shkolluar.

Në Zelandën e Re, kryeministrja 39-vjeçare Jacinda Ardern ka folur sinqerisht për kërcënimin që paraqet virusi, i ka bërë thirrje njerëzve për përgjegjësi të përbashkët dhe vuri në zbatim masat e bazuara te shkenca. Aty ka ditët që nuk zbulohet ndonjë rast i ri infektimi. Në Gjermani, komunikimi i qetë, transparent dhe i besueshëm i kancelares Angela Merkel ka kontribuar në një përgjigje që e ka mbajtur të ulët normën e fatalitetit. Masat e vendosura dhe të marra në kohë nga Mette Frederiksen e Danimarkës, Tsai Ing-ëen e Tajvanit, Erna Solberg e Norvegjisë, Katrín Jakobsdóttir e Islandës dhe Sanna Marin e Finlandës kanë prodhuar rezultate po aq mbresëlënëse, pa u larguar nga parimet demokratike. Këto lidere kishin besimin e qytetarëve të tyre. (Dikush mund të argumentojë se zgjedhja e një gruaje – në disa raste, një grua shumë e re – pasqyron pjekurinë politike të një vendi dhe besimin themelor te puna e qeverisë.) Dhe përgjigjet e tyre e thelluan këtë. Ndërkohë, regjimet autoritare varen nga propaganda dhe censura për të ruajtur një prarim të ligjshmërisë, duke e bërë praktikisht të pashmangshme mungesën e besimit në qeveri. Pse do t’i besonte dikush shifrave të COVID-19 të Kinës, kur

është raportuar gjerësisht se përgjigjja fillestare e autoriteteve lokale ndaj shpërthimit të virusit u shoqërua me shtypje të informacionit? Kjo nuk është hera e parë që në Kinë ndodh kjo gjë. Gjatë shpërthimit të SARS në vitin 2003, një mjek u desh të bëhej informator para se qeveria të tregonte të vërtetën për epideminë. Disa vëzhgues të informuar nuk besojnë as statistikat zyrtare të PBB-së së Kinës. Gjithsesi, tani në Kinë duket se po shfaqet një valë e re infeksionesh me COVID-19. Ekziston gjithashtu një arsye e mirë për të besuar se shpërthimet e virusit në Iran dhe Rusi janë shumë më serioze sesa është raportuar. Pas një sërë gabimesh zyrtare – përfshirë refuzimin fillestar të Kremlinit për ta marrë seriozisht krizën – popullariteti i presidentit rus Vladimir Putin ra në nivelin e tij më të ulët në 20 vitet e tij të pushtetit. Ndërsa krahasojmë performancën e vendeve gjatë krizës së COVID-19, ekzistojnë edhe faktorë të rëndësishëm që nuk kanë asnjë lidhje me sistemet politike. Vende që kanë përjetuar shpërthime të sëmundjeve infektive në të kaluarën e fundit – të tilla si Kina, Vietnami, Hong Kong, Singapori, Koreja e Jugut dhe Tajvani – përfitojnë nga njohuritë institucionale. Por edhe këtu, me përjashtim të Vietnamit, demokracitë duket se kanë nxjerrë mësime të vlefshme nga shpërthimet e viruseve në të kaluarën. Përvoja e Koresë së Jugut në vitin 2012 me sindromën e frymëmarrjes së Lindjes së Mesme formësoi përgjigjen e saj ndaj COVID-19, e cila theksoi testimin në shkallë të gjerë. Në ndryshim nga kjo, Kina përsëriti gabimin që ajo bëri me epideminë e SARS, duke u përpjekur t a mbulonte fillimisht shpërthimin e virusit. Problemi nuk është se Kina nuk e mësoi mësimin e saj, por se ajo nuk mund ta bënte këtë. Në demokraci, një krizë është një provë politike: një lider duhet të ruajë ose forcojë besimin e publikut, ose të rrezikojë të humbasë në zgjedhjet e ardhshme. Por në një autokraci, një krizë është një kërcënim për legjitimitetin e regjimit, për mbijetesën e tij. Me kaq shumë gjëra në rrezik, një fshehje e së vërtetës do të duket gjithmonë si zgjidhja më e mirë. Të presësh që një qeveri e tillë të përgjigjet ndryshe, siç ka kërkuar Trump nga kinezët, mund të jetë njësoj si të bësh thirrje për ndryshim të regjimit.

Maj 2020

INVESTIGIM

Lufta për ‘Duty Free’ u kthye në test lakmus për klimën e investimeve të huaja Si e përdori ligjin bashkëshortja biznesmene e një gjyqtari të fuqishëm për të ndaluar një kompani amerikane të investonte në aeroportin ndërkombëtar ‘Nënë Tereza’, kundër vullnetit të koncesionarit të terminalit dhe protestave të ambasadës amerikane në Tiranë. Ilustrim grafik nga Jurgena Tahiri/BIRN

OLA XAMA | BIRN | TIRANË

dhe pse nuk ka një kontratë qiraje që nga gushti i vitit 2019, kompania “Albania Duty Free Distribution”, ADFD – në pronësi të bashkëshortes së gjyqtarit të Apelit të Tiranës, Gjin Gjoni vazhdon të ushtrojë aktivitetin si magazinë doganore në Rinas; megjithë kundërshtimin e koncesionarit të aeroportit dhe Ministrisë së Financave. ADFD, e cila prej 21 vitesh operon magazinën e lirë doganore në aeroportin e vetëm ndërkombëtar në Shqipëri, humbi në fillimin të vitit 2019 një tender për marrjen me qira nga koncesionari i aeroportit të hapësirës ku është vendosur dyqani i saj ‘Duty Free’. Tenderi u fitua nga kompania amerikane, International Cruise Duty Free, ICDF. Megjithëse ICFD firmosi në korrik 2019 një kontratë me Tirana International Airport, ajo nuk mundi të kryejë asnjë investim në Rinas, pasi ADFD refuzoi të lirojë ambientet e dyqanit ‘Duty Free’, me argumentin se do të pësonte humbje të mëdha financiare, pasi nuk ishte njoftuar për mosrinovimin e kontratës nga koncesionari. Fillimisht, ADFD siguroi një masë sigurie nga Gjykata e Tiranës për t’a detyruar aeroportin e Rinasit të mos e pezullojë kontratën e qirasë. Me masën e sigurisë në xhep dhe pa një kontratë qiraje të vlefshme, AFDF fitoi edhe miratimin e Ministrisë së Financave për të operuar në zonën ‘Duty Free’. Pas protestave të koncesionarit të aeroportit se autorizimi binte ndesh me Kodin Doganor, Ministria e Financave e anuloi autorizimin e lëshuar. ADFD e ankimoi anulimin në Gjykatën Administrative, duke e përmbysur Ministrinë e Financave. Kjo e fundit e apeloi çështjen, ndërkohë që përmes një hetimi administrativ largoi nga detyra një zyrtar të Doganave, i cili dyshohet se favorizoi kompaninë ADFD. Ndërkohë, edhe zv.ministri Elton Haxhi – i cili firmosi autorizimin e ADFD për “Duty Free”, dha dorëheqjen. Edhe pse e gjithë lufta bëhet për një dyqan 282 metra katrorë, pronarja e ADFD, Elona Çaushi ka një histori të gjatë të avancimit të biznesit të saj përmes vendimeve të gjykatave, duke sjellë akuza dhe aludime për influencë të paligjshme nga bashkëshorti gjyqtar. Akuzat dhe debatet nuk munguan edhe gjatë betejës për dyqanin “Duty Free”, ndërsa disa aktorë ndërkombëtarë dhe vendas e konsideruan zgjidhjen e ligjshme të kësaj çështjeje si një test lakmues për klimën e biznesit në Shqipëri. “Nëse një investitor ndërkombëtar me eksperiencë lidh një kontratë me aeroportin kryesor në vend, por e ka të pamundur të fillojë punën, imagjinojeni vetë se çfarë mund të ndodhë me një biznes tjetër më të thjeshtë,” tha Enio Jaço, kreu i Dhomës

Gjyqtari Gjin Gjoni gjatë një seance të Kolegjit Zgjedhor | Foto nga : LSA

Amerikane të Tregtisë në Shqipëri. “Historia e investitorit amerikan flet më shumë se kushdo për klimën e biznesit sot në Shqipëri,” shtoi ai. Ministria e Financave nuk iu përgjigj një kërkesë të BIRN për të komentuar vendimarrjen e saj të debatueshme për magazinën e lirë doganore në aeroportin e Rinasit. Ndërkohë, edhe kompania koncesionare “Tirana International Airport” dhe ADFD nuk preferuan të komentojnë, përsa kohë çështja është duke u shqyrtuar nga Gjykata e Apelit. Kompania amerikane ICDF nuk iu përgjigj gjithashtu një kërkese për koment; ndërsa një burim pranë saj i tha BIRN se ajo po priste vendimin e Apelit, edhe pse e kishte menduar disa herë të hiqte dorë nga investimi në Shqipëri për shkak të vështirësive ligjore të hasura. Kompania u rrit mbi shpatullat e vendimeve gjyqësore Kompania Albania Duty Free Distribution është themeluar në vitin 1997 në pronësi të Elona Çaushit dhe shtetasit gjerman, Werner Mehlber. Në vitin 2004, Çaushi bleu kuotat e aksioneve që i përkisnin Mehlber-it dhe u bë 100 % aksionere e kompanisë. Pas dhënies me koncesion të aeroportit të Rinasit, Çaushi i shiti 70 % të kuotave të kapitalit në vitin 2007 kompanisë gjermane Gerb.Heinemanm, e cila zotëron mbi 340 dyqane ‘Duty Free’ në 74 aeroporte të shpërndara në 28 shtete të ndryshme. Megjithatë, e pakënaqur me partneritetin, Çaushi e paditi 3 vjet më vonë kompaninë gjermane për fitim të munguar. Gjykata e Tiranës dhe ajo e Apelit vendosën që Çaushit t’i ktheheshin aksionet e shitura ndaj gjermanëve, ndërsa shkalla e dytë urdhëroi që Gerb. Hienemann ta dëmshpërblejë atë në masën e 242 mijë eurove, si dëm që pronari mazhoritar i kishte shkaktuar kompanisë. Kjo përballje gjyqësore tregtare u lakua edhe politikisht disa vite më vonë, ku kryeministri Rama deklaroi se emrin e gjykatësit të Apelit dhe ish-anëtarit të KLD-së, Gjin Gjoni, e kishte përmendur në takime jo-formale edhe kancelaria gjermane, Angela Merkel. Vendimi ndaj Gerb. Hienemann nuk është fitorja e vetme e korrur në

gjykatë nga kompania “Albania Duty Free Distribution”. Një tjetër betejë ligjore e fituar nga kompania ADFD nisi në vitin 2014, kohë kur Ministria e Financave ndryshoi Kodin Doganor dhe kërkoi shfuqizimin e licencave për operimin në zonat ‘Duty Free’, duke nënkuptuar edhe heqjen e autorizimit për kompaninë ADFD. Në një dokument që Ministria e Financave i nisi në gusht 2014 ish-drejtoreshës së Doganave, Elisa Spiropali, kërkohej refuzimi i pajisjes me autorizim për ADFD, me argumentin se kompania nuk kishte respektuar vlerën monetare prej 5 milionë lekë të garancisë dhe nuk paraqiste të dhëna mbi sistemin e skanimit të inventarit në hyrje-dalje dhe të “bording pass” të pasagjerëve. Në gusht 2014, Ministria e Financave nxorri një urdhër, duke i refuzuar shoqërisë ADFD autorizimin për magazinën doganore ‘”Duty Free Shop.” Ky vendim u kundërshtua nga kompania ADFD në Gjykatën Administrative të Tiranës. Gjykata vendosi në favor të ADFD dhe e shpalli vendimin e Ministrisë së Financave absolutisht të pavlefshëm. Konflikti me aeroportin Zanafilla e konfliktit për vazhdimin e operimit të kompanisë ADFD në aeroportin ndërkombëtar ‘Nënë Tereza’ u rindez në janar të vitit 2019, kur kompania koncesionare “Tirana International Airport” hapi një tender për dhënien me qira të ambienteve ‘Duty Free’. Kontrata e qirasë mes TIA dhe ADFD përfundonte më 27 gusht 2019. Në tender morën pjesë disa kompani, përfshi kompaninë polake Baltona, atë amerikane ICDF dhe Albania Duty Free Distribution. Burime në dijeni të tenderit i thanë BIRN se oferta e parë e përzgjedhur nga aeroporti si fituese ishte ajo e kompanisë Baltona, por negociatat për lidhjen e kontratës nuk rezultuan të suksesshme. Në qershor, koncesionari nisi bisedimet me shoqërinë ICDF, oferta e së cilës dukej më e përshtatshme sa i takon vlerës financiare. Më 22 shkurt 2019, Aeroporti i Tiranës njofton kompaninë ADFD përmes një shkrese se oferta e saj nuk është e suksesshme dhe është skualifikuar nga faza e parë e tenderit. Skualifikimi nga tenderi nuk i ndali përpjekjet e kompanisë ADFD për mbajtjen e kontratës së qirasë për dyqanin ‘Duty Free’ në aeroportin e Rinasit. Në një letër që administratori i kompanisë ADFD i nisi koncesionarit të aeroportit, shfaqet insistimi i kësaj shoqërie për të mbajtur ambientet e ‘Duty Free’, duke propozuar edhe dhënien e deri 30% të të ardhurave. “Siç e kemi përmendur tashmë, në bazë të ligjit ne kemi autorizim për administrimin e kësaj zone dhe e kemi shumë të lehtë dhe të shpejtë marrjen e rinovimit formal të licencës,” shkruhet në letrën e ADFD-së.

ADFD shton se nëse një operator i ri do të përzgjidhej, atyre do u duheshin të paktën 6 muaj për të marrë autorizimin, “gjithmonë nëse autoritetet doganore ia miratojnë”. Pavarësisht insistimit të ADFD, Tirana International Airport vazhdoi negociatat me shoqërinë amerikane, ICDF duke arritur firmosjen e një kontrate më 27 korrik të 2019. Dy ditë pas firmosjes së kontratës, më 29 korrik, ADFD depozitoi një padi në Gjykatën e Tiranës, e cila u shqyrtua nga gjyqtarja Mimoza Kajo-Brahimi. ADFD i kërkoi gjykatës marrjen e masës për sigurimin e padisë për vazhdimin e aktivitetit në ambientin ekzistues – zona e tranzitit në aeroportin “Nënë Tereza”, deri në zgjidhjen përfundimtare të konfliktit gjyqësor me Tirana International Airport. Së bashku me kërkesën për masë sigurie, ADFD paraqiti edhe një kopje të kërkesë-padisë, ku kërkon nga TIA që të rilidhë kontratën e qirasë deri në vitin 2024, ose në të kundërt ta dëmshpërblejë për fitimin e munguar dhe për dëmin moral. Në padinë e ngritur në Gjykatën e Tiranës për masë sigurie, ADFD pretendoi gjithashtu se nga Ministria e Financave i ishte miratuar automatikisht licenca për aktivitetin ‘Duty Free’ në hapësirën në fjalë dhe se dyqani i saj në aeroport, nuk mund t’i jepej një operatori tjetër. Po ashtu, ADFD pretendoi se TIA nuk ka shpallur një fitues për tenderin e mbajtur për dyqanin Duty Free’ dhe nuk ka lajmëruar për rinovimin e kontratës koncesionare, çfarë mund t’i sjellë kompanisë dëme reale për shkak të kontratave të lidhura me furnizuesit. Duke qenë se padia u bë në muajin gusht – periudhë kjo që përkon me pushimet verore, gjyqtarja Kajo-Brahimi vendosi masën provizore për vazhdimin e aktivitetit tregtar “Duty Free” nga ana e shoqërisë ADFD në aeroport, deri në zgjidhjen e padisë në themel. Gjyqtarja nuk thirri për dëgjesë në seancë kompaninë Tirana International Airport, si palë që prekej nga kjo vendimmarrje. Rinovimi i licencës “Duty Free” Në vendimin për masën e sigurimit të padisë, Gjykata e Tiranës shprehet se si pasojë e ndryshimeve të vitit 2007 të bëra në Kodin Doganor, licenca dhe kontrata e qirasë për ambientet për ushtrimin e aktivitetit në aeroport janë përcaktuar për një periudhë kohore 5 vjeçare. Gjithashtu, kompania ADFD ka deklaruar para gjykatës se Ministria e Financave nuk e kishte njoftuar për mosrinovimin e licencës, deri më 27 qershor 2019. Sipas nenit 148 të Kodit Doganor dhe Vendimit të Këshillit të Ministrave nr. 199/2017, Ministri i Financave duhet të lajmërojë 60 ditë përpara mbarimit të afatit 5-vjeçar mbajtësin e autorizimit dhe Drejtorinë e Përgjithshme të Do-

Maj 2020

ganave lidhur me mosrinovimin e autorizimit. Nëse ministri përgjegjës për Financat nuk njofton mbajtësin e autorizimit, atëherë rinovimi konsiderohet i mirëqenë. Gjykata arsyeton se “duke qenë se Ministri përgjegjës i Financave nuk ka sjellë asnjë njoftim për mosrinovimin e autorizimit në minimum 60 ditë përpara datës së përfundimit të autorizimit ekzistues në emër të shoqërisë ADFD shpk , pra përpara datës 27.06.2019, autorizimi për Duty Free konsiderohet i rinovuar në bazë të ligjit.” Vendimi i Gjykatës së Tiranës gjithashtu shton se sipas një shkrese të Degës së Doganës së Rinasit të administruar në dosje, “kërkuesi ka qenë një subjekt korrekt në veprimtarinë e tij tregtare.” Një kopje e kësaj shkrese, e siguruar nga BIRN, tregon se ajo është firmosur nga kreu i doganës së Rinasit në atë periudhë, Vladimir Vladi në përgjigje të një kërkese të kompanisë ADFD për shprehje mendimi. Ajo thekson gjithashtu se shoqëria, prej vitit 1999 që operon në aeroport e deri më janar 2019, nuk ka pasur probleme me deklarimin e import-eksporteve dhe ka qenë e hapur ndaj kërkesave për ushtrimin e kontrolleve dhe verifikimeve. Në rolin e mbikëqyrësit të aktivitetit të ADFD, Vladi nënvizon se kompania nuk është penalizuar asnjëherë, ndërsa shpreh “mendim pozitiv” për vazhdimin e aktivitetit të saj në këtë zonë. Në këtë shkresë, Vladi merr përsipër rolin e Doganës Rinas si degë që monitoron kontratën dhe punën në zonën Duty Free. Ai nuk rezulton të ketë njoftuar ministrin e Financave dhe Ekonomisë për përfundimin e kontratës së ADFD në qershor 2019 , çka i hapi rrugë argumentit të kompanisë për përfitimin automatik të licencës në këtë zonë. I pyetur për këtë çështje, Vladi tha për BIRN se në asnjë nen të akteve ligjore nuk i ngarkohet përgjegjësia kryetarit të Degës së Doganës për të njoftuar ministrin për përfundimin e autorizimit dhe se përgjegjësia për të njoftuar kompaninë, bie mbi Ministrinë. Pas marrjes së sigurimit të padisë në Gjykatë, ADFD dërgon më 8 gusht 2019 kërkesën për pajisjen formale me leje në zonën Duty Free në Ministrinë e Financave, duke thënë se leja tashmë quhej e miratuar në heshtje, pasi Ministria nuk ishte shprehur 60 ditë përpara për mosrinovimin dhe në bazë të ligjit, rinovimi konsiderohet i mirëqenë. Dispozitat e Kodit Doganor i japin Doganave dhe Ministrisë 60 ditë kohë për të shqyrtuar dokumentacionin e dorëzuar, ndërsa kërkesa për aplikim duhet të bëhet fillimisht pranë zyrës doganore kufitare, ku do të operojë dyqani pa taksa. Ministria nuk ka kthyer përgjigje për 6 ditë. Pas largimit me leje për pushimet verore të ministres Anila Denaj, zv.ministri Elton Haxhi mori kompentencat për ushtrimin e detyrave të minis-

