MASTACTVA Magazine 6/2021

48

I n D es i g n

Вай­на мі­нус за­бой­ства Ві­зу­аль­ны ды­зайн спар­тыў­най ле­ген­ды Ала Пі­га­льс­кая

У

агі­та­цый­ных, са­цы­яль­ных і рэ­клам­ных пла­ка­тах тэ­ма спорту пад­ы­ ма­ецца з роз­най час­та­той у за­леж­нас­ці ад гіс­та­рыч­на­га кан­тэк­сту. Ці мо­гуць бе­ла­рус­кія, укра­інскія і поль­скія пла­ка­ты спар­то­вай тэ­ ма­ты­кі пра­ясніць ха­рак­тар да­чы­нен­ня спорту да па­лі­ты­кі? Пы­тан­не пра іх узаемаадносіны не то­ль­кі не страч­вае акту­аль­нас­ці, але і ро­біц­ца ўсё бо­льш ба­лю­чым. Як ка­заў Шэр­лак Холмс, ня­ма ні­чо­га бо­льш ня­ясна­га, чым ві­да­воч­ны факт. Спорт як ві­до­віш­ча і на­цы­яна­ль­ны фе­но­мен з’явіў­ся на хва­лі ма­дэр­ні­за­цыі ўсіх сфер жыц­ця пад­час дру­гой пра­мыс­ло­вай рэ­ва­лю­цыі (ка­нец ХІХ — па­ ча­так ХХ ста­год­дзяў), што су­па­ла з пра­цэ­са­мі фар­ма­ван­ня на­цы­яна­ль­ных дзяр­жаў. З тых ча­соў спорт зра­біў­ся на­быт­кам не то­ль­кі спар­тоў­цаў-ама­та­ раў і пра­фе­сі­яна­лаў, але і мас, пе­ра­тва­рыў­ся ў ві­до­віш­ча з вя­лі­кай ко­ль­кас­ цю звя­за­ных з ім індус­трый, а так­са­ма з на­цы­яна­ль­най па­лі­ты­кай. У пэў­ныя пе­ры­яды спорт аказ­ва­ецца бо­льш за­пат­ра­ба­ва­ным па­лі­тыч­ным інстру­мен­ там уплы­ву, у не­ка­то­рыя пе­ры­яды ён — то­ль­кі фон для іншых пра­цэ­саў. Мас­тац­тва вы­ка­рыс­тоў­ва­ла­ся для ўбу­доў­ван­ня спорту ў па­ўся­дзён­насць, ад­апта­цыі пад ма­са­выя гус­ты і па­трэ­бы. Ад­ной з пер­шых спроб афар­млен­ ня спар­то­вых актыў­нас­цей пры да­па­мо­зе мас­тац­тва быў кон­курс мас­тац­кіх тво­раў, які пра­хо­дзіў па­ра­ле­ль­на з Алім­пій­скі­мі гу­ль­ня­мі з 1912 па 1948 га­ды ў пя­ці кі­рун­ках: жы­ва­піс, ску­льп­ту­ра, лі­та­ра­ту­ра, му­зы­ка і архі­тэк­ту­ ра. З на­ша­га рэ­гі­ёна ме­на­ві­та поль­скія мас­та­кі актыў­на ўдзе­ль­ні­ча­лі ў вы­ ста­вах кон­кур­су, бо гэ­та бы­ла ўні­ка­ль­ная маг­чы­масць стаць за­ўваж­ны­мі на арт-кір­ма­шы і тра­піць у сус­вет­ную прэ­су. Ся­род пе­ра­мож­цаў Алім­пі­яд бы­лі тыя, хто атрым­лі­ваў уз­на­га­ро­ды ад­на­ча­со­ва за да­сяг­нен­ні і ў спор­це, і ў мас­тац­тве. Але ў рэ­шце рэшт пе­ра­маг­ла кан­цэп­цыя спа­да­рож­ных спар­ то­вым ме­рап­ры­емствам вы­стаў пра­фе­сій­ных мас­та­коў, без склад­ні­ка спа­ бор­ніц­тва. Як за­ўва­жыў адзін з кры­ты­каў, та­кія