MASTACTVA Magazine 11/2020

48

In Design

Му­зе­ефі­ка­цыя ці му­мі­фі­ка­цыя? Ала Пі­га­льс­кая

Э

кс­па­зі­цыі ў му­зе­ях за­клі­ка­ныя цэ­мен­та­ваць ад­чу­ван­не спа­кою і не­па­ руш­нас­ці ўста­ля­ва­на­га ста­ну рэ­чаў. Але як то­ль­кі ад­бы­ва­юцца знач­ныя падзеі, за­да­дзе­ны па­ра­дак рап­там па­ўстае ва ўсёй сва­ёй штуч­нас­ці, «зроб­ле­нас­ці» з пэў­ны­мі мэ­та­мі. У пе­ра­лом­ныя мо­ман­ты гіс­то­рыі ага­ля­юцца пы­тан­ні, якіх па­збя­га­лі ў спа­кой­ныя ча­сы. Му­зеі ды­зай­ну ста­лі ад­кры­вац­ца па­ра­ўна­ль­на ня­даў­на. Гіс­то­рыя ды­зай­ну як дыс­цып­лі­ны з’яв­ і­ла­ся то­ль­кі ў 1977 го­дзе з іні­цы­яты­вы Та­ва­рыс­тва гіс­то­рыі ды­зай­ну Вя­лі­каб­ры­та­ніі. Му­зей ды­зай­ну — праз дзе­ся­ці­год­дзе, у 1989-м. Па­ дзея гэ­та знач­ная, бо му­зей ды­зай­ну кан­цэп­ту­аль­на, дыс­цып­лі­нар­на і пра­сто­ ра­ва быў ад­дзе­ле­ны ад му­зея дэ­ка­ра­тыў­на-пры­клад­но­га мас­тац­тва. Пер­шы му­зей ды­зай­ну ад­кры­ва­ла Мар­га­рэт Тэт­чэр, і гэ­та бы­ло па­каз­ні­кам важ­нас­ці ды­зай­ну для эка­но­мі­кі і між­на­род­на­га імі­джу Вя­лі­каб­ры­та­ніі. Ча­му ж бы­ло так істот­на ад­дзя­ліць му­зей ДПМ ад му­зея ды­зай­ну? Ды­зайн мяр­ку­ецца раз­гля­даць у кан­тэк­сце ма­са­вай вы­твор­час­ці та­ва­раў, і та­му ён у вы­со­кай сту­пе­ні за­ле­жыць ад пра­мыс­ло­вай і эка­на­міч­най інфра­ с­трук­ту­ры, іншы­мі сло­ва­мі — ад па­лі­тыч­ных і эка­на­міч­ных рэ­алій. Ды­зайн як фе­но­мен сфар­ма­ваў­ся ва ўмо­вах вы­со­кай кан­ку­рэн­цыі не сто­ль­кі на ўнут­ра­ ным, ко­ль­кі на між­на­род­ным рын­ку. У той са­мы час як дэ­ка­ра­тыў­на-пры­клад­ ное мас­тац­тва звяз­ва­ецца з ла­ка­ль­най са­ма­быт­нас­цю і ку­ль­тур­ны­мі тра­ды­ цы­ямі на пэў­най тэ­ры­то­рыі. Ад­дзя­лен­не ды­зай­ну ад ДПМ па­ка­за­ла, на­ко­ль­кі свет рэ­чаў з’яў­ля­ецца не па­сіў­ным фо­нам па­ўся­дзён­нас­ці, а моц­ным па­лі­тыч­ ным і эка­на­міч­ным інстру­мен­там у пра­соў­ван­ні тых ці іншых каш­тоў­нас­цей. Яскра­вы пра­ект Му­зея Вік­то­рыі і Аль­бер­та «Два ма­дэр­ны ха­лод­най вай­ны» пра­явіў, што ха­лод­ная вай­на па­між дзвю­ма звыш­дзяр­жа­ва­мі раз­гор­тва­ла­ся не то­ль­кі на ва­енных па­лі­го­нах, але і ў плос­кас­ці вы­твор­час­ці і спа­жы­ван­ня па­ўся­дзён­ных рэ­чаў. Мо­да на бліс­ку­чыя глад­кія тка­ні­ны, фор­мы по­бы­та­ва­га пры­зна­чэн­ня, што вон­ка­ва на­гад­ва­лі кас­міч­ныя га­джэ­ты (кштал­ту спа­да­рож­ ні­ка), су­па­лі з бу­мам