trit dhe nisi punën për miratimin e pajisjes me autorizim të ADFD. Në datën 14 gusht, Haxhi i dërgoi Drejtorisë së Përgjithshme të Doganave kërkesën e kompanisë ADFD për plotësimin e dokumentacionit për pajisje me autorizim, me shënimin e tij mbi shkresë. Më 16 gusht, drejtori i Përgjithshëm i Doganave, Arlind Gjokutaj dorëzon sipas porosisë të gjithë dokumentacionin e kërkuar për të vazhduar me formalitet e rinovimit. Po në 16 gusht, z.Haxhi firmosi dhënien e autorizimit për ADFD. ‘Ku fle lepuri’ Rinovimi i licensës nga zv.ministri Haxhi për kompaninë ADFD u bë dhjetë ditë para se kjo e fundit do të duhej të linte ambientet e aeroportit. Më 26 gusht 2019, koncesionari i aeroportit informoi me një shkresë Ministrinë e Financave se lëshimi i autorizimit binte ndesh me Kodin Doganor, pasi është dhënë pa patur një kontrate qiraje me të. Pas letrës së TIA-s, Ministria nisi një audit mbi këtë proces, i cili, nxori në pah përgjegjësitë e degës së doganës Rinas, drejtorisë së Përgjithshme të Doganave dhe lëshuesit të autorizimit për të gjithë situatën e krijuar. Ministria e Financave nuk i ktheu përgjigje një kërkese zyrtare për informacion të nisur nga BIRN, për t’i vënë në dispozicion një kopje të raportit të auditit. Por dokumenti u sigurua nga BIRN dhe rezulton se auditi ka zbuluar parregullsi në procesin e pajisjes me autorizim; që nga mungesa e numrit të protokollit të kërkesës së ADFD apo mungesa e vulës së kompanisë në një dokument. Auditi konstaton gjithashtu se autorizimi është lëshuar pa u analizuar dhe shqyrtuar nga strukturat doganore, duke përfshirë në këtë shkelje të gjithë zinxhirin përgjegjës nga doganat te ministria. “D.D.Rinas dhe D.P. e Doganave nuk kanë kryer detyrën në zbatim të dispozitave zbatuese të Kodit Doganor,” konkludon raporti. Një burim pranë Drejtorisë së Përgjithshme të Doganave i tha BIRN se letra ku shprehej “mendim pozitiv për rinovimin e autorizimit” i kushtoi vendin e punës z.Vladi. Ndërkohë, Vladi i tha BIRN se nuk ka qenë në detyrë në momentin (gusht 2019) që kompania mori autorizimin, ndërsa shtoi se letrën e kishte dërguar në bazë të një kërkese të ADFD. Vladi e konsideroi këtë një porocedurë normale që ndodh me shumë kompani me të cilat dega e Doganës Rinas bashkëpunon. “Brenda një dite i është miratuar autorizimi. Kontrata e qirasë ku është? Materiali i degës doganore mbikqyrëse mbi zbatueshmërinë e kërkesave të Kodit Doganor mbi magazinat doganore të tipit C ku është?” pyet Vladi. Në fund të shtatorit, ministrja e Financave dhe Ekonomisë, An-

ila Denaj firmosi anulimin e autorizimit të lëshuar më parë për kompaninë ADFD nga z.Haxhi, me argumentin se kompania e kishte marrë atë në kushtet e keqbesimit. ADFD u përgjigj duke e paditur Ministrinë e Financave në Gjykatën Administrative Tiranë. Gjyqtari Avni Sejdi pranoi si palë dytësore në këtë gjykim edhe përfaqësuesit e aeroportit të Tiranës dhe ICDF, të cilët kundërshtuan në gjykatë argumentet e ADFD se ishte në kushtet e përfitimit të rinovimit automatik të autorizimit. ICDF dhe TIA argumentojnë se dispozitat kalimtare të Kodit Doganor shprehin qartë se nuk mund të përfitohet rinovimi automatik për licencat e dhëna përpara hyrjes së plotë në fuqi të tij. “Rezulton qartë se nuk kishte nevojë që Ministria e Financave dhe Ekonomisë të lajmëronte përfundimin e autorizimit, duke marrë parasysh se ky përfundim ishte paracaktuar qartësisht në dispozitat kalimtare të VKM-së 651,” shprehet ICDF në prapësimet e saj. Këtë argument e ka pranuar edhe Gjykata Administrative në vendimin e arsyetuar. Para shpalljes së vendimit, gjyqtari Avni Sejdi u tha gazetarëve në sallën e gjyqit se “kur të lexoni vendimin e zbardhur, do të shikoni ku fle lepuri.” Në vendimin e zbardhur, Sejdi thotë se lëshimi i autorizimit ishte bërë në bazë të procedurës së pajisjes me licencë të re, ndërsa dispozitat kalimtare nuk përfshijnë përfitimin e ADFD nga rinovimi automatik, pasi licenca ishte dhënë në vitin 2014; përpara hyrjes së plotë në fuqi të Kodit Doganor, që ishte i vitit 2017. “Gjykata çmon se në rastin e pajisjes së ADFD me autorizim për magazinë doganore private, nuk ndodhemi para rastit të rinovimit në mënyrë automatike të autorizimit, pasi kompania është pajisur me autorizim përpara datës 1 qershor 2017, kur Kodi Doganor hyri tërësisht në fuqi,” u shpreh Sejdi. Megjithatë, ndryshe nga Ministria e Financave, gjyqtari Sejdi argumenton se mosparaqitja e kontratës së qirasë nga ana e ADFD nuk është bërë në keqbesim, pasi kjo e fundit ka dorëzuar një vendim gjykate për përdorimin e përkohshëm të ambienteve të TIA për magazinë doganore. “Midis paditësit dhe aeroportit Ndërkombëtar ‘Nënë Tereza’ nuk kishte një kontratë qiraje dhe Ministria e Financave e dinte këtë gjë. Ndërsa tani bënë të paditurin…,”deklaroi Sejdi gjatë shpalljes së vendimit. Edhe pse pranon përfitimin e padrejtë të licencës nga ADFD, në kushtet kur kompania e mbështeti padinë në të drejtat që lindin nga rinovimi automatik, Sejdi hedh poshtë aktin e anulimit të autorizimit nga Ministrja e Financave. Sejdi thotë se anulimi si koncept ka të bëjë me një akt që ka ndodhur në të shkuarën, dhe se në këtë rast, duhej revokim. “Në rastin më të mirë të mundshëm, gjykata vlerëson se jemi përpara rastit të revokimit të aktit administrativ, dhe kurrsesi para anulimit të aktit administrativ,” citohet në vendim. Vendimi bën përgjegjëse Ministrinë e Financave për mospërmbushjen e të drejtave të ankimimit të palës ADFD përpara marrjes së vendimit të anulimit. Dy ditë pas dhënies së vendimit të Gjykatës Administrative, e cila la në fuqi autorizimin për ”Duty Free” ndaj kompanisë ADFD, zv.ministri për Financat, Elton Haxhi dha dorëheqjen nga posti. Vendimi i gjyqtarit Sejdi u prit me pezmatim nga kompania ICDF. Një përfaqësues i kompanisë, që foli në kushte anonimati me pretendimin se nuk ishte i autorizuar, i tha BIRN se gjykata nuk ishte udhëhequr nga fryma e ligjit. “Edhe pse vendimi ishte i argumentuar ligjërisht, ne e shohim atë si një njollë të zezë në gjyqësorin shqiptar, pasi gjykatësi e pranon se ka paligjshmëri në marrjen e autorizimit dhe nuk vendos ligjshmërinë,” tha përfaqësuesi i kompanisë ICDF. “Çfarë ndodh nëse një drejtues i një institucioni merr një vendim të gabuar, gjykata duhet ta lerë ashtu?” pyeti ai. Çështja gjyqësore u konsiderua një provë për klimën e biznesit në Shqipëri edhe nga ambasadorja amerikane, Yuri Kim. Në një postim në Facebook pas shpalljes së vendimit nga Sejdi, ambasada nuk e kurseu zhgënjimin. “Shqipëria duhet të zbatojë rregulla të drejta dhe transparente në mënyrë të barabartë për të gjitha bizneset. Shpresojmë që qeveria e Shqipërisë të shqyrtojë seriozisht sfidat në mje-

disin aktual dhe të zbatojë ndryshime të prekshme, për të tërhequr investimet e huaja shumë të nevojshme,” theksoi ambasada. Klima e investimeve Fitimet e kompanisë ADFD nga të drejtat e shfrytëzimit të ambienteve në zonën e dyqaneve Duty Free në aeroportin e Rinasit shkojnë mesatarisht në afro 200 mijë USD në vit gjatë 5 viteve të fundit – sipas llogaritjeve të bëra nga BIRN. Në vitin më të mirë, shoqëria ka realizuar 1.7 milion USD fitim neto dhe në atë më të keqin vetëm 44 mijë USD. Sipas bilanceve të dorëzuara në Qendrën Kombëtare të Biznesit rezulton se ADFD fitoi 287 mijë USD gjatë aktivitetit në vitin 2018, ndërsa të ardhurat ishin 4.36 milionë USD. Xhiroja e shitjeve gjatë viteve të fundit të ushtrimit të aktivitetit shkon mesatarisht në 3.5 milionë USD në vit. Konflikti për ambientet e magazinës doganore solli një lumë të gjatë shkrimesh mediatike dhe sulmesh mes palëve. Në disa prej këtyre shkrimeve thuhej se mbrapa kompanisë amerikane ICDF, fshihej sipërmarrësja shqiptare, Aliona Zeqiraj, e cila ka disa biznese në aeroport. ICDF është një kompani e themeluar në Majami dhe ushtron aktivitetin e saj në fushën e mallrave “Duty Free” prej vitit 1990 në SHBA dhe disa vende të Amerikës Latine. Përplasjet për kontratën e qirasë sollën ndryshime edhe në menaxhimin e aeroportit. Pas 7 vjetësh në detyrë, bordi i kompanisë koncesionare shkarkoi më 28 gusht administratorin Rolf Castro-Vasquez, i cili u zëvendësua nga ish- administratori Constatin Von Alvensblen. Rikthimi i Von Alvensblen nuk i qetësoi ujërat me përfaqësuesit e ADFD-së, të cilët depozituan një kallëzim penal edhe ndaj tij. ADFD kërcënoi me kallëzim penal edhe drejtues të Doganave. Sipas një shkrese të siguruar nga BIRN, në një kërkesë për informacion nisur Drejtorisë së Doganave, ADFD kërkon të dijë nëse ICDF ka aplikuar për të marrë autorizim për magazinë të lirë doganore, si dhe bazën ligjore mbi të cilën është bazuar Dogana për të shprehur mendim pozitiv për pajisjen e shoqërisë amerikane me autorizim të përkohshëm. “Në varësi të qëndrimeve të mbajtura nga përfaqësuesit e institucioneve që ju drejtoni, do të formulojmë edhe qëndrimet tona në lidhje me përgjegjësitë civile dhe penale të secilit prej personave të përfshirë,” shkruan ADFD në letrën drejtuar ish-kreut të doganave, Arlind Gjokutaj, ku vihej në dijeni dhe ministrja e Financave dhe Ekonomisë, Anila Denaj. Një drejtues i lartë i Ministrisë së Financave dhe Ekonomisë i tha BIRN në kushtet e konfidencialitetit se përpjekjet e tyre për gjetur një zgjidhje për ICDF-në ishin kufizuar nga rrjedhjet e informacionit dhe vendimi i Gjykatës së Tiranës. “Kishte shumë persona brenda doganave dhe Ministrisë së Financave dhe Ekonomisë që jepnin informacione se çfarë ishte duke ndodhur me ecurinë e licencimit të kompanisë amerikane ICDF,” tha zyrtari. “Ne ishim duke parë edhe variantin për pajisjen e saj me një licencë tjetër, duke qenë se lejohet të jepen deri në dy licenca në atë zonë, por problem ishte vendimi i gjykatës, që lejonte përdorimin e ambienteve…,” shtoi ai. Zyrtari përmendi gjithashtu se ICDF kishte investuar tashmë në projekte disa mijëra euro për arredimin e zonës ku ushtronte aktivitetin ADFD. Sipas Enio Jaços, drejtues i Dhomës Amerikane në Shqipëri, rasti i ICDF-së ngre pikëpyetje serioze për klimën e biznesit në vend. “Rasti i ICDF ka të bëjë me shumë çështje, por në fund të ditës, është e lidhur me një pyetje të thjeshtë: a ia vlen të investosh në Shqipëri?” tha ai, duke shtuar se ky rast po monitorohet me kujdes nga Dhoma Amerikane dhe komuniteti i investitorëve vendas dhe ndërkombëtarë. Sipas Jaços, gjatë viteve të fundit, klima e biznesit në Shqipëri është përkeqësuar ndërsa vendet e rajonit kanë bërë progres në këtë drejtim. “Nëse duam të tërheqim investitorët, atëherë duhet të marrim seriozisht përmirësimin e klimës së biznesit,” tha ai. “Ky është momenti i duhur që në kuadrin e reformës në drejtësi të bëjmë një reformë të thellë edhe në klimën e biznesit – reformën e investimeve,” përfundoi Jaço.

Maj 2020

INVESTIGIM

‘Peshqeshi i KÇK’ mbi Lungomare u ndërtua me firmën e Edi Ramës Pas një beteje të gjatë për shpronësimin, kryeministri Edi Rama dhe Bashkia e Vlorës e shpërblyen karburantin e ish-gjyqtarit të shkarkuar nga vetingu, Shkëlzen Selimi me ndryshimin e projektit të Lungomares –pas ortakërisë së këtij të fundit me kompaninë “Kastrati”. JEROLA ZIAJ | BIRN | VLORË

dërsa qytetarët e Vlorës ishin të mbyllur në shtëpi për shkak të kufizimit të qarkullimit, një ekskavator u shfaq në Lungomare dhe pasi shkuli një palmë, hapi një gropë të re ndërtimi mbi asfalt në mbrëmjet mes 20 dhe 25 prillit. Arnimi i Lungomares për llogari të një karburanti u prit me zemërim nga qytetarët vlonjatë, të cilët protestuan më 27 prill kundër ndërhyrjes, pavarësisht ndalimit të grumbullimeve si pasojë e epidemisë së COVID-19. “Është skandal. U hodhën miliona euro dhe ndërtimi zgjati aq shumë sa bizneset [përreth] falimentuan. E si mund të shkatërrohet kjo pronë publike si pa asnjë gjë të keqe në mes të ditës e natës?!Dhe kur?” pyet i revoltuar Ervin Sota, pronar i një njësie shërbimi disa blloqe më poshtë shëtitores. Kantieri në Lungomare kishte për qëllim ndërtimin e një tende për llogari të një karburanti, që ndryshe nga qindra biznese të tjera në zonë, i mbijetoi valës së prishjeve dhe shpronësimeve të vitit 2014. Zemërimit të qytetarëve, kryeministri Edi Rama iu përgjigj me akuza ndaj sistemit të drejtësisë, ndërsa e cilësoi karburantin “një peshqesh të KÇK” në replikat me ndjekësit e tij në Facebook. Por ndryshe nga pretendimi, BIRN zbuloi se Rama e firmosi arnimin e Lungomares në favor të karburantit të një ish-gjyqtari të shkarkuar nga vetingu- pjesë e grupit të drejtësisë që ai i ironizon si “organizata KÇK”. Të dhënat e siguruara nga BIRN tregojnë se karburanti në Lungomare është në pronësi të ish-gjyqtarit të Gjykatës së Lartë, Shkëlzen Selimi dhe kompanisë më të madhe të hidrokarbureve në vend, “Kastrati” sh.p.k. Kryeministri e firmosi lejen e ndërtimit të tendës në cilësinë e kryetarit të Këshillit Kombëtar të Territorit në maj 2019; vetëm pak muaj pasi familja Selimi e shiti gjysmën e pronës te kompania “Kastrati” sh.p.k. Ortakëria e ish-gjyqtarit Selimi me kompaninë “Kastrati” nuk është ndryshimi i vetëm që i parapriu ndërhyrjes në Lungomare. BIRN mësoi gjithashtu se bashkia e Vlorës i kërkoi kompanisë belge të modifikonte projektin për t’i bërë vend karburantit në Lungomare, ndërsa i dha objektit edhe 58 m2 hapësirë publike me qira. Ish-gjyqtari Shkëlzen Selimi mohoi akuzat se ndërtimi i tendës ishte abuziv, ndër-

sa i tha BIRN se karburanti i tij i mbijetoi shpronësimit, pasi fitoi një betejë gjyqësore kundër Këshillit të Ministrave në gjykatë. “Ndryshe nga bizneset e tjera që heshtën dhe e pranuan shpronësimin, unë e godita procesin si të paligjshëm dhe e kam shpallur të pavlefshëm,” tha Selimi. “Karburantin nuk e kam bërë tani, ka qenë aty që nga viti 2000. Unë e bleva në vitin 2013,”shtoi ai. Kryebashkiaku i Vlorës, Dritan Leli i tha BIRN se ndërhyrja në shëtitore ishte e detyruar për shkak të dështimit të mundësive ligjore të shpronësimit. Leli nuk komentoi arsyet se pse i dha karburantit edhe 58 m2 hapësirë publike me qira. Edhe kryeministri Edi Rama e mbrojti ndërhyrjen në Lungomare të mërkurën. “Pika e karburantit ka qenë atje dhe thjesht po kthehet nga një zhele e mbetur mbi rrugë, në një objekt të integruar me projektin nga vetë arkitekti belg i Lungomares,” u tha Rama ndjekësve në Facebook. Beteja ligjore për karburantin Shëtitorja në bregdetin e Vlorës është projekti “flamur” i Rilindjes Urbane dhe ka kushtuar deri më tani rreth 15.5 milionë euro. Projekti kryesor prej 9.4 milionë eurosh u financua nga fondet IPA të Bashkimit Europian, ndërsa pjesa tjetër nga qeveria shqiptare, përmes Fondit Shqiptar të Zhvillimit. Megjithë shpronësimet, fatura e Lungomares llogaritet në rreth 30 milionë euro. Në vitin 2014, qeveria rrafshoi me dhjetra ndërtesa, lokale dhe restorante të ndërtuara pranë vijës së bregdetit dhe në gjurmën e Lun-

Ilustrim grafik nga Jurgena Tahiri/BIRN

gomares së ardhshme. Në mënyrë demonstrative u shemb me eksploziv edhe kompleksi Jon, ndërtim i të afërmve të kreut të Partisë Demokratike – lëvizje që i kushtoi Shqipërisë 13.2 milionë euro në Gjykatën e Strasburgut. Karburanti në pronësi të ish-gjyqtarit Shkëlzen Selimi dhe babait të tij i shpëtoi kësaj vale. Selimi e bleu karburantin në bashkëpronësi me të atin në vitin 2013- kur ishte ende anëtar i Gjykatës së Lartë. Sipas deklaratave të tij të pasurisë, prona kushtoi 250 mijë euro dhe u ble pjesërisht me kredi dhe pjesërisht me paratë e fituara nga shitja e një apartamenti të mëparshëm. Në maj 2014, qeveria nxorri vendimin për shpronësimin për interes publik të pasurive që prekeshin nga ndërtimi i segmetit rrugor Skelë-Ujë i Ftohtë në Vlorë, mes të cilave bënte pjesë edhe karburanti i Selimit. Por gjyqtari nuk e pranoi vendimin dhe e paditi Këshillin e Ministrave fillimisht në Gjykatën Administrative të Vlorës dhe më pas në Gjykatën Administrative të Apelit. Selimi i tha BIRN se e paditi procesin e shpronësimit, pasi vlera e dëmshpërblimit ishte sa 1/3 e çmimit që ai kishte paguar për ta blerë karburantin në vitin 2013. Ai shtoi gjithashtu se karburanti i kishte shpëtuar prishjes, pasi ai kishte fituar një sigurim padie në gjykatë. Rekordet gjyqësore tregojnë se pas vendimit në shkallë të parë, Shkëlzen Selimi iu drejtua me padi edhe Gjykatës Administrative të Apelit- ku punon si gjyqtare bashkëshortja e tij. Më 18 nëntor 2015, Apeli vendosi pranimin e padisë dhe shfuqizimin e

Vendimi i KKT-së për lejen e rikonstruksionit të karaburantit në Lungomare

pjesshëm të VKM-së për shpronësimin e karburantit në pronësi të Shkëlzen dhe Kujtim Selimit. Në qershor 2016, qeveria u kundërpërgjigj me rekurs në Gjykatë të Lartë, por dështoi. Vendimi për mospranimin e rekursit u mor në kohën kur Selimi ishte ende anëtar i Gjykatës së Lartë. Ai u shkarkua nga detyra nga Komisioni i Pavarur i Kualifikimit më 30 korrik 2018 për “lidhje me krimin e organizuar”, vendim i cili u la më pas në fuqi edhe nga Kolegji i Posaçëm i Apelimit. Selimi i mohoi dyshimet nëse ishte favorizuar për shkak të pozicionit të tij apo të bashkëshortes në një bisedë telefonike me BIRN, ndërsa tha se nuk kishte pasur një trajtim të ndryshëm nga bizneset e tjera në zonë. “As unë as bashkëshortja nuk kemi marrë pjesë në këto çështje,” tha ish-gjyqtari. Selimi i tha BIRN se vendimi i Gjykatës Administrative të Apelit ishte i ngjashëm me vendimin e Gjykatës së Strasburgut mbi shpronësimin e kompleksit “Jon”. “I vetmi ndryshim është që unë e godita në gjykatë, të tjerët heshtën dhe e pranuan shpronësimin,” tha Selimi. Ish-gjyqtari kundërshtoi gjithashtu idenë se mund të kishte përfituar nga qeveria. “Unë nuk kam qenë dakord me këtë qeveri apo me Edi Ramën, që e konsideroj në njëfarë mënyre përgjegjës për shkarkimin nga gjykata,” tha Selimi duke iu referuar lejes për ndërtimin e tendës. Ortakëria me kompaninë “Kastrati” Dështimi për të shpronësuar ish-gjyqtarin Shkëlzen Selimi dhe babanë e tij u pranua edhe nga kryebashkiaku i Vlorës, Dritan Leli. Ai tha se kur shpronësimi nuk u arrit, bashkia vendosi të ndryshonte projektin, që ky të përshtatej më mirë me karburantin që mbeti si pjesë e rrugës. Leli i tha BIRN se i ishin drejtuar studios belge që bëri projektin e Lungomares dhe ata kishin propozuar ndërtimin e një tende mbi karburantin. “Në kushtet ku ligjërisht nuk u gjet një zgjidhje, i kërkuam projektuesit belg të Lungomares të përshtaste një projekt, i cili do të ta bënte stacionin e karburantit më të pranueshëm për veprën publike,” tha Leli. Por ai nuk komentoi dhënien me qira të pronës publike. Dokumentet e siguruara nga BIRN trego-

Maj 2020

Falsifikimi i së shkuarës: Si dështuan institucionet në verifikimin e Luan Dacit Gjyqtari i pezulluar i Kolegjit, Luan Daci arriti të kalonte filtrat e Avokatit të Popullit, ONM-së dhe Kuvendit vetëm një vit pasi ishte skualifikuar nga një garë për gjyqtar në KLD për shkak të shkarkimit të vitit 1997 –duke siguruar një post në institucionin më të lartë të vetingut. hje, përveç anëtarëve të KLD-së ishin të pranishëm edhe përfaqësues të misioneve ndërkombëtare, përfshi nga misioni EURALIUS dhe OSBE.

