Rezarta pode

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

REZARTA PODE

PROCESI I ED UKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out (Konsumimi profesional)

Studime të fushës së sociologjisë

1

Rezarta Pode

Rezarta Pode PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DH E SISTEMI Born-ou t (Konsu m im i p rofesional) Redaktor shkencor: Prof. Dr. ISUF KALO Redaktor letrar: Kristaq F. Shabani I.W.A, W.P.S

© Copyright: Rezarta Pode, 2012

Libri u shtyp në shtypshkronjën e Shtëpisë Botuese Marin Barleti Tiranë 2012

2

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

NË VEND TË PARATHËNIES Nga Prof. Dr. ISUF KALO Libri i ri i au tores se re Rezarta Pod e vjen si nje su p rizë e bukur në një kohë, kur shoqëria tonë është në valën e ndryshimeve të vru llsh m e të m en d ësisë, p sikologjisë, etikës, vlerave d h e m arrëd hënieve të ind ivid it m e shoqërinë, fam iljen d he jetën në p ërgjithësi. Deri sot ato nu k janë u d hëhequ r te ne në m ënyrë të p rogram u ar e të m irëfilltë. Më së shu m ti janë ato janë nd iku ar n ga id eologjitë e n d rysh m e, religjion et, zakon et e trad itat e trashëguara, sipas rethanave jetësore të njerëzve tanë ose nga vetë in d iv id ët n ë m ën y r ë sp on t a n e, in tu itiv e. Sociolog jia d h e p sikologjia, sid om os ajo sociale, si sh ken cë sh u m ë p ak jan ë hu lu m tu r d he akom a m ë p ak janë p rom ovu ar m e strategji të mirëmenduara zhvillimi e zbatimi. .

Au torja ka hed hu r m e këtë libër një hap të gu xim shëm në një terren end e jo m irë të eksp loru ar te ne, m e një p asion e ku riozitet, jo vetëm p ër ta njohu r atë m e të gjitha enigm at e tij, p or ed he p ër të nd iku ar m bi të, p ër ta nd ryshu ar në d obi të qytetarëve tanë.

Ajo ka hed hu r vështrim in njohjes, e observu es, p or ed he eksp erim entu es në fu sha të tilla sensitive të sociolologjisë d he p sikologjisë si : fam ilja, barazia gjinore, relacionate fam iljes m e shoqerinë, dhuna në familje e veçanërisht dhuna ndaj gruas dhe roli i punonjësve socialë. Më tej ajo është shtrirë në fushën gjigande me plotë kontroverse dhe diversitet të edukimit, rolin e shtypit e medial dhe lidhje e tyre me edukimin dhe emancipimin shoqëror.

Pastaj, p asi ka shp alosu r se ç thotë literatu ra tonë d he ajo e e h u aja p ër këto p roblem e, p asi ka p asqyru ar m e të d h ën a të mbledhura prej asaj vetë gjendjen reale në Shqipëri dhe për to ajo ka reflektu ar d he d ritën shp resëd hënëse në fu nd të tu nelit, që është vep rim taria e një sërë shoqatash civile jo qeveritare në

3

Rezarta Pode

Shkod ër si: Hapat e lehta , Fshati SOS , Shoqata e reflektimit d he n jë sërë in isiatiavash e p rogram e vep rim i të tyre p ër të ndryshuar gjendjen e trashëguar .

Së fundi, autorja paraqet rezultatet e studimit të saj origjinal të fenomenit Burn-out, ose konsumimit profesional te mësuesit e letërsisë në Shkodër.

Kjo është një fu she që ajo m e shu m ë su kses e ka iniciu ar edhe në shendetësi .

Studimi i saj hap një dritare të munguar deri tash lidhur me in flu en cën e fa k t o r ëv e p sik o lo g jik ë n ë p r o d u k t iv iet et in profesional.

Në tërësi libri sjell një risi të këndëshme, një hap përpara në fushat e studiuara . Urime të përzemerta për më tej!

4

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

VEÇANTIA E NJË PARAQITJEJE DINAMIKE QË NXIT DEMARSHIMIN PROGRESIV DHE TRASFORMIMIN SOCIAL

Nga Kristaq F. Shabani I.W.A, W.P.S N jë libër i veçantë, i cili m bart një vep rim tari stu d im ore të mirëfilltë në kahje shkencore, duke evidentuar një problematikë me dimensione shumëplanshe, që ka synim madhor të vihet në shërbesë të shkollim it m oral të shoqërisë. p ër rigritjen e saj në ku shte të një m od erniteti d he ap likim i të lartë në ku shtet e një pushtimi të sotëm teknologjik .

Me një m etod ologji p u ne shkencore bashkëkohore, d u ke p ërd oru r gjerësisht hu lu m tim in, stu d im in, qëm tim in d he një tërësi m etod ash p ër të finalizu ar qëllim et, Ma. Rezarta Pod e ka m u nd ësu ar një aritësi m e d iap azon gjerësor d he m e m bu shamendësi. Një sy i stërvitur mirë përsjell dinamikisht tablo jetësore, d u ke u fu tu r n ë d etajim e gjer n ë p oret m ë kon traktu ese të sh oqërisë p ër fen om en e p rezen te m ad h ore, të cilat kërkojn ë angazhim total të spektrit mendor dhe operues, aftësi ekzigjente p ër p ërgatitjen e ard hm ërisë d he çrrënjëzim in e fenom eneve, të tabuzuar, dogmatizuar apo mentalizuar thellësisht në mendësitë brezore. N d aj, në këtë kontekst a p roces çrrënjëzim i, kërkohet n jë p u n ë stu d im ore e sh u m llojsh m e e sh u m ëfish të zbu lese, evid ente, p raktike d he organizu ese e terap isë ku ru ese sociale...

Bazim i te evid entja, p rezentja, nëp ërm jet trajtesës vetëoku lare dhe vetëfenomenare, sjell mbushamendësi dhe prova, të cilat të çojnë drejt një analize deduksionale.

E parë në disa këndvështrime apo plane këtë libër studimor do të dallosh të gjithë objeksionet, shtysat, synimet, komponentët p ërbërës të tij d he d o të d alësh në p ërfu nd im e të nd jeshm e d he

5

Rezarta Pode

sensibilizu ese p ër tem at stu d im ore, të cilat lëvrohen d he sjellin risi në jetën përditore.

Tentativa të bukura për të njohur e zbërthyer abstrakten mbi bazën e bërthamës shoqërore, familjes, duke fokusuar objeksione stu d im orë të m arrëd hënieve recip roke , angazhu ese, lid hëse, d etajuese, të d etyrës së bërtham ës, krijimin e am bientit miqësor d he d rejtues reciprok, zbatimit të d etyrimeve prind ërore si d he krijim in e një besim i d he resp ekti recip rok në m arrëd hënie të nd ërtuara me zgjuarësi d he me ard hmëri. Zbërthesat e bëra në këtë plan nga stud iuesja rrokin anësi teorike, por d he anësi të karakterit informativ për funksionimin e bërthamës... dhe arritjet e saj p rofilore. I m ësh on fort p ërvojës botërore, in form im it, realizacionit dinamik, studesës së proceseve volitive , drejtimit dhe manaxhimit të tyre me synim prod uktivitetin....Në këtë aspekt, falë aftësisë së saj, studiuesja i ka vënë qëllimit të saj sociologjik të operojë me një qetësi të admirueshme në informacione, kontakte, rrëfimtari, d epertim shpirtëror, çlirim të nd jesive, në nd ërtimin pyetësor, në vjeljen e të d hënave, të tregim eve, në përgatitjen e personazheve studiues për të rrëfyer edhe të parrëfyerën... Në këtë drejtim ka një aftësi tipike në depertimin psikologjik, duke përdorur terapi paraprake me protagonistët e studimit...

Këtu në këtë libër flet m e natyrshm ëri gjetja , sp ikatja, diagrama, grafikimi mbushamendës. Është një risi dhe individualitet tregimi i provës, përcjellja e sa j , m a d je k jo e sh p r eh u r m e n jë fja lës d in a m ik , r ea l të p afantazu ar, p or të gjallë, d u ke d alë në p ah e d u ke u çliru ar m end ësitë, d u ke liru ar bu rm at p ër një p araqitësi sa m ë reale...

N jë am bien t d ash am irës, i zh vesh u r m ë n ë fu n d n ga trillet, thashethemnajat, krijimet momentale për të deformuar realen...

Fjala e rrëfyer kalon në një sitim d inam ik d he p recip itu es m e thellim in e n joh jes, d eri në bren d ësi racionale, si d he në p recip itim in d h e d allim in e p asojav e... N jë h etim i bu ku r p r ofesion a l sociolog jik d o të th osh a p ër të gjith a tem at e foku su ara, i m en d u ar m irë, i cili zbu lon m arrëd h ën ie, reciproritete, përgënjeshtron hipokrizinë, nxjerr në pah moralin dhe antimoralin, pozitivitetin dhe negativitetin, pasojën, frikësimin,

6

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

vullnetin dhe mbi bazën e këtij hetimi të thellë, shtresor studimor ekspert, nxirren përfund esa d he formohon receta për nd ërhyrje terapike për kurim të gjendjes..

Kështu vep rohet m e tem at e Abstraktit, m e p roblem et e edukimit, me kulturën, median, sisemin e Bor-naut, fenomenin e gjakmarrjes dhe trajtesa të tjera në këtë sistem dyvëllimësh serioz dhe shumëfolës.

Ilustrimi, grafikimi, shembujt dinamikë, pyetësori, anketimi, rezu ltati i m arrë d he p ërfu n d im i m bu sham en d in d inam ikën studimore.

Duhet të theksoj se punimet studimore të Rezarta Podes kanë kënd shm ëri në të lexu ar d he të stu d iu ar... Gjithashtu ato p riren nga m od u li nd ryshu es d he tejp am ës. Du het të evid entojm ë se tek n ik a st u d im or e p ër lig j n a ty r sh ëm z h v illim in e sot ëm bashkëkohor, të gjitha kërkesat e tij, por dhe evidentimi i përvojës së madhe botërore është këtu shumë prezente me të mëdhenjtë, id olët e Sociologjisë botërore. kjo p aratregon katërcip ërisht p ër eru d ivitetin e au tores, p ër lod hshm ërinë stu d im ore të saj, p ër nikoqirinë e servirjes stu d im ore d he p ër hap a të hed hu r në këtë d rejtim p ër të m u nd ësu ar nd ihm esën p ër shoqërinë tonë, d u ke u nd alu r në fenom ene, të cilat d u het të evid entohen, të njihen d eri në d etaje d he të elim inohen ato që sjellin p asoja të dhimbshme, të dhunshme dhe pengojnë progresin shoqëror...

Një bukurim dinamik i studiueses është dhe rrokja e temave të zakoneve, të traditës me një metodë sa krahasuese aq edhe të z ja r r të, d u k e b ër ë p r ez en t m en d im in , tr a d itën , n d jen jën , dinamilkën e lidhësisë së bërthanëms, shoqërizimin, ritin, fejesën, dasmimin e një lidhësie të re, qëndrimin protagonist djalë - vajzë, d hënd ër- nu se, p or ed he p rotagonistëve të tjerë të lid hësisë në një zakonëri e d he të bu ku r origjinale d em onstru ese... Ilu strim i krahasu es m id is d y trevave të m ëd ha si ajo e Shkod rës d he e Malit të Zi,(nd ërku fitare), d y treva të afërta, p ra, vihen në syrin oku la r, an aliz oh en d eri n ë d etaje d h e n jih en e sh p a losen bashkësitë, lidhësitë, ndryshesat në tradita, përbashkësitë dhe në mënyrë e këngërimit dhe të përcjelljes së këtij fenomeni kyç dhe të ardhmërisë brezive...

7

Rezarta Pode

Ky libër dyvolumësh i studiueses Rezarta Pode del në kohë dhe është shumë i nevojshëm të studiohet, të leksionohet dhe si njohës i fenom eneve sociale d he i fu shës shkrim ore. S kam asnjë dyshesë se do të shërbejë për të rritur kulturën sociale të njeriut të sotëm d h e d o të ja p ë n jë n d ih m esë n ë m in im iz im in e fen om en eve n egative të sh oqërisë son ë n ë n jë d em okraci të brish të.... Kjo shërbesë e këtij libri n u k d o të jetë vetëm p ër Shqip ërinë, Kosovën, p or p ër të gjitha trojet, ku banojnë d he gjen d en sh qip tarët. Por kjo nd od h, ku r gjithçka organ izoh et bind shëm d he interesim i është i lartë. Kështu rritet kap aciteti mendor dhe sigurohet ecuria.

Shkurt dhe qartë: Libri i Rezarta Podes është një kontribut i saj në fushën studimore të shkencës sociale Tiranë, shtator 2011

8

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

ABSTRAKTI Familja ( bërthama e shoqërisë ) është pjesë e ekzistencës së çdo individi; jeta familjare përfshin një pjesë të madhe të ekzistencës emocionale. Lidhjet familjare midis burrit - gruas, prindit - fëmijës, vëllait - motrës, mund të jenë të ngrohta dhe plot ndjenjë. Por ato mund të jenë edhe plot me tensione të forta, që i çon pjesëtarët e fam iljes d rejt d ëshp ërim it, të cilët u shqejnë nd jenjën e ankthit d he të fajësisë. Pjesa e errët e jetës fam iljare është e gjërë d he pak e dukshme, si maja e një aizsbergu dhe bie ndesh me imazhet e bu ku ra të harm onisë, të cilat p araqiten shp esh në televizion ose media për qëllime tregtare. Ka shumë aspekte të anës shtypëse të familjes, që do të trajtohen më poshtë. Nga ana tjetër punonjësit socialë të kësaj ndeshen shpesh me raste të tilla dhe po përpiqen të nd ërtojnë strategji efikase p ër të nd ihm u ar këto fam ilje ne nevojë.

Ky punim shkencor ka këto parime: 1. Të jap ë in form acion të p ërgjith sh ëm m bi fam iljet e mëposhtme.

2. Të ndihmojnë në të kuptuarin e shkollave, që e bëjnë një familje problematike.

3. Të zbu lojë p asojat e sjelljes së p rind ërve në form im in e personalitetit të fëmijës.

4. Të theksojë sesi vlerat e familjës janë shpesh kontradikta me vlerat dhe nevojat e fëmijës.

9

Rezarta Pode

HYRJE Sipas një skeme në fushën e terapisë, njerëzit martohen me dikë, që i p ërngjan nënës ap o babait, m e të cilin janë nd eshu r gjatë gjithë p eriu d hës së rritjes. Ky koncep t i tillë nu k është shu m ë i saktë. N u k është se zgjed h një shok ose shoqe, që i ngjan nënës apo babait, që i ngjan nënës, por atë partner, i cili është më i aftë të na bëjë të p rovokojm ë ato nd jesi d he të p ërballem i m e ato provokime, që kemi takuar. Kur të rritemi, ne të jemi në gjendje të riprodhojmë atmosferën e fëmijërisë, që, për ne. është e njohur aq m irë d he të p ërd orim p o ato d red hi, të cilat p atëm m ësu ar atëherë. Kjo është ajo që shu m ë fëm ijë të rritu r në një fam ilje p roblem atike e qu ajnë DASHURI. OBJEKT i këtij stu d im i janë fëmijët e rritur në familje me probleme. Këtu trajtohen çështje, të cilat zënë një vend të rëndësishëm në të gjitha shoqëritë.

DETYRA SHKENCORE E STUDIMIT përqëndrohet në këto drejtime: 1. Të p a r a q esë p ër v ojën teor ik e m b i llojet e fa m iljes problematike dhe ndikimin e tyre mbi fëmijët.

2. Të analizojë konkretikisht tend encat e fëm ijëve të rritu r në fam ilje m e p roblem e, p ër të rijetu ar të njëjtin kaos emocional në familjen aktuale.

3. Të jap ë rekom and im et p ër këto kategori njerëzish, në m ënyrë që të shkëp u ten nga zinxhiret e varësisë Hipoteza e studimit tim Fëmijët e rritur në familje me probleme kanë tendencën të krijojnë situatë familjare të ngjashme me atë të fëmijërisë.

10

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Metodologjia e përdorur Hapi i parë. Njohja dhe rishikimi i literaturës në lidhje me temën.

U rishiku an stu d im e të au torëve në fu shën e fam iljes d he në veçanti është fokusuar mbi pjesët e errëta të saj. Çështjet etike të sinqeritetit, konfidencialitetit dhe njohjes me qëllimet e studimit u bën ë të d itu ra. Stu d im i u p ërp oq të resp ektonte kriteret e vlefsh m ërisë. Megjith atë ishte e p am u n d u r sh m angia e d isa elementëve, që cënojnë vlefshmërinë, por edhe metoda e studimit të rastit ka limitet e veta.

STRUKTURA E STUDIMIT Pjesë e stru ktu rës së këtij p u nim i është: hyrja, literatu ra përkatëse, metodologjia e përdorur, studimi i rastit me shpjegimet e duhura përkatëse, përfundimet, rekomandimet bibliografia.

Literatura është e grupuar: 1. Përmbajtja mbi ndikimin e madh të fëmijës mbi autorët e saj.

2. Kontribu tet n ë p ërku fizim in e llojeve të n d ryshm e të familjeve me probleme.

3. Teoritë e studiuesve në lidhje me këtë aspekt të familjes.

11

Rezarta Pode

KAPITULLI I

1.Rishikimi i literaturës Përse të formojmë familje?! Për të kuptuar funksionimin e një objekti është shumë e rëndësishme që t i bashkëngjisim pyetjen: Për çfarë shërben ai? Kjo vlen edhe për familjen. Ne kemi mësuar që është realitet i gjallë, i cli punon për t u vetëmbajtur, që prodhon veprime e reagime. P.sh nëse objektivi është: një çift vendos të martohet, është sistemi atëhere që familja e tij do të ndjekë rregullin secili për vete .

Në të tilla raste mungon besimi reciprok, respekti, ku njëri shfrytëzon në favor të vet tjetrin. Nëse objektivi është kërkimi i sigurisë dhe i mbrojtjes, atëherë ajo familje d o të shnd ërrohet në një shoqëri financimi . Nëse familja konceptohet vetëm në funksion të fëmijëve, atëherë do të ndiqet rregulli: Fëmijët vinë të parët dhe preokupimi i bashkëshortëve do të jenë fëmijët. Por cili model familjeje është më i përshtatshëm? Pse të qëndrojmë, të flemë e të bëjmë së bashku fëmijët? Janë tri përgjigje, të cilat vijnë për këtë varg pyetjesh, sepse familja shihet si e mirë, që kufizohet në funksion të vetvetes.

1. Familja në perspektivën e vlerave. N .Ackerman: Familja ka d y qëllim e : Të sigurojë martesën fizike dhe të ndihmojë në ndërtimin e esencialitetit të antarëve, brenda sistemit familjar. Çfarë d o të th otë Esen cialiteti n jerëzor? Kjo sh p reh et n ë fo r m u lën : fa m ilja fo r cu ese id en t it et i d h e si v en d transhendence. a.Forcuese identiteti Njeriu bëhet vërtet njeri, kur ka një identitet personal, ku Erikson e përcakton:

12

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

N d jenjë besim i në aftësitë tu aja.

Solid aritet i bashku ar në një sistem vlerash.

Detyra e fam iljes është të nd ihm ojë në form im in e id entitetit në d y asp ektet e lartp ërm end u ra. Primare ësh të vazh d im ësia e brend shm e Ku sh jam u në? , ku fam ilja nd ihm on në ku p tim in se çd o të thotë të kesh një UN Ë p ersonal, i cili jep vlerë, fu qi, nd ihm on të p ërcep tosh veten d he të tjerët, si p ersona m e vlerë.