вы­твор­час­ці сін­тэ­тыч­ных ма­тэ­ры­ялаў, якія да­зва­ля­лі ўся­го гэ­та­га да­сяг­нуць, — і бы­лі рэ­хам су­пра­цьс­та­яння ў кас­міч­най сфе­ры. За­сна­ван­не Усе­са­юзна­га на­ву­ко­ва-да­след­ча­га інсты­ту­та тэх­ніч­най эстэ­ты­кі так­са­ма бы­ло вы­ні­кам спрэч­кі Нік­са­на і Хруш­чо­ва пра якасць по­бы­та­вай тэх­ні­кі ў ЗША і СССР у раз­гар ха­лод­най вай­ны. Ад­на­ўлен­не ў 1990-х не­за­леж­нас­ці кра­ін, што ўва­хо­дзі­лі ў склад Са­вец­ка­га Са­юза, ве­ль­мі ярка ад­люс­тра­ва­ла­ся на ды­зай­не рэ­чаў і на ві­зу­аль­най ка­му­ ні­ка­цыі. Акра­мя ад­ра­джэн­ня ла­ка­ль­ных на­цы­яна­ль­ных ві­зу­аль­ных ма­ты­ваў, з’я­ві­ла­ся бо­ль­шая пра­сто­ра для экс­пе­ры­мен­таў — але пры змен­ша­ных фі­ нан­са­вых маг­чы­мас­цях. У Бе­ла­ру­сі ды­зайн так­са­ма вы­зва­ліў­ся ад са­вец­кай ідэ­ала­гіч­най на­груз­кі і ка­рот­кі час быў на­цэ­ле­ны на вы­ка­нан­не сва­ёй пра­ мой фун­кцыі — ра­біць та­ва­ры бо­льш кан­ку­рэн­тны­мі на між­на­род­ным рын­ку. Ад­асаб­лен­не ды­зай­ну ад ДПМ да­зва­ляе ўба­чыць, на­ко­ль­кі ма­са­вая вы­твор­ часць за­ле­жыць ад та­го, хто і з якой мэ­тай бу­дзе ўклад­ваць у яе гро­шы. Ме­ на­ві­та гэ­тыя ўмо­вы пад­крэс­лі­ва­юць у сва­іх экс­па­зі­цы­ях ку­ра­та­ры Му­зея Вік­ то­рыі і Аль­бер­та, вы­ста­вы якіх збі­ра­юць аншла­гі па ўсім све­це. Услед за імі і На­цы­яна­ль­ная га­ле­рэя мас­тац­тваў у Ві­ль­ню­се па­каз­вае, як і якія рэ­чы бы­лі ў вы­твор­час­ці ў пе­ры­яд не­за­леж­нас­ці Літ­вы ці пад са­вец­кай аку­па­цы­яй. На вы­ста­ве «Гіс­то­рыя рэ­чаў. Лі­тоў­скі ды­зайн 1918—2018» прад­эман­стра­ ва­ны шэ­раг аб’­ектаў, а пры да­па­мо­зе інтэр­в’ю ўзноў­ле­ныя ўмо­вы і ло­гі­ка іх вы­твор­час­ці. Лі­тоў­скія ды­зай­не­ры, якія пра­ца­ва­лі за са­вец­кім ча­сам у ві­лен­скім фі­лі­яле ВНІ­ІТЭ, рас­па­вя­лі, што амаль усе пра­екты інсты­ту­та бы­ лі за­па­зы­ча­ны ў той ці іншай сту­пе­ні з пе­ры­ядыч­ных вы­дан­няў Еўро­пы і ЗША. Са­вец­кая пра­мыс­ло­вая інфрас­трук­ту­ра не бы­ла пры­ста­са­ва­ная пад іх вы­твор­часць, і гэ­та ад­на з пры­чын, ча­му так ма­ла з гэ­тых пра­ектаў бы­ло рэ­алі­за­ва­на ма­са­вым ты­ра­жом. Пра­екты фі­лі­ялаў ВНІ­ІТЭ бы­лі пры­зна­ча­ны для вы­стаў, каб дэ­ман­стра­ваць да­сяг­нен­ні са­вец­кай пра­мыс­ло­вас­ці, а не па­ляп­шаць да­бра­быт гра­ма­дзян і ства­раць бо­льш кам­фор­тныя ўмо­вы жыц­ ця. Што ж бу­дзе, ка­лі гля­дзець на ды­зайн па-за па­лі­тыч­ным і са­цы­яль­ным