EDMOND HOXHAJ| BIRN | TIRANË

jnë se qeveria dhe bashkia e Vlorës ndryshuan mendje për objektin pasi kishin kaluar dy vjet nga dështimi i rekursit në Gjykatë të Lartë. Para se të mbërrihej në këtë pikë, Kujtim Selimi, babai i ish-gjyqtarit të Gjykatës së Lartë, i shiti në janar 2019 pjesën e tij të pronës kompanisë “Kastrati”. Pesë muaj pas shitjes së aksioneve, Këshilli Kombëtar i Territorit, me kërkesë të kompanisë “Kastrati” miratoi lejen për rikonstruksionin e karburantit. Po ashtu u miratua edhe leja për të ndryshuar projektin e Lungomares, duke i shtuar një tendë në formë kryqi mbi projektin. Në vendimin e KKT-së thuhet gjithashtu se karburanti merr 58 metra katrorë me qira nga Bashkia e Vlorës, që do përdoreshin për strukturën e re. Për aktivistët që kundërshtojnë lejimin e karburantit në shëtitore, vendimi për t’i dhënë atij edhe hapësirë publike në dispozicion është abuzim. Deri të mërkurën, një peticion online për të ndaluar ndërtimin u nënshkua nga mbi 1700 persona. “Këta na qenkërkan të përkëdhelurit, që në kohën kur vlonjatët detyrohen të mbyllen brenda, shkatërrojnë pronën publike si grabitës piratë,” tha Ervin Sota, pjestar i protestës së 27 prillit. Edhe aktivisti Arben Abazi e konsideron abuzive përfitimin e pronës publike. “Ai karburant është një minë me sahat poshtë një pallati që ka banorë dhe në mes të një shëtitoreje të populluar,” tha Abazi për BIRN. Abazi u shoqërua dy herë nga Policia e Vlorës për shkak të organizimit të protestës dhe thyerjes së karantinës, duke shkelur rregullat e qarkullimit. Florian Brahimaj, një prej nismëtarëve të peticionit online, i tha BIRN po ashtu se ndërhyrja cënonte korsinë e biçikletave dhe se tanimë, trotuari përfundonte brenda karburantit. “Nuk duhej të lejohej karburanti si lloj biznesi (në Lungomare), pasi Lungomare është segment me akses qarkullimi të kufizuar për pasojë ligji nuk e lejon”, tha Brahimaj. Ai tha se ata do të kërkonin që leja të pezullohej dhe që shëtitorja të rikthehej në gjendjen e saj të mëparshme. Kundërshtimet e protestuesve ranë megjithatë në vesh të shurdhër. Dy ditë pas protestës, ndërtimi i tendës pothuajse ka përfunduar, ndërsa rrethimi është hequr. Puna në objekt po vazhdon për vënien në funksion të pompave të karburantit.

re vjet pas zgjedhjes si anëtar i Kolegjit të Posaçëm të Apelimit, gjyqtari Luan Daci u pezullua nga detyra me vendim gjykate të mërkurën, nën akuzën e falsifikimit të dokumenteve gjatë aplikimit të tij për postin e lartë në sistemin e ri të drejtësisë. Prokuroria e Posaçme kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar, SPAK deklaroi se Daci kishte paraqitur të dhëna të rreme, duke mbajtur të fshehtë masën disiplinore të “largimit nga detyra” në vitin 1997 –penalizim që do të duhej ta skualifikonte atë nga gara për Kolegjin e Posaçëm të Apelimit. Daci ka punuar si gjyqtar në Gjykatën e Tiranës në vitet 1994-1997, kur sipas SPAK u shkarkua nga Këshilli i Lartë i Drejtësisë së kohës për “shkelje të ligjës dhe paaftësi në detyrë”. Fshehja e këtij fakti nuk e pengoi Dacin të kalonte filtrat e verifikimit në vitin 2017, fillimisht në institucionin e Avokatit të Popullit dhe më pas në Komisionin Ad Hoc të ngritur në Kuvend për zgjedhjen e anëtarëve të institucioneve të vetingut, ndonëse një verifikim i tillë nuk rezulton të ketë qenë i vështirë. Të dhënat e siguruara nga BIRN tregojnë se zgjedhja e Luan Dacit në kundërshtim me kriteret formale në Kolegjin e Apelimit u bë vetëm një vit pasi atij iu refuzua një kërkesë për t’u emëruar në Gjykatën e Tiranës nga Këshilli i Lartë i Drejtësisë. Arsyeja e refuzimit ishte shkarkimi nga detyra në vitin 1997, i diskutuar në një mbledhje me pjesmarrjen e gjerë të anëtarëve të KLD-së, ish-presidentit Nishani dhe përfaqësuesve të misionit Euralius dhe OSBE-së. Dokumentet tregojnë gjithashtu se në vitin 2017, Daci aplikoi për një post në secilin prej 3 institucioneve të vetingut, duke zhdukur nga CV-ja e tij periudhën e punës si gjyqtar në Tiranë. Në njërin prej formularëve, Daci mohoi gjithashtu të kishte qenë subjekt i ndonjë masë disiplinore. Gjyqtari Luan Daci refuzoi të komentonte akuzat e ngritura nga SPAK në një bisedë telefonike me BIRN, duke thënë se shpjegimet do t’i jepte para gjykatës kompetente. “Pasi të jem njohur me materialin, do të jem shumë i hapur për gjithçka,” tha shkurtimisht ai. Kuvendi i Shqipërisë nuk iu përgjigj kërkesës për koment të BIRN për dështimin në verifikimin e së shkuarës profesionale të gjyqtarit Luan Daci deri në publikimin e këtij shkrimi. Ndërsa Avokati i Popullit tha përmes një përgjigje me shkrim për BIRN se ligji përcaktonte qartë se vlerësimi bëhej mbi bazën e dokumenteve të paraqitur nga kandidatët aplikues dhe se nuk i jepte të drejtën e kryerjes së hetimit administrativ të thelluar as institucionit të Presidentit të Republikës, si ushtrues parësor i kësaj kompetence dhe as Avokatit të Popullit. “Avokati i Popullit nuk prezumohet të

Gjyqtari i pezulluar i Kolegjit të Posaçëm të Apelimit, Luan Daci | Foto : LSA

jetë në dijeni të fakteve mbi karrierën profesionale të çdo individi që paraqet një kërkesë për të bërë një aplikim të caktuar, qofshin këto edhe publike,” tha Avokatja e Popullit, Erinda Ballanca. “Mbi bazën e dokumentacionit që Avokati i Popullit ka pasur në dispozicion në momentin që ka kryer vlerësimin, vijojmë të mendojmë se janë plotësuar kriteret kualifikuese të përcaktuara në Kushtetutë, pavarësisht se vlerësojmë që integriteti i individëve është tepër i rëndësishëm në kryerjen e një detyre…,” shtoi Ballanca. Denoncuesi në SPAK i “falsifikimit” të dyshuar të Dacit, ish-prokurori Besnik Cani i tha BIRN se si prokuror prej 20 vitesh, kallëzimi ishte detyrë e tij. “Një falsifikator nuk mund të jetë gjyqtar e aq më shumë të gjykojë gjyqtarët dhe prokurorët,” tha Cani, ndërsa shtoi se kishte besim që hetimi i SPAK do të dilte me sukses. Refuzimi i Dacit në KLD Të dhënat e siguruara nga BIRN tregojnë se në dekadën e parë pas rënies së komunizmit në Shqipëri, Luan Daci ka punuar për 3 vjet si nëngjyqtar dhe gjyqtar në Gjykatën e Tiranës. Por karriera e shkurtër në drejtësi u mbyll me një vendim shkarkimi të datës 24 dhjetor 1997 të Këshillit të Lartë të Drejtësisë. Vendimi nuk shpjegon arsyet e procedimit disiplinor ndaj Dacit, por përfundimin e tij me largim të menjëhershëm nga detyra. Motivacioni është “shkelja e ligjës dhe paaftësi në detyrë”. Pas largimit nga detyra si gjyqtar, Daci punësoi për vite me radhë si avokat. Në vitin 2016, ai aplikoi për t’u rikthyer sërish në gjyqësor për njërin nga pesë vendet vakante të shpallura asokohe nga Gjykata e Tiranës. Sipas një procesverbali të mbledhjes së 18 nëntorit 2016, Daci shpjegonte se kishte punuar si ndihmës gjyqtar, gjyqtar dhe nënkryetar deri më 24 dhjetor 1997, kur sipas tij e larguan për “shkaqe të qarta politike”. Daci pretendonte gjithashtu se ishte bërë pjesë e spastrimit së bashku me 80 gjyqtarë, 300 prokurorë dhe oficerë policie që ishin emëruar në këto institucione pas 22 marsit të vitit 1992. Shpjegimet e Dacit nuk kanë qenë bindëse për KLD-në. Në procesverbal evidentohet se ish-anëtari i KLD-së, Gerd Hoxha i paraqiti presidentit Bujar Nishani, asokohe kryetar i KLD-së një raport shqyrtimi të kandidatëve për vendet vakante në Gjykatën e Tiranës. Hoxha shpjegonte se ishin skualifikuar vetëm dy kandidatë, mes të cilëve edhe Luan Daci, pasi ndaj tij kishte një vendim të mëparshëm shkarkimi nga detyra. Procesverbali tregon se në këtë mbled-

Dështimi i verifikimit Kandidatët për institucionet e vetingut kaluan përmes tre filtrave të verifikimit, përpara votimit të tyre në Kuvendin e Shqipërisë. Institucioni i Avokatit të Popullit verifikoi plotësimin e kritereve formale, duke ia kaluar më pas listën Operacionit Ndërkombëtar të Monitorimit, që kishte të drejtën të jepte rekomandime negative ose pozitive për kandidatët. Filtri i tretë ishte Kuvendi i Shqipërisë, ku u ngritën 3 komisione Ad Hoc për shqyrtimin e kandidaturave dhe përgatitjen e listës për votim. Asnjëri prej tyre nuk arriti të verifikonte largimin nga detyra të Luan Dacit në vitin 1997. Dokumentet e siguruara nga BIRN tregojnë se dosja e aplikimit të kandidatit Luan Daci u dorëzua në Kuvend më 3 mars 2017 nga Avokati i Popullit. Sipas dokumentacionit të aplikimit, Daci ka shprehur interes për të gjitha pozicionet në institucionet e rivlerësimit. Në kërkesën që Daci ka dorëzuar pranë Avokatit të Popullit, ai ka pretenduar se ndaj tij “nuk është marrë asnjë masë disiplinore e largimit nga puna ose ndonjë masë tjetër disiplinore e cila është ende në fuqi, sipas legjislacionit në momentin e aplikimit”. Daci ka shpjeguar gjithashtu se pas diplomimit me rezultate të mira, ka ushtruar profesionin e avokatit. Ai nuk e ka përmendur periudhën kur ka punuar si gjyqtar në Gjykatën e Tiranës deri në vitin 1997. Puna si gjyqtar nuk ndodhej as në CV-në e dorëzuar prej tij. Në maj dhe qershor 2017, Daci kaloi edhe filtrin e fundit të Komisionit Ad Hoc me 6 anëtarë për përzgjedhjen e kandidatëve për krijimin e institucioneve të rivlerësimit. Komisioni përbëhej nga deputetët Vasilika Hysi, Eduard Halimi, Flamur Noka, Vangjel Tavo dhe Albana Vokshi. Gjatë intervistës, deputeti Ervin Bushati e ka pyetur gjyqtarin Luan Daci se çfarë pune kishte kryer para vitit 2000, kur kishte nisur karrierën e avokatit. Daci është përgjigjur se ka punuar si gjyqtar në Gjykatën e Tiranës. Bushati dhe kryetarja e Komisionit, Vasilika Hysi kanë evidentuar faktin se kjo përvojë nuk gjendej e pasqyruar në kërkesat e dorëzuara prej Dacit. Pas këmbënguljes së deputetes Hysi, Daci jo vetëm që nuk e ka përmendur largimin nga KLD, por ka pretenduar se është larguar me dorëheqje. “Unë kam ikur me dorëheqeje, sepse nuk na lejuan të regjistroheshim,” ka deklaruar Daci pas pyetjeve insistuese të Hysit se përse ishte larguar në vitin 1997 nga sistemi i drejtësisë. Anëtarët e Komisionit e kanë marrë për të mirëqenë pohimin e Dacit, ndërsa deputeti demokrat, Flamur Noka i kërkoi atij që të përditësonte CV-në, nëse mundej dhe ta dorëzonte të plotë.

Maj 2020

ANALIZË

“Im atë më kërkoi ta fal”: Pandemia frenon denoncimin e dhunës në familje Numri i denoncimeve për dhunë brenda familjes u përgjysmua në 10 javët e karantinës, por psikologët dhe avokatët paralajmërojnë se ky është një lajm i keq dhe me pasoja afatgjata për viktimat e hershme të dhunës nga bashkëshortët e tyre. ANILA HOXHA| BIRN | TIRANË

htatzanë në muajin e nëntë, Mira i mbijetoi më 13 maj dhunës së bashkëshortit që i shtrëngoi duart në fyt. Terrori në shtëpinë e saj në Babrru të Kamzës zgjati me orë të tëra, pasi i shoqi u xhindos nga shpenzimi i 2 mijë lekëve për blerjen e një kostumi të bardhë tutash për foshnjen e palindur. Në sherr e sipër, ai theu pjatat dhe një tavolinë, shkatërroi telefonin celular me varre dhe e kërcënoi Mirën dhe të bijën 12-vjeçare se do t’i vriste me një sopatë drush. Por tre ditë pas arrestimit të A.K për dhunë në familje, gruaja shtatzanë u detyrua të tërhiqte denoncimin. ‘Ma kërkoi im atë, më tha që ta fal se do verë mend në burg,” thotë Mira, ndërsa përkëdhel me trishtim barkun e saj. “Në rast se më dhunon sërish, do ndahem”! Dhunimi i 36-vjeçares nga periferia e Tiranës ishte ndër çështjet e para të shqyrtuara nga Gjykata e Tiranës pas rihapjes së vendit nga masat shtrënguese të marra për shkak të pandemisë së shkaktuar nga koronavirusi i ri, SARS-CoV-2. Nga marsi deri më 15 maj 2020, 106 kërkesa të ngjashme për urdhra të menjëhershëm mbrojtjeje u dorëzuan në Gjykatën e Tiranës; por 39 prej tyre u pushuan menjëherë pas tërheqjes pa shpjegim të denoncimeve. Përgjatë dhjetë javëve të pandemisë, Policia e Shtetit mori 673 denocime për dhunë në familje në të gjithë vendin, nga të cilat 455 raste ose 67% e totalit ishin gra të cilat u ankuan se u dhunuan nga bashkëshortët ose ish-bashkëshortët si dhe anëtarë të tjerë të familjes. Shifrat tregojnë përgjysmim të denoncimeve për dhunë në familje krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit 2019. Megjithatë, psikologët dhe avokatët që trajtojnë raste të tilla këmbëngulin se ky nuk është një lajm i mirë. Avokatja Denisa Daka mendon se statistikat nuk tregojnë shkallën e vërtetë

të problemit, ndërsa shtoi se gjendja e karantinës e ka përkeqësuar situatën e grave dhe vajzave- viktima të dhunës në familje në Shqipëri. “Gratë dhe vajzat kanë qenë të survejuara 24 orë në 24 nga dhunuesit e tyre. Edhe fasha e orarit e vendosur përgjatë kësaj periudhe nuk i ka lejuar ato të kallëzojnë dhunën në prokurori apo gjykata,” tha Daka për BIRN. Pasoja afatgjata Të dhënat e siguruara nga Policia e Shtetit tregojnë se kur vendi ishte në izolim të plotë gjatë muajit mars, denoncimet për dhunë në familje ranë në 153 raste nga 295 që ishin regjistruar në mars 2019. Në prill, denoncimet u rritën në 301 raste nga 387 që ishin shënuar në të njëjtën periudhë të vitit të kaluar. Me lirimin e masave shtrënguese nga qeveria, numri i denoncimeve për dhunë në familje shkoi në të njëjtin nivel me vitin e kaluar; duke shënuar 219 denoncime nga 1 deri më 18 maj 2020. Në të njëjtën periudhë, edhe Gjykata e Tiranës u përball me fluks kërkesash për urdhër të menjëhershëm mbrojtjeje. Psikologët paralajmërojnë se periudha e izolimit si pasojë e COVID-19 do të lërë gjurmë afatgjata në shoqërinë shqiptare, veçanërisht në marrëdhëniet brenda bërthamës së ngushtë familjare. Sipas psikologes Arjana Muçaj, karantinimi ka nxjerrë në pah problemet e vjetra në familje si dhe ka gjeneruar më shumë stres mes popullatës. Ndërprerja e kontakteve sociale, tensioni i brendshëm si rrjedhojë e së panjohurës nga virusi dhe problemet ekonomike renditen disa nga shkaqet nxitëse të konflikteve në familje. Ndërsa mendohet se dhuna fizike dhe psikologjike pësoi rritje, vuajtjen më të madhe e pësuan familjet me një histori të dhunës edhe përpara karantinës. “[Vështirësia ekonomike] pati pasojat e saj, pasi partnerët filluan të fajësojnë njëri-tjetrin dhe kjo u reflektua me dhunë.

Qytetarët protestojnë kundër dhunës ndaj grave dhe për barazi gjinore në Tiranë, më 10 qershor 2016. Foto: Ivana Dervishi/BIRN.