Dytësore është solid ariteti m e një sistem real vlerash, stim u lon anëtarët për të ndjekur një projekt në jetë. b.Vend Trashendence Kjo pikë e projekton familjen: Përtej in d ivid ëve d h e p ërtej ekzisten cës së saj. Përtej individëve, kërkimi i identitetit nuk mund të lërë mënjanë të mirën e përbashkët. Përtej sistemit familjar, familja nuk jeton vetëm p ër të ru ajtu r veten p ër të gjithë vazhd imësinë.

Unë p ër ata? Ap o ata p ër m u a? Janë p yetje absu rd e. Drejtim i i fam iljes nu k është as u në as ne , p or një rru gë e m esm e m id is të d yja këtyre. N jë fam ilje e shënd osh ë fu qizon id entitetin e anëtarëve të saj p a i konsid eru ar p ronë p rivate ; i p ërgatit p ër t i lësh u ar jash të vetes. Sip as këtij m od eli fam ilja d u h et të m end ohet si një trekënd ësh m bi bazën e të cilëve qend ron jeta fam iljare, n ë n jerin ku lm - In d ivid u aliteti ( Të jesh / bëh esh vetvetja) dhe marrëdhënia (të rriturit në bashkësi).

2.D ivorci dhe fëmijët ( N u k është e vështirë të bëhesh p rind , vështirë është që të jesh p rind ).

Stu d im et tregojnë se ad oleshentët d he të rinjtë nga fam ilje m e çifte të d ivorcu ara, janë të p riru r p ër sjellje d evijante. N d arja e prindërve shkakton ndryshime në personalitetin e fëmijëve dhe red u ktim in e vëm end jes d he interesit p ër të m ësu ar. Stu d iu esja amerikane Wallestain pohon se, martesat e fëmijëve të divorcuar

13

Rezarta Pode

dështojnë me 75% të rasteve, ndërsa atyre familjeve tradicionale në 11 %. Me tej familjet me prindër të divorcuar kanë dyfishin e p robabilitetit p ër të p ërfu nd u ar në një p sikiatër p ër të zgjid hu r problemet e tyre.

Ajo, të cilën eksperimentojmë që në fëmijëri, na shoqëron gjatë gjithë jetës tonë , thotë stu d iu esja am erikane.

3.Familja me prindër të alkoolizuar Familja me këtë kontekst vuan në shumë plane. Alkoolizmi mund ta zhysë përdoruesin dhe familjen e tij në borxhe dhe mjerim të thellë. Keqtrajtim et e grave d he fëm ijëve të vegjël nga ana e prindërve abuzues të drogës dhe alkoolit janë ngjarje të rëndomta.

Abu zim i m e su bstancat konsid erohet p ër fam iljen si një faktor kronik stresi d he p roblem et p siko - sociale, që kalon fam ilja, në disa stade, sipas Schuster.

1. Stadi i parë është ai i mohimit. Të dy bashkëshortët, njëri p rej të cilëve është alkoolist, p ërp iqen të norm alizojnë gjendjen, pa pohuar ekzistencën e problemeve të thella.

2. Stadi i dytë. Ku r bashkëshorti/ bashkëshortja aktu alisht tenton të zgjidhë problemet me forcat e veta. Kur alkoolisti është bu rri, gru aja tenton në shu m ë m ënyra të d etyrojë të heqë dorë nga pija, kërcënon për divorc, fsheh shishet e pijeve, përpiqet të kontrollojë burimet financiare.

3. Stadi i tretë është ai i çorganizim it d he kaosit. Problem i në këtë m om ent është bërë kronik d he në fam ilje janë shfaqur shenjat e para të çorganizimit. Alkoolisti abuzon fizikisht mbi fëmijët. Familja ndodhet në një rreth vicioz, sjellja e alkoolistit sjell ankth te fëmijet.

4. Stadi 4. N ëse bu rri është alkoolist, gru aja m err p ërsip ër të gjith a p ërgjegjesitë fam iljare. Ajo bëh et e vetm ja e punësuar në familje, alkoolisti merr rolin e një fëmije tjetër.

Në këtë pikë ka dy rrugëzgjidhje të mundshme.

14

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Mundësia 1 Kur kjo situatë mbetet e tillë dhe familja i adoptohet stresit kronik të bashkëjetësës me një alkoolist.

Mundësia 2 Ku r m artesa p ërfu nd on në një d ivorc ose nd onjë e p aligjëru ar.

Gru aja vend os ta d ivorcojë, ku r ka d u ru ar m bi shp inë d hu në fizike, privacion të rëndë ekonomik dhe unë si punonjëse sociale p ohoj se ajo zotëron një ego m ë e fortë, sesa gru aja, që zgjed h m u nd ësinë e p arë, atë të bashkëjetesës m e alkoolistin. Fëmijët, n ë këtë fam ilje, sh p esh n d ih en të in joru ar, p asi vëm en d ja e fam iljes është e p ërqënd ru ar te vep rim et e alkoolistit. Stu d im et tregojnë se fëm ijët, të cilët rriten m e p rind ër alkoolistë, shp esh shfaqin sjellje krim inaliteti m e m oshën e tyre. Figu ra e nënës alkooliste është d ërrm u ese p ër m osrritjen e fëm ijëve, të cilët i eksp ozohen situ atave shu m ë m ë tep ër, sesa ku r alkoolisti është babai. Fëm ijët nd ihen të viktim izu ar nga d ëshira, që kanë p ër t iu besuar prind ërve, përpara premtimeve pafund ësisht të thyera.

N ga Teoria Etiologjike , fëm ijët, të cilët rrjed hin nga një fam ilje m e p rin d ër alkoolistë, p riron të abu zojn ë ed h e ata vetë m e alkoolin, nganjëhere qysh në adoleshencë të hershme.

Pasojat e sjelljes së prindërve Stru ktu ra fam iljare varet nga sjellja e p rind ërve. Disosacioni i familjes, mospërputhja, rivaliteti mes fëmijeve, varen në një masë të m ad he nga m arrëd hëniet e p rind ërve m es tyre d he fëm ijëve.

Pikërisht p ër shkak të kësaj, stru ktu ra fam iljare nd od h që një simptomë e mungesës së stabilitetit afektiv të prindërve e të sjelljes së tyre të p aakord u ar, të vetëd ijshm e, ap o të p avetëd ijshm e; të sjelljes së tyre të m an gët ap o n eu rotike, ekzam in oh en d h e studiohen pasojat e tyre mbi karakterin e formimin e personalitetit të fëmijës.

Lista e sjelljes së p rin d ërve, të cilat m u n d të ken ë p asoja të dhimbshme mbi fëmijët; mjafton të kuptojmë rëndësinë e familjes ( Bërth am a e sh oqërisë ) n ë form im in e p erson alitetit d h e

15

Rezarta Pode

karakterit m oral të fëm ijës. Shoqëria nga ana e saj d o të forcojë këto sjellje të p ara të p ersonit, të fitu ara fillim isht në fam ilje.

Interrelacionet, që jo gjith m on ë red u ktohen n ë trekënd ëshin baba - nënë - fëm ijë form ojnë sistem e m e të vërtetë kom p lekse.

Do të ish te e ekzagjeru ar t ia vesh ësh të gjith ë n eu rozat e m osad op tim it fëm ijërisë së hersh m e, p or shu m ë kon flikte të p akalu eshm e në m oshë të rritu r e në ad oleshencë gjithashtu , shp jegohen m e ed u kim in, që ka m arrë fëm ija në fam ilje. Me m u ngesat e efektit d he m e d efektet e saj, fam ilja lë gju rm ë në psikikën e fëmijës dhe vështirëson zgjidhjen e problemeve. Ç do të thotë të vish nga familje me probleme?

Ku r rritem i, p othu ajse, të gjithë sillem i, sip as rolit, që na është mësuar të kemi në familjen tonë prej nga rrjedhim. Shumë fëmijë, ku roli konsiston shpesh në mohimin e nevojave vetjake dhe në p ërp jekjet p ër t u p ërku jd esu r p ër p jesëtaret e tjerë të fam iljes, p ër shkak se nëna d he babai i tyre kanë qenë tejet të sëm u rë fizikisht, ose emocionalisht për të kryer detyrimet, që u takonin, në m ënyrën m ë të m irë të m u nd shm e, kanë qenë të d etyru ar të rriten m e shu m ë ngu t, d u ke m arrë p ërsip ër p arakohe, p ërgjegjësitë e një të rritu ri. N evojat p ër d ashu ri, p ër vëm end je, p ër p ërzem ërsi d he p ër sigu ri u shp ërfilleshin, nd ërkohë që bënin, siku r se nd jeheshin m ë të vërtetë. Dhe p asi arrijm ë të m ohojm ë nevojën e tyre të dëshpëruar për të patur dikë, që të përkujdesej, në moshë të rritur vihen mirë, të shqetësohen për dëshirat e dikujt tjetër dhe jo të njohin frikën e tyre, dhimbjen dhe nevojat e tyre të shpërfillura.

Le të marrim një shembull: Prindërit janë duke u ngutur. Fëmija, natyrisht frikësohet d he e p yet nënën: Pse je e zem ëru ar m e babin? . E ëm a i p ërgjigjet: N u k jam e zem ëru ar! Megjithatë d u kej qartë inati d he ankthi i saj. N ë këtë rast, tu rbu llim i d he ankthi i fëm ijës rritet, p rand aj ed he e p yet: Të d ëgjova që p o bërtisje . E ëm a i p ërgjigjet tërë inat: Të thashë që nu k jam e zem ëru ar, p or d o të zem ërohem , p oqese ti vazhd on të m ë bësh të tilla p yetje . Fëm ija, në këto raste, nd ihet i d ru ajtu r, i hu tu ar, i inatosur, por edhe fajtor. Fjalët e së ëmës i tregojnë se përceptimet

16

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

e tij qenkeshin të gabu ara. Po siku r kjo të jetë e vërtetë, ku e ka burimin ndjenja e frikës?

Fëmija ka dy rrugë për të zgjedhur: 1. Të besojë se ka të d rejtë d he se e ëm a e ka gënjyer m e nd ërgjegje, ap o të m end ojë se e ka gabim d he se veshët, sytë e ndjenjat po e mashtrojnë.

2. Për të larguar kuptimin, për të mos provuar zhgënjimin, fëmija zvogëlon aftësinë e tij për të patur besim te vetvetja d h e te p ërcep tim et e tij. Ed h e n evoja e p ërzem ërsisë shpërfillet, ose mund të bëhet e ndërsjelltë. Kur prindërit grind en m e njëri - tjetrin kanë shqetësim e të m ëd ha e të rënd a, në fam ilje gjend et p ak kohë p ër t u p ërku jd esu r p ër fëm ijët. Kështu fëm ija nd ien etje p ër d ashu ri, p or n jëk o h ësish t n d ih et ed h e i p a a ft ë p ër t ë p r a n u a r dashurinë, sepse nuk ndihet i denjë për një gjë të tillë.

Kur një familje ka probleme Fam ilje p roblem atike është ajo, në të cilën vihen re një, ose d isa nga gjërat, që vijojnë: Teprimi me alkoolin ose edhe me droga të tjera ( të lejuara ose të paligjshme ) i prindërve; Sjellje të tep ru ara, si d ëshira e p ap ërballu eshm e p ër të ngrënë vazhdimisht, për t u punuar, p ër t u p astru ar, për të lu ajtu r bixhoz, p ër të harxhu ar, p ër të m bajtu r d ietë, për të bërë gjimnastikë dhe gjëra të tjera; veprime të tjera të detyruara janë si drogë, janë procese patologjike, të cilat përparojnë; ndër to ka shumë që dëmtojnë, shkatërrojnë dhe pengojnë afrimet e çiltra dhe intimitetin e familjes.

Rrahjet e gruas ose edhe të fëmijëve.

Sjellje jo e rregullt seksuale nga ana e një prindi ndaj djalit të vogël ose vajzës, gjë që m u nd të çojë nga lajkatim i i ngashërimi deri tek inçesti.

Pran ia e vazh d u esh m e e grin d jeve d h e gjen d jeve së tendosur në familje.

17

Rezarta Pode

Periudha të gjata kohe, në të cilat prindërit i mbajnë mëri njëri-tjetrit.

Prindër, të cilët kanë sjellje apo vlera konfliktuale, ose që m anifestojnë sjellje të ku nd ërta nd aj njërit - tjetrit e që vihen në garë me njëri - tjetrin ose me familjet.

Një prind i cili është i paaftë të ndërtojë marrëdhënie normale me pjesëtarët e tjerë të familjes, kështu që i shmang shpesh, duke i bërë ato fajtorë për izolimin e tyre; Egërsi e tep ru ar p ër shkaqe feje, p u ne, të shfrytëzim it të koh ës, të m an ifestim it të d ash u risë, të seksit, të TV, punëve shtëpiake, sportit, politikës e kështu me radhë.

N ëse njëri nga p rind ërit shfaq një nga llojet e sjelljeve, ap o të fiksimeve, që treguam, fëmija vuan. Nëse në situata të tilla të dy prindërit përfshihen, rezultati mund të jetë i dëmshëm. Prindërit vuajnë nga një lloj patologjie komplementare. Ndodh që prindërit t i barazp eshojnë të m etat e tyre në një m ënyrë të p ërqend ru ar; kur një nënë, që e merr frymën me përkujdesje të tepruar nga një burrë nevrik dhe jo tërheqës, secili prej të dyve i jep shkak tjetrit të këmbëngulë në sjelljen e tij gënjeshtare ndaj fëmijëve. Familjet problematike mund të kenë probleme të ndryshme, por të gjitha ato kanë të p ërbashkët nd ikim in te fëm ijët, janë të gjithë fëm ijë që, njëfarë m ënyre, janë m e aftësi të ku fizu ara p ër të ku p tu ar nd jesitë e veta d he të tjerëve si d he p ër të kriju ar m arrëd hënie me të tjerët.

18

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

KAPITULLI II METODOLOGJIA Metod ologjia ësh të p ërzgjed h u r n ë p ërp u th je m e qëllim in e studimit dhe përfshin metoda dhe instrumente të ndryshëm për mbledhjen e informacionit të vlefshëm.

2.1.Subjekti Pjesë e këtij stu d im i të rastit janë fëm ijët. Kriteret e p ërfshirjes jan ë fëm ijë të rritu r n ë fam ilje m e p roblem e, n ë n jë m osh ë m ad hore, ap o të kenë kriju ar fam ilje. Për të p arë ngjashm ërinë m es atm osferës së fam iljes d he asaj aktu ale të fëm ijëve të rritu r në familje me probleme.

2.2. Instrumentet N ë këtë stu d im është p ërd oru r strategjia e stu d im it të rastit.

Metoda e studimit të rastit është një përshkrim dhe analizë e një individi të vetëm. Përmes tij arrita të ekzaminoj historinë e jetës së su bjektit, p jesë e stu d im it m e synim , p ër të d hënë shp jegim e rreth sjelljes së tyre. Megjith ëse kjo m etod ë ësh të sh u m ë e favorshm e p ër t u njohu r d he zbu lu ar shkaqet e sjelljes së një personi, ajo ka edhe të metat e saj.

Shumë variabla janë të pakontrollueshme.

Shkaqet dhe efektet janë të vështira të nxirren. Është i vështirë realizim i i p ërgjithësim eve. Megjithëse këto kufizime dhe të tjera akoma, që i vishen studimit të rastit, u në besoj se, asnjë m etod ë nu k teston m ë m irë variablat e kësaj hipoteze, sesa studimi i rastit.

2.3. Biseda gjysmëridektive ( ose gjysmë e drejtuar ) Është ajo e p ërd oru r p ër gru m bu llim in e inform acionit rreth historisë së jetës së subjektit. Gjysmëdirektivë, për faktin, se nuk

19

Rezarta Pode

ishte një bised ë krejt e hap u r. Pyetjet iu p ërshtatën rrjed hjes së bised ës, si d he p ersonalitetit të su bjektit. Su bjekti u la i lirë të fliste, me ato fjalë, të cilat ai dëshironte. Unë thjesht mundohesha të lokalizoja bised ën m e objektivat e stu d im it tim d he çd o herë su b jek ti u sh m a n g ej p y etjev e, p a e ofen d u a r a p o cën u a r bashkëbiseduesin.

2.4. Procedura Realizimi i studimit me këtë subjekt ishte mjaft i vështirë, madje nu k m u nd t u bëja m enjeherë të qarta qëllim et d he p roced u rat.

Reagim et d o t i shohim te p araqitja e stu d im it të rastit. Ku shtet, në të cilën u realizu an bised at, p ërfshinin shtëp inë e tyre d he timen, duke siguruar qetësi dhe duke u ruajtur shqetësimet. Pas grumbullimit, informacionin ia nënshtrova një procedure të rreptë seleksionimi dhe renditje kronologjike të ngjarjeve.

ETIKA Për kryerjen e studimit është marrë leja informuese, ku subjekti ka m arrë inform acion p ër stu d im in d he të d rejtat e tij. I është bërë i ditur qëllimi i studimit dhe njohja me shpjegimin psikologjik të realizuar. Ai u informua se është i lirë të marrë pjesë, të pranojë bisedën, nëse jo, mundet që të largohej në çdo kohë. Janë siguruar ku shte të rrep ta konfid encialiteti, ru ajtje anonim ati d he bërje të d itu r si të të d hënave, që d o të p ërd oreshin vetëm p ër qëllim e studimi. Në vend të emrit janë përdorur inicialet përkatëse, apo pseudonime.

VLEFSHMËRIA Në studimin ka elementë, që dobësojnë apo forcojnë vlefshmërinë.

Këto elemente i gjejmë në tri fazat kryesore të punimit: a) Faza e planifikimit të kërkimit: - sigurimi i burimeve të përshtatshme kohore dhe njerëzore; - subjekti i përshtatshëm për studim; - përzgjedhje e metodologjisë së përshtatshme;

20

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

- In s t r u m en t e t ë p ë r s h t a t sh m e p ër m b led h jen e t ë dhënave.

Dy elem entet e p arë cënojnë vlefshm ërinë, nd ërsa d y të tjerët i përforcojnë ato. b) Faza e mbledhjes së të dhënave: - su bjekti ed he m u nd të m os jetë i sinqertë p ër atë që ka rrëfyer; - respektimi i çështjeve etike dhe të konfidencialitetit; - sigurimi i procedurave në përputhje me studimin e temës përkatëse. * Elementi i parë, që e dobëson vlefshmërinë, ndërsa elementet e fundit e dobësojnë atë.

Faza e n d ërtim it të stu d im it të rasteve d h e an aliza psikologjike.

Analiza psikologjike në përputhje me rastin.

Interpretim objektiv i historisë së rastit.

M a r r je p a r a sy sh e fa k tor ëv e, q ë k a n ë n d ik im m b i informacionin e dhënë.

Paraqitje e rasteve me fjalor më profesional.

Këto katër elemente përforcojnë vlefshmërinë e studimit.

21

Rezarta Pode

KAPITULLI III Familja me prindër të alkoolizuar (dhe plot me probleme të tjera) Varësi nd aj gjithçkaje Ana ( p seu d onim i ). Për të harru ar nd jenjat m ë të thella d he të dhimbshme disa nga fëmijët e rritur në familje me probleme jepen edhe pas lëndeve narkotike. Në rini, apo edhe, kur janë të rritur, fillojnë të abu zojnë m ë alkool d he d roga të tjera, ose, siç nd od h edhe më shpesh, abuzojnë me ushqimin. Hanë më tepër ose më p ak, e bëjnë të shp ërfillin realitetin, të largojnë m end jen d he të mos ndiejnë më brenda tyre boshësinë e skajshme emocionale.