кон­кур­сы раз­драж­ня­лі тых, хто раз­бі­раў­ся ў спор­це, і не за­да­ва­ль­ня­лі тых, хто раз­бі­раў­ся ў мас­тац­тве. То­ль­кі ў 1952 го­дзе Са­вец­кі Са­юз да­лу­чыў­ся да Алім­пій­ска­га ру­ху — гэ­та бы­ло на­ступ­ствам пе­ра­хо­ду да пра­фе­сій­на­га спорту ад па­лі­ты­кі ўсе­агу­ль­ на­га ўцяг­нен­ня ў фіз­ку­ль­тур­ны рух, які ахоп­лі­ваў вы­твор­чую гім­нас­ты­ку, ту­рызм, спар­та­кі­яды, быў аль­тэр­на­ты­вай інды­ві­ду­аль­на­му во­ль­на­му ча­су і да­дат­кам да па­лі­тас­ве­ты. Фіз­ку­ль­тур­ны рух быў за­клі­ка­ны кан­са­лі­да­ваць са­вец­кае гра­мад­ства, вы­хоў­ваць і гар­та­ваць пе­ра­ка­нан­ні са­вец­кіх гра­ма­ дзян. Па ме­ры на­рош­чван­ня су­пра­цьс­та­яння ў ха­лод­най вай­не спорт пе­ра­ тва­рыў­ся не то­ль­кі ў пра­фе­сію, але і стаў інстру­мен­там знеш­няй па­лі­ты­кі. Інакш чым па­тлу­ма­чыць бай­кот Злу­ча­ны­мі Шта­та­мі Алім­пій­скіх гу­ль­няў у Мас­кве ў 1980 го­дзе і бай­кот у ад­каз гу­ль­няў у Лос-Анджэ­ле­се ў 1984-м? Ідэ­ала­гіч­ны па­тэн­цы­ял спорту быў рас­кры­ты ў ка­ла­жах кан­струк­ты­віс­таў, якія прад­стаў­ля­лі не сто­ль­кі спорт, ко­ль­кі ка­лек­тыў­нае баў­лен­не ча­су і лу­ нан­не ў пра­сто­ры, ні­бы­та пе­ра­адо­ль­ва­ючы за­ко­ны гра­ві­та­цыі. Спар­тыў­ная тэ­ма за­ймае вя­лі­кая мес­ца ў ка­ла­жах Гус­та­ва Клу­цы­са, фа­таг­ра­фі­ях Аляк­ сан­дра Род­чан­кі, але яе ня­ма (ці не за­ха­ва­ла­ся) у твор­час­ці ўкра­інска­га мас­та­ка Ва­сі­ля Ярмі­ла­ва і прад­стаў­ні­коў хар­каў­ска­га аван­гар­ду. Ся­род бе­ла­рус­кіх мас­та­коў, то-бок тых, хто пра­йшоў шко­лу УНО­ВІ­Су і пра­цяг­нуў на­ву­чан­не і пра­цу ў Мас­кве і Ле­нін­гра­дзе, тэ­ма спорту так­са­ма не сус­тра­ ка­ецца — за вы­клю­чэн­нем Эль Лі­сіц­ка­га. Су­па­стаў­лен­не рэ­прэ­зен­та­цыі спар­тыў­най тэ­ма­ты­кі ў тво­рах поль­скіх мас­та­коў 1920-30-х га­доў і са­вец­ кай на­гляд­най агі­та­цыі па­каз­вае роз­ні­цу па­між спорт­ам, што вы­кон­вае вы­ключ­на па­лі­тыч­ную фун­кцыю (вы­ха­ван­не ча­ла­ве­ка з са­цы­яліс­тыч­ны­мі пе­ра­ка­нан­ня­мі), і спорт­ам, які ўклю­ча­ны ў ку­ль­ту­ру спа­жы­ван­ня. У поль­ скім пла­ка­це рас­слаб­ле­ная і інды­ві­ду­алі­за­ва­ная плас­ты­ка цел, улас­ці­вая кар­пац­кім лыж­ні­кам, кан­трас­туе з на­пру­жа­ны­мі і сін­хра­ні­за­ва­ны­мі це­ла­мі на са­вец­кіх пла­ка­тах.