Mos të harrojmë se më delikate ka qenë gjendja në familjet ku kjo dhunë ka ekzistuar para karantinimit,” thotë Muçaj. E njohur me të shoqin prej kushërinjve dhe e martuar prej 13 vitesh, Mira i tha BIRN se dhuna e kishte shoqëruar marrëdhënien e tyre prej fillimit. “Shuplakën e parë ma dha kur ishim të fejuar, u nxeh pse po qeshja me kushërinjtë. Im shoq ka konsumuar përherë alkool. Së fundmi gjatë Covidit, ai ulej në trotuar dhe pinte aty, pasi lokalet ishin mbyllur,” kujton ajo. Me dy vajza të mitura dhe në pritje të fëmijës së tretë, familja është përballur edhe me probleme të theksuara ekonomike. Ndërsa Mira punoi për një rrogë minimale deri në shpërthimin e epidemisë së COVID-19, i shoqi punon me ditë dhe shumicën e kohës nuk arrin të gjejë një punë. “Mendoj që gjendja e tij u rëndua edhe nga papunësia, por edhe nga alkooli,” përpiqet të shpjegojë arsyet ajo. Sa herë gjendej nën dhunën e të shoqit, Mira e paralajmëronte se do të njoftonte policinë, por nuk e bëri asnjëherë. Por terrori i përjetuar më 13 maj së bashku me vajzat e detyroi atë t’i drejtohet për ndihmë policisë. Një procesverbal i poli-

Rrobat e foshnjes ende të palindur u kthyen në pretekstin e episodit të fundit të dhunës ndaj Mirës në Babrru të Tiranës. Foto: Anila Hoxha.

cisë për rastin në fjalë tregon se bashkëshorti i Mirës theu me sopatën e druve gjithçka i doli përpara, ndërsa i vuri të shoqes shtatzanë duart në fyt dhe e shtyu përtokë. Ai nuk i kurseu kërcënimet as ndaj të bijës dhe punonjësve të policisë, kur këta të fundit mbërritën në shtëpinë e tyre në Babrru. Pas thirrjeve për t’u dorëzuar, ai e hodhi sopatën në tokë dhe u largua me vrap përmes avllisë, por u arrestua disa orë më vonë. Pavarësisht frikës që i lexohet në fytyrë, biseda me të atin dhe shpresa se i shoqi mund të ndryshojë e shtyu Mirën që të tërhiqej nga kërkesa për urdhër mbrojtjeje. Në anën tjetër të Tiranës, bashkëshorti dhunues mohoi gjithashtu të kishte ushtruar dhunë përpara gjykatës penale, por mbeti në “arrest me burg”. Pa mburojë ligjore Dhuna në familje dhe niveli i lartë i tolerancës ndaj saj është një ndër fenomenet më shqetësuese në shoqërinë shqiptare. Një studim i vitit 2018 i publikuar nga INSTAT nxorri në pah se 1 në 2 gra ose 52.9 % kanë pasur përvoja të dhunës, ndërkohë që 47 % e grave të martuara, apo që jetonin më një partner, pohuan se kishin përjetuar dhunë verbale ose fizike nga bashkëshorti i tyre. Shqipëria numëron gjithashtu një numër të lartë viktimash të dhunës në familje, ku 12 gra humbën jetën në vitin 2019 dhe 5 të tjera mbetën të vdekura vetëm në 3 muajt e parë të vitit 2020. Parlamenti shqiptar ka ashpërsuar disa herë legjislacionin gjatë dekadës së fundit, por ekspertët shprehen të shqetësuar se ndryshimet në Kodin Penal janë të pamjaftueshme për të parandaluar dhunën. Avokatja Denisa Daka, e cila ka mbrojtur në gjykatë një numër të konsiderueshëm grash të dhunuara i tha BIRN se ashpërsimi i masave kundër dhunës në familje nuk mund ta ndryshojë kurrsesi situatën e dhunës në vend. “Ndryshimet në ligjin për dhunën në

Maj 2020

COVID-19 dyfishon vuajtjet e familjeve që jetojnë në çadra pas tërmetit Dhjetëra familje të strehuara në çadra në rrethinat e Durrësit e ndjejnë dyfish epideminë që ka thelluar problemet e tyre, ndërsa frikësohen se për shkak të saj, vuajtjet e tyre do të harrohen. ERJOLA AZIZOLLI| BIRN | DURRËS

familje, sipas meje nuk përbëjnë risi. Përgjatë këtyre viteve kemi konstatuar se sa herë kanë dështuar me ligjin, kanë marrë inisiativa për ta ashpërsuar atë,” tha Daka. Avokatja rendit një sërë hallkash që nuk funksiojnë siç duhet, duke nisur nga fakti se viktima dhe dhunuesi janë të detyruar të ndajnë të njëjtën banesë e deri tek paaftësia monitoruese e strukturave të policisë, inekzistenca e shërbimeve sociale apo problemet e sistemit gjyqësor në Shqipëri. Daka thekson gjithashtu se mungesa e politikave mbështetëse dhe e një zëri të posaçëm në buxhetin e shtetit për dhunën në familje e pamundëson fuqizimin e grave në Shqipëri. “Në ato pak raste që viktimat e dhunës arrijnë të strehohen diku, agresori në çdo rast mëson vendndodhjen e tyre, pasi informacioni rrjedh e dhuna intensifikohet paskësaj,” thotë me shqetësim Daka. “Gratë duhet me çdo kusht të fuqizohen, duke u punësuar e për këtë arsye duhen ndjekur politika të posaçme.. Një zë i posaçëm duhet caktuar me çdo kusht në buxhet për të mbështetur këtë kategori vulnerabël,” shtoi avokatja, ndërsa nënvizon se duhet rritur edhe besimi tek organet e policisë dhe ato gjyqësore. Megjithatë, jo të gjitha gratë janë të gatshme ta falin dhunën e bashkëshortëve. Nëna e një vajze, e cila siguroi një urdhër mbrojtjeje në fillim të majit në gjykatë e konsideroi gjendjen e saj të padurueshme. I akuzuar për dhunë, i shoqi u justifikua se kishte qenë nën stres për shkak të dëmtimit të shtëpisë nga tërmeti i 26 nëntorit, ndërsa mohoi të kishte përdorur dhunë fizike mbi të shoqen. Përveç urdhërit të mbrojtjes, gruaja paralajmëroi se do të dorëzonte menjëherë edhe një padi divorci. “Martesa në fillim ishte e mirë, por prej 15 vitesh po vuaj nga xhelozia e tij…Gjendja është e padurueshme. Jam e frikësuar nga sjellja e tij, ai më ka kërcënuar edhe me thikë,” tha gruaja para gjykatës. Dhe menjëherë pas miratimit të urdhrit të mbrojtjes, u largua nga shtëpia së bashku me të bijën.

vetmja gjë që e ngushëllon Zame Gjergjin, 75 vjeç, është pasja e dy çadrave. Në dimër menjëherë pas tërmetit të 26 nëntorit ata morën një çadër vere, por brenda saj bënte ftohtë dhe më vonë autoritetet u dhanë një tjetër që përballonte më mirë temperaturat e ulëta. Por në një kohë kur moti po ngrohet dhe kur përtej premtimeve të qeverisë rindërtimi i shtëpive duket ende larg, gruaja i ka kthyer sërish sytë nga çadra e verës, në të cilën po bën plan të qëndrojë gjatë muajve të nxehtë bashkë me të shoqin dhe të birin. Situata e krijuar prej epidemisë i ka zbehur shpresat e saj për një rindërtim të shpejtë të shtëpisë së shkatërruar nga tërmeti i 26 nëntorit, ndërsa i duhet të kalojë vetëizolimin në hapësirën e ngushtë të çadrës dhe në mungesë të kushteve deri minimale të higjienës. “Do përdorim sërish çadrën e verës,” thotë Zame Gjergji, 75 vjeçe, banore e fshatit Rad, në Njësinë Administrative Manëz, në Bashkinë e Durrësit. “Ku do shkojmë tjetër, tani që ndodhi kjo sëmundja, kush do mendoj për ne,” pyet ajo. Tërmeti i 26 nëntorit preku direkt dhe indirekt mbi 202 mijë persona ndërsa shkaktoi 51 viktima, 17 mijë të shpërngulur e të pastrehë dhe rreth 985 milion euro dëme. Zona më e dëmtuar ishte Durrësi dhe rrethinat e tij përfshi fshatrat e Manzës. Në një mbledhje me videokonferencë të transmetuar ditën e mërkurë, ministri për Rindërtimin Arben Ahmetaj tha se kantieret për të rindërtuar shtëpitë e prishura do ishin të gjitha të hapura në fund të korrikut, që për shumë familje nënkupton që do duhet të kalojnë edhe këtë verë në çadra. Hallet mbi halle Përveç se vuan mungesën e strehimit në çadër, Zame Gjergji njëkohësisht duhet të bëjë seanca kimioterapie dhe është në grupin e atyre që rrezikohen veçanërisht nga COVID-19. Ajo thotë se i ka varur shpresat te ajri i fshatit, pasi mundësitë për karantinë në çadër janë minimale. “Ndihemi si në burg brenda saj,” thotë Zame Gjergji mes një trishtimi që duket se ka zënë vend në jetën e saj. “Nuk i bëjmë ne dot këto masat që thonë për tu mbrojtur nga kjo sëmundja, por të paktën qëndrojmë pak jashtë në fresk, sepse s’janë mbledhur të gjitha të këqijat për ne dhe ndoshta ajri i fshatit na shpëton nga sëmundja,” shtoi ajo. Rreth e rrotull ngrehinës së shtëpisë së Zames ende ka pjesë të shiritit që u ndalon rreptësishtë hyrjen, por oborri është i mbushur me trëndafila të sapoçelur dhe çifti i moshuar e kalon kohën aty. E përballur me sëmundjen, me paaftësinë e bashkëshortit që ka probleme dëgjimi dhe jetën e vështirë të djalit që s’po përballon dot divorcin, familja Gjegji, nuk di asgjë se çfarë do të bëhet me shtëpinë e tyre dhe nëse do të mund të përfitojnë ndhihmë nga shteti. “Kemi një mal me halle. Jam me mjekim, me kimioterapi, djali më është divorcuar nga gruaja dhe se ka kaluar mirë këtë që i ndodhi, ndaj lus Zotin që të bëhet mirë se vetëm tek ai më kanë ngelur shpresat”, thotë gruaja mes lotësh. Familja e saj nuk është e vetmja që përballet me vështirësitë

Zame dhe Arif Gjergji, brenda çadrës së tyre, ku jetojnë që pas tërmetit të 26 nëntorit, duke folur për BIRN. Foto:Erjola Azizolli.

Lulzim Gërdeci së bashku me bashkëshorten, vajzën e tyre dhe fëmijët e saj në çadrën ku jetojnë që prej 26 nëntorit. Foto: E. Azizolli.

e jetesës në çadër. Pak metra më tutje Flutura Gjergji, 60 vjeçe, jeton në çadër me bashkëshortin, nënën e tij, 90 vjeçe, ndërsa djali përballet me rrezikun, duke fjetur në shtëpinë e dëmtuar nga tërmeti. “Ku mund të flemë katër veta në një çadër, kaq është vendi, mirë në dimër se ishte ftohtë, por tani në verë nuk mund të rrish ditën se është shumë vapë”, thotë 60-vjeçarja. Ajo thotë se ka frikë për djalin e vogël që fle tek shtëpia e dëmtuar, por se nuk ka çfarë të bëjë. Çadra ku Flutura dhe tre pjesëtarët e tjerë të familjes qëndrojnë, është vendosur përkrah banesës së dëmtuar nga tërmeti, e cila ka rrezik shembje në shumë pjesë të tavanit. “Ne nuk lëvizëm dot as për të gjetur shtëpi me qira, sepse kam vjehrrën plakë, djalin tjetër me gruan dhe vajzën e vogël që jetojnë në kontenier, ndaj zgjodhëm që të rrimë në çadër, me shpresën se gjërat do të rregulloheshin, por tani që ndodhi kjo epidemia, këtu kemi për të ngelur,” tha Flutura.

çadër megjithatë është shumë nxehtë, ndërsa brenda saj ka vetëm dy krevate dhe një tavolinë për të ngrënë dhe asgjë tjetër. “Ujin e kemi tek banjo e shtëpisë së dëmtuar,” shpjegoi Lulzimi. “E marrim atje me kova dhe e nxjerrim jashtë, kjo është karantina jonë”, shtoi ai, në pamje shumë i lodhur nga gjithë kjo situatë. Ai nuk ka asgjë të qartë se çfarë do të bëhet me shtëpinë e tij, ndaj thotë se do të jetojë gjatë në çadër, sepse nuk shikon shpresë tjetër. “Kur na i sollën në fillim, falenderuam Zotin se ishim jashtë, po tani që po bëhet me keq nga kjo sëmundja, si do bëhet me ne, ngelëm në çadër,” ankohet Lulzimi. Shtëpia e tij, i është nënshtruar dy herë ekspertizës dhe ende nuk ka asgjë të qartë se çfarë do të bëhet, nëse do të rindërtohet, apo riparohet. “Erdhën një herë, më thanë që ka dëmtime të rënda, por dokument s’më dhanë,” tregoi ai. “Më thanë do vijmë prapë. Erdhën prapë, më thanë, që rregullohet, dëmet janë të riparueshme, kaq di unë për shtëpinë, s’di gjë tjetër,” përfundoi Lulzimi.

Karantina në çadër Banorët e këtushëm, para situatës së COVID-19, ndiqnin çdo lajm që lidhej me tërmetin, ndërsa tani që kanë humbur shpresat për ndihmë nga shteti, u është zbehur çdo interes dhe janë përqendruar në punët e përditshme në arat e tyre dhe pse nuk e fshehin frikën nga virusi, siç e quajnë ata COVID-19. Flutura dhe bashkëshorti i saj, sapo janë kthyer nga tokat e tyre rreth mesditës, ku kanë punuar gjithë paraditen dhe si të zënë në faj, shprehen se higjiena, distancimet, nuk janë masa që mund të merren prej tyre, pasi thjeshtë është e pamundur në kushtet ku ndodhen. “Tualeti është në shtëpinë e dëmtuar. Enët lahen jashtë në oborr, ne rrimë dhe flemë në këtë çadër të vogël, çfarë masash mund të marrin ne për tu mbrojtur nga virusi,” thotë me trishtim Flutura. Megjithë sfidat që po përballet, Flutura nënvizon që vështirësitë e disa prej bashkëfshatarëve të saj janë edhe më të rënda. “Zame, është e sëmurë, i duhet të shkojë për mjekim në Tiranë dhe është në hall sepse në muajin maj ka kurën tjetër, por s’di se si do ja bëjë tani që nuk të lënë as të lëvizësh,” thotë Flutura, gjithë shqetësim për fqinjën e saj. Në Shkallë, fshati ngjitur me Manzën, dy familje të tjera vazhdojnë të jetojnë ende në çadra, duke u përballur me shumë vështirësi dhe mungesë informacioni se çfarë do të bëhet me të ardhmen e tyre. Lulzim Gërdeci, banor i këtij fshati, jeton sëbashku me bashkëshorten në çadër që pas tërmetit të 26 nëntorit. Çadra është përballë me shtëpinë e tij të shembur, muret e hapura të së cilës dallohen edhe nga jashtë. “Këtu po jetojmë. Në këtë çadër, ku tjetër,” pyet Lulzimi. “Muret e shtëpisë time bien nëse i jep një shkelm, se janë gati dhe ne nuk mund të rrezikojnë të rrimë brenda,” shtoi ai. Në

Varfëri dhe pamundësi Pas shpërthimit të epidemisë së COVID-19, qeveria ka organizuar një fushatë pët të ndihmuar me paketa ushqimore familjet në nevojë. Flutura Gjergji thotë që ndihmat për ta u harruan që pas tërmetit dhe më pas askush nuk u kujtua më. “Kemi marrë disa pako me ushqime,” kujtoi ajo. “Na i sollën ata të komunës, por më pas, askush s’u kujtua më për ne,” shtoi Flutura. Si familje e madhe, familja Gjergji mundi që të siguronte veç çadrës dhe një kontenier për familjen e re të djalit, Eltonit, i cili jeton aty sëbashku me bashkëshorten dhe vajzën 10 vjeçe. Kontenieri është vendour në oborrin e shtëpisë dhe Eltoni, 38 vjeç, me aftësi ndryshe, ndihet me fat që ka një vend të mirë për të jetuar, siç e quan ai kontenierin, por ka një shqetësim të vazhdueshëm, të cilin ja komunikon çdo kujt që rastis të takoj. “Mirë jam, ma sollën këtë kontenierin, por kam vajzën në klasë të katër, është dhjetë vjeçe, por nuk i ndjek dot mësimet se interneti mbaron shumë shpejt”, thotë ai, duke kërkuar interent falas nga shteti për familjet me fëmijë në nevojë. “Të na jepnin internet pa lekë, vajza si bën dot të gjitha detyrat,” përsërit disa herë kërkesën 38-vjeçari. Ndërkohë për Xhevrie Gërdecin, 56 vjeçe, hall është bllokimi i të birit në Bergamo, Itali. “Djali, 28 vjeç, më ngeli i bllokuar në Itali, në Bergamo, shkoi për punë sezonale, por ndodhi kjo sëmundja dhe u bllokua atje,” ankohet ajo. “Na kërkon që të kemi kujdes me sëmundjen, sepse po shikon keq atje, por ne s’na gjen gjë këtu në fshat, merakun e tij kemi,” përfundoi Xhevrija.

Maj 2020

Blog

Në të gjithë botën ka pasur më shumë se 4.9 milionë raste të konfirmuara me COVID-19. Disa vende evropiane po përgatiten të rihapin plazhet, si edhe baret e restorantet buzë detit. Shumica e resorteve kanë vendosur rregulla strikte. Me shumë prej kufijve ndërkombëtarë të mbyllur, vendet që mbështeten te industria e turizmit këtë vit do të duhet të varen te vizitorët vendas.