Rrethi vicioz Jo të gjithë fëm ijët e rritu r në fam ilje m e p roblem e jep en p as abu zim eve m e u shqim in, m e alkoolin ose m e d roga të tjera të tjera; shërimi nga varësia emocionale duhet të shkojë paralel me shërimin nga varësia prej lëndës narkotike, me të cilën abuzojnë.

Kjo është arsyeja që, sa më shumë varen nga alkooli, nga një drogë apo nga ushqimi, aq më shumë rritet ndër to ndjenja e fajit, turpit, frika d he neveria p ër veten e tyre. E nd iejnë gjithm onë veten të izoluar, shtyhen të dëshirojmë në mënyrë të dëshpëruar atë siguri, që d u ket, siku r u a p rem ton lid h ja m e një p erson tjetër. Ku r m arrëd hënia m e të tjerët p rishet, në kërkim të një m ënyre p ër t u nd ier m ë. Ku r vartësia fizike nga një lënd ë narkotike acarohet nga stresi i një shoqërie, apo lidhje emocionale të pafat, krijohet një rreth vicioz, d he vartësia e tyre em ocionale p ërforcohet nga nd jesi kaotike, që p ërftohen nga vartësia e tyre fizike. N ga ana tjetër p ërd orim i i vazhd u eshëm i lënd eve narkotike, u lejon të d u rojnë relacionet e d ështu ara. Fajin e varësisë tyre të re, ia atribuojnë një varësie tjetër. Secila prej tyre u shërben për të duruar

22

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

tjetrën. Përsa kohë p ërp iqen të largohen nga vetvetja d he nga dhimbja e tyre, nuk mund të shërohen. Në përpjekjen e tyre për të zgjid hu r vartësinë nga të fiksu arit, sa m ë shu m ë d isku tojnë dhe kërkojnë rrugëdalje të tjera, aq më shumë përkeqësohen. Tek e fundit zbulojnë se zgjidhja e tyre janë të shndërruar më probleme edhe më të rënda.

Takimi i parë me të Takimi i parë u realizua në shtëpinë e saj. Ana është një grua 34 vjeçe shtatlartë , një e 70 cm , e hollë, m e flokët ngjyre kafe d he me sytë e zinj. Vetullat e saj janë të vrejtura, duke krijuar në mes tyre një rrudhë të thellë vertikale. Fytyra e saj e lodhur, dobësia e skajshm e, flokët tep ër të thatë, të cilët m ë bënë të d yshoj p ër anoreksi. Kam lexuar se, gati të gjitha gratë me shqetësimet e të ushqyerit, janë bija të alkoolistëve dhe të droguarish. Meqenëse vajzat e alkoolistëve priren të martohen me një alkoolist, shpesh alkoolistët martohen mes tyre, gjë që nuk është fare për t u habitur.

Të them të drejtën u stepa para asaj figure të akullt dhe nuk dija nga t ia filloja. Për çështje të etikës p rofesionale d u hej t i bëja të ditur qëllimet e vizitës sime të papritur, por nuk ia dilja. Ajo është rrobaqep ëse d he p ër këtë arsye m ora m e vete një cop ë, p ër të mbuluar qëllimin tim të vërtetë, të paktën deri sa të sigurohesha se ajo d o të p ran onte bash këp u n im in tim p ër eksp lorim in e historisë së saj. N u k qe asp ak e lehtë, p u na m e të, p ër faktin se ishte një person i mbyllur. Megjithatë është me vend shprehja: Heshtja flet më shumë se 1000 fjalë . Tashmë po bëheshin të tepërta vizitat në shtëpinë e saj, pa i bërë akoma të qarta qëllimet e mira. I pëlqente kur shkoja, gjithmonë nën petkun e një shoqërie, e cila po zgjerohej dita ditës. Kur qeshte, dukej sikur po ngrinte një perde mbi dhëmbë, ndërsa, kur fliste vazhdonte të vinte buzët në gaz.

Të rënit në kontakt me vetveten: tmerr...

N jë d itë u p ërgatita të p ërballesha m e të gjitha m e: refu zim in, agresivitetin, që m u nd të m errja p rej saj. Mend ova: N ë fu nd të fu nd it ky është p rofesioni im , m ad je, ed he m e gjend je m ë të

23

Rezarta Pode

rënduara do të përballem në të ardhmen, prandaj vendosa të bëj pyetjen, p yetjen e shum ëp ritur: Më tregoni d içka për vetën tuaj, - i thashë, në m ënyrën m ë të sjellshm e të m u nd shm e. N u k kisha asnjë dyshim që të gjitha ato, të cilat më kishte treguar për veten, ishin të gjitha gënjeshtra: ajo ishte shumë e lumtur, ishte rritur në një fam ilje të p ërsosu r, kishte p asu r m arrëd hënie të m ira m e të gjithë, në veçanti më të atin dhe se ia kalonin shumë mirë me të shoqin, ed he p se nu k m u nd t i d hu ronte një fëm ijë. Këtu m ë lind ën d yshim et e p ara, m bi vërtetësinë e asaj, të cilin p ohonte.

Vetëm, kur e pyeta se nëse ishin të vërteta ato, që më kishte rrëfyer d eri tani, arriti të ku p tonte arsyen e vizitave të m ia ( e dint e që studioja për PUNË SOCIALE ) të shpeshta dhe, natyrisht, reagimi ishte ashtu siç e p risja. Filloi të m ë qante d he m u lu t të m os kthehesha m ë. Të gjithë njerëzit, të cilët kam njohu r d eri m ë sot, vetëm p ër interes janë ofru ar. Si m end ova se, ti je nd ryshe nga të tjerët? U p reka tej m ase nga fjalët e saj d he nd ihesha në faj, por nuk mund të lija diçka më e fortë se unë, e cila më pengonte të largohesha. Pasi shfryu , m irë e m irë d o të m ë kërkonte faljen p ër skenën që bëri, p or ajo p ër të cilën kishte d yshu ar, qe bërë realitet. U largova atë ditë me idenë se, nuk do ta takoja më, me ndërgjegjen e vrarë për lëndimin, që i kisha shkaktuar, por, pas p ak kohësh, nu m ri i saj d o të rishfaqej në telefonin tonë. Këtë radhë do më kërkonte të shkoja ta takoja. E pyeta në një gjendje të m jer ë. E sh trirë n ë sh tr at, an koh ej p ër d h im bje koke e gjymtyrësh.

Hapat drejt sinqeritetit Masa e p erfenksionim it, shtresa e aku llt, që vinte m e të gjithë, filloi p ak e nga p ak të shkrihej. Çd o d itë e m ë shu m ë filloi të tregohej e çiltër, gati, si për inat të vetes së saj. Kur arriti të ndiente atë çlirim, i cili vjen, pasi ke hequr dorë nga gënjeshtra, u tregua m irënjohëse. H istoria e vërtetë e Anës, në fillim e zbu lu ar m e shumë mëdyshje dhe me shumë kujdes, filloi të dilte në pah, pas shu m ë takim esh m e të. Du kej të ishte shu m ë e lod hu r d he e përvuajtur, por, kur ia vura në dukje, më tha se, gjatë gjithë asaj jave kishte fjetur pak dhe keq. E pyeta atëherë, se cili kishte qenë shkaku i p agju m ësisë së saj. N ë fillim u shp reh se shqetësim i i

24

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

nd od hte p ër shkak të m onotonisë e p u nëve të p ërd itshm e, p or vetëm se ky lloj shpjegimi nuk tingëllonte dhe aq bindës, kështu që, u përpoqa të gërm oja pak m ë thellë: Mos ka nd onjë gjë tjetër, që p o ju shqetëson këtë javë?

Kriza e vetmisë Para se të më përgjigjej bëri një heshtje të shkurtër, duke kafshuar buzët, njëherë të poshtmen pastaj të sipërmen. Papritur vendosi të tregohet e çiltër: I kërkova, m ë në fu nd , tim shoqi të ikte, d he tani do të doja të mos e kisha bërë këtë hap... Nuk mundem të fle dot, nuk punoj dot më, nervat më kanë lënë krejt. E urreja atë që bënte, duke u vërdallisur hapur dhe sheshit me kolegen e tij, por ama, pa atë nuk mundem ta shtyj dot, ashtu më keq, sesa të duroj atë që bënte. Tani nu k e d i nga t ia m baj d he p yes veten: Mos ishte faji im ? Ai gjithm onë thoshte se ishte faji im , se isha shu m ë e ftohtë dhe e paofruar, jo një grua e mjaftueshme për të. Dhe më d u kej se ka qenë e d rejtë. Unë nevrikosesha d he e m ohoja, p or vetëm se m ë kritikonte shu m ë. I p ata thënë: Poqese ti d o që të jem e nxehtë d he e p ërzem ërt m e ty, d u het të m ë trajtosh si një gru a, që të p ëlqen d h e të m ë th u ash fjalë të n groh ta e jo të p ërsëritu ra, se jam e tm errshm e , bu d allaqe . Por, befas, Ana u tremb nga ato, të cilat më kishte rrëfyer dhe, me vetullat edhe më të rrudhura, deshi të mbyllte labirintin, që sapo ishte hapur: N u k jem i nd arë fare, vetëm se kem i vend osu r që secili të jetojë p ër hesap in e vet, - tha, d u ke lëvizu r d u art, - d he tani nu k është aq i keq, m end oj se i m eritoj kritikat e tij. Ka raste, ku r nd ihem shu m ë e lod hu r d he nu k kam d ëshirë të gatu aj, sep se atij nu k i p ëlqejnë ato, që gatu aj u në... . Meqënëse e d inte se em ocionet ishin të forta, saqë nu k m u nd t i fshinte d ot, shtyhej të krijonte situ ata të tjera m ë të vështira p ër t i m byllu r ato.

Bulemia e Anës Ana, m ë fol pak për m arrëd hëniet e tua m e ushqim in, - i thashë m e ëm bëlsinë m ë të m ad he të m u nd shm e. Sytë ngjyrë kafe u hapën të shqetësuar, lëkura, aq e zbehtë, humbi me shumë ngjyrë, nd ërsa ajo e tërhoqi tru p in m brap a, siku r d onte të m ë shikonte m ë m ir ë; sh t r ën g o i sy t ë d h e sh p a lo si n jë b u z ëq esh je:

25

Rezarta Pode

Ç d om ethënë, u në d he u shqim i? Ç p yetje p a ku p tim ! I fola p ër atë, që më kishte rënë në sy, në pamjen e saj të jashtme, e cila më kish te lën ë të ku p toj sesi jeton te. Pastaj i fola p ër sh kaqet e turbullimeve ushqimore.

Njohja e sjelljes së saj të dyshimtë, si një sëmundje, e cila, është e pranishme për shumë femra të tjera, e ndihmoi Anën të shikonte problemin në perspektivë dhe pak shqetësuese. Historia e Anës është e gjatë d he kom p lekse. Ajo e kishte goxha të vështirë të nd ante realitetin nga nevoja p ër ta shtrem bëru ar, fshehu r ap o m asku ar atë. Ishte m u ngesa e lu m tu risë që, teksa orvatej në mënyrë të dëshpëruar të fshinte të gjitha veprimet e saj, e shtynte të hante tej mase, të nxirrte tej mase dhe të gënjente po tej mase.

Nga bulimia tek anoreksia nervore Ku r u largu a p ër h erë të p arë n ga sh tëp ia p ër të vazh d u ar Universitetin, pa praninë e së ëmës dhe të jatit ( të cilët i kishin dhënë shumë pak ), Ana bëri një zbulim të pabesueshëm. Duke qenë e vetme në dhomën e saj, pas një ngrënie të bollshme, ndjeu se mund të n xirrte çfarë kish te n grënë. Ish te aq e gëzu ar që m u n d të kontrollonte peshën e saj, saqë, duke nxjerrë çdo ushqim, të cilin e kishte ngrënë, boshatiste stomakun. Po kalonte kështu nga gjendja e bu lim isë në atë të anoreksisë. Për vite m ë rad hë vazhd oi të alternonte periud hat e d obësimit të skajshm e d he të d hjamosjes, por pa arritur të shpëtonte kurrë nga fiksim i i saj për ushqim in. Çd o mëngjes ngrihej me mend imin, se ajo d itë nuk d o të ishte si d itët e tjera. Ajo nuk e kuptonte se ç po i nd od hte në të vertetë.

Nuk e dinte se vuante nga një çrregullim ushqimor, aq i shpeshtë për fëmijët e alkoolisteve. Pjesëtaret e familjes insistonin që Ana të kryente sjellje, e cila të merrte shprehjen: Bravo të qoftë, e d ashur!

Aty nuk lejohej frika, vuajtja, melankolia, çiltërsia, nuk i lejohej të thoshte të vërtetën p ër jetën d he për veten e saj. Me fajin e prindërve ajo kishte arritur të përvetësonte faktin se po të arrihej t i tregonte botës që gjithçka është mirë, vërtet gjithçka do të shkonte ashtu, ose, në të paktën në këtë mënyrë, do të arrinte një ekuilibër të brend shëm. Nga njëra anë, për shkak të emocioneve, të cilat nuk pranonte t i njihte d he nga ana tjetër për shkak të veprimit

26

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

rrënu es të të u shqyerit keq m bi sistem in e saj nervor, gjend ja shpirtërore e Anës ishte sëmurë me ankthe dhe fiksime.

Babai i Anës E ëm a e Anës kishte vu ajtu r nga m bip esha. Anës i ku jtohej se, kur kishte qenë e vogël, e kishte parë të ëmën të dhjamosur. Babai i saj, një burrë i thatë, por i fortë dhe energjik, kishte kohë, që nuk e p ëlqente të shoqen, si p ër p am jen e jashtm e, ashtu ed he p ër karakterin e saj fetar, p rand aj p ër shu m ë vite m ë rad hë nu k i kish te resp ektu ar d etyrat e veta bash kësh ortore. Asku sh n ë fam ilje nu k e vinte në d yshim që ai trad htonte të shoqen, p or këtë asqë e zinte njeri m e gojë. Të d ihej ishte një gjë, nd ërsa të pranohej ishte një gjë krejt tjetër, ishte një shkelje e marrëveshjes së heshtur familjare, ajo, të cilën nuk e themi me zë të lartë për ne si fam ilje, p rand aj ed he nu k d o na prekë dhe lëndojë. Ky ishte n jë rregu ll që An a e kish te n d jeku r gjatë gjith ë jetës së saj.

Problemet nuk qëndronin me qëllim që ajo nuk do të fliste për to.

N ë këto ku shte, nu k është p ër t u habitu r që ajo ishte e lid hu r m e gënjeshtrat dhe me falsifikimet më të pakuptimta, që e rrethonin.

Ana i ngjante babit, e thatë d he energjike. Atë e ngu shëllonte fakti se ajo m u nd të hante sa d o të d onte d he nu k form onte d hjam in, që kishte e ëm a. Aty, rreth m oshës 14 vjeç, tru p i i saj, papritur, arriti të vinte shtresa dhjami dhe në moshën 20 vjeçare arriti të p eshonte, p othu ajse 100 kg. Kjo e bëri të nd ihej shu m ë keq dhe e dëshpëruar. Ajo tashmë refuzohej prej të atit. Më parë kishte qenë fëmija i përkedhelur. Babai ishte, pothuajse, i dehur.

E ëma vazhdonte të lutej dhe i thurte lavdi Zotit. I ati vazhdonte të p inte, nd ërsa Ana të hante, d u ke u p ërp jeku r të m os nd iente panikun, që flinte brenda saj.

Martesa Tani e kishte lënë alkoolin e duhanin, derisa mori vesh që familja ishte larguar në Gjermani tek i vëllai. Nga ai çast kishte vendosur që, largësia gjeografike m id is atij d he të kalu arës së tij ishte e m jaftu eshm e p ër ta leju ar t u kthehej i qetë zakoneve të vjetra.

Kështu u martuan me Anën. Pas disa ditësh personaliteti i Anës d he i Tanit nd ryshoi. Prind ërit e Tanit u tërhoqën d he i m orën

27

Rezarta Pode

me vete në Gjermani. Tashmë me gjithë ata njerëz, që ndodheshin në shtëp i, Ana nu k m u nd të villte sërish. Ajo tani kishte m ë të vështirë t i fshihte të p ërzierat d he nga gjend ja e saj stresu ese, në të cilën ndodhej, ajo filloi të hante përsëri dhe të shëndoshej. Tani i xhind osu r nga gjend ja në të cilën ishte katand isu r e shoqja shkonte e pinte, ose të gjente një grua tjetër, që kishte pamje më të bu ku r. N ga d ësh p ërim i ajo h an te ed h e m e tep ër, d u ke i premtuar vetes dhe të shoqit, se po të kishin mundësi të jetonin vetëm, ajo do të kthehej në gjendjen e mëparshme dhe elegante...

Ku r në fu nd fillu an të rrinin vetëm , tru p i i saj m ori p ërm asa të rregullta, vetëm se tani nuk rrinte kurrë në shtëpi dhe nuk e vinte re. Mbeti shtatzanë d he, p as 4 m u ajsh d ështoi, nd ërsa shoqi bridhte me femrat e tjera. Që prej asaj dite ajo nuk arrinte të ngelte shtatzanë.

Fiksimet e të sjellurit ( roli i terapistit të familjes ) Meqën ëse An a p ër t u n d ierë e vlerësu ar kish te n evojën e m iratim it n ga an a e Tan it, p aaftësia e saj p ër ta p asu r këtë vëm end je e kishte rrëzu ar në nivelin m ë të u lët të resp ektit p ër veten, që, gjithsesi, kishte qenë i brishtë. Ishte e përkryer në punët e shtëp isë, kështu që nu k vonoi d he e gjithë koha iu ku shtu a mënyrës me fiksime të të sjellurit, pastrimit, ngrënies dhe vjelljes.

N d ërsa Tani ishte jashtë p ër të p irë d he p ër t u d hënë p as jetës së shthu ru r, Ana bënte p u nët e shtëp isë, d eri natën vonë, d u ke u ndierë aq fajtore saqë, sapo e ndiente zhurmën e makinës së tij të futej në garazh, shkonte në shtrat dhe bënte sikur po flinte. Tani ankohej p ër m aninë e saj të p astërtisë d he të rregu llit në shtëp i, kësh tu që, ku r kth eh ej m brem jeve, h erët ose von ë, i p rish te egërsisht ato, që ajo kishte rregu llu ar m e aq ku jd es. Ana m ezi priste të ikte ai dhe të fillonte të vinte sërish rregull në shtëpi. U d eshën d y p ajtim e p lot m e shp resa, i p asu ar secili m e nd arje të mund imshme për të kuptuar se ai d ëshironte vetëm atë ç ka mund të kishte. Kur fillonin të jetonin bashkë si burrë e grua, ai fillonte të bridhte me gra të tjera. Ana nuk e kuptonte kurthin, ku kishin rënë të d y. Tani i krijonte enkas rastet e ku nd ërshtim it p ër të justifikuar fiksimin e tij ndaj alkoolit, duhanit, grave. Ndërkohë

28

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

që ed he p ër Anën tend osjet e tm errshm e të m arrëd hënieve të tyre nu k ishin gjë tjetër vetëm një p retekst p ër t u d hënë p as fiksimeve të saj. Secili përd orte tjetrin për t u përballur me fiksimet e veta. Ana, më në fund, arriti të hiqte dorë nga shpresa se mund ta shndërronte lidhjen e tyre në jetë të lumtur bashkëshortore.