«Мастацтва» № 6 (459)

У бе­ла­рус­кай на­гляд­най агі­та­цыі спар­то­вай тэ­ма­ты­кі сус­тра­ка­юцца пла­ка­ ты, якія ілюс­тру­юць па­ста­но­вы КПСС ад­нос­на фун­кцыі фіз­ку­ль­ту­ры і спорту ў спра­ве вы­ха­ван­ня са­вец­ка­га ча­ла­ве­ка, пла­ка­ты, пры­мер­ка­ва­ныя да спар­ та­кі­яд. У 1979 го­дзе з’яві­лі­ся тво­ры, пры­све­ча­ныя Алім­пій­скім гу­ль­ням, якія ў 1980-м пра­во­дзі­лі­ся ў Мас­кве, Кі­еве, Мін­ску, Та­лі­не і Ле­нін­гра­дзе. Акра­мя ма­бі­лі­за­ва­ных для спар­то­вых спа­бор­ніц­тваў і на­пру­жа­ных цел, пры рэ­прэ­зен­та­цыі спар­тыў­най тэ­ма­ты­кі вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца сцяг БССР, але гэ­та не са­мы час­ты атры­бут. У сац­рэ­аліс­тыч­ных пла­ка­тах 1950-х да­во­лі ад­ кры­та пра­во­дзіц­ца па­ра­лель па­між доб­рай фі­зіч­най фор­май і аб­авяз­кам удзе­ль­ні­чаць у мі­лі­та­рыс­цкіх акцы­ях, пра што не­двух­сэн­соў­на га­во­раць вы­явы руж­жаў аль­бо це­няў во­інаў. У пла­ка­тах 1980-х усё бо­льш ма­ты­ваў, звя­за­ных з пра­грэ­сіў­ны­мі ві­да­мі спорту, кштал­ту мо­та- і аўта­го­нак, аві­я­ цый­ных шоу вы­шэй­ша­га пі­ла­та­жу. У гэ­тых пла­ка­тах ня­ма пра­мой ад­сыл­кі да мі­лі­та­рыс­цкіх за­дач спорту, але са­мі сна­ра­ды вы­гля­да­юць не­вы­пад­ко­ вы­мі ў кан­тэк­сце су­пра­цьс­та­яння ха­лод­най вай­ны. Пе­ра­мо­гі ў між­на­род­ных спа­бор­ніц­твах (Алім­пі­яды, чэм­пі­яна­ты све­ту) бы­ лі пра­па­ган­дыс­цкім інстру­мен­там до­ка­зу пе­ра­ваг са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­жы­ му. Спар­та­кі­яды ў са­вец­кім «кос­ма­се» бы­лі са­цы­яль­ным ліф­там, на­роў­ні з кар’ерай у струк­ту­рах ка­му­ніс­тыч­най парт­ыі, ла­дзі­лі­ся рэ­гу­ляр­на, ідэ­ала­гіч­ на су­пра­ць­пас­таў­ля­лі­ся між­на­род­ным спа­бор­ніц­твам. Ся­род са­ты­рыч­ных пла­ка­таў так­са­ма сус­тра­ка­юцца спар­тыў­ныя сю­жэ­ ты, ка­лі пра­цоў­ныя за­йма­юцца спар­тыў­ны­мі актыў­нас­ця­мі за­мест пра­цы. Гэ­тая са­ты­ра то­ль­кі на пер­шы по­гляд ува­хо­дзіць у су­пя­рэч­насць з ма­са­ вым (пры­му­со­вым) удзе­лам у вы­твор­чай гім­нас­ты­цы, якая пра­во­дзі­ла­ся на фаб­ры­ках і за­во­дах пад гу­кі спе­цы­яль­най ра­дыё­пе­ра­да­чы. Гім­нас­ты­ка вы­кон­ва­ла­ся ка­лек­тыў­на, пад ка­ман­ды дык­та­ра, а ў са­ты­ры