Hapen plazhet e Europës: Dronë, dezinfektues dhe distancim social Johnny Wood | WeForum

dërkohë që pjesë të Europës ndërmarrin hapa të shpejtë për të lehtësuar izolimin, një udhëtim në plazh tani përfshin edhe disa gjëra shtesë: maska për fytyrën, dezinfektues dhe distancim social. Vende të tilla si Greqia, Italia dhe Spanja janë shumë të varur nga turizmi. Por gjatë pandemisë së koronavirusit, shumë plazhe kanë qenë jashtë limiteve. Me afrimin e verës, vendasit po i drejtohen disa zonave me plazhe të Europës, por shumë gjëra kanë ndryshuar. Plazhet e Greqisë Në Greqi janë rihapur më shumë se 500 plazhe ndërsa temperaturat janë sa vijnë e rriten ndjeshëm. Në vend të plazheve të mbushura me njerëz para pandemisë, tani në plazh nuk lejohen më shumë se 40 persona në 1,000 metra katrorë, me çadrat në to të vendosura në një distancë prej katër metra larg njëratjetrës, raporton Reuters. Në plazhet afër Athinës, dronët paralajmërojnë plazhistët nëse ata shkelin rregullat e distancimit social. “Ne e mbajmë distancën, respektojmë shëndetin publik,” dëgjohet të thonë dronët e telekomanduar ndërsa shpërndajnë çdo grup njerëzish që mblidhet në plazh, sipas The Guardian. Përveç aromës së detit, kripës dhe rërës, vizitorët në plazhet e Athinës tani do të hasin edhe në dezinfektues. Kujdestarët e plazhit spërkatin shezlonët pasi secili klient ka përfunduar përdorimin e tyre. Dhe në ishullin e Santorinit, janë vendosur ndarëse të mëdha për të mbrojtur plazhistët e akomoduar në to nga plazhistët e tjerë që kalojnë aty pranë. Greqia ka regjistruar më shumë se 2,800 raste të konfirmuara me COVID-19, sipas John Hopkins University & Medicine, një shifër dukshëm më e ulët sesa shumë nga fqinjët e saj. Jeta e plazhit në Itali Italia është ndër vendet evropiane më të prekura nga pandemia COVID-19, me më shumë se 225,000 raste të raportuara dhe më shumë se 32,000 vdekje. Vendi po lehtëson me kujdes masat e izolimit. Ashtu si Greqia, plazhet e Italisë po hapen me rregulla distancomi social. Edhe pse serfistët po u rikthehen dallgëve, vizitorët më maska nuk janë diçka e pazakontë. Qyteti bregdetar Porto Cesareo në rajonin e Pulias ka çadra plazhi të vendosu-

Plazhi i Majorkës, Spanjë. Foto ilustruese: Pixabay.

ra 1,5 metra larg njëra-tjetrës, me litarë që formojnë një kordon sigurie midis pushuesve. Kufizimet në udhëtimet ndërkombëtare kanë ulur ndjeshëm fluksin e vizitorëve të huaj në resortet italiane. Këtë vit, ata mund të duhet të mbështeten te vizitorët vendas. Ministri i turizmit dhe kulturës i Italisë, Dario Franceschini, së fundmi njoftoi një paketë masash për të ndihmuar industrinë e turizmit të vendit, e cila është goditur ndjeshëm nga pandemia, duke përfshirë mbështetje financiare për punonjësit sezonalë, si edhe lehtësim taksash për kompanitë që janë pjesë e kësaj industrie. Resortet spanjolle Edhe Spanja është prekur shumë nga pandemia e koronavirusit, me më shumë se 230,000 raste të konfirmuara. Në zonat e lejuara, baret dhe restorantet tani mund të hapin tarracat e tyre, por janë të kufizuar në jo më shumë se 50% të kapacitetit të tyre. Hotelet dhe vendet e tjera për akomodimin e turistëve mund të rihapen, me kusht që vizitorët të mos përdorin zona të përbashkëta. Vendi planifikon të heqë plotësisht masat kufizuese deri në fund të qershorit. Përpara kësaj date, pishinat dhe plazhet janë lejuar të rifillojnë aktivitetin në kushte të caktuara. Pishinat mund të hapen për publikun, por përdorimi i tyre do

Në plazhet afër Athinës, dronët paralajmërojnë plazhistët nëse ata shkelin rregullat e distancimit social. “Ne e mbajmë distancën, respektojmë shëndetin publik,” dëgjohet të thonë dronët e telekomanduar ndërsa shpërndajnë çdo grup njerëzish që mblidhet në plazh, sipas The Guardian. Përveç aromës së detit, kripës dhe rërës, vizitorët në plazhet e Athinës tani do të hasin edhe në dezinfektues. Kujdestarët e plazhit spërkatin shezlonët pasi secili klient ka përfunduar përdorimin e tyre.

të jetë i mundur vetëm duke rezervuar më parë, me një kapacitet maksimal 30%, dhe ato duhet të pastrohen tre herë në ditë. Edhe plazhistët duhet të respektojnë distancimin social dhe aktivitetet sportive, profesionale dhe rekreative lejohen të gjitha, për sa kohë që ato mund të kryhen në mënyrë individuale dhe pa kontakte fizike. Turizmi kontribuoi më shumë se 177 miliardë euro në PBB-në e Spanjës në vitin 2018 dhe plazhet e vendit janë një magnet për pushuesit nga vendet e tjera të Europës dhe më gjerë. Një ekonomi e dëmtuar për shkak të masave kufizuese të ndërmarra, kë më shumë se 300,000 kompani në industrinë e turizmit në Spanjë të përballen me një të ardhme të pasigurt. Një situatë e ngjashme ekziston edhe në vendet e tjera të Europës, përfshirë Italinë – e cila ka më shumë se 350,000 kompani turistike – dhe Greqinë. Në lehtësimin e masave kufizuese të ndërmarra për shkak të COVID-19, këto vende po vënë në peshore kostot shëndetësore për hapjen e shpejtë kundrejt kostove ekonomike në hapjen më ngadalë të vendit. Me mbylljen e kufijve ndërkombëtarë, këtë vit këto vende mund të duhet të kënaqen me turistët e vendeve të tyre. Këto vende, ashtu si edhe shumë pjesë të tjera të ekonomisë globale, i presin kohë të vështira.

No.

May 2020 Monthly

Tall Story: Stashed Cash but No Crime in Albanian Court Five men stood accused of laundering 3.4 million euros hidden in two used cars stopped at an Albanian port. Then a German man called Carlo said everything was legit and the case collapsed.

Illustration: Jurgena Tahiri/BIRN. Photo: Belgian Police/Elvis Vladi

OPINION

FEATURE

Why a Theatreâ&#x20AC;&#x2122;s Demolition Has Sparked Outrage in Albania

Bringing Back the Bodies: The Balkan Emigrants Repatriated in Death

The reduction of a much-loved historic building to rubble has persuaded many Albanians that their government is no longer concerned with listening to opposing views â&#x20AC;&#x201C; or even to those who voted it into power.

Emigration has long afflicted the countries of the Balkans. But many of those who leave know they will return in death.

May 2020

INVESTIGATION

n the evening of March 13, 2019, a German citizen named Carlo Rizzatto landed at Tirana International Airport with a story to tell. Two days later, at the Albanian capital’s Serious Crimes Court, the 59-year-old from Stuttgart approached a police officer and introduced himself as the rightful owner of some 3.4 million euros found nine months earlier by Albanian police wedged into the door cavities and upholstery of two used Toyotas being imported into the country via the port of Durres. Describing himself as a businessman dealing in gold, Rizzatto told the officer: “The money is the proceeds of my business in precious metals refined at the address Friedrich STR, 29, Germany.” “I gave it to Elvis Vladi to start a new business.” After a short visit to serious crime prosecutors, Rizzatto left Albania the same day, mission accomplished: Within the year, money-laundering charges against Vladi and four others had been dropped, as one of Albania’s most sensational criminal cases of recent years unraveled. Court documents reviewed by BIRN, however, show prosecutors never corroborated Rizzatto’s story, but that did not stop the judge in the case from dismissing the charges. The defendants now face the minor charge of failing to declare cash at the border; even if found guilty, they stand to get the money back. The dramatic turn of events raises fresh questions about the state of Albania’s justice system even after years of reform efforts nudged along by the European Union and the United States. “Prosecutors had no proof except for the 3.4 million euros,” Radovan Cela, a lawyer for three of the defendants, including Vladi, told BIRN. “Judge Fran Prendi’s decision was one of the best I ever read.”

The itinerary of the trailer Bizark from Albania to Belgium.

He said of Rizzatto: “I see Carlo as a credible man.” Chief suspect disappeared On June 25, 2018, Albanian police announced the seizure of 3.4 million euros in cash of various currencies, hidden in two Toyota Auris cars. Intriguingly, four days before the seizure, the leader of Albania’s opposition Democratic Party, Lulzim Basha, told parliament that a “Toyota Yaris” full of “drug money” had been found and accused a senior MP of the ruling Socialist Party, Taulant Balla, of involvement. Balla sued Basha for defamation and, in the first instance verdict, won. In the meantime, prosecutors Doloreza Musabelliu and Ened Nakuci registered a penal investigation with the office of the Serious Crime Prosecutors. Belgian and German authorities delivered scores of documents to Albania, where prosecutors eventually charged 39-year-old Vladi and his cousins, 33-year-old Alfred Vladi, with creating an organisation for the purpose of money laundering. The men remained at large. Four others – Eduart Cani, the owner of the car hauler carrying the

cars, his son Klevi Cani, Alban Mollaymeri, the owner of the car repair firm in Tirana that paid the customs duties for the cars, and a driver called Agim Ceka – were arrested. Investigators say preparations for the transfer began in April 2018, when Elvis Vladi left Albania via Kosovo accompanied by another person with previous criminal links. On June 12, Alfred Vladi contacted Cani in Tirana regarding the transportation of several used cars from Belgium. Cani, who at the time was under house arrest on suspicion of domestic violence, ordered his son, Klevi, and the driver Ceka, to go to Belgium. They left the next day in a hauler named ‘Bizark’ and arrived in the city of Charleroi, 60 kilometres south of Brussels, on June 16. They picked up nine cars, stopping just over the German border in the spa city of Aachen where export papers were prepared. The cars arrived by ferry to Durres, where the police discovered the cash. Prosecutors identified Elvis Vladi as the ringleader. He returned to Albania by plane on June 22, after the cars began the journey from Belgium. Prosecutors believe he had come back

to wait for the cash, but when police went looking for him Vladi disappeared. Vladi, who judging by the court documents split his time between Albania and Belgium, had a previous scrape with the law in 2015 when he and a number of other Albanians were arrested in London after UK police infiltrated an alleged drugs gang and seized 16 kg of cocaine. Vladi was found not guilty in 2016. ‘I know nothing about this’ In March 2019, some nine months after Vladi’s disappearance, the Serious Crime Prosecution in Tirana received a copy of an agreement signed by Vladi and a man named Bledar Fejzo, a representative of a firm called BHF Consulting, dated April 3, 2018 and concerning the purchase of a plot of land at Seman beach in the municipality of Fier on the Albanian coast. Seman is an undeveloped strip of coastline notorious for decades of pollution by the local petroleum industry. On March 9, 2019, Vladi, a wanted man, issued a statement via a notary claiming he had been engaged in an honest business transaction. His lawyers delivered the statement to prosecutors. Days later, Rizzatto told his story to the police officer and prosecutors. Rizzatto produced a bank statement which he said proved he had deposited the money in his own

May 2020

After a short visit to serious crime prosecutors, Rizzatto left Albania the same day, mission accomplished: Within the year, moneylaundering charges against Vladi and four others had been dropped, as one of Albania’s most sensational criminal cases of recent years unraveled.

Illustration: Jurgena Tahiri/BIRN. Photo: Belgian Police/Elvis Vladi

account 12 years earlier as the proceeds of legitimate business activities at “Friedrich STR 29, in Germany”. This is highly unlikely, according to BIRN’s findings. Rizzatto is indeed registered in Germany as director of a company called Gerber Consulting GmbH, operating out of Friedrichstrasse 29 in the northern German town of Iserlohn. But according to the German Business Registry, he has only been registered as such since February 19 last year, when the company changed its name and address. The company was originally founded by Turkish citizen Durmus Acikgoz in 2014 and was sold in February 2019 to Khathinda Gerber, who nominated Rizzatto as director. Its balance sheet shows assets of just 33,000 euros and paid capital of 100,000 when it was sold in February 2019. BIRN also found holes in the land purchase part of Rizzatto’s story. Fejzo of BHF Consulting testified in November 2019 that he acted as an intermediary in an agreement between his client, the Vrioni family as owners of the plot at Seman beach, and Vladi. However, the Vrioni family, descendants of the largest landowners in Albania before World War Two, denied any knowledge of an offer to buy their land. BIRN contacted Fejzo, who said he was ready to show this reporter the purchase agreement. But when this

reporter called again to arrange a meeting, Fejzo never picked up. Janaq Jorgo, a representative of the Vrioni family, told BIRN, “I know nothing about this.” “The lawyer [Fejzo] hasn’t told me about this. Many have looked at that land. He [Fejzo] can’t have considered it serious if he hasn’t told me about it.” Asked about the discrepancies in Rizzatto’s story, Vladi’s lawyer, Cela, told BIRN: “My client told me Carlo gave [the money] to him while Carlo says he has bank statements to prove that. This is my duty as defence lawyer. I cannot investigate Carlo because I have no jurisdiction to do that.”

“Even we didn’t have this alibi, it is the prosecutors who should provide proof based on the Penal Procedural Code and not raise charges based on doubts.” Charges withdrawn On September 23, 2019, prosecutors decided to forward the case to court despite still waiting on the translation of information from Belgium and Italy. The then head of the Serious Crimes Prosecution, Donika Prela, cited time constraints given security measures imposed on the defendants were expiring. Prosecutors had sufficient evidence, Prela argued. Judge Prendi disagreed.

Corruption and Organised Crime Special Court, SPAK. Photo: LSA

While the prosecutors argued that the defendants would have wired the money had everything been above board, defence lawyers said their clients were ordinary businessmen dealing in used cars and that only Elvis Vladi knew about the money. Vladi, they said, should be accused of failing to declare the cash at the border, while the other four should be released from all charges. Prendi ruled the investigation incomplete, saying prosecutors had failed to identify the offence, whether in Albania or abroad, from which the alleged laundered money came. “If we don’t have a penal offence or a criminal activity to produce criminal proceeds, we cannot have the penal offence of laundering proceeds from crime,” the judge said. Prendi ordered prosecutors to translate the material received from Belgium, Germany and Italy and to look for any indication of criminal activity in these countries. Prendi also noted Rizzatto’s story, which he said prosecutors had failed to confirm or dismiss, and ordered them to look into it. He told them to interview Fejzo and the owners of the land that Vladi had supposedly agreed to buy. The prosecutors returned to Prendi on December 10, 2019, but only with Fejzo’s account, which supported Rizzatto’s story. The material from abroad “had not provided new data regarding the investigation,” they said. Interviewing the Vrioni family would not be necessary, the prosecutors argued, since Fejzo had told them Jorgo had “no knowledge about the conversation he conducted with Elvis Vladi”. The prosecutors threw in the towel, saying the charges should be changed since they had been unable to complete an investigation that would support the accusation of money laundering. All five defendants currently stand accused of failing to declare cash at the border, punishable with a fine or a prison sentence of up to two years. The change of charge could prove very lucrative. “If the money is not declared, that doesn’t mean that it is the proceeds of a crime,” Cela, the defence lawyer, said. “If there is no penal offence, the money should be returned to the rightful owner.”

May 2020

NEWS

UN Concerned About Albanian Deportations of Turkish ‘Gulenists’ United Nations human rights officials expressed concern about the Albanian authorities’ treatment of two Turks wanted by Ankara, one of whom was rapidly expelled while the other awaits deportation in custody.

Albanian ‘Backroom Deal’ on Justice Reform Alarms US, EU Albania’s most important Western partners have condemned what they clearly suspect are moves to undermine and water down the justice reform programme agreed in 2016 – which they have sponsored. GJERGJ EREBARA | BIRN | TIRANA

Alleged Gulenist Selami Simsek in Court in Tirana. Photo: LSA

GJERGJ EREBARA | BIRN | TIRANA

ive United Nations human rights officials have sent a letter to the government of Albania to raise the cases of Harun Celik, a Turkish citizen who was deported from Albania to Turkey in January, and Selami Simsek, who is currently awaiting deportation in a closed migrant centre. Both men are alleged by Turkish authorities to be members of exiled cleric Fethullah Gulen’s movement, which Ankara alleges is a terrorist organisation responsible for a failed coup plot in Turkey in 2016. The letter from the UN officials, which was published on Tuesday in Albanian media but written on March 20, warned that Simsek’s rights could be violated if he is sent to Turkey. It says that Simsek “is likely to face detention, prosecution and, potentially, torture or other cruel, inhuman or degrading treatment, for his perceived or imputed affiliation to the Hizmet/Gulen movement”. Simsek was initially arrested at Tirana Airport and served time for using falsified travel documents. He was released from prison on March 9, but for reasons that remain unclear, police kept him for several hours in a civilian car before transferring him to a closed centre for illegal emigrants near Tirana. His supporters claim that that several high-level government officials demanded that an immediate expulsion order be issued. His laywer, Elton Hyseni, told BIRN on Tuesday that he has not yet received any official information about the case. “We do not yet know whether his request for asylum has been accepted or not. [The authorities] havenot explained why they are keeping him in the closed migra-

tion centre,” Hyseni said. Albanian government spokesperson Endri Fuga did not reply to BIRN’s request for a comment by the time of publication. The letter from the five UN officials also questioned Albania’s deportation of Celik to Turkey. “We are equally concerned that Mr. Celik appears to have been expelled for his alleged connection to Hizmet/Gulen movement, reportedly without any due process guarantees afforded by relevant legislation,” it says. Albanian police put Celik on a plane to Istanbul on January 1 despite his pleas for asylum. He had been a teacher in a Gulen-linked school in Kazakhstan, then attempted to escape to Canada using a false visa. He was arrested in Albania in 2018 and served time for falsifying travel documents. His extradition to Turkey was described as a major human rights violation by the Albanian opposition, which linked the unusually prompt decision by police to send him to Turkey with the friendly connections between Albanian Prime Minister Edi Rama and Turkish President Recep Tayyip Erdogan. The letter to the Albanian government was signed by Luciano Hazan, chair-rapporteur of the Working Group on Enforced or Involuntary Disappearances, Leigh Toomey, vice-chair of the Working Group on Arbitrary Detention, Felipe González Morales, special rapporteur on the human rights of migrants, Fionnuala Ní Aoláin, special rapporteur on the promotion and protection of human rights and fundamental freedoms while countering terrorism, and Nils Melzer, special rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment.

he European Union and United States embassies in Tirana have criticised an alleged new political agreement in Albania on the future of the justice system, declining to specify who made this agreement or what it entails. It comes some four years after the Albanian parliament adopted a package of changes to the constitution designed to overhaul the notoriously corrupt and inept justice system. Since then, the parties have apparently entered into negotiations on a new agreement “behind the closed doors” that could end up changing what the US and EU call the “fundamentals” of the reform. “I hope there is no truth to rumors of a back-room deal to kill justice reform in Albania,” US Ambassador Yuri Kim said on Twitter on Thursday, without elaborating. “Reform is painful, slow & imperfect, but it is necessary, making progress & must continue,” he added. Moments later, the EU Ambassador in Tirana, Luigi Soreca, joined the fray. “The implementation of #justice reform continues and must be preserved. This is not the time to reopen the discussion on its fundamentals but to enhance its efficiency and reinforcing the resources at its disposal,” he wrote. The US and EU are the two main partner countries that oversaw the agreement on justice reform after meeting years of intense resistance from local politicians. They are currently spending millions of euros on a costly moni-

toring mission. Political parties in Albania reacted to the veiled criticisms in an equally opaque way, the Prime Minister, Edi Rama, by quoting Shakespeare, and the head of the main opposition Democratic Party, Lulzim Basha, by denying being part of any such talks. President Ilir Meta had not yet commented on the issue. “Hell is empty, all the devils are here,” PM Rama responded mysteriously, quoting Shakespeare’s play The Tempest. “Any constitutional or legal changes to justice reform by the current parliament are illegitimate. Such changes serve only those who use their power to twist and undermine the reform and to politically control and capture the justice system,” Basha said. Justice reform in Albania started in 2016, aiming to clean up the system by investigating the assets and links to crime of each judge and prosecutor, as well as aiming to create a system that was more independent of politics by reforming the way in which judges are elected. However, about four years later, the purge of corrupt officials is only partially complete while the numerous vacancies created by resignations and firings have paralyzed key parts of the system, including the Constitutional Court and the High Court. Meanwhile, a new special prosecution and court designed to fight corruption and organised crime has till now failed to meet expectations of an aggressive investigation of high-level corruption.

EU Ambassador to Tirana Luigi Soreca (front) with US Ambassador Yuri KIm (left) speaking to Olsian Cela, Albanian General Prosecutor. Photo: LSA

May 2020

NEWS

Albania Govt Faces Backlash Over Police Force Against Protesters Top ministers face a chorus of criticism over allegedly unnecessary police violence against protesters on Sunday, who were angered by the sudden demolition of the National Theatre. GJERGJ EREBARA | BIRN | TIRANA

nterior Minister Sander Lleshaj, Prime Minister Edi Rama and the police in general faced growing criticism on Wednesday for the force used to disperse protests in Tirana on Sunday against the demolition of the National Theatre. While some critics complained that the violence was excessive and disproportionate, others voiced suspicions that it was deliberate – part of a strategy to discourage other protests in future. The Professional Journalists’ Association of Albania called on Prime Minister Rama to personally condemn the violence used against at least two media employees on Sunday. “Up till now, there has been no public apology and no investigation or prosecution of the perpetrators of the violence,” their statement said. “This leads us to think that the violence against the media was not incidental but was targeted,” it added. Taunted by social media users on his Facebook page, Rama has repeatedly denied any violence occurred on Sunday. Even when faced with a photo of a police officer with his boot on the head of a protester, Rama suggested it was not be as bad as it seemed. Meanwhile, eight protesters arrested for refusing police orders and for holding an illegal protest were ordered into house arrest or freed

Police guards outside the National Theatre being demolished in Tirana, Albania, 2020. Photo: EPA-EFE/Malton Dibra

pending trial by a court on Wednesday. Among them was Broiken Abazi, a leader of the Vetevendosje movement in Tirana, an NGO related to the party of the same name in Kosovo. Abazi published a letter from prison, accusing Rama of using arrests and violence to intimidate protesters. Meanwhile, Interior Minister Lleshaj rejected criticism of the police in a long Facebook post on Thursday. “The police don’t operate on political orders,” he wrote. “It was not a decision of the police to destroy the National Theatre or not,” he add-

ed, calling many of the critics “shameless”, “falcons”, “hideous persons”, and other negative terms. Sokol Bregu, a crime reporter who usually refrains from making political observations, called the violence unjustifiable. “The theatre issue is one thing – a battle of different opinions. Your violence is not,” he wrote to Minister Lleshaj. “Never in the last 24 years I have seen such protests, with youngsters holding books and the police beating them,” he added. He was referring to events on Sunday afternoon, after the scuffles between police

and protestors had ended, when police approached a group of mostly leftwing students and forcibly removed them from the street. Videos later showed the students had made no provocation, and there was no apparent reason for the police intervention. Police are also facing questions about why part of the force deployed during Sunday’s protest had their identification numbers removed from their uniforms and their faces hidden behind masks. A police spokesperson did not respond to questions from BIRN by the time of publication about why the police had removed their ID numbers. The episode fuelled speculation in some quarters that it was an attempt to stall a possible investigation of the violence. Police violence remains a sensitive issue in a country where, as recently as two decades ago, they were seen as a brutal force that often beat people up in the street for no apparent reason. R eforms starting in 1998 aimed to create a more politically unbiased force that was less aggressive, and in which people might place their trust. Sunday’s events risked turning that process backwards, critics said. “I don’t agree with you that the law has been respected in this case,” the journalist Bregu wrote, addressing the authorities. “Rather, I fear that I will be the next to be beaten by your police, which is no longer mine,” he added.