Trajtimi i Anës ( roli i terapistit të familjes ) E ngrëna, vjellja d he p astaj qënd rim i gjatë p a ngrënë, p ërbënin problemin e saj të mprehtë dhe të rrënjosur thellë, që kishte edhe procesi parësor i sëmundjes së saj. Fiksimi pas ushqimit përthithte të gjitha energjitë e saj, që duhej të shfrytëzonte për të përmirësuar m arrëd heniet m e veten d he m ë të tjerët. Pa i d hënë fu nd atij fiksim i p ër p eshën e saj, p ër u shqim in e saj, p ër kaloritë, d ietat, nu k m u nd të p rovonte asnjë nd jesi tjetër të p alid hu r m e gjellët dhe nuk mund të ishte e sinqertë, as me veten e saj dhe as me të tjerët. Për sa kohë që ndjenjat e saj ishin errësuar nga çrregullimet ushqimore nuk mund të fillonte të përkujdesej për veten, të merrte vend im e të m ençu ra ap o të jetonte realisht jetën e saj. N ë të ku nd ërtën jeta p ër të ishte u shqim i. Sa p ër faktin se beteja e saj p ër ta vënë nën kontroll ishte e d ëshp ëru ar, ishte një p ërp jekje më pak e frikshme nga ajo, që do të duhej përballej, për të kuptuar vetveten, fam iljen d he bu rrin e saj. Ana kishte vend osu r orare d he rregu lla shu m ë të sakta lid hu r m e atë çfarë d u hej, ap o nu k d u hej bërë ( hante ). Për t u shëru ar d u hej të p ërcaktonin atë, që donin të arrinin, të cilët të tjerët nuk duhej ta kalonin e pas të cilit ishte ajo si një njeri i p avaru r. N ë fu nd të fu nd it, ç ku p tim kishte t i gënjente lid hu r m e m ënyrën e saj të të sjellu rit ata njerëz, që e p ran onin ash tu siç ish te d he ash tu vep ronte. N ë këm bim të sinqeritetit ajo kishte m bështetjen d he p ranim in tim . Kjo d o t i jep te gu xim in, që d o ta zgjeronte çiltërsinë e saj d he jashtë m e p jesëtarët e fam iljes, m e m iqtë d he p artnerët e m u nd shem , u në si një terapiste për të rregulluar këto marrëdhënie duke ndihmuar të kuptonte se rrënjet e problemit të saj ndodheshin në familjen e origjinës, si turbullimet e prindërve të saj, ashtu edhe ndikimin, të cilin kishin patur mbi to, ato turbullira. Pra, duhej të mësonte të krijonte m arrëd hënie nën një m ënyrë të shënd etshm e m e ta.

Sapo u vendos ndarja zyrtare, Tani u martua sërish, ndonëse një

29

Rezarta Pode

natë, para martesës së re, në një bisedë telefonike, nga ato më të zakonshm et, i kishte thënë Anës se, në të vërtete, ai e kishte dëshiruar gjithnjë atë. Ajo bisedë e kishte bindur Anën e saj edhe m ë sh u m ë m e p aaftësin ë e Tan it p ër të qën d ru ar besn ik të d etyrim eve të tij d he të nevojës së tij të vazhd u eshm e p ër t u shkëputur nga lidhja me të cilën përfshihej. Mbrojtja shumë shpejt d u hej të ku p tonte se p ër të ishte e nevojshm e të m bante largësi gjeografike dhe emocionale midis vetes dhe familjes së fëmijërisë, p asi rrezikonte të shfrytëzojë m ënyrën e saj të të reagu arit nd aj tensionit.

Ana duhet të pranojë veten Mbrojtja e shëndetit të saj është gjëja më e rëndësishme, por Ana e kishte shu m ë të vështirë, p asi rezervat e saj ishin shu m ë të brishta. Plotësim i i jetës së saj m e një p u në të kënaqshm e, m e miqësitë të reja dhe interesa të reja, është një proces i ngadalshëm, që d u het kriju ar m e hap at e vegjël. Pa p rovu ar ku rrë se ç d o të thotë të jesh i lumtur edhe në paqe me vetveten, duhet të shmangë me rreptësi krijimin e problemeve, që do ta çonin në pikën e nisjes.

Shërim i i saj është shu m ë i brishtë. Do të d u het shu m ë kohë që mënyra e re e jetësës të bëhet natyrale për të dhe jo një detyrim i sforcu ar. Rifillim i i shtrëngu ar i të ngrënit, ose nd onjë lid hje e p afat m u nd t i kthejë fiksim et d he m u nd ta bëjë sërish të harrojë vetveten dhe ndjenjat e veta të vërteta. Ajo duhet të vendosë që t i nënshtrohet rregu llit d he të m os fshehë ku rrë asgjë, sep se p ërp jekjet p ër t i m bajtu r të fshehta të gjitha p roblem et e saj janë shkaku i të gjithë fatkeqësive. Kur njihet me dikë, poqese të bezdis njohja e të së vërtetës lidhur me të, apo nuk arrin ta kuptojë duhet ta shohë si një p roblem të tij d he jo të vetin. N u k m u nd et d he nu k d u het që p ër t u p ëlqyer nga d iku sh, të shkatërrojë veten.

Shqetësimi i parë duhet të jetë shërimi i saj.

30

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

ESE Tema:

EDUKIMI FAMILJAR, VLERË E POPULLIT SHQIPTAR

Hyrja Problem i i ed u kim it të brezave të rinj në fam ilje ka shqetësu ar me të drejtë përherë njerëzimin. Si i tillë ai ka qenë nën vëzhgimin jo v et ëm t ë p ed a g o g ëv e të m ir ëfillt ë, p o r ed h e t ë g jit h ë mendimtarëve të mëdhenj, filozofëve, sociologëve, psikologëve, ju ristëve etj. Mad je është ngacm u ar nga kjo tem atikë ed he letërsia artistike e të gjith a koh ëve. Ed u kim in e sh ikojm ë të mbështetur në këto pika: 1. FUNKSIONI EDUKATIV I FAMILJES 2. SPECIFIKAT E EDUKIMIT FAMILJAR 3. BRENDIA DHE METODIKA E EDUKIMIT FAMILJAR FUN KSION I ED UKATIV I FAMILJES Gjatë gjithë zhvillim it të vet historik njerëzim i është interesu ar dhe e ka shikuar me sy kritik mënyrën sesi familja i përgatit dhe i ed u kon brezat e rinj p ër jetën, çfarë ed u kate u jep atyre p ër jetën etj. Që këtej e ka fillesën e tij ed he interesim i gjithnjë në rritje p ër p roblem et e ed u katës fam iljare. N atyrisht, në kohën e sotme, që njeh zhvillime të gjithanëshme, ka një tendencë për të lehtësuar barrën e rritjes dhe të edukimit të fëmijëve. Kjo, sepse

31

Rezarta Pode

nga d ita në d itë shtohet p esha e ed u katës shoqërore. Por, në të njëjtën kohë, interesim et p ër këtë ed u katë fam iljare p o bëhen gjithnjë e më specifike. Pikërisht mbi këtë bazë ka lindur dhe po zhvillohet ed he një d egë e veçantë e p ed agogjisë, e cila është pedagogjia familjare.

Objekti i saj është zbërthimi i funksionit edukativ të familjes, i veçorive të edukatës familjare, i rrugëve metodave, mjeteve specifike të realizimit të saj. Përpunimi i kësaj pedagogjie i pajis prindërit në radhë të parë me njohuri shkencore mbi problemet e edukimit familjar.

Funksioni edukativ i familjes dhe, për rrjedhojë, edhe ka evoluar së bashku me të. Duke u mbështetur në studimet e gjithanëshme shoqërore e sociologjike, familja ka kaluar një evolucion të gjatë historik për të arritur tek familja e sotme monogame, ku një burrë e një gru a lid hen m id is tyre, kanë fëm ijët e tyre, i rritin d he i edukojnë ata në mënyrën më të mirë të mundshme.

Gjatë këtij zhvillimi ka ardhur duke u kristalizuar edhe funksioni edukativ i familjes, i cili është mpleksur edhe në disa funksione të tjera th em elore të saj. N ë jetën e fam iljes gërsh etoh en d y funksione: 1-Funksioni biologjik Ky fu nksion shp rehet në rip rod him in e jetës njerëzore, p ra në rritjen e vetë gjinisë njerëzore. Megjithëse me fillesë e me natyrë të theksuar biologjike, te njeriu edhe ky funksion humanizohet e socializohet. Pikërisht ky proces humanizimi e socializimi e dallon njeriun nga kafshët. Pikërisht mbi këtë bazë lidhja biologjike midis gru as d he bu rrit, si rregu ll është e p ërjetshm e d he krijon terren p ër një jetë të qënd ru eshm e fam iljare. N e këtë qënd ru eshm ëri hyn edhe mundësia për kryerjen e funksionit edukativ të familjes.

2-Funksioni ekonomik Ky funksion, si rregull, ka dy pamje (anë): atë prodhuese dhe atë kom u niku ese. Që të d yja p am jet, sip as rrethanave, u shtrojnë

32

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

nd ikim p ërkatës d he në fu nksionin ed u kativ të fam iljes, d u ke sh tu ar p roblem e p ara tij. N ga sa th am ë m ë sip ër fu n ksion i ed u kativ i fam iljes d u h et të kon cep toh et n ë u n itet m e d y fu nksionet e tjera, m basi, p ikërisht, kështu është realizu ar d he realizohet në jetë.

Dihet se ed u kata, si një p ërvojë shoqërore, kalohet (p ërçohet) si një mesazh nga brezi në brez. Ky mesazh shoqëror jepet nëpërmjet organizmave të ndryshme, sipas shkallëve të zhvillimit shoqëror.

Por, qeliza m ë e im ët e shoqërisë, e cila e realizon në m ënyrë të p and ërp rerë e të viju esh m e fu n ksion in ed u kativ të saj ësh të familja. Në familje fëmija rritet dhe edukohet, përvetëson normat e sjelljes dhe anët e tjera të përvojës shoqërore.

Ku r nu k kishte institu cione arsim ore d he ed u kative të sp ecializu ara, fam ilja ishte institu cioni i vetëm ed u kativ. Du het thënë m ad je që, ed he ku r fillu an të lin d in in stitu cion et e p osaçm e ed u kative (p ra shkollat e tip eve të nd ryshm e), roli i ed u katës fam iljare ishte gjithnjë vend im tar. Du ke iu referu ar historisë së pedagogjisë mësojmë se kështu ka qenë në lashtësinë primitive, në epokën e skllavërisë e më tej.

Peshën e edukatës e ka shtuar edhe fakti që familja ka qenë edhe n jësi e veçan të p rod h u ese. Vetë fëm ija, d u ke u rritu r, ësh të integruar shkallë - shkallë në prodhimin familjar (fëmija i dytë në punimin e tokës; fëmija i zejtarit në mësimin dhe ushtrimin e zanatit; fëmija i tregtarit në fitimin e zanatit përkatës, etj).

Kështu, në familje, në marrëdhënie me pjesëtarët më të rritur të saj, ai ka m arrë ed he ed u katën e p u nës të kohës, anët m ë të qenësishm e të p ërvojës p raktike jetësore. Du ke p asu r p arasysh që kjo ed u katë p u ne është m arrë në kom binim ed he m e anët të tjera si, në rad hë të p arë, m e p ërvetësim in e kod it të norm ave m orale të kohës, të riteve fetare, të zakoneve e të m ënyrës së jetesës. N ë këto rrethana sot p ranohet fakti që, d u ke qenë një njësi mjaft e mbyllur në vetvete, familja u ka dhënë shpesh edhe brezave të reja një ed u katë të m byllu r. Ku p tohet se bëhet fjalë p ër një fam ilje tip ike p atriarkale, që u ka d hënë të rinjve një

33

Rezarta Pode

edukatë tipike patriarkale. Kjo edukatë, me prirje shpeshherë të theksuara konservatore, i ndrydhte forcat dhe energjitë e brezave të reja, i d etyronte ato që të zbatonin m ekanikisht vu llnetin e të rriturve, një kod të trashëguar të traditave inerte, i cili rregullonte jetën e tyre (shem bu lli i bashkëjetesës) së d isa ku rorave brend a një ekonom ie, d u ke m anifestu ar gjoja m oralin e një fam iljeje u nike të resp ektu ar . Është in teresant fakti që p ikërisht në këtë kohë, ku r në këto m jed ise fam iljare n u k d ep ërton in d ot as id etë p ërp arim tare p ed agogjike të kohës, ku r ed he p ed agogjia e ku ltivu ar ish te shumë pak e zhvilluar, shumë pak njerëzimi e kishte të zhvilluar në brend ësi të qenies së tij m end im in e vet p ed agogjik. Dhe, ky mendim shprehej, në radhë të parë, në pedagogjinë popullore të kohës. Gjithë edukata familjare ishte e përshkuar nga fryma e kësaj pedagogjie, nga parimet dhe normat e saj.

Për të evidentuar rolin e pedagogjisë popullore në mjediset tona fam iljare m jafton të p ërm en d et fakti që, p ërgjatë të gjith a periudhave të pushtimeve ndaj vendit tonë, përfshirë këtu edhe atë pesëshekullor osman, kjo pedagogji kompenson mungesën e posaçme arsimore dhe edukative në gjuhën amëtare. Në të gjitha procedimet jetësore të rëndomta e në ngjarje të shënuara, në lojëra e argëtime, qendra e të cilave ishte familja, populli i mësonte dhe i edukonte fëmijët, i ushtronte dhe i stërviste në punë e në kuvend, mendërisht e fizikisht.

Du het theksu ar që, në rrethanat e lu ftës ku nd ër të hu ajve, kjo p ed agogji p op u llore d h e ed u kata fam iljare n ë të cilën ajo realizohej, përshkohej sidomos nga fryma patriotike e liridashëse, duke synuar në kultivimin e virtyteve e të traditave patriotike të p op u llit. Ed h e n ë ed u katën e sotm e fam iljare kan ë gjetu r m ishërim trad itat m ë të m ira ed u kative të p op u llit tonë, vlerat pozitive të pedagogjisë popullore.

Anët pozitive: Trad icionalisht, fam ilja shqip tare e ka ed u ku ar brezin e ri m e frymën e patriotizmit e të virtyteve të larta morale, të trimërisë

34

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

e të nderit, të besës, të zakoneve bujare të mikëpritjes e të solidaritetit.

Në familje e në mjediset jashtë saj fëmijët dhe të rinjtë kanë marrë edukatën e nevojshme të punës. Po kështu ato kanë përvetësuar edhe elementë të rëndësishëm të edukatës fizike e ushtarake, që nga lojërat popullore lëvizore e deri tek përdorimi i pushkës. Duke m ësuar këngët d he vallet e trashëguara brez pas brezi, d uke i zhvilluar dhe pasuruar ato më tej, rinia ka kulturuar edhe një shije të hollë (artistike) estetike me frymë popullore dhe kombëtare. Në odat dhe dhomat e miqve (një shkrimtar i yni i quan këto parlamente të popullit ) është mësuar arti i kuvendit dhe gojtarisë, përdorimit të gjuhës së mprehtë e të fjalëve të urta etj.

Ana negative: Krahas këtyre përparësive të qarta, ped agogjia popullore mbart edhe vlera me nuanca negative. Kjo lidhe me karakterin kontradiktor, që paraqesin vlerat e kësaj pedagogjie. Ato qëndrojnë në radhë të parë në frymën e saj konservatore e patriarkale. Këto koncepte praktike dhe procedime edukative kanë arritur që të lëshojnë rrënjët e tyre gjatë shekujve. Po të vërejm ë m e kujd es jetën e fam iljes d allojmë se mjaft prind ër nuk arrijnë të punojnë, siç d uhet, me fëmijët e tyre. Ato nuk marrin parasysh personalitetin gjithnjë në rritje të fëm ijëv e, n u k n d ih m ojn ë ata që të afirm ojn ë këtë p ersonalitet, inku rajojnë shu m ë d ëshira e kërkesa të d rejta e p ërp arim tare të tyre; n ën vlerësojn ë aftësitë, m u n d ësitë d h e p ërvojën e rinisë; vep rojnë m bi fëm ijët kryesisht në rru gët e qortimeve dhe të moralizimeve të mërzitshme, në rrugën e diktatit e të tutelës.

Aq më keq pastaj kur ky qerthull praktikash konservatore mund të nd eshet ed he në shkollë, në m arrëd hëniet m ësu es - nxënës, p ed agog - stu d ent etj. Po aq shqetësu ese p araqitet situ ata ed he kur problemi me një lloj indiferentizmi nga ana e prindërve për t u m arrë m e këtë p roblem . Shp esh bie në sy lënia e ed u kim it të fëmijëve në një spontaneitet të plotë, mungesa e përgjegjësisë, jo vetëm në kuptimimin e thjeshtë prindëror, por edhe një kuptim më të gjërë shoqëror etj.

Peshën e vet negative e mbart edhe dukuria tjetër, e cila vlerësohet

35

Rezarta Pode

në edukatën e sotme familjare, që është sentimentalizmi i mjaft p rind ërve nd aj fëm ijëve në p rocesin e rritjes d he të ed u kim it të tyre. Kjo m anifestohet në p ërkëd heli të p anevojshm e e d eri në q ën d r im e jo t ë d r ejt a , a p o k r ejt ësish t t ë sh t r em b ër a ; n ë m osan gazh im in e fëm ijëve n ë p u n ë të n d rysh m e që të m os lod hen si ne ; në p lotësim in e të gjitha d ëshirave (ed he nëse këta janë thjesht trill e kapriçio); në mungesën e qëndrimit kritik e autokritik të fëmijëve etj.

Këto d u ku ri negative, gjithsesi, nu k i u lin vlerat, që m bart e transm eton p ed agogjia p op u llore në lëm in ed u kativ. Efektet pozitive të mirëfillta të saj do të evidentohen më të plota, krahas rritjes së kulturës edukative të vetë familjes sonë.

SPECIFIKAT E ED UKIMIT FAMILJAR Fa m ilja p a r a q it et p a r a n esh si n jë in sit u cio n ed u k a t iv i p azëvend ësu eshëm , sep se, ed he fu nksioni i saj ed u kativ është i patjetërsueshëm.

Ajo a fir m oh et n ë p r ak tik ën e g ja llë sh oq ër or e, n ëp ërm jet atributeve të qenësishme e specifike, që mbart edukata familjare.

Të tilla atribu te m u nd të p ërm end im frym ën e hu m anizm it të thellë të ed u katës fam iljare; të d ashu risë së nd ërsjelltë m id is d y brezave, të cilët jetojnë në të; socializim i i hershëm i fëm ijës në jetën e fam iljes; karakterin tep ër in tim të p rocesit ed u kativ; natyrshm ërinë d he karakterin e theksu ar të d rejtëp ërd rejtë të kom binim it tep ër të natyrshëm të ed u kim it ed u kativ të lirë e të vetvetijshëm me atë të vetdijshëm; realizimin e gjithë këtij procesi në një kolektiv kaq të vogël, i cili dallohet për afrinë e madhe të pjesëtarëve të tij, etj.

Si një grup a mikrogrup social, familja nga grupimet e tjera sociale, sidomos për shumëllojshmërinë dhe jetëgjatësinë, që lidhin e bashkojnë pjesëtarët e saj .

