48
I n D es i g n
Дызайн і каштоўнасці. Ці можа дызайн садзейнічаць зменам? Ала Пігальская
П
аводле Оскара Уайльда, змен лівасць — адзіная прадказаль ная ўласцівасць чалавечай натуры. Успрыманне адных і тых жа візуальных паведамленняў можа змяняцца з часам. Змены ў жыцці цягнуць за сабой змены ў спосабах прачытання візуальнага атачэння. Ці можна ўбачыць заканамернасці гэтай зменлівасці і як яна адлюстроў ваецца на дзейнасці дызайнера? Паўсядзённасць і звыклыя рэ чы ўзнаўляюць каштоўнасці, якія мы падзяляем у грамадстве. Зага роджванне платамі і нацягванне калючага дроту кажа пра тое, што ў гра мадстве прэвалююць каштоўнасці бяспекі. Гэта значыць, людзі пачуваюцца безабароннымі, таму ўсё, што адпужвае і ахоўвае, карыстаецца попытам. Ад чуванне небяспекі садзейнічае распаўсюду каштоўнасцей сям’і і групы (бо так лягчэй выжыць) і падтрымліваецца кансерватыўнымі поглядамі, бо пера мены могуць успрымацца як дадатковая пагроза. Да небяспекі ў сучаснасці меры прынятыя, а калі нешта зменіцца, то яшчэ незразумела, ці атрымаецца прыстасавацца. Да такіх высноў прыйшлі навукоўцы ў межах Сусветнага да следавання каштоўнасці, ініцыятарамі якога выступілі Рональд Інглхарт і Крысціян Вельцэль (worldvaluessurvey.org). У грамадстве, дзе бяспека гарантаваная і падзяляецца большасцю, на першы план выступаюць каштоўнасці самарэалізацыі, індывідуалізму ды імкнення да змен. Самарэалізацыя звязаная з магчымасцю змяняцца і змяняць нава колле, а гэта заўсёды рызыка, на якую можна пайсці, калі адчуваеш сябе дастаткова абароненым. Як гэта адбіваецца на дызайн-праектах? У першую чаргу гэта адлюстроў ваецца ў агульнасці падыходаў да рэпрэзентацыі самых разнастайных тэм: падкрэсліваецца індывідуальнасць і арыгінальнасць альбо ўключанасць у калектыў і дысцыплінаванасць, акцэнтуюцца адкрытыя эмоцыі або вытрым ка і самавалоданне. У беларускім плакаце савецкага перыяду ўсе станоўчыя персанажы па збаўленыя індывідуальнасці і слабасцей. Часта іх выяўляюць як шарэнгу аднатыпных твараў, у той час як адмоўныя персанажы прадстаўлены з ха рактарнымі рысамі і эмоцыямі, цікавасцямі і захапленнямі (хай сабе яны і выстаўленыя ў заганным святле). Такое размеркаванне якасцей указвае, што ў савецкі перыяд скрытнасць, мімікрыя пад калектыў, адсутнасць індывідуальнасці былі якасцямі, якія за ахвочваліся, і менавіта яны гарантавалі сацыяльны і, як вынік, матэрыяль ны дабрабыт. Але гэта таксама сведчанне, наколькі небяспечна пачуваліся савецкія грамадзяне: яны былі пастаянна мабілізаваныя і даволі ваяўніча настроеныя ў адносінах да тых, хто не ўпісваўся ў калектыў. Папулярнасць савецкага плаката цяпер можа гаварыць пра тое, што і сёння людзі не адчу ваюць сябе ў бяспецы, таму цэняць вось гэтую рэпрэзентацыю ваяўнічага і скрытнага савецкага грамадзяніна, цэняць — бо такія каштоўнасці садзейні чаюць выжыванню, а пры паспяховым збегу абставін — і дабрабыту. Інстытут селебрыці з’яўляецца неад’емнай часткай сучаснага шоу-бізнэсу і культуры спажывання, аднак успрыманне зорак змяняецца ў залежнасці ад кантэксту. Вобразы дастатку ў мірны час нараджаюць жаданні, а ў перыяд пандэміі могуць выклікаць раздражненне, таму папулярныя асобы становяц ца валанцёрамі і дапамагаюць урачам. У перыяд катаклізмаў людзі (то-бок
«Мастацтва» № 5(446)
гледачы) адчуваюць сябе ўразлі вымі, каштоўнасці бяспекі робяцца актуальнымі і вітаюцца, а найлеп шым чынам тыя каштоўнасці ўвасаб ляюць прадстаўнікі прафесій, што актыўна дапамагаюць і клапоцяцца пра тых, хто трапіў у бяду. Каб ад клікнуцца на бяду і змяніць звык лы лад жыцця ды імідж, патрэбная смеласць, бо змены — таксама свое асаблівая рызыка. Суперажыванне і саўдзел выклікаюць больш сімпатыі, чым бравада, таму што няроўнасць магчымасцей і доступу да рэсурсаў робіцца асабліва відавочнай у часы катаклізмаў і пандэміі. У перыяд халоднай вайны звыш дзяржавы спаборнічалі не толькі ў гонцы ўзбраенняў, але і ў мастацтве і дызайне. Класічнаму савецкаму балету, які ўвасабляла Мая Плісец кая, супрацьпастаўляліся сучасная харэаграфія і балет Марты Грэхам. Дысцыплінаванае цела, што руха лася сінхронна з іншымі артыстамі кардэбалету, было антаганістам раз няволеным (на від) і хаатычным ру хам, якія наўрад ці можа паўтарыць сам танцоўшчык, не тое што група. У танцы калектывізм таталітарнай дзяржавы проціпастаўляўся індыві дуалізму ліберальнага рэжыму.
Сацрэалізм быў супрацьпастаўлены абстракцыянізму і экспрэсіянізму заход няга мастацтва. Нават школа Баўхаўз стала арэнай барацьбы, у ходзе якой для Савецкага Саюза была распрацаваная версія гісторыі школы на аснове сацыялістычнай праграмы Ханеса Меера (тое, што ён быў дырэктарам толькі два гады, не перашкодзіла стварэнню меераўскай канцэпцыі ўсёй школы), а для Еўропы і ЗША — версія на аснове канцэпцыі Вальтэра Гропіўса (ён быў дырэктарам восем гадоў). Усё ж, нягледзячы на зменлівую сітуацыю, каштоўнасці, якія падзяляюцца ў грамадстве, павольна змяняюцца ў часе і знаходзяць сваё выяўленне ў візу альных тэкстах. Гэта робіцца асабліва заўважным пры параўнанні.