Albania PM Tries to Defuse Anger Over Theatre Demolition

Activists have called for renewed protests over the shock demolition of old National Theatre in Tirana – which former European Council President Donald Tusk also condemned, as ‘going against the European values of rule of law and dialogue’. GJERGJ EREBARA | BIRN | TIRANA

ne day after the shock demolition of the National Theatre in the Albanian capital, Tirana, the Alliance for the Protection of the Theatre called for fresh protests against what it called “a dictatorship”, as Prime Minister Edi Rama appealed for calm. An excavator removed rubble from the site on Monday morning, forming a contrasting image to billboards still inviting theatre-goers to come and see stage plays. Police officers remained present at the site, which saw clashes with protesters over the weekend, but there were no protesters on Monday morning. Some pedestrians passing by the rubble filmed the scene with mobile phones. “Aren’t you ashamed of protecting a gang?” one shouted at police who didn’t reply. Police removed dozens of protesters from the site on Sunday, as cameras filmed several cases of what looked like excessive force. Prime Minister Rama and Mayor of Tirana Erion Veliaj, the two hate figures in the eyes of the protesters, meanwhile appealed for calm. “I want to extend my hand to anybody who disagreed with us in this battle,” Mayor Veliaj

The ruins of the National Theatre of Albania on May 18 2020. Photo: Gjergj Erebara/BIRN

said, calling the demolition one of the most difficult decisions he had ever faced – but a right one. “I am not a saint and not blameless but I have nothing to do with dark works you accuse me of,” Rama said on Twitter, addressing one protester by name. Despite his soothing words, media reports said the police continued to behave aggressively against a group of young protesters after he sent that message. A group of human rights organisations condemned the demolition of the theatre, calling it an attack on the cultural and historical identity of the country. “We regret the situation our country

is in today,” said a joint statement signed by 15 organisations representing a wide spectrum of civil society, from Roma and LGBT rights groups to free legal aid groups and media organisations. “We are seeing elevated state violence and repression. These anti-democratic measures are being undertaken by the government and state institutions at a time when the country lack a proper opposition and a functional juridical system,” the joint statement added. Former European Council President Donald Tusk, now chair of the centre-right European

People’s Party bloc in the European Parliament, also condemned the demolition of the threatre in no uncertain terms. “I condemn the demolition of the national theatre in Tirana on Sunday, which goes against European values such as conservation of cultural heritage, rule of law and transparent dialogue,” he said. The battle over the buildings built during the Italian occupation in 1940 has gone on for years, and their fate has become a trial of strength and test of wills between the Socialist-led government on one side and civil society and the opposition on the other. The Italian architects and engineers used an experimental material to build the theatre called pupulit, a mix of sawdust and cement. The buildings were used by the Italian army for plays during the occupation, and for political show trials by the Albanian Communists after 1945. The National Theatre was later housed there until two years ago. The rich history of the buildings and the experimental material used in them made them an important item of cultural heritage for their defenders – but none of that has impressed the Prime Minister, who has become determined to build a new concrete theatre in its place.

May 2020

FEATURE

Bringing Back the Bodies: The Balkan Emigrants Repatriated in Death Emigration has long afflicted the countries of the Balkans. But many of those who leave know they will return in death.

JETON MUSLIU | BIRN | PRISTINA

nce a month, Atdhe Gashi makes the short trip east from his home in the Kosovo capital, Pristina/Prishtine, to the hilltop village of Mramor where he was born 53 years ago. Each time, he visits the grave of his father, who died last year in Vienna aged 74. Gashi’s father, Skender, was a professor and, for more than two decades, head of the Albanian language department at the University of Vienna. But despite settling down in Austria, Skender always knew he would be laid to rest in Mramor at the end of a narrow road that snakes into the hills. “He wrote in his will that he wanted to be buried here,” said Gashi, a short, bespectacled Kosovar-Austrian dual national and keen beekeeper. “And one day I will be buried in the same place, close to my relatives.” Skender Gashi, a Kosovo Albanian, was one of 3,765 deceased Kosovars brought back from around the world for burial in Kosovo between 2017 and 2019, according to data from the country’s interior ministry. With hundreds of thousands of Kosovars living abroad, mainly in Western Europe, the repatriation of the dead has become a multi-million-euro industry, replicated to varying degrees across the Balkans, where every year tens of thousands of people quit the countries that emerged from the ashes of federal Yugoslavia. While they are drawn to the more affluent states of Western Europe by the

possibility of better pay and higher living standards, many already know that, in death, they will return. ‘Buried in their homeland’ The Balkans has a long history of emigration, most recently in the form of hundreds of thousands of ‘gastarbeiters’ leaving socialist Yugoslavia from the 1960s onwards before the bloody collapse of their federal state triggered a wave of refugees. Peace has not halted the trend; the region is haemorrhaging young people fed up with poverty, corruption and political polarisation. In 2013, Astrit Salihu left his native Kosovo, a former province of Serbia that declared independence in 2008, for the western Germany city of Dusseldorf, where he opened a funeral company and called it Atdhe, like Gashi, meaning ‘homeland’. Salihu, 34, deals with roughly 100 requests per year for bodies to be returned

from Western Europe to the Balkans, not only Kosovo. “We deal with all the documentation, from the hospital to the airport,” Salihu told BIRN. “The majority of our compatriots want to be buried in their homeland,” he said. Salihu said the cost to a family runs from anywhere between 2,500 and 5,000 euros, depending on the country where the person died, how fast the family wants the body back and any complicating factors. “Two years ago, an elderly Montenegrin died, leaving word that he should not be transported by plane but only by car,” said Salihu. His company charged 4,500 euros. “It was a little weird for me,” he said. But, he said, “The company is ready to do whatever the family needs, including calling the priest or imam.” Besnik Kadriolli, a 38-year-old Kosovar imam in Monchengladbach near Ger-

The Monchengladbach musk in Dusseldorf where Imam Kadriolli serves. Photo: Imam Kadriolli

many’s western border with the Netherlands, told BIRN: “Interest is high among Albanians of Kosovo and others in the Balkans to transport their beloved dead family members to their countries of origin.” And it is not just first-generation immigrants but their descendants too. Kadriolli recalled one case in 2019 when a Kosovo Albanian woman in Germany had an abortion and the family buried the dead foetus in Kosovo. People BIRN spoke to they knew of cases of second and third-generation immigrants also being buried in the Balkans. Kosovar sociologist Leutrim Sahiti said Balkan diaspora communities, in particular Albanian, were notable for the “strong ties” they maintain with their homeland, “despite the physical distance.” “Proof of the strong connection that our diaspora has with the country of origin and its non-assimilation is the return of the dead from the diaspora to their country,” he told BIRN. Albanians, he said, have a strong “spiritual connection with the homeland, with their relatives in the homeland” and great importance is placed in the holding of religious ceremonies together. For many, the cycle of life is only complete when the deceased “rests in the place of birth,” he said. Multi-million-euro industry It is a phenomenon not limited only to Albanians like Gashi, the ethnic majority in Kosovo. According to BIRN’s findings, deceased Kosovars of all ethnicities have

May 2020

Illustration: BIRN

been repatriated from countries as far flung as Thailand, Gambia, Swaziland and South Africa, regardless of the expense. In the village of Lubinje/Ljubinje in southern Kosovo, 50-year-old villager Mercan Osmani pointed to the graves of those who died abroad but were brought back for burial. Emigration has more than halved the ethnic Bosnian population of the village, he said, “but in the end everyone wants to be buried in the village,” a desire he attributed to “nostalgia”. “Last Sunday, a woman was buried who was brought back from Switzerland,” he said. “It took six days for her body to reach Kosovo due to the coronavirus.” Indeed, most of the villagers have left for Switzerland, where Zurich’s frequent flights to and from Kosovo have made the city a hub for the repatriation to the Balkans of deceased immigrants from across Western Europe. “They bring not only the elderly but also the young,” said another villager, 55-year-old Refik Kasi. “As far as I know,” he said, “in the last 50 years only three people [from Lubinje/Ljubinje] were buried actually where they lived.” Eurostat, the European Union’s statistics agency, told BIRN it does not collect data on the number of dead bodies transported out of the bloc for burial elsewhere. Nor does Kosovo, with a population of roughly 1.8 million, know exactly how many of its citizens have emigrated. Germany alone, however, counts among its 83 million people some 463,000 people of Kosovar background,

415,000 of Bosnian heritage and 316,000 Serbian, according to MEDIENDIENST INTEGRATION, an information service for journalists specialising in topics concerning migration and integration. In the past three years, 925 deceased Kosovars were transported from Germany for burial in Kosovo, according to figures from Kosovo’s interior ministry. Germany’s federal statistics office was unable to confirm how many dead bodies are transported out of Germany each year, but reports suggest it is in the tens of thousands to all parts of the world including the Balkans. If the average price to send a body to Kosovo is 3,000 euros, then Kosovars have spent more than 12 million euros over the past three years on bringing back their dead, leading to a growth in funeral homes focused almost exclusively on transporting corpses across borders. Kosovo had fewer than 10 registered

Photo: Jeton Musliu

funeral companies in 2012. It now has 71. Salihu, 34, deals with roughly 100 requests per year for bodies to be returned from Western Europe to the Balkans, not only Kosovo. “We deal with all the documentation, from the hospital to the airport,” Salihu told BIRN. “The majority of our compatriots want to be buried in their homeland,” he said. Salihu said the cost to a family runs from anywhere between 2,500 and 5,000 euros, depending on the country where the person died, how fast the family wants the body back and any complicating factors.

Cost no obstacle Neighbouring Montenegro also has a large diaspora. The foreign ministry said it estimated that as many Montenegrins lived abroad as lived in Montenegro itself – some 630,000 – but there is no data on how many are brought back for burial each year. Likewise, Albania estimates that some 1.6 million Albanians live abroad, while the country’s population is some 2.8 million, but authorities there also said they had no data on how many deceased Albanians were repatriated. North Macedonia’s foreign ministry, however, told BIRN that documents were issued in 522 cases last year for the transfer back of Macedonians who died abroad, 684 in 2018 and 599 in 2017. BIRN requested the same information from Serbia’s foreign ministry but had not received any data by the time of publication. Lockdowns imposed across the continent to combat the spread of COVID-19 may have slowed the business of bringing back bodies for burial in the Balkans, but the ensuing economic depression may well fuel greater emigration from the region. In Mramor, Gashi said that for many, when the time comes, the cost will not stand in the way of them being brought back to the Balkans for burial. He cited a friend whose 20-year-old nephew was killed in Sweden, where he was born and raised. “The family paid 18,000 euros in plane tickets to all come to Kosovo for the burial,” he said.

May 2020

The reduction of a much-loved historic building to rubble has persuaded many Albanians that their government is no longer concerned with listening to opposing views – or even to those who voted it into power.

Opinion

Why a Theatre’s Demolition Has Sparked Outrage in Albania BESAR LIKMETA | BIRN | TIRANA

rmed with automatic weapons, riot gear and black ski masks, the Albanian police and Special Forces units moved under the cover of darkness in the early hours of Sunday – when the capital was sleeping – and stormed the premises of the National Theater in Tirana, detaining a handful of artists and activists that had barricaded themselves in there. The activists were forcibly put into police vans and detained, while a bulldozer moved in to turn the building into rubble, before dawn broke and the city’s residents awoke to discover the nighttime raid. Built between 1938 and 1939, during the Italian occupation of Albania, the National Theatre Complex was first built as a cultural centre. Designed by the Italian architect Gulio Berte, it was originally named the Skanderbeg, after Albania’s national hero, and comprised two parallel buildings, housing a cinema and a theatre, divided by a pool. In 2018, the government proposed to demolish the historic building and replace it with a new theatre designed by the Danish architect Bjarke Ingels, through a Public Private Partnership, PPP, scheme with a Tirana-based developer and government contractor, Fusha Sh.p.k. Under the proposed concessionary agreement, Fusha sh.p.k would build Ingels’ project in exchange for public land and the right to construct six tower blocks adjunct to the new theatre, worth 119 million euros. Critics say the demolition of the National Theatre is an old project of Prime Minister Edi Rama, since the time when he was Culture Minister in 1998 and proposed to build a tower in its place and incorporate the theatre inside. The renewed bid to demolish the theatre divided artists and activists, and raised concerns among anti-corruption and heritage watchdogs. Notably, a core group of activists, gathered under the Alliance for the Protection of the National Theatre, led a 27-month “occupation” to protect the building from demolition, prompting the heritage NGO Europa Nostra to list the theatre as one of the seven most endangered heritage sites in Europe in 2020. The heritage watchdog described the building as “an outstanding example of modern Italian architecture”. The theatre complex was a historic landmark for Tirana, a city doomed by greedy developers and wildcat construction in recent decades, but the proposed public-private partnership also smelled like a rat. The company behind the development is the

The demolition of the theatre under the cover of darkness, as Albania emerged from a two-month lockdown, due to the new coronavirus pandemic, drew an outcry on social media as well, with many accusing Prime Minister Rama of behaving like a dictator and Mayor Veliaj of carrying out his bosses’ corrupt agenda in mafia style. Not only the demolition but also its timing raised eyebrows, both among activists and also among people who supported the government. Rama and Veliaj had formerly justified the PPP with the Fusha contractor with a lack of funds to build a new theatre, but now they have changed their tune and say the project will be funded though commercial loans.

main contractor of the Municipality of Tirana and has been accused of nurturing corrupt ties with city officials. The proposal also appeared to undercut the market value of the land, with which the contractor would be paid for the construction of the theatre by tens of millions of euros. The proposed real estate development also seemed to go against earlier electoral promises by Tirana Mayor Erion Veliaj not to clog the city centre with more concrete towers. The government first proposed to pass the agreement through a special law in parliament, but its procurement process was questioned by the European Commission under obligations Tirana assumed through its Stabilization and Association Agreement, SAE, with the EU. After the opposition boycotted the 2019 local elections, in protest against alleged ties between government and organised crime, the ruling Socialist Party gained an absolute majority on the Tirana city council. Prime Minister Rama, spotting an opportunity, transferred the ownership of the theatre to the municipality. Based on a controversial assessment of the structural stability of the building carried by a government institute in 2018, the latter called an online meeting of the City Council on May 14, which voted to demolish the theatre. City officials executed the decision on Sunday backed by hundreds of police officers, as civil society activists protested. Scuffles broke out as a handful of activists tried to block an empty intersection in a

show of civil disobedience, while police responded with heavy-handed tactics to clear them from the street. A few arrests were made. The demolition of the theatre under the cover of darkness, as Albania emerged from a two-month lockdown, due to the new coronavirus pandemic, drew an outcry on social media as well, with many accusing Prime Minister Rama of behaving like a dictator and Mayor Veliaj of carrying out his bosses’ corrupt agenda in mafia style. Not only the demolition but also its timing raised eyebrows, both among activists and also among people who supported the government. Rama and Veliaj had formerly justified the PPP with the Fusha contractor with a lack of funds to build a new theatre, but now they have changed their tune and say the project will be funded though commercial loans. It seems inexplicable to many that these loans will be taken while Albania suffers its worst recession in 30 years, with GDP projected to fall by 5 to 9 per cent this year due to the economic slowdown created by the coronavirus pandemic. Particularly for those who have grown disenchanted with Rama’s government, the widespread corruption in officialdom, the ties between government officials and organised crime and the tendency to muzzle critics and independent media, the demolition of the National Theater is a strong symbol of the hubris of a government that is no longer concerned about those who voted them into power.

May 2020

Analysis

Global media are so consumed by the public-health and economic consequences of coronavirus that they have failed to pay adequate attention to growing political and institutional risks.

Is Covid-19 Killing Democracy? GUY VERHOFSTADT | BIRN | BRUSSELS

he economic consequences of the COVID-19 crisis occupy almost everyone’s thoughts and conversations. And for good reason: the European Union, for one, is headed toward the worst recession in its history, with the economy expected to shrink by 7-12 per cent this year. But far less is being said about the danger the pandemic poses to democracy, even though the signals are similarly ominous. The EU acted fast to mitigate the economic impact of the pandemic. The European Central Bank launched exceptional monetary measures, and the EU introduced a recovery and reconstruction package amounting to 1-1.5 trillion euros ($1.1-1.6 trillion). Differences over how to finance an EU rescue package remain, but the primary objective is straightforward: to achieve a rapid V-shaped recovery, though a slower U-shaped recovery remains a distinct possibility. Beyond a straightforward economic recovery, however, is the widely shared ambition of building a greener, more digitised European economy. Virtually everyone agrees that the COVID-19 crisis represents an important opportunity to accelerate such a transformation, though the jury is still out on whether the EU will seize it. The outcome will depend partly on the pandemic’s impact on Europe’s political institutions. And, so far, there are serious reasons to worry. From an institutional perspective, the biggest threat comes from Germany’s Federal Constitutional Court, which recently ruled that the German government had violated the country’s Basic Law by failing to monitor adequately the ECB’s public-sector asset purchases. This ruling is not only remarkably detached from reality — saving the European economy must be the top priority today — but also reflects open contempt for the EU Treaties. Juridical responsibility for the ECB — including oversight over whether it is overstepping its mandate — belongs to the Court of Justice of the EU, which deemed the ECB’s asset purchases legal in 2018. Yet the German court, using utterly torturous logic, claims that it is not bound by that ruling — all in an effort to impose German economic prejudices on the rest of the EU. Far more worrying, however, are populist efforts to use the crisis to undermine

Foto ilustruese: Pixabay.

democracy. Hungarian Prime Minister Viktor Orban is a case in point. Having spent the last decade attacking the free press, NGOs and political opponents, Orban has used the COVID-19 crisis as a pretext to push through legislation that enables him to rule by decree indefinitely. This is Europe’s first such dictatorial démarche since Adolf Hitler’s Enabling Act of 1933. In Russia, the assaults on democratic institutions are even cruder. Three doctors treating COVID-19 patients have mysteriously fallen out of windows in recent weeks, after questioning or criticising the country’s handling of the crisis. One cannot help but recall the fate of Jan Masaryk, the Czechoslovak foreign minister who was found dead below his apartment window in March 1948, two weeks after the Communist takeover. This trend is hardly limited to Europe. The world’s largest democracies — the United States, Brazil and India — are also in growing peril. US President Donald Trump has managed to politicise the pandemic. He has refused to help governors — especially Democrats — secure needed equipment,

and even attempted to intercept equipment that had been ordered privately. Moreover, he has been stoking resistance to stay-at-home orders in states, such as Michigan and Minnesota, under Democratic control. Brazilian President Jair Bolsonaro has been following the same playbook, albeit in a more openly thuggish and oligarchic way. And, beyond implementing a poorly thought-out lockdown that left millions of Indians jobless and hungry overnight, Indian Prime Minister Narendra Modi’s government has been using the virus to advance its anti-Muslim agenda. Shockingly, these assaults on democracy have so far received little international attention. The global media are so consumed by the public-health and economic consequences of COVID-19 that they apparently have little space for the political implications. This is particularly true when it comes to coverage of contact-tracing apps — possibly the biggest threat to democracy of all. By informing users of possible exposure to COVID-19, contact-tracing apps are supposed to be the key to enabling economies to reopen while minimizing

the risks to public health. Yet even the most “secure” versions — which use Bluetooth, encrypt data and promise anonymity — raise serious questions. Who guarantees the security of the data against hackers? If I want to delete the app, will all my data be erased? How soon? What ensures that governments won’t make the apps mandatory? If they do make the app mandatory during the pandemic, what stops them from keeping it that way? These questions go to the heart of our constitutional rights and freedoms. Mass adoption of contact-tracing apps is a slippery slope. Before long, Europeans, Americans or others could find themselves living more like the Chinese, with every move monitored, every violation — even of unwritten rules — punished, and a “personal rating” dictating one’s access to travel and public services. This may seem far-fetched, but one need only consider the latest developments in Hungary or Poland to see just how vulnerable democratic institutions can be. If we are not careful, the biggest casualty of COVID-19 could be democracy.