Parë në këtë sy kuptohet qartë ndikimi i saj i pazëvendësueshëm, sepse, pikërisht atributet e mësipërme të jetës familjare janë ato,

36

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

që u shtrojnë një nd ikim të gjatë, të shu m anëshëm , thellësisht emocional në personalitetin, sidomos të fëmijëve. Për të ilustruar këtë m u nd të p ërm end im faktin që, sa herë në nd onjë ep okë të caktu ar h istorike ësh të bërë p ërp jekje p ër të zëv en d ësu ar edukatën familjare me edukatën shoqërore, për të mënjanuar atë nga p rocesi ed u kativ shu m ëfaktorësh, p asojat kanë qenë negative. N ë lash tësi p .sh . n ë Greqin e Vjetër, n ë Sp artë d jem të grumbulloheshin në moshë të njomë në insitucione të përbashkëta ed u kative, d u ke i largu ar nga fam ilja. Kjo ed u katë sp artane d allohej p ër rrep tësinë e saj. Mirëp o ed he p rod u ktet e kësaj edukate dalloheshin midis të tjerëve për egërsinë dhe barbarinë e tyre. Po kështu mund të flitet edhe për Mesjetën, ku repartet e jeniçerëve në Perand orinë Osm ane, të cilët gru m bu llonin d jem të rinj, që nuk e njihnin jetën dhe edukatën familjare, përfaqësonin ushtarët më të pashpirtë e mizorë. Po kështu, antinjerëzorë i njeh historia fëmijët, që grumbulluan nazistët gjermanë në kampe të vogla, të cilat shqu heshin m es hitlerianëve të rinj , ap o m asa të m ëd ha të të rinjve kinezë, të ashtu qu ajtarit roje të ku qe , gjatë të ashtuquajturit Revolucion i Madh Kulturoro - Proletar. Është e kuptueshme që këto dukuri të shëmtuara janë kushtëzuar edhe nga faktorë të rëndësishëm historikë, por, gjithsesi, është e p ranu eshm e se kjo fytyrë antinjerëzore e këtyre njerëzve është krijuar edhe nga mungesa e edukatës familjare. Duke u futur më thellë në këto specifika këto sjellin epërsi në edukim. Në familje ed u k im i fillo n m ë h er ët , m ë lir sh ëm n ë m u n g esë m ë t ë d rejtëp ërd rejtë e intim e se në asnjë insitu cion tjetër shoqëror edukativ.

Thënia edukata fillon që me qumështin e nënës nu k është thjesht një shp rehje e bu ku r figu rative. Ajo m bart në vetvete të vërteta shkencore, me domethënie të madhe teorike, jetësore dhe p raktike. Këto lid hen m e rolin m ë të m ad h të viteve të p ara të foshnjërisë e të fëm ijërisë së hershm e në ed u kim . N ë këto vite ndikimi edukativ është jo vetëm më intensiv dhe i fortë, por shpesh edhe i qëndrueshëm për të gjithë jetën.

Në këtë kuptim nëna është një edukatore natyrore e pazëvendë-

37

Rezarta Pode

su eshm e. Ajo është bartësja e gjallë, ind ivid u ale e konkrete e funksionit edukativ familjar. Nëna i hap fëmijës portat e para të jetës d he këto p ërshtyp je regjistrohen, fort tek ai, p ikërisht, si ndikime të qëndrueshme edukative. Në jetën familjare gjithashtu afirmohet dashuria e të rriturve për të vegjëlit. Edhe fëmijët nga an a e tyre, kësaj d ash u rie, që sh oqëroh et m e ku jd es d h e e nd ihm on, i p ërgjigjet m e d ashu ri. Shp esh, kjo p ërgjigje vjen në m ënyrën e tyre të veçantë, jo siç d u an të rritu rit, në një rru gë të d rejtë d h e p a kth esa.Por n ë këtë sh faqje sin qeriteti n d ih et ngrohtësia njerëzore, intimiteti.

Në këtë kuadër, procesi i komunikimit familjar nga natyra e vet është i ngrohtë e i natyrshëm . Atë m u nd ta shform ojnë njerëzit vetë, sid om os të rritu rit, d u ke fu tu r aty frym ën e p ad u rim it, ashp ërsisë nervozizm it. Shkallë - shkallë kjo d ashu ri njerëzore fillestare m u nd të kthehet në një humanizëm me një brendi sociale. Kështu kultivohen ana etike, normat e edukatës qytetare e të m irësjelljes. Shp rehitë e zakonet e sjelljes së ku ltu ru ar, ato higjenike e të tjera të kësaj natyre, p o nu k i m orën në fam ilje, madje në një moshë të njomë, është e vështirë që të kompesohen në jetën e mëvonshme dhe me edukatën e mëpastajme shoqërore.

N ë fam ilje fillon ed he socializimi i parë i fëmijës të m arrëd hënieve bashkënjerëzore, të gru m bu llim it të p ërvojës jetësore.

Du het thënë që ky kom u nikim në fillim është i ku fizu ar, kap konkretisht p lotësim in e nevojave e të kërkesave biologjike e shoqërore. Më vonë ai shtrihet edhe në sferat e tjera të jetës.

N jë sp ecifitet i d u ksh ëm i ed u katës fam iljare qën d ron n ë natyrshmërinë e saj, në karakterin e saj, të drejtpërdrejtë, të lirë, gati spontan. N ë fam ilje ed u kata nu k jep et m e orar . Ajo r rjed h v etë bash kë m e jetën e p ërd itsh m e fam iljar e, n ë komunikime krejtësisht të lira e të natyrëshme.

Nëse shkelet kjo frymë, rrezikohet të kalohet në ped antizëm d he ky pedantizëm pedagogjik në familje behet i paduruar. Por, do të ishte gabim të mendohet se edukata familjare, në çdo rast, është e vetvetishme, aq më tepër spontane. Njerëzit futin natyrshëm në të elementë të vetëdijshëm dhe të organizuar. Kuptohet që kjo ndodh

38

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

d uke u ud hëhequr nga pikësynime të caktuara e d uke përd orur ed he metod at e m jetet e nevojshme. Por, ed he këto - natyrshëm, ashtu siç i shkon p ër shtat ed u katës fam iljare. Pra, kom binuar veprimtarinë me pikësynim me ndikimin e vetëdijshëm.

Të gjitha këto sp ecialitete të ed u katës fam iljare d u hen p arë të lidhura edhe me kohën e gjatë të ndikimit të saj mbi brezin e ri, ku njeriu, si rregull të përgjithshëm, jeton në familje përditë.

Për të mos idealizuar sferën e edukatës familjare në edukimin global, që merr njeriu duhen përmendur edhe disa vështirësi, mangësi e kundërshtim. Njohja e tyre është e domosdoshme për të vlerësuar ed u katën fam iljare në shu m anshm ërinë e saj. Para së gjithash familja është një bashkësi relativisht e mbyllur shoqërore.

Megjithëse familja pasqyron jetën shoqërore, ajo bën jetën e vet, sidomos në aspektin shpirtëror. Në një farë mënyre ajo ndodhet e izolu ar brend a m u reve të saj, d u ke m os eksp ozu ar jetën e saj shoqërisë, op inionit p u blik. Pikërisht ky karakter relativisht i m byllu r i kësaj bashkësie shp irtërore p ërcakton edhe natyrën relativisht të mbyllur të edukatës familjare. Edhe ne gjejmë dukuri të veçuara, nganjëherë jashtë kohës, karakteristikë për mjedise të caktuara familjare. Ato mund të jenë në kund ërshtim me id ealin ed ukativ, që mbizotëron në shoqëri, me praktika ed ukative, apo konceptime, që kanë karakter masiv. Jeta d he ed ukata familjare d allohen ed he për konservatorizmin e tyre. Duke u mbajtjur nga nd ikim i i shoqërisë, nga presioni i së resë, fam ilja m e jetën e saj të mbyllur, kapet pas së vjetrës, anakronikes. Si të thuash kapet me d hëmbë , pas normave të veçanta të saj, të cilave mund t u ketë ikur koha. Këto pengojnë prirjet e brezit të ri për një edukatë të re, p ër kap ërcim in e p engesave konservatore. Veçori tjetër problema-tike d he kontrad itore e ed ukatës familjare është ed he karakteri spontan i saj. Ky i fundit, po të mos trajtohet drejt, mund të kalojë edhe në spontanitet. Ky spontanitet injoron plotësisht p ikësynim et e vetd ijshm e të p rocesit ed u kativ, shuarjen e çd o preokupimi për punën edukative, duke u krijuar për të vetëm kur plas nd onjë bom bë . Duke nënvizuar këtu se ekzistojnë ed he vështirësi të përçimit të ndikimit edukativ në kushtet e natyrshme

39

Rezarta Pode

të këtij procesi. Në këto kushte është e vështirë të precizohet koha, kur duhet ndërhyrë për këtë ndikim edukativ, mënyra, metoda e mjetet e kësaj ndërhyrje, përshkallëzimi i saj etj.Të gjitha kërkojnë një farë kulture ped agogjike, si një farë formimi teorik ashtu d he një përvojë jetësore, të mbështetur në intuitë.

Si p ërfu nd im i çështjes së sp ecifikave të ed u kim it fam iljar d o të shtronim detyrën e një njohje, më masive e cilësore të këtij aspekti, sa kontradiktor aq edhe interesant, që shpreh aq fuqishëm ndikimet e tia në procesin edukativ të të rinjve dhe fëmijëve.

BREN D IA D HE METOD IKA E ED UKIMIT FAMILJAR N ga p ikëp am ja e brend isë së ed u katës, p ërp arësi në p u nën e fam iljes m err p aisja e brezit të ri m e të gjith ë kom p on en tet themelore të edukimit, që nga edukimi mendor, edukata e punës, edukata morale e deri tek zhvillimi fizik dhe estetik.

Nëse nisemi nga detyrat fillestare të kësaj fushe e para prej tyre është kujdesi për shëndetin e fëmijës dhe për zhvillimin e rregullt fizik të tij. Kjo lidhet drejtpërdrejt me procesin e mësimit d he të ed u kim it të fëm ijës. Këtu m u nd të flasim p ër asp ekte të tilla si ato, që lidhen me veshjen e higjenën personale, atë të fjetjes e kalitjes fizike të fëmijës. Të gjitha këto janë procese edukative, që nu k d u hen nënvleftësu ar. Për të gjitha këto fam ilje d u het të ketë rregu ll e sistem , kërkesa të p ërcaktu ara nd aj fëm ijës d he ku shtet e m u nd shm e e të d om osd oshm e p ër t i p lotësu ar ato.

Një detyrë tjetër e dorës së parë e edukatës familjare është kujdesi për mësimet e fëmijës, duke u ndjekur në vijimësi atë, vështirësitë, që ai nd esh, m ënyrën sesi d u het nd ihm u ar etj. Kontrolli p ër kryerjen e d etyrave m ësimore nga fëmijët është një punë mjaft delikate, e cila nuk pranon as indiferentizëm dhe as tutelë. Pra një e mesme e pranueshme në qëndrimin e prindit, aq zell i tepërt, që sjell sforcime te fëmija d he i kund ërvihet iniciativës së tij d he as spontanitetit që mund të sjellë moskokëçarjen përkatëse.

40

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Shu m ë e rënd ësishm e është që fam ilja d o të jap ë nd ihm esën e vet në formimin e interesave e motiveve të shëndosha të brezit të ri për të mësuar. Këtu mund të veçohen tendencat utilitare me synimin e notave mesatare, si mjet për të ndjekur me çdo kusht arsim in e lartë, m ad je në sp ecialitete, që p rind ërve u d u ken të p arap ëlqyera. N ë këto raste, m es p rind ërve d he fëm ijëve, lind një frymë acarimi e nervozizmi, e cila mund të kalojë edhe midis familjes e shkollës. Sot familja luan një rol gjithnjë e më të madh edhe në zhvillimin kulturor të brezit të ri. Në këtë kuadër është evident depërtimi gjithnjë më i gjerë i mjeteve të edukimit social e të komunikimit masiv, të shtypit e librit, të radios e të televizionit në familje.

Një peshë të veçantë ka edukata e punës, e cila merret në familje, sidomos pjesëmarrja në punët shtëpiake. Nuk duhet të harrojmë se ajo fillon me lojën, duke vazhduar më vonë me vetë shërbimin.

E rënd ësishm e është të shm anget tend enca e p ërjashtim it nga punët shtëpiake e djemve, pasojë kjo e konceptave të gabuara të ep ërsisë m ashku llore, gjë, që sjell p ërçm im in nd aj fem rës d he vetë personalitetit të saj. Kjo detyrë merr vlerë reale, mbasi lidhet me hedhjen e një baze të shëndoshë për edukimin bashkëshortëve të ardhshëm.

Nga sfera e edukimit moral, theksi duhet vënë në problemet, të cilat lidhen me sjelljen e kulturuar. Duhet të ndërgjegjësohemi të gjith ë se fillesat e ed u katës qytetare h id h en d h e n gu liten pikërisht në familje. Këtu fëmija mëson rregullat më kryesore të formave të ndryshme të komunikimit midis njerëzve, kulturën e sjelljes dhe të folurit. Aty ai fiton ndjenjën e respektit ndaj më të rritu rve, p ërvetëson shp rehitë d he zakonet fillestare të ku ltu rës së jetës e të kulturës higjenike; aty ai mëson sesi duhet të sillet, të flasë, të paraqitet, të kryejë shërbimet, të jetojë thjesht e në mënyrë të ku ltu ru ar. Karakteristikë është se ed he këto norm a të sjelljes së kulturuar në procesin e edukatës familjare fitohen në mënyrë të kom binu ar, natyrshëm d he njëherësh m e p u nën p ërkatëse ed u kative, që zhvillojnë p rind ërit. Du het që fëm ijët të gjejnë te prindërit shembullin dhe modelin, të cilin mund dhe dëshirojnë të ndjekin.

41

Rezarta Pode

Familja e fut fëmijën në botë fillimisht nëpërmjet lojës. Në lojë p ër fëm ijën sintetizohet gjithçka thu ajse, rip rod hohen në mënyrë embrionale veprimtaritë e marrëdhëniet njerëzore, nxiten m en d im i d h e vep rim i. Fëm ija lu an si n ë n jë m jed is krejt të natyrshëm, ashtu edhe në një mjedis të posaçëm dhe me lojëra të p osaçm e. Ku jd es d u het të kenë m osd ëm tim in e fëm ijëve nga objekte jo të p osaçm e p ër lojë. N ë fam ilje d u h et të tregoh et gjithashtu kujdes edhe për organizimin e aktiviteteve të lira të fëmijës si dhe për përdorimin e kulturuar e me përfitim të kohës së lirë. Sa m ë i vogël të jetë fëm ija, aq m ë e m ad he d u het të jetë nd ihm a e p rind ërve d he kontrolli i tyre. Ed he kjo nu k është e lehtë, sepse kërkohet shkencë, takt e durim, dije dhe përvojë.

Veçanësitë e edukatës familjare krijojnë edhe vështirësitë e veta edukative. Ato u nxjerrin probleme prindërve, saqë ata, shpesh, nu k d inë sesi të vep rojnë. Megjithatë, sad o të vështira të jenë problemet, ato nuk duhet të dramatizohen. Duke u rritur njeriu kalon p ikërisht vështirësitë e rritjes. Du het që këto, në fu nd të fundit, të trajtohen si dukuri të natyrshme. Në këtë rast prindit i vijnë në ndihmë metodat dhe mjetet, të cilat përdoren në edukatën familjare.

Së p ari d u het vlerësu ar autoriteti prindëror. Ku r them i që si p rind ër d u het të vend osim au toritet m bi fëm ijët, kjo nu k d o të thotë që, ato të na kenë frikën, por të na besojnë, të na respektojnë, të na d u an, të nd iejnë d ëshirën d he nevojën p ër të na d ëgju ar, për të zbatuar këshillat dhe porositë tona.

Si rregu ll, forca e au toritetit p rind ëror është m jaft e natyrshm e, m jaft su gjestive. Fëm ijës së vogël fjalët ap o argu m en tet e p rind ërve i d u ken të vërteta të p ad isku tu eshm e. Me kohë, ku r rritet, d u ke fillu ar të gjykojë në m ënyrë të p avaru r, ai analizon veprimet e të rriturve dhe mban qëndrim kritik ndaj tyre. Duke shtu ar këtu ed he nd ikim et e shu m ta nga jashtë fam iljes nd od h që p rin d ërit e h u m bin au toritetin e p arë. Pikërish t n ë këto u d h ëk r y q e m u n d t ë k r ijo h en k o n flik t e m e fëm ijët . Si ku nd ërp eshë, p rind ërit m u nd ohen ta ju stifikojnë këtë situ atë të p ap ëlqyer m e ju stifikim e të nd ryshm e, p sh. fëm ijët tanë sot p o

42

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

m arrin arsim m ë shu m ë se ne; ose ne kem i kap acitetin e d u hu r p ër të p u nu ar m e to etj. Këto p retend im e i hed h p oshtë vetë jeta e përditshme, kur prindër pa arsimin maksimal, gëzojnë autoritet të p lotë, e, nd ërkohë, të tjerë, m e arsim d he ku ltu rë p ërkatëse nuk ushtrojnë dot ndikimin e duhur te fëmia.

Forca e autoritetit të prindërve para së gjithash është forca morale. Ajo krijohet d he m bahet si rezu ltat i forcës tërheqëse m orale, i figu rës m orale d he i sjelljes së p rind it brend a d he jashtë fam iljes. Për të vend osu r këtë au toritet rënd ësi ka ed he m ënyra se si kuptohet dhe si shfaqet dashuria e prindërve për fëmijët.

Kjo dashuri duhet të jetë e arsyeshme dhe e natyrshme, e gjërë, e sinqertë, të mos kthehet në debulesë (dobësi), të mos shndërrohet në përkëdhelje të vazhdueshme e në plotësim tekash.

Autoriteti i prindërve dëmtohet rëndë nga grindjet dhe zëniet familjare. Këto jo vetëm që dëmtojnë atmosferën e jetës familjare, por prekin rëndë edhe autoritetin e të rriturve në sytë e fëmijëve.

Kjo, ed he sep se këtyre të fu nd it u d u het të bëhen gjykatës p ër p rind ërit e tyre, të cilët d u het t i d u an e resp ektojë të d y, p a i dalluar ato.

Forca e au toritetit p rin d ëror ësh të e lid h u r m e n d ikim in e shembullit vetjak të prindërit në edukatën familjare, veçanërisht të shembullit pozitiv, kjo ed he d u ke u m bështetu r në p rirjen e fëm ijës p ër të im itu ar nga nëna e babai, që p ër të p ërfaqësojnë mod elin e qenies njerëzore. Në marrëd hënie të ngushtë me këtë sh em bu ll vetjak d u h et tregu ar ku jd es ed h e për sigurimin e unitetit të ndikimit edukativ brenda familjes. Pa sigu ru ar një unitet të tillë është e pamundur të flitet për edukimin e drejtë të fëm ijëve në fam ilje. Fëm ija m u nd të çorientohet e të çed u kohet, ku r u nënshtrohet nd ikim eve të nd ryshm e, që i vijnë nga d isa drejtime në familje (sidomos në familjet me shumë pjesëtarë). Në këtë rast p rind ërit nu k kanë p ërse të çu d iten asp ak, sep se ky fëm ijë i p abin d u r e p roblem atik ësh të gatu ar p ikërish t si rezultat i veprimeve dhe kërkesave të tyre të paharmonizuara e të pabashkërenduara.

43

Rezarta Pode

Përfundime dhe rekomandime Rëndësi e posaçme i duhet kushtuar gjithashtu edhe regjimit në edukatën familjare. Fëmia duhet edukuar që të zbatojë rigorozisht n jë regjim d itor të shp rehu r ed he n ë një orar p ër kryerjen e vep rim eve të tyre. Me këtë rast d u het m arrë p arasysh m osha, ngarkesa mësimore dhe ajo në punët e tjera, kushtet e jetesës në fam ilje d he veçoritë ind ivid u ale të fëm ijëve. N ë këtë kontekst merr vlerë organizimi nga prindërit i kontrollit të zbatimit të këtij regjim i, d eri sa kjo stërvitje fëm ijës t i kthehet në një ed u katë të qëndrueshme.

44

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

KAPITULLI I

BARAZIA GJINORE 1.1Barazia gjinore - domosdoshmëri për zhvillimin e një shoqërie demokratike, e cila respekton të drejtat njerëzore.