вы­смей­ва­лі­ся інды­ві­ду­аль­ныя і са­ма­во­ль­ныя за­нят­кі спорт­ам. Тут яшчэ раз вы­яўля­ецца па­ра­докс са­вец­ка­га пла­ка­та: па­ру­ша­ль­ні­кі — аб’екты са­ты­ры — атрым­лі­ва­ юць за­да­ва­ль­нен­не ад сва­іх за­нят­каў і вы­гля­да­юць на­шмат бо­льш шчас­лі­ вы­мі і пры­ваб­ны­мі ў па­ра­ўнан­ні са «ста­ноў­чы­мі» пер­са­на­жа­мі. Пла­ка­ты, вы­пуш­ча­ныя па­сля Дру­гой сус­вет­най вай­ны ва Укра­іне, па гра­фі­ цы, ры­то­ры­цы і сты­ліс­ты­цы ма­ла ад­роз­ні­ва­юцца ад бе­ла­рус­кіх. Пад­обна, у спар­тыў­най на­гляд­най агі­та­цыі ў най­бо­ль­шай сту­пе­ні рэ­алі­зу­ецца пры­н­ цып «на­цы­яна­ль­ны па фор­ме, са­вец­кі па змес­ту». Поль­скі пла­кат па гра­фі­цы і ві­зу­аль­най мо­ве моц­на ад­роз­ні­ва­ецца ад бе­ ла­рус­кіх і ўкра­інскіх. Але ка­лі па­ра­ўнаць поль­скі спар­тыў­ны пла­кат па­сля Дру­гой сус­вет­най вай­ны з да­ва­енным, то кі­да­ецца ў во­чы, на­ко­ль­кі роз­ную фун­кцыю вы­кон­ваў спорт у Поль­шчы ча­соў інтэр­бе­лум і ў ча­сы ПНР. Пе­ра­бу­до­ва — адзін з ня­мно­гіх пе­ры­ядаў са­вец­кай гіс­то­рыі, ка­лі пла­ка­ты на спар­тыў­ную тэ­ма­ты­ку пра­ктыч­на зні­ка­юць. Ад­нак ме­на­ві­та ў гэ­ты пе­ ры­яд рас­квіт­не­лі пад­по­ль­ныя трэ­на­жор­ныя за­лы, а за­хап­лен­не спорт­ам атры­ма­ла сап­раў­ды ма­са­вы і шчы­ры ха­рак­тар. У са­цы­яліс­тыч­най ідэ­ало­гіі спорт як актыў­ны і ка­лек­тыў­ны від во­ль­на­га ча­су па­ві­нен быў за­мя­ніць му­зеі, бо мас­тац­тва рас­паў­сю­джвае бур­жу­азныя і кан­сер­ва­тыў­ныя каш­тоў­нас­ці, а спорт — са­цы­яліс­тыч­ныя. З ад­на­го бо­ку, спорт звяз­ваў­ся з лі­бе­ра­лі­за­цы­яй, з но­вы­мі ўяў­лен­ня­мі пра ку­ль­ту­ру і стан­ дар­ты це­ла, гі­гі­ену. З інша­га — спорт не­пас­рэд­на звя­за­ны з дыс­цып­лі­най і мі­лі­та­ры­за­цы­яй. Ха­лод­ная вай­на ўзмац­ня­ла гэ­ты аспект. У та­та­лі­тар­ных рэ­жы­мах спорт аку­му­люе ўла­ду і рэ­сур­сы, у дэ­мак­ра­тыч­ных кра­інах з лі­бе­ ра­ль­най эка­но­мі­кай — аказ­ва­ецца эле­мен­там ку­ль­ту­ры спа­жы­ван­ня, та­му ве­рыць, што спорт па-за па­лі­ты­кай, мож­на то­ль­кі ка­лі ві­да­воч­насць кан­ чат­ко­ва асля­пі­ла. Як адзна­чыў Ору­эл, «сур’ёзны спорт не мае ні­чо­га агу­ль­на­га з сум­лен­най гу­ль­нёй. Сур’ёзны спорт — гэ­та вай­на мі­нус за­бой­ства».