May 2020

PROFILE

Wildly wrong: North Macedonia’s population mystery North Macedonia’s official population statistics are not just a little off — they are dramatically incorrect. And that has consequences. TIM JUDAH | BIRN | SKOPJE

ccording to the State Statistical Office, the population of North Macedonia is almost 2.08 million — or to be precise, 2,077,132 as of 31 December 2018. The problem is this number is plain wrong. At least that is the view of Apostol Simovski, the State Statistical Office’s own director. “I’m afraid there are no more than 1.5 million in the country, but I can’t prove it.” If Simovski is right — and some think he is too pessimistic — then North Macedonia’s population would have fallen 24.6 per cent since independence in 1991 when the country had a resident population of 1.99 million. This percentage would be far higher than for any other country in former Yugoslavia — even Bosnia and Herzegovina, which suffered four years of all-out war. It would also be even more dramatic than neighbouring Bulgaria, which has lost almost 21 per cent of its population in the past 30 years. Some economists speculate that North Macedonia’s population is actually between 1.6 million and 1.8 million, which would still mean the country had lost between 19.6 per cent and 9.5 per cent of its population since 1991. If it is the latter figure, North Macedonia’s population loss falls within the same range as Serbia and Croatia, which have lost between eight and nine per cent of their populations. The problem is that no one knows the true number, and it is rare that the head of a national statistical office will admit that the most basic figure for their country is not just wrong but probably wildly so. “Believe me,” he said. “I’m frustrated.” No consensus There is a good reason why Simovski does not know for sure how many people live in North Macedonia. In 2011, Macedonian and Albanian politicians inter-

fered to such an extent in the holding of that year’s census that the exercise collapsed. Macedonian nationalists wanted a result that showed that the country’s Albanian minority were less than 20 per cent of the population, he said. That is the threshold that gives ethnic Albanians certain rights under the Ohrid peace agreement of 2001, which pulled the country back from the brink of civil war. In contrast to the Macedonian nationalists, ethnic Albanians unsurprisingly wanted to increase their share of the population by as much as possible. Both sides encouraged their supporters to add so many family members living abroad — and hence ineligible to be included — that before the census was over they realised the inflated numbers would be so incredible “that no one would accept them”, so they aborted the process, Simovski said. A new census due to be held in April this year was postponed until 2021 because a snap general election was called

Infographic: Ewelina Karpowiak/Klawe Rzeczy

Illustration: Ewelina Karpowiak/Klawe Rzeczy

Some economists speculate that North Macedonia’s population is actually between 1.6 million and 1.8 million, which would still mean the country had lost between 19.6 per cent and 9.5 per cent of its population since 1991. If it is the latter figure, North Macedonia’s population loss falls within the same range as Serbia and Croatia, which have lost between eight and nine per cent of their populations.

for the same month. That election was then postponed because of the coronavirus pandemic. For that reason, North Macedonia still uses the population figure from the 2002 census as a baseline for all other data. Despite attempts at political interference back then, Simovski said the census was conducted well and can be considered reliable. Thus, to get to today’s official population figure of almost 2.08 million, births and deaths and a very small number of immigrants and officially registered emigrants have been added to the 2002 census population figure of 2.02 million. The fundamental problem is that hundreds of thousands have emigrated — but are not registered as having done so, and no one knows how many they are. However, Verica Janeska of Skope’s Saints Cyril and Methodius University’s Economics Institute cautioned against using foreign data for the numbers of Macedonians abroad to try to estimate the total number of people in the country. The reason, she said, is that these figures often contain “those who have left the country over the last four or five decades as well as second and third generation emigrants”. Also, while it might be possible to make rough estimates of the population based on various national databases, none of them — by themselves — are fully reliable. For example, tax data does not capture people in the grey economy. However, six national databases will, for the first time, be used to cross-reference the 2021 census. Until then, “no one can give a realistic estimation of the total population”, Janeska said. So, until the 2021 census is completed, not only is North Macedonia’s official population figure wrong but so is the rest of

May 2020

abroad who are registered as citizens. It is a crude statistic because other countries do not share information about babies who have their citizenship too, and not everyone abroad registers their babies with the Macedonian authorities. Still, the number grows annually. In 2008, there were around 3,700 babies born abroad and in 2018 there were some 5,000. This means that almost one Macedonian baby was born abroad for every four at home. Like everywhere else in Europe, Macedonians are getting older. Today life expectancy is 75.95 whereas in 1960 it was 60.6. At the other end of the age scale, declining numbers mean fewer pupils in school every year. In 2018, there were 188,500 school students but in 2009, after upper secondary education had been made compulsory, there were 209,000. That is a decline of almost 10 per cent in less than a decade. At the same time, almost all regions of the country have lost population apart from Skopje. But now, according to Nikola Naumoski, the chief of staff of the mayor of Skopje, even the capital’s population is stagnating at around 600,000. While people from the rest of the country are still moving to the city, many of its residents are leaving the country at the same time, he said.

its data, which is calculated on the basis of how many live in the country such as gross domestic product per capita. North Macedonia’s fertility rate is another example. Officially it stands at 1.42 children per woman, but if there are fewer than 2.08 million in the country, and hence fewer women of childbearing age, the fertility figure will be higher. Follow the data Macedonians have been emigrating since the late 19th Century but no one knows exactly how many live in the diaspora nor how many citizens are abroad. (See box.) According to a Yugoslav census of 1921, there were almost 809,000 people in what is now North Macedonia. By 1971, according to Janeska, who has subtracted figures for those abroad and who were included in the census total, the country’s population had doubled to 1.64 million. By 2002, of the 2.02 million in the country, 64 per cent were Macedonian, 25 per cent Albanian and the rest Roma, Turks, Macedonian Muslims and other minorities. As everywhere else in Yugoslavia, the post-World War II period was one of industrialisation, urbanisation, education and social emancipation, especially for women. Across the world, these factors have always led to dramatic reductions in fertility rates and Yugoslav Macedonia was no exception. At the same time, more babies survived childbirth and improving healthcare led to people living longer lives. All of this can be followed in the data. In 1952, the number of live births peaked at just over 51,000 and in 1954 the republic’s natural increase — that is to say, births minus deaths — peaked at almost 34,300. Ever since, both these numbers have

declined. Last year, according to preliminary data, there were 687 more deaths than births, which would make 2019 the first time in history that deaths have exceeded births in the country. Although there is no separate data for fertility rates for Macedonians, Albanians and other ethnic groups, Simovski and other experts believe that while in the Yugoslav period their demography was radically different, in recent years they have converged. But he noted that ethnicity is not the key factor in North Macedonia as opposed to religious and hence cultural background. Thus, Macedonian Christians began having far fewer children much earlier than Muslims, a cultural phenomenon that was paralleled in other parts of former Yugoslavia including Kosovo and Bosnia. Of course, the largest part of the Muslim population of North Macedonia is ethnic Albanian. Izet Zeqiri of South East European University in Tetovo said Albanian demographic trends in North Macedonia parallel those of Kosovo Albanians, which is to say a previously high birth rate that has collapsed over the past 30 years. So while North Macedonia’s official if inaccurate fertility rate is 1.42, for the overwhelmingly Albanian-inhabited Polog region, it was 1.17 in 2018, which is even less than in some solidly Macedonian regions. This reflects not just a sharp decline in the birth rate but the emigration of women of childbearing age too. Because so many have left, North Macedonia has begun collating the data of babies born

Labour shortages Declining numbers are beginning to hit the economy. For decades, North Macedonia has been plagued by unemployment but now the number of those without jobs is declining because there are fewer young people coming onto the labour market and because of emigration. In the past three years, labour shortages have begun to bite seriously in certain sectors, said Silvana Mojsovska of the Economics Institute. Services, particularly tourism, have been hard hit. Other sectors that lack labour are IT and retail. Doctors, medical professionals and construction workers are also leaving, or were until the outbreak of the coronavirus pandemic.

In the last few years, North Macedonia’s GDP has never increased by more than 3.8 per cent in any given year — and that is just not enough, Janeska said. It would need to be consistently double that to result in an economy growing fast enough to be able to make staying at home more attractive than leaving. In the wake of the global pandemic, it is unlikely that the economic situation in North Macedonia will improve and the effect on the rest of Europe and the world will also affect emigration, but so far it is too early to predict how things will change. As elsewhere in the region then, people were leaving until the outbreak of the pandemic and may continue to do so afterwards, and not just because of money, said Janeska, but also for better career opportunities, for education, healthcare and to live in less corrupt and more politically stable environments. Mojsovska added that worsening pollution was another factor pushing even well-paid professionals to leave. They are taking their children’s health into account, even if their standards of living are worse outside the country. Going abroad for seasonal work is a deep-seated tradition in North Macedonia. While there is no hard data, it is clear that the phenomenon continues to this day. Officially, for example, there are almost 1,600 Macedonians with residence permits for Malta. But Edmond Ademi, the Minister of the Diaspora, said that when he visited Malta he was told that in summer that number swells to up to 7,000. However, since many use Bulgarian passports, it is impossible to prove. “How can you create an economic policy without knowing who is here and who is not?” Janeska said. People are being “pulled” towards Germany and other countries that are opening their doors to labour from North Macedonia, an EU candidate country, and simultaneously “pushed” by low salaries and poor conditions at home. One effect, she said, is that foreign investors are complaining. “They say, ‘You promised us you had a labour force but now there is a lack of labour.’” And this, she added, “is a big economic problem”. Unlike in richer Balkan countries such as Croatia, no one wants to come from abroad to work for Macedonian wages and conditions. The demographic situation in North Macedonia is clearly dramatic but until there is a census no one will know how bad it is. And it will remain hard to plan properly for the country with no proper statistics. In the meantime, demographers say it is important to remember that the issue concerns real people — not just numbers. Janeska often visits family and friends in and around the northwestern city of Gostivar. She said that in winter “the city is more or less empty”. It fills up only when the diaspora are home in summer. Most people who live there all year round are old. “They are very upset,” she said. “They say: ‘We are alone. Our children and grandchildren are abroad. They send us money, but we don’t want money. We want our families back.’”

May 2020

INVESTIGATION

Decimated Danube: Sturgeon Revival Efforts Neglect Roots of Poaching Fishing bans and restocking aim to revive populations of the endangered sturgeon in the Danube River. But in Romania, local experts and fishermen say protection efforts fail to address the causes of continued poaching. ANA MARIA LUCA, DUMITRITA HOLDIS, MIRA BALAN AND MARCEL GASCÓN BARBERÁC | BIRN | BUCHAREST

fanase Ivanov caught his first sturgeon in 1954 in Sfantu Gheorghe, a small village in Romania between the Danube Delta and the Black Sea. Romania’s communist rulers at the time had nationalised fishing in the Danube Delta, organising fishermen into specialised ‘brigades’ that had to prove their worth by exceeding the catch quotas set by the state. The more they fished, the bigger the bonuses. “We were determined people in our brigade,” Ivanov, now 81, recalled. “We didn’t stay to fish just in one place. We moved around, had traps is several areas. Sometimes we caught even two to three tons of sturgeon at once.” “Once we caught a 290 kilo fish, without caviar. But I know of other teams who caught sturgeons over 400 kilos which also had eggs.” Exported across Europe, Romanian caviar was as legendary as it was expensive. In 1960s Britain, it was known as ‘millionaires’ food’, fetching more than £16 per lb and helping to prop up Romania’s shaky finances. “The state took everything back then,” Ivanov said. Decades later, sturgeon stocks in the Danube have been decimated. In 2006, 17 years after the collapse of communism in Romania and a year before the country joined the European Union, Bucharest banned the fishing of sturgeon and subsequently extended the moratorium until 2021. Ukraine and Bulgaria have undertaken similar measures. The ban and efforts to restock the Danube appear to have arrested the decline of some species. Police, however, say poaching remains widespread, while the causes are more complex than the measures taken to stamp it out imply, according to an investigation by the Balkan Investigative Reporting Network, BIRN, and the Center for Media, Data and Society at the Central European University. The persistence of poaching, say local experts and fishermen, has its roots in decades of exploitation of fishing communities by state agencies and business interests and a failure to find for them alternative means of making money since sturgeon fishing was banned. “A little help wouldn’t be bad,” said Rares Ivanov, a 40-year-old fisherman in Sfantu Gheorghe. “If they gave us a break, none of the fishermen would look for ways to avoid the law. They want us to turn to tourism? What

should we feed the tourists? Fish from the supermarket?” Dying breed According to a study published in August 2019 by scientists at the Danube Delta National Institute for Research and Development, DDNI, there remain 26 species of sturgeon in the world, out of which only six can be found in the Danube in dramatically declining numbers. Of the six native sturgeon species that once used to migrate as far as Regensburg in Germany, only four survive today: the Russian sturgeon, the sterlet sturgeon, stellate sturgeon and the beluga sturgeon. The beluga, stellate and Russian sturgeon are listed as endangered by the International Union for the Conservation of Nature. The sterlet sturgeon is listed as vulnerable to extinction. The Atlantic sturgeon, also once present in the region, was declared extinct in the Black Sea basin and the ship sturgeon is listed as “possibly extinct”. Some estimates suggest just one per cent of the sturgeon that once populated the Danube now roam in the wild. The DDNI blames the dramatic decline in sturgeon populations on historical overexploitation, habitat reduction and the long lifespan and reproduction cycles of the fish. The August study cited dam construction, inland navigation development and flood protection as accelerating the decline, as well as the failure to enforce fishery regulations for more than a decade after the fall of communism in 1989. It added, in English: “Poaching was and is still an existing threat as a lack of law enforcement still exists within the basin and the wild caviar is still demanded on the black market.” Romania and the EU have spent over 18 million euros on restocking the Danube with sturgeon; over 10 million offspring, particularly beluga and Russian sturgeon, have been released into the wild, including 20,000 Russian sturgeon in May by the World Wildlife Fund, WWF, which leads the restocking effort in partnership with Romanian and Bulgarian state bodies. According to the DDNI study, the stellate and beluga sturgeon populations have improved since the fishing ban and restocking and scientists say that wild spawning is still oc-

Danube Delta in Romania. Photo: Nicu Farcas/Wikimedia commons

curring naturally “at a significant rate”. The Russian sturgeon, however, still does not seem to be spawning in the wild. “Until now in Romania, 600 000 offspring have been released into the wild. Bulgaria also released 600 000 offspring into the wild.” Cristina Munteanu, Manager of the FreshWater Department at WWF explained. “Restocking did not take place regularly, every year, and not even according to a plan. In the first years, it did happen every year and then it became more fragmented because, just as monitoring, it is very expensive.” She said WWF has been focusing on informing and working stakeholders on conservation efforts. “We did not get involved in research because this implies a certain training that we could achieve, but which would require years,” she added. Romania’s National Administration of the Danube Delta Biosphere, ARBDD, did not respond to an interview request. Centuries-old traditions The first known record of Sfantu Gheorghe dates to 1318, when a Genovese merchant named Pietro Vesconte marked the fishing village on a map as San Georgio. The villagers say they were originally tribe of Zaporozhye Cossacks specialised in sturgeon fishing and who are thought to have moved from Ukraine to the Danube Delta. Even today, most of the villagers still speak Ukrainian and many fishermen remember a Ukrainian song the villagers traditionally sang on approaching land to let their wives known they were coming home. Even before the communists took power, the villagers sold the best of their catch – the flesh and caviar – to Greek merchants. “In fact, they were called chiscane which means offal, because they sold everything and they were left with only the entrails of the sturgeon,” said Nicu Efimov, the head of the village Fishermen Association. A sturgeon fisherman since the early 1990s, Efimov now makes a living hosting tourists and demonstrating traditional fishing techniques he learnt from his father and grandfather. The village’s original fishermen used rods anchored at the bottom of the sea, sometimes

as deep as 70 metres, he said. “Sturgeon fishing is hard work,” Efimov said. “The fish only moves during storms, when currents are strong. Many fishermen have died at sea because of it.” “But the rods are now almost history. Few know how to fish that way nowadays.” Overexploitation Sturgeon fishing peaked in Romania in 1975, when the country exported roughly five tons of high-quality black caviar bearing Soviet labels. “Until 1985, we worked with the Russian method: we prepared the caviar with boiled salt water,” said Natalia, a retired lab worker who spent 46 years helping to prepare caviar for export during the communist period and after. “But in 1985 an Iranian businessman who had a contract with Romania’s stateowned Prodexport showed up with a television set and a VCR and showed us how they fished in the Caspian Sea with the Russians. So we started using nets to fish and to use sea salt to prepare the caviar.” Nichita Timofei, a retired zootechnical engineer who headed the stateowned fishing company Piscicola for two years after the fall of communism, said the nets had caused “colossal damage”. With the traditional rods, he said, the sturgeon could sometimes be damaged, “But it is a much more selective tool than the so-called tangle nets, which are basically endless fences in the Black Sea.” Ivanov, Sfantu Gheorghe’s oldest fisherman, agreed: “It was the tangle nets that destroyed the Black Sea sturgeon,” he said. “The first time we used the tangle nets, we caught the Black Sea sturgeon, then from one year to the next it disappeared. Then we only caught starry [stellate] sturgeon. And then only small fish, three to five kilos.” In 1992, a private company called Romsturio took charge of sturgeon fishing and trade. The system, Natalia said, was the same: the fishery bought the fish from the fishermen and sold it to clients around the world. The main buyer of beluga caviar was the same Iranian businessman who packed it under his own label, “probably Caspian Sea caviar”, Natalia said. In 2005, Romsturio was accused of poach-

May 2020

their salaries and bonuses in return. Only when they found out the real value of their catch did they try to profit too. “The ban came, but poaching goes on,” Ivanov said. “And it’s not people from the village. Despite all the sturgeon farms they’ve set up, wild sturgeon keeps popping up in restaurants in Tulcea. Officially, they say it’s from a farm, but with a hidden camera you find out it was wild sturgeon.” Besides catching mackerel, Ivanov makes ends meet by taking in tourists during the summer and offering them a taste of traditional local cuisine. Poached sturgeons. Photo: Romanian border police