Ekz istojn ë tr i sh ty lla teorike d h e p ra k tike, që n ën v izojn ë marrëdhënien mes zhvillimit, përkatësisë gjinore dhe të drejtave njerëzore: 1- Zhvillim i d ha barazia gjinore janë në vetvete të d rejta njerëzore; 2- Të drejtat e njeriut dhe barazia gjinore janë pjesë e procesit të zhvillimit; 3- Të d rejtat e njeriu t d he barazia gjinore janë m jete p ër të arritur zhvillimin.

Shoqëria ka d y sekse, që p ërbëjnë d y p jesët e saj të p and ashm e.

Asku sh nu k m u nd ta m end ojë botën vetëm m e gra, ap o vetëm m e bu rra. Kjo nd arje natyrore, e cila ka d he p ërm bajtjen e vet sasiore, bën që shoqëria të jetë e d etyru ar të shikojë ecjen e saj përpara, vetëm kur këto dy pjesë të saj, ecin paralelisht. Sot barazia gjinore nuk trajtohet më si një çështje e veçantë.

Shoqëria njerëzore gjithnjë e më shumë po sensibilizohet, se nuk m u nd të zhvillohet në m ënyrë të njëanshm e. Ashtu si d allim et n ë m o sh ë, k u lt u r ë, fe, r a cë d h e p ër v ojë k on t r ib u ojn ë n ë shu m ëllojshm ërinë e shoqërive d he kom u niteteve tona, ed he dallimet midis burrave dhe grave janë një kontribut i qenësishëm në këtë shumëllojshmëri. Për më tepër, ashtu si burrat ndryshojnë nga gratë në disa drejtime, edhe midis vetë grave dhe vetë burrave ka shumë dallime.

45

Rezarta Pode

Përkatësia gjinore i referohet mundësive dhe normave të shoqërisë, që janë të lid hura me faktin e të qenit burrë apo grua,vajzë apo d jalë, p o ashtu ed he m arrëd hënieve m es grave d he bu rrave.

Përkatësia gjinore përcakton se çfarë pritet, lejohet dhe vlerësohet te një grua apo një burrë në një moment të caktuar. Në shumicën e shoqërive ka dallime dhe pabarazi midis grave dhe burrave, përsa u përket përgjegjësive, që u caktohen, shfrytëzimit të burimeve, si dhe mundësive për të marrë vendime. Përkatësia gjinore është pjesë e një konteksti socio - ku ltu ror m ë të gjerë. Kritere të tjera të rëndësishme për analizimin e kontekstit socio - kulturor janë klasa, raca, niveli i varfërisë, grupi etnik, mosha etj.

Barazia gjinore është një parim, sipas të cilit të gjitha qeniet njerëzore pa d allim race, seksi, bind jeje fetare, niveli socio - kulturor apo statu s p olitik, d u het të kenë të d rejta ligjore të barabarta. N ë kontekstin e të drejtave ndërkombëtare të njeriut, koncepti ligjor i barazisë gjinore është sanksionuar si në Deklaratën Universale për të Drejtat e N jeriu t të vitit 1948, ashtu ed he në Konventën e Kom beve të Bashku ara m bi Elim inim in e të gjitha form ave të Diskrim inim it ku nd ër grave (CEDAW) të vitit 1979. N ë këtë Konventë theksohet qartë dhe pa ekuivokë:... diskriminimi kundër grave d hunon parimet e barazisë së të d rejtave d he respektit për d injitetin njerëzor . Qeveritë e shteteve, anëtare të Kombeve të Bashkuara, riafirm uan angazhim in e tyre në vitin 1995 për të drejtat e barabarta dhe dinjitetin e lindur njerëzor të të gjithë grave e burrave , në Platformën për Veprim të Pekinit.

Ligji shqip tar Për barazinë gjinore në shoqëri (nr. 9970/ d atë 28.7.2008) rregullon çëshjet themelore të barazisë gjinore në jetën publike, të mbrojtjes dhe trajtimit të barabartë të grave e burrave, për mundësitë dhe shanset e barabarta për ushtrimin e të drejtave, si d he p ër p jesëm arrjen e nd ihm esën e tyre në zhvillim in e të gjitha fu shave të jetës shoqërore. Sip as këtij ligji, Barazi gjinore është p jesëm arrja e barabartë e fem rave d he e m eshku jve në të gjitha fushat e jetës, pozita e barabartë ndërmjet tyre, mundësi e shanse të barabarta, për të gëzuar të drejtat dhe për të përmbushur detyrimet në shoqëri, duke përfituar njëlloj nga arritjet e zhvillimit të saj.

46

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Barazia mund të kuptohet si: Trajtim i të gjithë kategorive në m ënyrë ekzaktësisht të njëjtë (p .sh p aga) d he trajtim i d iferencu ar i kategorive në njohjen e ndryshimeve, që kanë (për shembull në rastin e lejes së lindjes).

N d ërm arrja e vep rim eve sp ecifike p ër gratë ose bu rrat për të adresuar pabarazi të caktuara ose për të ndryshuar p olitika integru ese, të cilat të m u nd të p ërfshijnë ed he shumëllojshmërinë e rrethana specifike.

Pjesë e problemit është edhe konsiderimi shpesh i barazisë si një luftë midis një grupi për të hequr dorë nga fuqi dhe pushteti dhe avantazhi i përfituar nga një grup tjetër.

1.2- Barazia Gjinore dhe zhvillimi i shoqërisë Pse p abarazia gjin ore d u h et kon sid eru ar n jë p roblem p ër zhvillimin e shoqërisë?

Me të gjithë zhvillim in e shoqërisë njerëzore p abarazia gjinore është një nga sfid at m ë të m ëd ha m e të cilat p ërballet fam ilja, komunitet, shoqëria në përgjithësi. Shkaku rrënjësor i problemit gjend et në stru ktu rën sociale, institu cionet, vlerat d he besim in, që krijon d he m ban në këm bë p abarazinë nd ërm jet grave d he bu rrave. Arritja e barazisë gjinore nd ikon njëherazi në rritjen e cilësisë së jetës, në një zhvillim m ë të p lotë ed he m ë efiçent të shoqërisë.

Realisht sot gjithë bota i është rikthyer problematikave të barazisë gjinore, d u ke u p ërqend ru ar në aksion konkret d he jo sllogane pa vlerë. Kjo do të thotë se: Me barazinë gjinore hidhet një bazë e fuqishme për parandalimin e dhunës në familje.

Sot debati mbi barazinë gjinore në botë është përqendruar në: Gjetjen e rrugëve të mundshme për të eliminuar steriotipet trad icion ale, që ekzistojn ë n ë trajtim in e p roblem eve gjin ore, n ë v eçan ti n ë fu sh ën e ed u kim it, form im it kulturor dhe ekonomisë së tregut;

47

Rezarta Pode

Gjetjen e formave elastike, të cilat sigurojnë barazi gjinore në fushën politike; Prom ovim in e barazisë gjinore në të gjitha sferat e jetës publike; Pabarazia gjinore shfaqet në d isa nivele ed he arritja e barazisë gjinore në këto nivele, mund të shpjegohet edhe në bazë të disa argumentave të dhëna më poshtë: Në nivelin mikro - në familje: Barazia gjinore është kusht i domosdoshëm për të arritur cilësinë e jetës. Shkaku kryesor i d hu nës në fam ilje, p rej sheku jsh, është provuar shkencërisht, ka të bëjë me mentalitetin e burrit si qenie e fuqishme dhe sunduese. Një barazi de jure dhe de facto mes dy gjinive, krijon një harm oni d he sigu ron një zhvillim p erm anent të familjes.

Në nivelin makro -në shoqëri: Barazia gjin ore sigu ron efikasitet d h e qën d ru esh m ëri të saj, eku ilibër d he zhvillim p aqësor. N ëse shoqëria krijon shanse të barabarta p ër të d y gjinitë, atëherë d o të m u nd ësohej vënia në p u n ë e aftësive d h e kap aciteteve të të gjith ë an ëtarëve të shoqërisë, do të shmangej konfliktualiteti dhe do të sigurohej një stabilitet social.

Nga pikëpamja juridike: Drejtësia d he barazia janë d y shtyllat e zhvillim it të shoqërisë demokratike.

Të d r ejta t th em elor e të n jer iu t, të cila t ja n ë n ë th em el të d em okracisë, shp allin d he garantojnë të d rejta të barabarta p ër të dyja gjinitë.

Pabarazia gjinore nu k është vetëm në d isavantazh të atyre, që preken drejtpërsëdrejti nga diskriminimi. Ajo prek në përgjithësi individët, familjet dhe zhvillimin njerëzor të kombit. Për më tepër, siç u vu në d u kje m ë sip ër, p abarazia p jell p abarazi. Kjo d o të th otë se d iskrim in i gjin or ka n jë efekt d om in o , që krijon valëzime pabarazie në të gjithë shoqërinë.

48

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Pabarazia gjinore mund të ketë pasoja shkatërruese për individët, të cilët p reken d rejtp ërd rejt p rej saj. Si bu rrat, ashtu ed he gratë mund të pengohen që të fitojnë të ardhura për shkak të saj, apo të vu ajnë p asojat m ateriale d he p sikologjike të ngacm im eve, d isk r im in im it d h e p ër ja s h t im it . N ë r a s t et m ë t ë k ëq ija , d iskrim inim i gjinor m u nd të vrasë. Dhu na në fam ilje është një shembull i zakonshëm i kësaj. Në të gjitha vendet në botë, shkaku më i zakonshëm i vdekjeve, jo natyrore të grave, është nga dora e partnerëve të tyre.

Diskriminimi gjinor po ashtu vret edhe në mënyrë indirekte. Për shem bu ll, trysnitë, që lid hen m e rolet trad icionale gjinore kanë bërë të ngrihet shkalla e vetëvrasjeve të meshkujve të rinj në nivele trond itëse, në shu m ë vend e. Këto kosto ind ivid u ale sigu risht rezu ltojnë në një m ori kostosh ed he p ër shoqërinë. Megjithatë, në rast se shoqëritë tona janë vërtet të angazhuara ndaj të drejtave njerëzore d he d em okracisë, shkelja e të d rejtave të një p ersoni dhe trajtimi i pabarabartë edhe i një individi duhet të jetë shkak p ër t u shqetësu ar.

Duhet nënvizuar se pabarazia gjinore, shpesh, përbën një përmasë shtesë d iskrim inim i brend a gru p eve të p afavorizu ara. Kështu , për shembull, ndërkohë që një pakicë etnike, apo një klasë e ulët socio - ekonomike mund të ndeshet me vështirësi të caktuara në një m om ent të caktu ar, gratë brend a këtij gru p i shp esh janë ato më të pafavorizuarat. Në shoqërinë shqiptare gratë rome, gratë e zonave ru rale, gratë m e aftësi të ku fizu ara d he gratë m igrante mund të jenë subjekte të një diskriminimi të dyfishtë, për shkak të të qenit gra d he p ër shkak të të qenit rom e, të zonave ru rale, me aftësi të kufizuara, apo migrante.

Bu rrat d h e gratë kan ë n evoja d h e in teresa të n d rysh m e, si rrjedhojë e identiteteve të tyre të diferencuara, ndër të tjera, sipas klasës, m osh ës, ven d ban im it d h e p ërkatësisë gjin ore.N ë n jë shoqëri d em okratike është shu m ë e rënd ësishm e që secili nga këto interesa të përfaqësohet dhe nevojat e tyre të adresohen.Për shkak se kanë role të ndryshme në shoqëri, gratë dhe burrat kanë nevoja të nd ryshm e. N evojat gjinore d allojnë nga nevojat në

49

Rezarta Pode

përgjithësi, për shkak se ato dalin nga rolet gjinore, ndarja gjinore e p u n ës d h e n ga n d ërlikim et e vazh d u esh m e, që vijn ë p rej m u n gesës së aksesit nd aj bu rim eve d h e nga m arrëd h ën iet e pabarabarta të pushtetit.

Barazia gjin ore në p olitika ap o p rogram e n u k ka të bëjë m e trajtim in në të njëjtën m ënyrë p ër gratë d he bu rrat, ap o vajzat d he d jem të. Politikat, p rogram et, shërbim et, të cilat iu ofrohen ind ivid ëve d uhet t i përgjigjen nevojave specifike të tyre. Pikërisht përmes përfshirjes së perspektivës gjinore, marrjes në konsideratë të nevojave, interesave të grave dhe burrave, vajzave dhe djemve. Çdo politikë komunitare duhet të ketë në thelbin e saj parimin e barazisë gjinore d he si qëllim final krijim in e një shoqërie të mundësive të barabarta.Prandaj, për të realizuar praktikisht këtë është e domosdoshme: - Të sigu rohen p olitika, që e bëjnë të p rekshm e realisht barazinë gjinore.

- Të sigurohen mundësi të barabarta për gratë dhe burrat.

Në sistemin e Kombeve të Bashkuara, përfshirja e këndvështrimit gjinor është përkufizuar si një proces dhe është miratuar në vitin 1997. Përkufizimi zyrtar i Kombeve të Bashkuara për përfshirjen e këndvështrimit gjinor është: ...procesi i vlerësimi të pasojave të çdo aksioni të planifikuar te gratë dhe burrat, përfshirë legjislacionin, politikat apo programet, në të gjitha fushatat dhe në të gjitha nivelet. Eshtë një strategji për t i bërë përvojat e grave dhe të burrave pjesë përbërëse të hartimit, zbatimit, monitorimit dhe vlerësimit të politikave dhe programeve në të gjitha sferat politike, ekonomike dhe shoqërore, me qëllim që gratë dhe burrat të përfitojnë njëlloj dhe pabarazia të mos përjetësohet Sh ërbim i social d u h et të jetë i p ari n ga in stitu cion et, që të favorizojë në shërbim et e veta barazinë gjinore. Kjo d o të thotë se: Në çdo rast nevoje familjare pranë zyrave të shërbimit social ose institu cioneve të tjera në varësi të tij, ose p artneritet, shërbim i

50

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

d u het t iu ofrohet njëherazi, si grave d he bu rrave, d jem ve d he vajzave.

Ky shërbim nuk duhet të bëjë dallime në: Marrjen e n d ih m ës ekon om ike (tërh eqjen n ga zyrat përkatëse).

Kujdesit ndaj fëmijës.

N ë një sistem d em okratik, shteti ka p ërgjegjësinë t i sigu rojë shërbime të barabarta të gjithë qytetarëve, një perspektivë gjinore n ë sh ër b im e, k u sh p ër n d a r ja e sh ër b im ev e socia le ësh të thelbësore. N d onëse gratë d he vajzat kanë nevoja m ë të m ëd ha p ër shërbim et bazë d he m u nd të p ërfitojnë shu m ë p rej tyre, ato gjithashtu p ërballen m e p engesa shu m ë të m ëd ha p ër të p atu r akses dhe për të përfituar prej tyre. Një sërë pengesash praktike d h e ku ltu rore sh p esh i n d alon d h e vajzat p ër të p ërfitu ar maksimalisht nga shërbimet, për të cilat ato kanë më tepër nevojë.

Analiza d he të ku p tu arit e këtyre p engesave bën të m u nd u r që politikëbërësit dhe ofruesit e shërbimeve të lehtësojnë procesin e marrjes së shërbimeve nga gratë dhe vajzat, si dhe përfitimet nga këto shërbime. Sfida e shërbimeve sociale qëndron në ofrimin e shërbim eve cilësore ed he efikase p ër të gjithë ind ivid ët, gru p et d he fam iljet. Qeverisja vend ore d u het të jetë m ë reagu ese nd aj nevojave të kom u nitetit që, në thelb, d o të thotë ku jd es nd aj nevojave të veçanta, si të burrave ashtu dhe të grave. Kjo thekson rëndësinë e përfaqësimit të balancuar gjinor në strukturat zyrtare të qeverisë vend ore. Gratë, zakonisht, janë m ë p ranë çështjeve vendore si: sistemi arsimor dhe shërbimet sociale në komunitet.

Ato jan ë p ërd oru eset d h e kon su m atorët p arësore të këtyre shërbimeve dhe, si rrjedhojë, mund të jenë më të interesuara për p olitikat vend ore d he nd jehen m ë të afta p ër t u m arrë m e to.

Duke qenë se gratë janë shpesh përgjegjëse për përkujdesjen ndaj fëmijëve, të sëmurëve dhe të moshuarve, ato, shpesh, kanë njohuri u n ike p ër m ën y rat m ë efik ase d h e efektiv e p ër ofrim in e shërbimeve shoqërore dhe të kujdesit shëndetësor. Këto njohuri duhet të kuptohen dhe konsiderohen në formulimin e politikave.

Këtu d el në p ah nevoja që stru ktu rat e qeverisjes vend ore të

51

Rezarta Pode

p ër fsh ijn ë b u r r a t d h e g r a t ë n g a k o m u n it et i n ë p r o ceset vend im arrëse d he p olitikëbërëse, d u ke qenë se vetëm kështu m u nd të m erren në konsid eratë njohu ritë e grave d he bu rrave, n evojat, p ersp ektivat d h e p rioritetet e tyre. N ë këto ku sh te p olitikat, që hartohen janë m ë të d obishm e, m ë efikase ed he plotësojnë më mirë nevojat e gjithë komunitetit.

Më poshtë jepen disa përcaktime, të cilat ndihmojnë punonjësit socialë në kuptimin dhe adresimin e pabarazisë gjinore: Çfarë është diskriminimi?

Diskriminimi është një sjellje e dukshme, me anë të së cilës njerëzit trajtohen ndryshe dhe jo në mënyrë të favorshme, në bazë të racës, klasës, seksit apo statusit kulturor të tyre. Çfarë është diskriminimi gjinor?

Në Konventën e Kombeve të Bashkuara për Eliminimin e të Gjitha Form ave të Diskrim inim it nd aj Gru as (CEDAW), konsid erohet si përjashtim, pengesë apo dallim i bërë në bazë të seksit, që ka si qëllim apo efekt, mohimin e ushtrimit të barabartë të të drejtave d he lirive them elore të njeriu t, në të gjitha fu shat e p ërp jekjeve njerëzore. Ligji Për barazi gjinore në shoqëri (nr. 9970/ d atë 28.07.2008) jep p ërku fizim in e Diskrim in im it p ër sh kak të gjinisë (nenin 4/ 3) si çd o d allim , p ërjashtim ose ku fizim m bi baza gjin ore, q ë ka p ër qëllim , ose p ër p asojë, d ëm tim in , m osn joh jen , m osgëzim in d h e m osu sh trim in , n ë m ën yrë të barabartë, nga secila gjini, të të d rejtave të njeriu t d he lirive të p arash iku ara n ë Ku sh tetu të d h e n ë ligje, n ë fu sh at p olitike, ekonomike, shoqërore, kulturore e civile. Çfarë konsiderohet një diskriminim direkt?

N ëse në një situ atë të njëjtë, një p erson trajtohet në m ënyrë m ë pak të favorizuar se tjetri, për shkak të gjinisë, racës, etnisë, fesë, moshës, apo të qenurit invalid, konsiderohet diskriminim direkt ose i d rejtp ërd rejtë.(Zakon ish t d iskrim in im e të tilla gjen n ë lajmërimet për punë).

52

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Çfarë është një diskriminim indirekt ose i tërthortë?

Diskriminim i tërthortë është një dispozitë, një kriter, një praktikë, e cila mundëson një pabarazi gjinore, realisht.P.sh. në praktikat e marrjes së ndihmës ekonomike, kërkohet emri i kryefamiljarit, si tërheqës i parave.