«Мастацтва» № 11 (452)

кан­тэк­ста­мі? Ігна­ра­ван­не знеш­ніх кан­тэк­стаў пры­му­шае за­ся­ро­дзіц­ца на эстэ­ты­цы, та­кі пад­ыход да­зва­ляе, на­прык­лад, не звяр­таць ува­гі на змяс­тоў­ нае па­слан­не агі­та­цый­на­га са­вец­ка­га пла­ка­та і ацэ­нь­ваць ары­гі­на­ль­насць кам­па­зі­цыі, якасць гра­фі­кі, але тое ж са­мае мож­на аб­мяр­коў­ваць у лю­бым аб’­екце дэ­ка­ра­тыў­на-пры­клад­но­га мас­тац­тва. Ві­зу­аль­на прад­ме­ты пра­мыс­ ло­вай ці са­ма­туж­най вы­твор­час­ці мо­гуць ма­ла ад­роз­ні­вац­ца, ча­сам на­ват імі­ту­ючы адзін ад­на­го. Пры фік­са­цыі на эстэ­ты­цы раз­мы­ва­юцца ад­роз­нен­ні па­між пра­мыс­ло­ва і са­ма­туж­на ство­ра­ны­мі аб’­екта­мі, а пры ад­сут­нас­ці ад­ роз­нен­няў зні­кае не­абход­насць у дыс­цып­лі­нар­ным рас­паз­на­ван­ні, а так­са­ ма ў асоб­ным му­зеі. Фо­кус на эстэ­ты­цы мяр­куе сліз­ган­не па па­вер­хні, ад­нак кож­ная спро­ба пра­нік­нуць глы­бей раз­бу­рае ілю­зію са­ма­дас­тат­ко­вас­ці эстэ­ ты­кі, бо пад па­вер­хняй мо­гуць ака­зац­ца ве­ль­мі не­пры­го­жыя ці ма­лап­ры­ емныя рэ­чы. Эстэ­ты­ка апе­ры­руе ка­тэ­го­ры­ямі пры­га­жос­ці і гар­мо­ніі, што на­ўрад ці мо­гуць быць ма­то­рам на­ва­тар­скіх ра­шэн­няў. Пра­грэс ды іна­ва­цыі, які­мі сла­віц­ца ды­зайн, уз­ні­ка­юць на сты­ку гнут­кай пра­мыс­ло­вай інфрас­трук­ту­ры, сум­лен­ най кан­ку­рэн­цыі, сва­бо­ды са­ма­вы­яўлен­ня, спры­яль­ных эка­на­міч­ных, пра­ зрыс­тых юры­дыч­ных умоў рэ­алі­за­цыі пра­ектаў. На­ўрад ці зной­дуц­ца час і мес­ца з ідэ­аль­ны­мі ўмо­ва­мі, але ко­ль­касць і якасць іна­ва­цый у га­лі­не ды­ зай­ну дэ­ман­стру­юць най­бо­льш спры­яль­ныя мо­ман­ты і рэ­гі­ёны. Ці па­він­на му­зей­ная экс­па­зі­цыя дэманстраваць умо­вы, у якіх рэ­алі­зу­юцца ды­зайн-пра­екты, аль­бо яна му­сіць за­ся­ро­дзіц­ца на