The port of the village Sfantu Gheorghe, Tulcea, Romania. Photo: Wikipadia/Nowic

ing by environmentalists from the Bucharest-based Save Danube Delta NGO, which spent years lobbying for a fishing ban. Romsturio went bankrupt in 2012, the same year that its owner, Dan Lucian Rusan, was charged with poaching. Rusan was acquitted, though the court ruled to confiscate some 140 kilos of sturgeon flesh from various species that prosecutors found on his property. According to court records, the company faced legal disputes over lingering debts to business partners until November 2019. BIRN contacted activists from Save Danube Delta NGO and the owner of Romsturio but received no response from either. Handsome black market prices Though official statistics are scarce, police reports and smuggling cases suggest poaching in Romania remains lucrative. Fishermen interviewed for this story gave varying black market prices, but it is believed that a kilo of caviar can cost 1,000 euros, while restaurants pay 100 euros per kilo of fish. Such figures tally with those quoted in police reports. In a recent case in November 2019, a decomposing 1.7-metre sturgeon weighing some 15 kilos was found on a bank of the Danube near the port of Galati in eastern Romania. Local police said poachers probably caught the endangered fish in the hope of taking its caviar but realised that, as with most sturgeon released in the wild by the Romanian government in recent years, the fish was fitted with a microchip for monitoring purposes. So they discarded it. At the end of September 2019, the Danube Delta Police, one of many government agencies tasked with oversight of the fishing ban, announced that they had released a 200-kilogram beluga trapped in rods placed by poachers in the Black Sea south of Sfantu Gheorghe. Its caviar was worth some 20,000 euros, the police said in a press release. The Danube Delta Police reported that in the past five years it had confiscated some 52 tons of poached fish, of which sturgeon accounted for more than 640 kilos. The Romanian Border Police also said that in the past four years it had seized half a ton of sturgeon

and another half ton of caviar. In April 2019, the border police launched an internal investigation after a surveillance camera in the Sfantu Gheorghe area was reported broken during a sea storm at the end of March, when a boat carrying Colombian cocaine capsized in the vicinity of the fishing village and dispersed its cargo all along the Romanian stretch of the Black Sea coast. Then minister of Interior Carmen Dan told journalists in a press conference on April 8 that the system could not be turned off, but could have been functioning at a “reduced capacity”. Sources in the Border Police, speaking on condition of anonymity, said there were suspicions the camera “malfunctioned on purpose”, to allow poachers to collect the sturgeon during the stormy weather in March. In October 2019, the Border Police announced a six-million-euro upgrade of the SCOMAR Black Sea video surveillance system. Multiple efforts are underway to protect the sturgeon. In June 2019, the National Administration of the Danube Delta Biosphere announced a 10-million-euro project to reassess management of the Delta. In coordination with conservation and environmental protection bodies, the agency plans to map the fauna of the Delta, reassess the relationship between local communities and protected areas and come up with a strategy to protect biodiversity for another 10 years. Between 2006 and 2011, the agency financed a Monitoring Station for Migratory Fish, while since 2018 the DDNI has been running a project called ‘Sturgeonomics’, in which researchers from Romania, France and Germany are working on identifying a gene that determines the gender of fish so that breeders would know which fish is female and which is male. And at the end of October 2019, over 120 environmentalists and experts in wildlife conservation from across Europe met in Galati, a port town on the Danube in eastern Romania, at the biggest conference on sturgeon conservation the country has ever seen. Scientists from 17 European countries and North America signed a declaration calling on authorities to step up the fight to protect en-

dangered fish, including the creation of more sturgeon farms, close monitoring of fish in the wild and an extension to the fishing ban beyond 2021. ‘Recipe for poaching’ But in the city of Tulcea, the gateway to the Danube Delta Biosphere, Valentin Moldoveanu, a sociologist who manages Flag Delta Dunarii, a public-private partnership for sustainable fishing, said successive Romanian governments after the fall of communism had failed to pursue a coherent policy to protect the environment and the people who depend on it. “The biggest problem with the ban on sturgeon fishing – which was the main income source for the fishermen in Sfantu Gheorghe who were actually renowned for the quality of the caviar and of the fish – is that they haven’t received anything in return: no subsidies, no damages,” said Moldoveanu. “That was a recipe for poaching to flourish.” Even so, he said, fewer and fewer fishermen know how to use the rods or tangle nets properly to make real money out of poaching. Most professionals have switched to other fish, such as mackerel, or now work abroad. Rares Ivanov, one of the few young fishermen left in Sfantu Gheorghe, said those like him who catch mackerel or other small fish are registered as self-employed, pay taxes and make little money. They feel watched, he said, and criminalised by the tight controls they are subjected to by law enforcement agencies that raid their boats in search of illegal catch. Local corruption and poaching exist, Ivanov said, but they are merely the result of a long history of exploitation. “No fisherman in this village has ever become rich by selling caviar or sturgeon,” he said. “We were always forced to sell the fish at very low prices and other people made the big money.” “The local value of a kilo of caviar was a litre of moonshine, some 10-20 euros. While on the international market, the company selling it earned 1,000 euros.” So some fishermen would keep a few jars of caviar aside, to sell to tourists. Similarly under communism, Ivanov said, the authorities kept a tight lid on information. The fishermen turned over the fish and took

In for the long-haul It’s not only in the Danube that conservation efforts are under way. In Spain, the Migratoebre project aims to repopulate the Ebro Delta with sturgeon by making it easier for fish to negotiate the Xerta and Asco dams with lifts and ramps. As yet, there is no sturgeon in the Ebro. Those involved plan to bring some young sturgeon from a breeding centre in France, but they need 15-16 years for reproduction. “At the pace this species grows I don’t think I’ll live to see it,” said Marc Ordeix, the 53-yearold director of the Mediterranean Rivers Studies Centre, which is taking part in the project. “Compared to the Danube, the Ebro [project] is nothing,” he said. And while the scale of the projects differ vastly, so too do the circumstances facing local fishermen. Local communities around the Ebro continue to make a decent living from catching other fish. Some are now involved in eco-tourism, something those involved in the Danube efforts should look to, said Ordeix. He also identified the importance of regional coordination. “If all countries don’t apply the same rules, then we have a problem,” Ordeix said. Clams, tourism and the future Moldoveanu of Flag Delta Dunarii, the sustainable fishing association in Tulcea, said the efforts of the WWF and the Romanian government were paying off, with strong populations of sturgeon offspring in the Lower Danube. “I think that in a few years we’ll have beautiful individuals,” he said. “But the Delta is not just sturgeon. It’s over 25 species of fish all endangered to some degree and which need coherent policies to restock.” But he lamented the effects on local fishermen. Regulations on the equipment they can use had changed so many times that they can barely use any of their tools, he said, and cannot afford to buy modern equipment. What has been lost in Sfantu Gheorghe in terms of heritage, he said, is unlikely to be recovered. The association Moldoveanu manages is at the start of a two-year study on whether harvesting clams along the seashore would be a viable alternative for the Sfantu Gheorghe community. But the project is in its infancy; scientists will need two years to complete the study and it will take even more time – and an initial 60,000-euro initial investment in equipment – for fishermen for forget sturgeon and turn to clams, he said. In Sfantu Gheorghe, Efimov said that after the ban most villagers turned to agro-tourism or eco-tourism. “The people didn’t receive much help, but they tried to survive by taking tourists into their homes during the summer and using the fishing boats for trips around the Delta,” he said. “I think that if we really tried, we could put everything in harmony. We went to all sorts of meetings, strived to find solutions, but, as we have grown accustomed to in Romania, they listen, they take notes and they do nothing. They launch projects, they announce investments, but when it’s time for results…”

May 2020

FEATURE

The far-right in Europe is seizing on the scourge of COVID-19 as evidence of the folly of open borders and free movement of people.

Europe’s Far-Right has a Cure for COVID-19: Nationalism MICHAEL COLBORNE AND UNA HAJDARI | BIRN |

hile the world draws the lessons of COVID-19 and imagines a very different future, the Swedish-based right-wing YouTuber ‘Angry Foreigner’ says one thing is already clear: “There is no such thing as EU solidarity.” And by the look of the comments his videos garner, many of Angry Foreigner’s almost quarter of a million subscribers agree. Tentatively emerging from lockdowns designed to limit the spread of the novel coronavirus, Europe, like much of the world, is coming to terms with an economic implosion that some predict will eclipse the Great Depression of almost a century ago. And the continent’s far-right forces think they know the cure: more nationalism. The absence of a pan-European response to the pandemic, leaving the hardest-hit countries like Italy and Spain to do much of the heavy lifting themselves, has only served to reinforce one of the far-right’s key messages – when the going gets tough, it’s every country for itself. “France stole masks from Sweden, and Italy was furious that no other country helped out in their crisis,” Angry Foreigner, whose real name is Haris, told BIRN. “Countries like Serbia were denied help from the EU and instead received it from Turkey.” COVID-19, he said, has exposed the “flawed nature of globalism right now, in the sense that since everyone is connected it also means everyone depends too much on each other.” Haris, who declined to give his surname, does not speak in a vacuum. Some of his videos get hundreds of thousands of views, while his opinions are shared by far-right figures and movements across Europe. Such opinions, experts warn, threaten to infiltrate the mainstream as Europeans try to find their feet in societies and economies reshaped by a virus unlikely to be vanquished anytime soon. “We have already seen various radical right attempts to make use of [COVID-19] for their own ends,” said Matthew Feldman, a professor at Britain’s Teesside University and director of the Centre for Analysis of the Radical Right. Feldman warns that the far right will seek to exploit the pandemic to push xenophobic messages into mainstream political discourse, hoping that they are adopted by more established political actors. “This has been the working practice of fascism since 1945,” he told BIRN, “which often boils down to attempting to enter the mainstream on the back of public issues.” Curse of ‘open borders’ Sporting a slicked-back Mohawk and goatee, Haris has made a name for himself on the YouTuber scene with videos – in English and Swedish – in which he preaches against immigration and “open borders”. One from 2019 was posted under the title Open Borders Spread Disease, a popular far-right slogan. “You have the voice of reason,” one view-

er commented on a March 2020 video in which Haris accused Turkey of wanting to trigger a new migrant crisis in Europe. Another wrote, “It’s interesting that a single YouTuber posts more factual info than the mainstream media.” The irony is that Haris himself is an immigrant, having left his native Bosnia in the 1990s as a refugee during the bloody collapse of federal Yugoslavia. Haris prefers to characterise himself as “left-libertarian” rather than right-wing and has had links with the Sweden Democrats, a populist party with roots in the neo-Nazi scene in Sweden in the 1990s. He looks beyond Sweden too, however; in 2017 a video featuring large groups of refugees running across European borders was produced by the interior ministry of Poland under the ruling right-wing Law and Justice Party and subsequently put into limited viewership by YouTube, meaning it would not show up as a recommended video or in searches – Haris shared it himself on his own channel under the title ‘Based Poland.’ The title was no accident. ‘Based’ is a term used widely by far-right outlets such as Daily Stormer and on forums like 8chan for a country or an individual deemed worthy of support. The term was co-opted from American rapper Lil B, who has explained “based” as meaning, “Not being scared of what people think about you. Not being afraid to do what you wanna do.” In the far-right universe, a “based” country is a country that is openly proud of its ethnic, religious and national background and, crucially, not being afraid to go up against what the far-right sees as the western liberal order. ‘BasedPoland’ is also the name of a popular far-right Twitter account with more than 121,000 followers and run by Adam Starzynski, an ethnic Pole born and raised in Sweden but who now lives in Poland and received Polish citizenship in 2016. As COVID-19 swept Europe, Starzynski’s BasedPoland account fired off tweets with videos painting minorities in a negative light, such as accusing Muslim migrants and Roma communities of failing to follow social-distancing requirements. He has also sought to present eastern European countries such as Poland and Hungary as better placed to confront the pandemic thanks to their right-wing, anti-mi-

grant policies. In western European countries like France, Starzynski said in an April 2020 tweet, multiculturalism has undermined “social cohesion”. More monoethnic, homogeneous societies like those of Poland and Hungary are better able to confront such pandemics, so the argument goes. Starzynski did not respond to multiple requests for comment for this story. But he is not the only far-right figure in Poland making such arguments. Szturm magazine, which describes itself as “national radical”, has argued that “ethnic uniformity” is a solution to the crisis. In a March 2020 article on the magazine’s website, Szturm contributor Jaroslaw Ostrogniew argued that what Europe needs to fight the COVID-19 pandemic is “a return to ethnically uniform nation-states.” “Ethnic uniformity,” he wrote, “ensures a higher level of social trust as well as better functioning of society, which becomes particularly important in the face of any crisis.” Mateusz Marzoch, leader of the ‘Młodzież Wszechpolska’ or All-Polish Youth, a self-described ‘nationalist’ youth organisation and descendant of the ultranationalist groups active in Poland the 1930s, said the EU had been unmasked by the pandemic, a ‘union’ undone by the initial national hoarding of medical supplies and refusal of wealthy northern states such as Germany and the Netherlands to consider ‘Coronabonds’ to share the debt burden of harder-hit countries like Italy. “After COVID-19, disappointment with the European Union and globalisation will increase,” he told BIRN. “I think people will realise that they don’t need the European Union,” said Marzoch. “What they need is a strong national government, a strong country that can protect them when danger comes, when something threatens them.” “I think after this COVID-19 situation many other countries will start to care more about their own safety, their own circumstances, not the problems of other countries.” Influence on political culture With more than 120,000 lives lost so far in Europe, the continent is living a new normal – one in which once-fluid borders are heavily monitored, where minorities such as refugees and Roma face being stigmatised even more and where countries cooperate less and look

inward for answers. Criticism of the apparent lack of solidarity among EU member states went beyond the bloc’s own borders to countries hoping to one day join. In Serbia, a candidate for EU membership, conservative President Aleksandar Vucic seized on a March 2020 EU decision to block exports of key medical equipment to countries on the bloc’s periphery as evidence of a lack of care, while rolling out the red carpet for aid and assistance arriving from China. “The crisis caused by the coronavirus epidemic shows once again that the EU is unable to function and that the values on which it is based are absent in practice,” said Dragana Trifkovic, chair of the foreign affairs committee of the far-right opposition party Dveri. Dveri, a fiercely anti-western, pro-Russian party, believes the pandemic proves the wisdom of its policy against Serbia’s eventual EU membership. “Crises in the EU have been catching up with each other in recent years, from economic, political, migrant and now epidemiological, and European institutions can’t find a solution,” Trifkovic told BIRN. “It turns out there is no common policy, just a growing divide between EU countries.” But while Dveri may be banking on a pandemic-related bounce in support, poll numbers have sunk for a number of far-right parties in the likes of Germany, the Netherlands and Sweden since COVID-19 began coursing through the continent. It may not be felt directly at the ballot box, but analysts say the message of ‘more nationalism’ may grow in influence within the political mainstream, as already witnessed in Italy. With more than 30,000 coronavirus-related deaths to date, Italy is the hardest-hit country in the EU. The neo-fascist movement CasaPound Italia has been working overtime to promote its own brand of nationalist as a cure for the country’s ills, from online and print propaganda to grocery deliveries in CasaPound-branded bags. But its efforts have not yet translated into greater popularity, said political scientist Giorgia Bulli, a professor at the University of Florence and co-author of CasaPound Italia: Contemporary Extreme-Right Politics, published in February 2020. Self-proclaimed “third-millennium fascists” have yet to see any discernible rise in support since the pandemic struck Italy earlier this year, Bulli told BIRN, but this does not mean the efforts of CasaPound and their like across Europe should be dismissed. The movement’s attention-grabbing demonstrations and grassroots mobilisation has generated headline after headline in Italian media and there is talk of a post-pandemic meeting of minds between CasaPound and the likes of the nationalist Lega Nord of former interior minister Matteo Salvini or the national-conservative Fratelli d’Italia in a more insular, EU-sceptic Italy. “They have had more impact on political culture than on policy-making,” Bulli said. As the party’s official mouthpiece, Il Primato Nazionale, wrote in March, “If the virus is global, the reality is that all the answers have been national.”

May 2020

INTERVIEW Anti-vaxxers are proving particularly hostile to the work of Croatian fact-checker Faktograf, says the site’s editor-in-chief.

A graffiti in Croatia’s capital that reads “Stop 5G”. Photo: BIRN

Facebook-Partnered Croatian Fact -Checkers Face “Huge Amount of Hatred” ANJA VLADISAVLJEVIC | BIRN | ZAGREB

leading Croatian fact-checking site, which has partnered with Facebook to weed out misinformation on the platform, says it is facing “a huge amount of hatred” for the work it does, work that the site says has increased dramatically since the onset of the COVID-19 pandemic. Croatian politicians, websites and users of social media have all taken aim at Faktograf in recent months, accusing it of censorship. A member of the International Fact-Checking Network, IFCN, since 2017 and the only Croatian media specialised in verifying the accuracy of claims made in public, Faktograf says anti-vaccination groups are particularly sensitive to the debunking of fake news. Since the onset of COVID-19, “The amount of misinforming content circulating on the internet has drastically increased as people spend more time on the internet, looking for answers to questions that bother them and trying to understand the sudden changes they see in the world around them,” said Faktograf editor-in-chief Petar Vidov. “It’s mentally stressful to watch all day long how many people spread such misinformation, how fast such things are spreading, and then after all that, you get… a huge amount of hatred, threats, directed against Faktograf because of the work we do.” “More or less, it is going well, but the problem is that there is that certain number of people you will never reach because they are simply grounded in their own beliefs for a long time, they reject argumented dialogue,” Vidov told BIRN in an interview. So-called ‘anti-vaxxers’ perceive the debunking of fake news “as a threat to their agenda,” he said. Falsely accused of ‘spying’ and deleting content Founded in 2015 by the Croatian Journalists’ Association and democracy advo-

cates GONG, Faktograf last year became one of more than 20 organisations in 14 European Union countries partnering with Facebook in reviewing and rating the accuracy of articles posted on the social networking giant. Social media users, online platforms and websites in Croatia say Faktograf is effectively censoring their opinions, a claim Vidov said was the result of a “misunderstanding of Facebook’s partnership with independent fact-checkers.” “We do our job, we are debunking those inaccurate claims that spread in the public space and therefore we have our editorial policy, we determine what we will do,” he told BIRN.“We prioritise things that endanger human health and that reach a large number of people.” “Under the terms of that partnership, after we check some content and mark it as inaccurate, partially inaccurate or misinforming in some other way, for example through a fake headline, Facebook should reduce the reach of such content.” Vidov stressed, however, that Faktograf had nothing to do with Facebook’s own removal of a wave of inaccurate content since the outbreak of the novel coronavirus at the start of the year. “Faktograf has nothing to do with these removals, we are not working to remove that content, nor do we know which content is being removed.” “However, people have developed this assumption that it is Faktograf that spies on their profiles and deletes their content from it.” Such assumptions are fuelling “unfounded” hostility towards Faktograf, he said. Anti-vaxxers promoting conspiracy theories That has not stopped the likes of 34-year-old Croatian MP Ivan Pernar, who opposes vaccination, from taking to Facebook and YouTube on

April 26 to criticise Faktograf, saying the site “determines what is true and censors those who think differently.” In May, there were a number of small protests in Croatia calling for the suspension of all measures taken by the government to tackle the spread of COVID-19, to halt “violations of free speech” and a halt to the installation of a 5G wireless network “until it is proven not harmful.” 5G has become the focus of a widely-shared conspiracy theory linking the technology to the spread of the coronavirus. Faktograf has written extensively about the conspiracy theory and on Sunday, when another small protest was held in Zagreb against 5G one of those present held a banner describing those working for the site as “mercenaries.” “At the very beginning of the pandemic, there was a lot of information about fake drugs [for coronavirus], theories about how you can test yourself for coronavirus and so on – misinformation that spread primarily out of ignorance, out of the people’s need to get some orientation in all this,” Vidov said. “But very quickly, conspiracy theories have taken over the story.” “What we now mostly see is misinformation directed against vaccines,” he said, describing the anti-vaxxer movement in Croatia and the Balkan region as “quite strong”.

“They took over the narrative about the virus and managed to form it in the direction of a big conspiracy of global elites who want to chip the entire population to be controlled, and will do so through a vaccine against coronavirus.” Fact-checkers playing catch-up Vidov, who previously worked at online news site Index.hr, said those who spread misinformation are usually motivated by money. “People simply make money from it because they generate traffic which they then monetize through advertising services like Google Ad Sense and the like,” he said. They themselves are rarely the originators of such narratives, but simply pick them up “most often from propagandists trying to achieve something.” “The problem is that this misinformation, no matter how it is created… enters the system in which there are a large number of people who want to make money on this type of content and then they expand it and actually increase the reach of that damage, of that propaganda.” Those who end up believing the misinformation are not “actors” but “victims” in the process, he said. “Our education systems have not educated people well enough to be consumers and readers of media content, which is why we have a problem with the fact that unfortunately, a large number of people are not able to spot the difference between a credible and a non-credible source of information”. The low level of public trust in domestic as well as international bodies is another major factor, Vidov argued. Fact-checkers, he said, have a tough task in front of them. “It is frustrating that it takes a lot more time to debunk inaccurate information than it takes to place any misinformation, no matter how stupid and unconvincing it may be.”

Gazeta reporter.al, numri 57

Articles inside

WILDLY WRONG: NORTH MACEDONIA’S POPULATION MYSTERY

IM ATË MË KËRKOI TA FAL”: PANDEMIA FRENON DENONCIMIN E DHUNËS NË FAMILJE

LUFTA PËR ‘DUTY FREE’ U KTHYE NË TEST LAKMUES PËR KLIMËN E INVESTIMEVE TË HUAJA

ENGLISH EDITION

POLICIA DHE QEVERIA PËRBALLEN ME KRITIKA MBI DHUNËN PËR TEATRIN

FALSIFIKIMI I SË SHKUARËS: SI DËSHTUAN INSTITUCIONET NË VERIFIKIMIN E LUAN DACIT

ALIBIA E PAVERIFIKUAR KAPITULLON HETIMET E DOSJES “TOYOTA AURIS

PESHQESHI I KÇK’ MBI LUNGOMARE U NDËRTUA ME FIRMËN E EDI RAMËS

ALBANIA GOVT FACES BACKLASH OVER POLICE FORCE AGAINST PROTESTERS