48
I n D es i g n
Авангард і спроба адстойваць свае абмежаванні Ці варта разглядаць беларускі авангард у кантэксце польскага і ўкраінскага? Ала Пігальская
П
ра нашу краіну часта кажуць як пра рубеж паміж Захадам і Усходам, і для гэтага ёсць нямала падстаў, у прыватнасці таму, што менавіта тут праходзіць мяжа арэала выкарыс тання лацініцы і кірыліцы. Людвіг Вітгенштэйн пісаў, што «межы маёй мовы азначаюць межы майго свету», таму, нягледзячы на памежны стан, пераважнае выкарыстанне кірыліцы задае заўважны ўхіл у асэнсаванні феноменаў культу ры, мастацтва і дызайну Беларусі. Інерцыя савецкай моўнай палітыкі, якая заклю чалася ў гамагенізацыі (русіфікацыі) мульты культурнага і шматмоўнага ландшафту краіны, да гэтага часу праяўляецца ў перакананні, што агульная мова можа быць падмуркам для супрацоўніцтва, а розныя мовы прыўносяць разлад. Гэтая прымха не пацвярджаецца, калі мы паглядзім на гісторыю трох дзяржаў, мовы якіх належалі да розных моўных груп, — Эстоніі, Латвіі і Літвы. Розныя і непадобныя мовы не пе рашкаджаюць плённаму супрацоўніцтву, моўныя адрозненні з лёгкасцю кампенсуюцца агульны мі каштоўнасцямі: павагай да чужой культу ры, мовы, прытрымліваннем базавых правоў
«Мастацтва» № 2 (455)
чалавека. Усё гэта стварае прадуктыўную глебу для камунікацыі і супрацоў ніцтва. Непавага да чала века, яго культуры і мовы, грэбаванне ягонымі база вымі правамі — усё гэта засталося нам у спадчыну ад савецкай культуры і стварае неабмежаваныя магчымасці для канфлік таў і самаізаляцыі. Прыналежнасць да кіры лічнага арэала і выкарыс танне рускай мовы ства раюць перадумовы для вывучэння беларускага дызайну і мастацтва толькі ў адным кантэксце, паводле прынцыпу моўнае агульнасці, але пры гэтым упускаюцца іншыя кантэксты. Сфарма ваўся наратыў, які замацоўвае каланіяльныя стасункі паміж культурай метраполіі і калоніі. Вынікам аказваецца тэматызацыя беларускага мастацтва і дызайну ў тэрмінах самабытнасці і
спецыфічнасці, што заўсёды мяркуе адсылку да нейкай «нармальнай» культуры, у адносінах да якой гэтая самабытнасць праяўляецца. Тым не менш фонам актыўнага развіцця ма дэрнісцкага мастацтва сталі працэсы фарма вання нацыянальных дзяржаў, хоць мадэрнізм і авангард пазіцыянавалі сябе як універсальнае мастацтва, супрацьпастаўленае нацыянальным / лакальным традыцыям у эстэтыцы. Але калі мы параўнаем творы мастакоў аднаго пакалення, якія рэалізоўваліся прафесійна ва Украіне, Поль шчы і Беларусі, то ўбачым, наколькі мадэрнізм і авангард арганічна ўбудаваліся ў нацыянальныя працэсы. Першая траціна ХХ стагоддзя ў літара туры стала перыядам кадыфікацыі нацыяналь ных моў і фармавання нацыянальных літаратур, так было ў Беларусі, Украіне і іншых суседніх краінах. Пасля дынамічнага развіцця прыклад ных мастацтваў у духу ар нуво з дамінантай лакальных дэкаратыўных матываў, візуальныя мастацтвы ў авангардным ключы канструявалі новую мову візуальнай камунікацыі, заснаваную на ўніверсальных катэгорыях і геаметрычнай эстэтыцы. Адмаўленне лакальных традыцый, паводле трапнай заўвагі Барыса Гройса, мела характар сцвярджэння (пры супрацьпастаўлен ні сцвярджаецца тое, да чаго ажыццяўляецца супрацьпастаўленне, інакш яно траціць сэнс), бо радыкалізм абстрактнага мастацтва незразуме лы без асэнсавання прынцыпаў фігуратыўнага і дэкаратыўнага мастацтва. Адмова ад лакаль ных матываў у візуальных мастацтвах у той жа ступені сцвярджала іх ва ўніверсальных формах. Парадаксаль ным доказам гэтаму служыць і сінхраніза цыя другой хвалі інта рэсу да авангарднай эстэтыкі ў перыяд аднаўлення нацы янальных дзяржаў у 1990-я. У літаратуры на цыянальныя мовы ўмацоўвалі аўтаномію нацыянальных школ, не пакідаючы ў баку мадэрнісцкую рамку, таму беларуская, польская і ўкраінская літаратуры 1920-х па зіцыянуюцца як аўта номныя феномены, а не як самабытныя праявы дамінуючай культуры метраполіі. У візу альным мадэрнісцкім мастацтве, магчыма, з-за ўніверсальнасці абстрактнай / геаметрычнай мовы, пра падобны падыход у вывучэнні і тэма тызацыі застаецца толькі марыць, хоць падстаў для іх аўтаномнага вывучэння дастаткова. Так плеяда мастакоў-сяброў групы УНОВІС, ура