эстэ­тыч­ным кам­па­нен­ це? Ці вар­та з да­па­мо­гай му­зей­най экс­па­зі­цыі за­да­ваць ня­зруч­ныя пы­тан­ні пра мі­ну­лае, каб зра­зу­мець, што бу­дзе са­дзей­ні­чаць ства­рэн­ню спры­яль­ных умоў для рэ­алі­за­цыі іна­ва­цый­ных ра­шэн­няў сён­ня? Або ўсё ж ад­даць пе­ра­ ва­гу экс­па­зі­цыі з шэ­ра­гам пры­го­жых аб’­ектаў? Ад ад­ка­заў на гэ­тыя пы­тан­ні за­ле­жыць, бу­дзе ды­зайн му­зе­ефі­ка­ва­ны аль­бо му­мі­фі­ка­ва­ны. Бо му­зей як пуб­ліч­ны інсты­тут стаў маг­чы­мы ў ча­сы дру­гой пра­мыс­ло­вай рэ­ва­лю­цыі (ка­ нец ХІХ ста­год­дзя), ка­лі пра­грэс і іна­ва­цыі змя­ні­лі лад жыц­ця гра­мад­ства (урба­ні­за­цыя), го­ра­да (тран­спар­тныя сіс­тэ­мы) і кра­іны (кан­ку­рэн­цыя на гла­ ба­ль­ных рын­ках). Му­зей стаў пра­сто­рай, у якой мі­ну­лае па­ўстае та­кім чы­нам, каб па­зна­чыць век­тар раз­віц­ця ў бу­ду­чы­ні. Сён­ня са­вец­кі пе­ры­яд існа­ван­ня ды­зай­ну лі­чыц­ца пе­ры­ядам фар­ма­ван­ня шко­лы бе­ла­рус­ка­га ды­зай­ну і ча­сам яго без­умоў­на­га рос­кві­ту. І ад та­го, як яго прад­ста­віць у му­зеі, бу­дзе за­ле­жаць, які век­тар атры­мае бе­ла­рус­кі ды­ зайн. На­прык­лад, ка­лі пры экс­па­на­ван­ні бе­ла­рус­ка­га агі­та­цый­на­га пла­ка­та на пер­шае мес­ца па­ста­віць яго­ныя эстэ­тыч­ныя ха­рак­та­рыс­ты­кі, ігна­ру­ючы са­цы­яль­ны і па­лі­тыч­ны кан­тэк­сты, то і ды­зайн бу­дзе раз­гля­дац­ца як эстэ­ ты­ка, па­збаў­ле­ная су­вя­зі з рэ­аль­ным све­там. Ка­лі за­дац­ца мэ­тай у фар­ма­це экс­па­зі­цыі ўзна­віць на фак­тах і да­ку­мен­тах, як і якую фун­кцыю вы­кон­ва­лі пла­ка­ты пра вы­ба­ры ў кра­іне, у якой вы­ба­ры як інсты­тут бы­лі ад­ме­не­ныя, то пы­тан­ні пра фун­кцыі ды­зай­ну ў сён­няш­няй Бе­ла­ру­сі на­бу­дуць энер­гію і жыц­цё­вую ці­ка­васць, што мо­жа стаць імпу­ль­сам да­лей­ша­га раз­віц­ця.