Kur diskutojmë për barazinë gjinore duhet të mbajmë parasysh se kërkohet të arrihet barazi: Mundësish Aksesi ndaj burimeve Kontrolli Të drejtash Të ardhurash Duhet mbajtur në mendje se: Gratë d h e bu rrat jan ë të n d rysh ëm , p or të barabartë ...jo të ngjashëm ! Gratë d he bu rrat nu k janë të njëjtë d he arritja e një shoqërie m e m u nd ësi të barabarta nu k kërkon që t i bëjë bu rrat dhe gratë qenie identike. Diversiteti luan një rol të rëndësishëm në shoqëritë tona dhe këtu përfshihet diversiteti i burrave dhe i grave. Në të njëjtën kohë, ndërsa disa dallime duhet të pranohen d he të ru hen, p abarazia ( e të d rejtave, m u nd ësive, vlerave d he rezultateve) duhet trajtuar dhe luftuar.

53

Rezarta Pode

KAPITULLI II FAMILJA DHE ROLI I SAJ NË SHOQË RI 2.1 Familja nën këndvështrimin juridik Fam ilja ësh të qeliza bazë e sh oqërisë. Esh të e n atyrshm e që p u nonjësi social, të foku sohet në vep rim tarinë e tij, m bi këtë familje. Nuk mund të mendohet asnjë punonjës social, që të mos ketë lidhje me familjen dhe problematikat e saj.

N ë p ërgjithësi, ku r flitet p ër fam iljen , ajo sh ikohet vetëm së jashtm i, si një njësi, ku asku sh nu k ka të d rejtën të nd ërhyjë, qoftë dhe nga pikëpamja juridike.

Familja është një fenomen kompleks, me shumë lidhje, faktorë e ind ikatorë, p or që jo gjithm onë m u nd të shp rehet në form atin ju rid ik. Pra, jo çd o hollësi, që ka të bëjë m e nd ërtim in e fam iljes d he fu nksionin e saj m u nd të shp rehet në një rregu ll ju rid ik. Si njësi organizim i shoqëror, fam ilja ka një au tonom i të gjerë në rregullimin mes të drejtave dhe detyrimeve brenda saj. Modeli i familjes mund të konsiderohet si një komunitet në të cilin, secili anëtar i saj realizon m arrëd hëniet m bi bazën e një besim i d he solidariteti reciprok.

Mirëp o, p avarësisht këtij besim i d he solid ariteti m es anëtarëve të fam iljes, këta të fu nd it, janë të d etyru ar të resp ektojnë të drejtat personale të individit, të drejta këto, që mbrohen me ligj.

Prandaj, çdo dhunim i këtyre të drejtave, sjell, padyshim, nevojën e nd ërhyrjes së ligjit p ër m brojtjen e ind ivid it. Kjo nd ërhyrje i p ërket m e n jë sh trirje të gjërë p u n on jësit social. Përku n d ër au tonom isë së gjerë, që kanë anëtarët e fam iljes p ër të nd ërtu ar m arrëd hëniet brend a kësaj njësie, nu k m u nd të m os shihet se edhe brenda familjes, raportet mes anëtarëve të saj kanë format

54

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

ju rid ik d he shp rehen në rregu lla ligjore. Këto rregu lla, p ra ky këndvështrim mbi familjen, ka si objektiv garancinë sociale të të d rejtave, që lind in nga m arrëd hëniet në fam ilje. Dhe është ky objektiv , i cili bën të domosdoshëm orientimin e punonjësit social drejt familjes.

Përfundim: N ëse në një fam ilje shkelen të d rejtat e ind ivid it, anëtarëve të saj, është e d etyru eshm e nd ërhyrja e ligjit, në mbrojtje të këtyre individëve.

Punonjësi social është operatori i parë, që duhet të jetë në kontakt me këto shkelje, jo vetëm për t i raportuar, por edhe për t i orientuar në mbrojtjen e të drejtave të mohuara ose të dhunuara. Për të arritur këtë është e d omosd oshme që punonjësi social të ketë njohuri të gjëra mbi të drejtat, që gëzojnë anëtarët e familjes, të drejta, të cilat mbrohen nga legjislacioni në fuqi.

Pse sot d hu na brend a fam iljes është bërë m ë e d u kshm e p ër shoqërinë?

N d ryshim et, të cilat ka p ësu ar fam ilja e kanë kthyer atë nga një familje patriarkale në një familje të vogël. Kështu, është e vështirë të fshihen gjurmët e konfliktit në një familje të vogël. Në familjet e gjëra, figu ra e xhaxhait ap o d ajës, e ku natit ap o gjyshërve etj, nd ikonte në fshehjen e konfliktit brend a fam iljes, p or nga ana tjetër, ato ndikonin dhe në ndërprerjen e spirales së dhunës, duke nd ihm u ar shp esh të d hu nu arin/ ën e d u ke m os leju ar kështu dhuna të bëhej e dukshme.

2.2 Të drejtat e familjes Të drejtat e familjes janë në përgjithësi të drejta, të cilat mbrojnë interesat familjare. Statusi i familjes është objekt i mbrojtjes ligjore, në ku p tim in që, secili anëtar i fam iljes gëzon të d rejtën e një pozicioni në familje. Prandaj, thuhet se të drejtat familjes janë në thelb të d rejtat them elore të njeriu t. Si të tilla gëzojnë m brojtjen nga shteti. N ë ligjislacionin shqip tar, kjo është shp rehu r m jaft qartë në Kodin e Familjes (Neni 1).

55

Rezarta Pode

Por d u h et m bajtu r p arasysh d h e fakti se fam ilja ësh të n jësi natyrale sociale (siku nd ër u tha fam ilja gëzon një au tonom i të gjërë në organizimin e saj), pra ndërhyrja e shtetit, në këtë drejtim, lim itohet. N u k m u nd të p retend ojm ë se shteti ka të d rejtën që, për interesa publike, të ndikojë mbi lirinë personale të anëtarëve të fam iljes. Eshtë vetë p ersoni, që kërkon d he d u het të realizojë vlerat e veta në raportin familjar. Shteti ka për detyrë të garantojë sigurinë e kushteve për realizimin e këtyre raporteve. Ndërhyrja e shtetit në familje drejtohet në mbrojtjen e anëtarëve të familjes, duke pasur prioritet kujdesin për fëmijët, gratë, të moshuarit dhe personat me aftësi të kufizuar.

2.3 Pozitat juridike brenda familjes Fam ilja e sotm e sh qip tare ka p ësu ar n jë n d rysh im të kon sid eru eshëm . N ë këtë nd ryshim kanë p atu r rolin e tyre faktorë p olitik ë (k a lim i n g a sistem i tota lita r n ë a të d em ok r a tik ), ekonomik, social dhe natyrisht juridik. Familja partriarkale, ose ajo e m byllu r, ku p ër të m bajtu r në këm bë fam iljen, shoqëria nd ërhynte d eri në d etyrimin martesor d he në shmangien e lirisë së divorcit, u thye, ose u zëvendësua nga një familje, ku anëtarët e saj kanë një au tonom i d he p avarësi m ë të d u kshm e brend a m arrëd hënieve fam iljare. Pra, m u nd të them i se m arrëd hëniet brend a fam iljes kanë p ësu ar nd ryshim , d rejt d em okratizm it të tyre.

Sh p rehje e këtij d em okratizm i ësh të ed h e p arim i th em elor i barazisë juridike mes bashkëshortëve dhe në raportet e tyre me fëmijët.

(Neni 50, i Kodit të Familjes).

Të d rejtat, janë të njëjta, si p ër bu rrin ashtu ed he p ër gru an d he d etyrim et janë të njëjta si nd aj bu rrit ashtu d he nd aj gru as. Që këtej rrjed h d etyrim i ligjor p ër resp ektin e barazisë gjinore në çdo të drejtë familjare, të përcaktuar nga ligji.

Parim i tjetër, ai i besnikërisë dhe bashkëpunimit reciprok, (N eni 50, Kodi i Familjes), janë të detyruara me ligj dhe të përcaktuara mjaft qartë në legjislacionin tonë.

56

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Përfundim: Çd o shkelje e këtyre të d rejtave p ërbën objekt p ër nd ërhyrje të shtetit në m brojtje të të d rejtave të p ersonave, në këtë rast bashkëshortëve, pa asnjë diskriminim gjinor.

Një parim tjetër i rëndësishëm që qëndron në themel të Kodit të Familjes dhe të të gjitha proceseve, që kanë të bëjnë me të miturin, është mbrojtja e interesit më të lartë të fëmijës. Kjo do të thotë se kurdoherë që shteti ndërhyn në marrëdhëniet familjare, të drejtat d he interesat e fëm ijës së m itu r m arrin p rioritet p ërku nd ër të d rejtave d he interesave të p rind ërve. Ky p arim d o të u d hëheqë ed he p u nën e p u nonjësit social në rap ort m e fam iljet që kanë nevojë për shërbimet e tij/saj.

57

Rezarta Pode

KAPITULLI III DHUNA NE FAMILJE Fam ilja p ërfaqëson n jë sistem kom p leks të m bësh tetu r m bi respektin, besimin dhe solidaritetin. Pra, në thelbin e vet familja mbështetet në një sistem ndjenjash, të cilat, jo gjithnjë janë pozitive.

N d jenja të tilla negative si u rrejtja, d hu na etj. bëhen bu rim p ër sjellje devijante brenda familjes.

Familja përfaqëson njësinë sociale, ku mbrojtja e anëtarëve të saj është me mundësi maksimale, por në të njëjtën kohë, për shkak të nd jenjave negative, rrezikon të shnd ërrohet në njësinë m e rrezikshmëri të lartë fizike e psikike, anëtarët e saj.

Du ke u bazu ar në vlerat u niversale të fam iljes, Organizata e Kom beve të Bashku ara e p ërku fizon d hu nën në fam ilje si një akt që rezulton, ose ka shumë mundësi të rezultojë në dëmtim fizik, seksual ose mendor duke përfshirë kërcënime ose akte të ngjashme, shtrëngimet ose heqjen arbitrare të lirisë .

Dhu na në fam ilje është një fenom en global d he p rek të gjitha shtresat e p op u llsisë, të rinj d he të m oshu ar, të arsim u ar ap o analfabetë, të m artuar apo beqarë; prek çd o kombësi, klasë apo grup etnik. Ajo përfshin dhunimin e të drejtave qytetare, kulturore, ekonomike, politike dhe sociale. Të dhënat alarmante nga e gjithë bota lidhur me shkallën e dhunës në familje konfirmojnë faktin se dhuna në familje është një epidemi ndërkombëtare.

3.1 Frekuenca dhe përhapja e dhunës në botë N jë n u m ër i m ad h i ven d eve të zh villu ara d h e n ë zh villim d ëshm ojnë një rritje të d u kshm e të krim eve të d hu nshm e d he çësh tjet e lid h u ra m e red u ktim in e krim it jan ë bërë tem a të

58

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

rëndësishme të programeve dhe politikave kombëtare. Studimet, në pothuajse dyzetë vende, kanë treguar se nga një e dhjeta deri në gjysma e grave janë rrahur nga një partner mashkull.

Sipas raportit të Organizatës Botërore të Shëndetësisë të vitit 2005, përllogaritet se një në çdo pesë gra ose vajza përballet me një nga form at e nd ryshm e të d hu nës gjatë jetës së saj d he në d isa raste përjeton dëmtime serioze shëndetësore ose humbje të jetës.

N ë SH BA, sip as një rap orti të Kom beve të Bash ku ara, gratë përbëjnë 85% të viktimave të dhunës në familje. Këshilli i Europës ka përcaktuar se dhuna në familje është shkaku kryesor i vdekjes d he p aaftësisë p ër gratë e m oshës 16-44 vjeç, d he kjo p ërqind je është më e ulët se vdekjet e shkaktuara nga kanceri apo problemet e trafiku t. Gjashtë gra vd esin çd o m u aj në Francë, si p asojë e d h u n ës, e cila u sh troh et n ë fam ilje. N ë SH BA, n ë n jë sërë studimesh të kryera në fakultete të ndryshme, kanë rezultuar se m bi 1/ 3 e stu d en tëv e fem r a k a n ë p r ov u a r d isa for m a të ngacm im it seksu al nga koha, që kanë m baru ar stu d im et d he 510% e grave të anketuara pranonin se ishin përdhunuar.

Disa arritje në adresimin e dhunës në familje në nivel botëror: Ku p tim m ë i m irë i d hu n ës n ë fam ilje, shkaqeve d he pasojave të saj; Eshtë arritur një konsensus ndërkombëtar për nevojën e adresimit të saj; Hapa pozitive të ndërmarra nga disa shtete për përmirësim in e legjislacionit ekzistu es ap o hartim it të ligjeve specifike për dhunën; Disa rajone kanë hartuar konventa specifike për adresimin e dhunës në familje. Aktualisht po bëhen përpjekje edhe në rajon in ton ë p ër h artim in e një kon vente p ër këtë qëllim, në kuadrin e Këshillit të Evropës.

Disa shqetësime dhe mangësi në trajtimin e dhunës në familje: Dhu na në fam ilje është një krim , që është i p arap ortu ar dhe, si rrjedhojë, ka mangësi të dhënash për përhapjen e

59

Rezarta Pode

tij; Eshtë e vështirë të dihet e vërteta në lidhje me dhunën në familje në vende të ndryshme, për shkak të tre faktorëve kryesorë: natyra e fshehtë dhe konsiderimi i saj si çështje p rivate; niveli i u lët i rap ortim it, si d he raste të rralla të p ërcaktim it të d hu nës në fam ilje, si krim , d u ke m os u paraqitur kështu në të dhënat zyrtare; Mu ngesë ose p am jaftu eshm ëri trajnim esh p ër institu cionet e drejtësisë, të policisë dhe shëndetësisë; Mungesa e informacionit lidhur me të drejtat e grave dhe të fëmijëve, si pjesë e të drejtave të njeriut; Mungesa e besimit te institucionet e drejtësisë; Mungesa e rrjeteve të shërbimeve dhe ekipeve multidisiplinore në trajtimin e tyre; Progresi n ë ad resim in e d h u n ës n ë fam ilje ka qen ë i ngadaltë, sepse mentaliteti, qëndrimet dhe sjelljet janë të rrënjosu ra thellë ed he janë të vështira p ër t u nd ryshu ar.

N ë të njëjtën kohë janë akom a d u ke u p ërcaktu ar d isa strategji efektive p ër të ad resu ar d h u n ën n ë fam ilje.

Dh u n a n ë fam ilje ësh të n jë n ga kr im et, q ë ësh të e paraportuar edhe e paregjistruar në krahasim me krimet e tjera.Eshtë shumë e vështirë të njihet ekzistenca e vërtetë e dhunës në familje për shkak të disa faktorëve: natyra e fshehtë e p roblem it, m osrap ortim i, si d he id entifikim i i pakët i rasteve të dhunës në familje.

3.2 Frekuenca dhe përhapja e dhunës në Shqipëri Përsa i përket të dhënave nga Shqipëria, raportohen faktet e mëposhtme: Sip as n jë stu d im i të vitit 1996 të kryer n ga Sh oqata Refle k sio n e n ë n jë k a m p io n t ë p ër fa q ës u e së v e kom bëtarë të grave në Shqip ëri (849 gra), p ërh ap ja e d hu nës nd aj tyre (fizike, seksu ale, ap o p sikologjike) u raportua të ishte 64%.

60

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Sip as një stu d im i të kryer në Tiranë në vitin 2003, i cili p ërfsh in n jë kam p ion p ërfaqësu es p rej 1039 grash të m artu ara, p ërhap ja e d hu nës fizike u rap ortu a të ishte e lartë. Kështu , së p aku një ep isod i d hu nës fizike (gjatë vitit të fundit) u raportua nga 37% e grave të intervistuara, nd ërkohë që 26% e grave rap ortu an së p aku tre ep isod e të d hu nës fizike, gjatë vitit të fu nd it. Përhap ja e d hu nës fizike ishte më e lartë te gratë, burrat e të cilave kishin një nivel edukimi prej jo më shumë se 9 vitesh dhe ishin me origjinë rurale.

Sipas një publikimi të Amnesty International (Prill 2006), vlerësoh et se 1 n ë 3 gra n ë Sh qip ëri, ësh të d h u n u ar fizikisht brend a fam iljes së saj.N ë shu m icën d ërrm u ese të rasteve, të p ërgjegjsh ëm p ër aktet e d h u n ës jan ë p artnerët e tyre.Po, sip as këtij p u blikim i, 52.2% e grave, të cilat vu ajnë nga d hu na në fam ilje, nu k u kanë folu r kurrë të tjerëve për dhunën e ushtruar ndaj tyre. Kjo shifër shp reh m u ngesën e nd ërgjegjësim it të grave, që nu k e shohin dhunën si një akt, që duhet denoncuar.Gjithashtu rezu lton se 11.5% e vajzave d h e grave sh qip tare të gru p m oshës 15-44 vjeç, ku r kanë qenë fëm ijë kanë qenë d ëshm itarë të d hu nës në fam ilje d he 27.2% e tyre kanë qenë viktima të dhunës fizike në familje gjatë fëmijërisë.

Sip as n jë m on itorim i të katër p eriod ikëve kryesorë sh qip tarë të bërë n ga Qen d ra Alean ca Gjin ore p ër Zhvillim , vetëm gjatë periud hës korrik - gusht 2008 kanë n d od h u r 26 raste vetëvrasjesh te gratë e vajzat. N ga analizimi i artikujve, për rastet e vetëvrasjes, shikohet se n d ër sh k a q et k r y esor e ja n ë d h u n a n ë fa m ilje d h e problemet ekonomike.

Du ke iu referu ar statistikave n ë rap ortin 6-m u jor të p olicisë shkru ar në artiku llin Vetëvrasjet, sa d yfishi i vrasjeve (Panoram a, 27.07.08) gjatë këtij 6-m u jori, 88 është nu m ri i krim eve ku nd ër vetes, ku : 73 raste janë vetëvrasje dhe 15 tentativa për vetëvrasje, kjo tregon një num ër relativisht të lartë në krahasim me vrasjet, të cilat

61

Rezarta Pode

për këtë gjysmë viti kanë qenë 44 raste. Sipas raportit të policisë thuhet se, dhuna në familje klasifikohet si një nga shkaqet kryesore të vetëvrasjeve, ku në 95% të rasteve të shtyra nga dhuna , të dhunuarat kanë qenë bashkëshortet, vajzat d he nënat.N ë raport theksohet se .... mbi 50% e rasteve të denoncuara i përkasin Tiranës, ndërsa në rrethe d u ket se kon sid eroh et en d e tabu d en on cim i p rej të dëmtuarëve i dhunës së ushtruar në familje . Nga studimet d h e sh ërbim et e ofru ara nga organizatat e grave p ër viktim at e d h u n ës n ë fam ilje ka rezu ltu ar se m ë të rrezikuara nga d huna janë gratë m e aftësi të kufizuara, gratë migrante, gratë rome dhe gratë e zonave rurale. Sërish duke iu referuar këtyre burimeve dy janë grup-moshat, që përjetojnë më shumë dhunë: 18-23 vjec dhe 37-45 vjec.

Në rast se i referohemi numrit të rasteve të trajtuara nga Gjykata e Shkallës së Parë Tiranë, d eri më 01 Maj 2008, kjo Gjykatë kishte lëshuar vetëm 18 urdhra civilë të mbrojtjes. Ndërsa në gjashtë muajt e fundit të vitit 2008, ka dhënë rreth 140 urdhra civilë të mbrojtjes.

Ndërkohë, qendra për Nisma Ligjore Qytetare që ofron shërbimin ligjor falas për mbrojtjen e viktimave të dhunës në familje,deri në 01 Maj të vitit 2008 kishte përfaqësuar 9 gra d he vajza në gjykatë për të marrë urdhërin e mbrojtjes.Vetëm në gjashtë muajt e fundit të vitit 2008 ,ajo i është drejtuar gjykatës në 20 raste të tilla.Subjektet viktima të dhunës në marrëdhëniet familjare (sipas vendimeve të monitoruara) rezultojnë sipas tabelës që vijon: Dhuna

Nr

%

Ushtruar ndaj grave

12

60%

Ushtruar ndaj fëmijëve

1

5%

fëmijëve njëkohësisht

7

35%

Totali

20

100%

Ushtruar ndaj grave dhe

62

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Në 60% të rasteve të monitoruara, viktima të dhunës janë gratë.

N ë 35% të rasteve, fëm ijët janë d hu nu ar së bashku m e nënat e tyre d he vetëm në 5% të rasteve është u shtru ar d rejtp ërd rejt dhunë vetëm ndaj fëmijëve.

Të d h ën at m bi p ërh ap jen e fen om en it të d h u n ës n ë fam ilje vazhdojnë të jenë të kufizuara. Shqipëria është një nga vendet e p akta në Evrop ë, që nu k regjistron, p u blikon d he p rezanton zyrtarisht, rregu llisht të d hëna m bi p ërm asat d he p ërhap jen e këtij fenomeni.

3.3 Format e shfaqjes së dhunës në familje Ekzistojnë disa forma të dhunës në familje, ndër të cilat më poshtë jan ë ren d itu r ato m ë të p ërh ap u rat. Sh p esh këto form a të nd ryshm e të d hu nës në fam ilje hasen të gërshetu ara m e njëra tjetrën.

Dhunë fizike p ërfshin: shtyrje, god itje, gërvishtje, m bylljen në shtëpi, goditje me objekte të forta, kërcënim me thikë ose me armë tjetër, refuzim për ta ndihmuar gruan, kur është shtatëzënë ose e sëmurë, tentativë për vrasje deri në formën më të rëndë, vrasjen.

Gratë, që d yshohet se nu k janë të rregu llta d he korrekte në marrëdhëniet bashkëshortore shpesh bëhen viktima të formave ekstreme të dhunës fizike. Dhuna fizike në përgjithësi ushtrohet duke filluar nga format më të lehta për të arritur deri tek ato më ekstremet.

Dhunë Psikologjike /Emocionale përfshin talljet, kërcënimet, ndjekjen nga pas, mohimin e hapësirës për të marrë vendime, ndalimi për të d alë m e sh oqërin ë ap o d h e p ër të d alë vetëm , kritikën e vazhdueshme ndaj kulturës apo zakoneve, sharjet ndaj viktimës në shtëpi dhe në publik, ngarkimin me faj të viktimës për çdo gjë që shkon keq, kontrollin ndaj veshjes dhe garderobës, etj.

Dhuna Shpirtërore gjithashtu p ërfshihet në d hu nën p sikologjike d h e kon siston n ë n d alim in e sh p reh jes së besim it fetar ose normave kulturore, traditave dhe besimit shpirtëror.

63

Rezarta Pode

Dhuna seksuale përfshin marrëdhënie seksuale me forcë, trajtimin e partneres si objekt seksual, detyrimin për të bërë seks pa dëshirën e partneres, detyrimin për të realizuar seks në forma të padëshiruara dhe të papranueshme për partneren, këmbënguljen për të prekur e për të bërë gjithçka, që dëshiron partneri, detyrimin për të bërë seks me një partner tjetër në sy ose jo të vetë bashkëshortes, deklarimi për një lidhje jashtëmartesore, detyrimi për të kryer marrëdhënie seksu ale p as u shtrim it të d hu nës fizike, d etyrim i p ër të bërë prostitucion, detyrimi për të bërë striptizëm etj.

Dhuna ekonomike p ërfshin: kontrollin e p arave, në m ënyrë që të mos i lihet viktimës mundësia për të marrë vendime për çëshjte ekonom ike, d hënie e një vlefte të vogël p arash, që nu k është e mjaftueshme për mbulimin e shpenzimeve ekonomike, refuzimi për të mbuluar shpenzimet e fëmijëve, forcimi për të vjedhur ose shitu r gjërat e vlefshm e, m ohim i i m u nd ësisë që p asu ria të jetë edhe në emër të partneres -bashkëshortes etj.

Dhuna në familje nuk ka të bëjë vetëm me dhunën ndaj njërit prej bashkëshortëve, e cila, në më të shumtën e rasteve, është e drejtuar n d aj gru as.N ë konceptin e dhunës në familje sot përfshihen dhe nënkuptohen dhuna ndaj grave, dhuna e prindërve ndaj fëmijëve, dhuna midis fëmijëve, dhuna e fëmijëve, kryesisht e adoleshentëve ndaj prindërve, si dhe dhuna ndaj të moshuarve. Dhu na nd aj grave d he d h u n a n d aj fëm ijëve ka tërh equ r h istorikish t vëm en d jen e stu d iu esve d h e të sp ecialistëve të fu sh ës. Dh u n a n d ërm jet fëmijëve, dhuna e fëmijëve ndaj prindërve, si dhe dhuna ndaj të moshuarve kanë marrë më pak ose aspak vëmendje nga studiuesit dhe specialistët. Kjo nuk do të thotë se këto forma të dhunës në familje janë më pak shqetësuese për publikun e gjerë dhe se ky i fundit nuk ka interes të informohet për to.

Tashm ë është një realitet se d hu na në fam ilje nd onëse është një p roblem , që filloi të shihej m e shqetësim nga p u bliku vetëm në mesin e shekullit të kaluar (vitet 60-të), ka kaluar nëpër një proces të gjatë përkufizimi, përcaktimi dhe identifikimi.

64

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

3.4 Dhuna në familje dhe përkatësia etnike N jë nga gru p et m e vu lnerabël ed he që p reket m ë shp esh nga d hu na në fam ilje është ed he ekonom ike Rom ët ap o Evgjitët në Shqipëri. Megjithëse mund të mungojnë studime specifike lidhur m e p ër h a p jen e d h u n ës n ë fa m ilje n ë k ëto g r u p e, sër ish d isk r im in im it g jin or p ër g r a të d h e v a jz a t i sh toh et ed h e d iskrim inim i racor. Du ke qenë se gru aja në fam iljen e këtyre gru p eve ësh të e d iskrim in u ar, p ër arsye të n ivelit të u lët të arsimimit dhe pjesëmarrjes së saj në punësim dhe sferën publike, d u het të m erren m asa p ër elim inim in e d iskrim inim it të saj në fam ilje.Vajzat në fam iljet rom e m artohen shu m ë m ë herët (15.5 vjeç) në krahasim m e m esataren kom bëtare (24.1 vjec) d he, si rrjedhojë e mungesës së planifikimit familjar, familjet rome janë m ë të m ëd ha në nu m ër. Gjithashtu si p jesë e ku ltu rës, shu m ë fam ilje rom e u shtrojnë trysni m bi gratë p ër t u bashku ar ap o të nd enju r bashkë m e bu rrin.N jë nga shkaqet p rim are të d ivorcit ndërmjet popullatës rome është dhuna ndaj gruas. Një normë e tillë ku ltu rore, e cila vërehet d he në p jesën tjetër të shoqërisë, sjell që gratë të vazhd ojnë të m beten skllave të m entalitetit d he ku ltu rës d he të d u rojnë d hu nën e u shtru ar m bi to nga bu rrat.

Pasi vajzat rome martohen në një moshë të hershme, për arsye të n d r y sh m e k u m u n d të p ër m en d im v a r fër in ë d h e n or m a t kulturore, është e vështirë për to ( në mungesë të programeve të arsimimit dhe punësimit) në mungesë të varësisë ekonomike, të largohen nga një m arrëd hënie d hu ne, e cila u m ohon atyre të drejtat themelore të njeriut: një jetë pa dhunë.

3.5 Kostot social - ekonomike të dhunës Stu d iu esit d he p rofesionistët e kësaj fu she e p ranojnë gjerësisht faktin se është thuajse e pamundur të përftohet një vlerësim i saktë i kostove reale të d hunës në familje.

Kjo për faktin se d imensioni psikologjik d he emocional i dhunës së ushtruar është shumë i vështirë për t u shprehur në term a ekonom ike.Pavarësisht nga këto ku fizim e në llogaritjen e kostos reale të dhunës së ushtruar, specialistët

65

Rezarta Pode

kanë p ërfitu ar d isa vlerësim e të p ërafërta të kostos së dhunës në familje.Studimet që kanë dokumentuar efektet ekonomike të dhunës në familje kanë përdorur një numër të madh zërash të kostos.Disa lloje studimesh janë përdorur nga ekspertë të kësaj fushe për të llogaritur sa më mirë koston e përgjithshme të d hunës në familje në varësi të formës (d hunë nd aj grave, fëmijëve, apo të moshuarve), freku encës d he intensitetit të u shtrim it të d hu nës.Më p osh të jep et n jë skem ë p ërm bled h ëse e kostos totale (direkte dhe indirekte) të dhunës në familje: Kosto direkte, ku përfshihen të gjitha llojet e kostos, që rezultojnë në mënyrë të drejtëpërdrejtë nga akti i dhunës së ushtruar; Kosto indirekte, ku p ërfshihen të gjitha kostot, që rezu ltojnë në mënyrë të tërthortë nga akti i dhunës së ushtruar.

Kosto direkte më të zakonshme përfshijnë: koston e shërbimeve shëndetësore si dhe koston e shërbimeve të rendit publik dhe të drejtësisë (polici dhe sistem gjyqësor).

Kostot indirekte më të zakonshme përfshijnë efektet afatgjata të dhunës së ushtruar (p.sh . efekte psiko - emocionale te viktimat e d h u n ës). Sh p esh h erë, kostoja e d ëm tim eve p sikologjike d h e em ocionale në viktim at e d hu nës në fam ilje është m ë e lartë në krahasim me koston direkte ekonomike.

N ë shkallë botërore është rap ortu ar se kostoja totale e akteve të dhunës në tërësi, përreth 5% të GNP-së së vendeve të zhvilluara dhe rreth 14% të Produktit Kombëtar Bruto (PKB) të vendeve në zhvillim . Stu d im et e realizu ara në Ind i tregojnë se m esatarisht p as çd o id entiteti d hu ne gratë hu m basin shtatë d itë p u ne. N ë terma të ngushtë ekonomikë kostot e abuzimit të fëmijëve janë të konsid eru eshm e. N ë 1996 kosto e asociu ar m e abu zim in d he neglizhimin e fëmijëve në SHBA ishte vlerësuar në 12 bilion USD. N jë stu d im në H olland ë e p ërcakton koston totale të shkaktu ar nga dhuna kundrejt grave rreth 200 milion euro në vit. Në Zvicër është vlerësu ar se d hu na ku nd ër grave u ku shton au toriteteve federale, kantonale dhe bashkiake përafërsisht 400 milion franga zvicerane për vit.

66

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Kostoja ekonomike dhe sociale e dhunës ndaj grave dhe fëmijëve është e jashtëzakonshm e, sep se ajo shoqërohet në m ënyrë të pashmangshme me: Humbje të produktivitetit në punë dhe arsim të viktimave të dhunës; Rritje të ndjeshme të përdorimit të shërbimeve sociale; Ulje të cilësisë së jetës.

Kështu, shumë studime në të gjithë botën kanë treguar se dhuna ndaj grave ndikon që ato të humbasin më shpesh vendin e punës, si dhe të kenë të ardhura ekonomike më të ulëta. Kjo bën që shumë gra të d hunuara të m arrin asistencë ekonomike nga shteti për të p ërballu ar n jë jetesë m in im ale. Si rrjed h ojë, p ërveç efekteve shënd etsore, d hu na nd aj grave m bart ed he një kosto të lartë ekonomike dhe sociale. Abuzimi fizik, seksual, apo psikologjik ndaj grave çon në humbje të mëdha të investimit në kapitalin njerëzor.

Prand aj, kostoja socio - ekonomike e këtij problemi është shumë më e lartë se ajo çfarë dokumentohet sot në të gjitha vendet e botës Problemet agravojnë më tej nga fakti se një numër i madh i akteve të d hu nës m beten të p arap ortu ara nga viktim at. Shp esh ajo që njihet dhe regjistrohet është vetëm maja e aizbergut.

Llogaritja e kostove social- ekonomike të dhunës në familje, përbën një ndërhyrje strategjike në ndërgjegjësimin e politikë - bërësve për rëndësinë dhe efektivitetin e parandalimit të saj.

3.6 Standartet ndërkombëtare mbi dhunën në familje Natyra dhe frekuenca e dhunës ndaj grave në shoqëri u diskutua si çështje e rënd ësishm e në axhend ën nd ërkom bëtare në vitet 90të.

N ë 1993 Deklarata e Kom beve të Bashku ara p ër Elem inim in e Dhu nës nd aj Grave ishte i p ari d oku m ent nd ërkom bëtar i të drejtave të njeriut, i cili trajtoi këtë çështje.

N ë Mars 1994 Kom isioni i të Drejtave të N jeriu t në Kom bet e Bashkuara caktoi një raportues për Dhunën ndaj Gruas.

67

Rezarta Pode

N ë konferencën e Pekinit d hu na në fam ilje u p ërku fizu a si një problem mbarëbotëror dhe që quhet e trajnuar si i tillë . Po në këtë konferencë është theksu ar se dhuna ndaj gruas përbën dhunim të të drejtave njerëzore , si dhe një pengesë në arritjen e barazisë, zhvillimit dhe paqes .Platform a e Pekinit 1995 e p ërfshiu Dhu nën nd aj gru as si një nga 12 çështjet kritike p ër t u ad resu ar nga qeveritë dhe aktorët e tjerë.

Du ke u bazu ar në vlerat u niversale të fm ailjes, Organizata e Kom beve të Bashku ara e p ërku fozon d hu nën në fam ilje si një akt, që rezu lton, ose ka shu m ë m u nd ësi të rezu ltojë në dëmtim fizik, seksual ose mendor, duke përfshirë kërcënime ose akte të ngjashme, shtrëngimet ose heqjen arbitrare të lirisë.

Deklaratat Ndërkombëtare të të Drejtave të Njeriut të miratuara nga Kom bet e Bashku ara që trajtojnë d hu nën nd aj grave d he u kërkojnë shteteve të ndërmarrë veprime, përfshijnë Konventën e Elim in im it të të gjith a form ave të Diskrim inim it n d aj Grave (CEDAW,1979), Deklaratën mbi Eliminimin e Dhunës nda Grave (DEVAW,1993), Deklaratën e Pekinit dhe Platformën për Veprim (1995), Statutin e Gjykatës Ndërkombëtare të Krimeve (Statusi i Rom ës,1998) , Deklaratën e Mijëvjeçarit (2000) d he Këshillin i Sigurisë 1325 për Gratë, Paqja dhe Siguria (2000), si dhe të tjera.

Pavarësisht faktit që familja është njësi natyrore me një autonomi të gjerë, nuk ka përjashtuar nevojën e ndërhyrjes së shoqërisë në m brojtje të anëtarëve të saj. Institu cionet nd ërkom bëtare kanë vend osu r stand arte nd ërkom bëtare, që nd alojnë d hu nën në të gjitha format e saj dhe në të gjitha situatat, kur paraqitet, përfshi dhunën në familje. Kështu për shembull Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut shpall një sërë të drejtash dhe lirish, të cilat shpesh shkelen nga aktet e dhunës në familje Cilat janë këto të drejta?

E drejta për barazi ( neni1) E drejta e jetës, lirisë dhe sigurisë personale (neni 3) Liria nga diskriminimi (neni 2) E drejta për barazi para ligjit (neni 6)

68

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

E drejta për barazi në familje (neni 16) E drejta për standartin më të lartë për shëndetin fizik dhe mendor (neni 26) E drejta për mjete juridike nga gjykata kompetente (neni 8) Liria n ga tortu ra d h e trajtim et m izore çn jerëzore ose poshtëruese (neni 5) Shqipëria ka ratifikuar disa konventa të rëndësishme, parimet e të cilave p araqesin rën d ësi në fu shën e barazisë gjinore d he çrrënjosjes së dhunës në familje. Këto Konventa janë bërë tashmë pjesë e së drejtës së brendshme dhe si të tilla janë të detyrueshme për zbatim: - Kon ven ta N d ërkom bëtare: Për të Drejtat Civile d h e Politike - Konventa N d ërkom bëtare: Për të Drejtat Ekonom ike Sociale d he Ku ltu rore - Ko n v en t a p ër Elim in im in e t ë G jit h a Fo r m a v e t ë Diskriminimit ndaj Gruas-CEDAË - Konventë N d ërkom bëtare: Mbi të d rejtat e fëm ijës etj.

3.7 Kuadri ligjor dhe i politikave mbi dhunën në familje në Shqipëri Legjislacioni shqiptar mbi dhunën në familje përbëhet nga: a) Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë Ligji th em elor i sh tetit p ërcakton si p arim bazë të të gjith ë legjislacionit shqip tar barazinë d he m osd iskrim inim in, d u ke i d hënë në këtë m ënyrë bazën ku shtetu ese të barazisë d he të të drejtave të njeriut. b) Kodi Penal Problemet e barazisë gjinore apo dhunës në familje nuk janë figurë p ër Kod in Penal, p or p ër çd o vep ër, që kryhet nd aj fëm ijëve, grave, shtatëzëna, personave të paaftë ose veprën që kryhet duke

69

Rezarta Pode

përfituar nga marrëdhëniet familjare, përfshirë këtu dhe dhunën sistem atike në fam ilje, ky Kod e konsid eron rrethanë rënd u ese, prandaj dhe merren në konsideratë.

Dhuna në familje mund të marrë formën e veprave të ndryshme penale, të dënueshme nga legjislacioni ynë penal. Më poshtë jepen disa vepra, të cilat në mënyrë tipike mund të ndodhin në situatat familjare: Vrasja (Kodi Penal, nenet 76/83,85) Kanosja (Kodi Penal, neni 84) Plagosja e rëndë dhe e lehtë me dashje (Kodi Penal, neni 88/89) Dëmtime të tjera me dashje (K.P, neni 90) Plagosje e rënd ë/ ose e lehtë nga p aku jd esia (K.P.neni 91.92) Shkaktim i vetëvrasjes (K.P.neni 99) Ndërprerje shtatëzënie, pa pëlqimin e gruas (K.P.neni 93) Marrëdhënie seksuale, vepra të turpshme (K.P.neni 100/ 1008) Rrëmbimi (K.P.neni 109) Marrja e p ad rejtë e fëm ijës, trafikim i i fëm ijës (K.P.neni 127,128) Fyerja, sh p ifja, n d ërh yrje e p ad rejtë n ë jetën p rivate (K.P.nenet 119-121) Braktisja e fëmijës (K.P.neni 124) Mosdhënia e mjeteve për jetesë (K.P.neni 125) Shtyrja e fëmijës në krim (K.P.neni 129) Kufizimi i lirisë për të administruar të ardhurat (K.P.neni 134/141) c) Kodi i Procedurës Penale Ky kod p ërcakton d isa vep ra p enale, të cilat nu k nd iqen nga p r ok u r or ia , p or k ër k ojn ë a n k im im in e in d iv id it. Të tilla konsiderohen disa nga veprat penale, që kanë të bëjnë me dhunën

70

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

në fam ilje. N ë këto raste ligji i jep m u nd ësi p ersonit të d ëm tu ar të fillojë p rocesin p enal d he ta nd jekë atë p ër vep ra p enale, të cilat kanë lidhje drejtpërdrejt me të dhe të drejtat e tij personale.

Kjo mundësi i jepet të dëmtuarit për vepra, që konsiderohen me rrezikshmëri të ulët shoqërore, sikundër janë: - Dëmtime të tjera me dashje (neni 90) - Plagosja e rëndë nga pakujdesia (neni 91) - Plagosja e lehtë nga pakujdesia (neni 92) - Dhunimi i banesës (neni 112) - Fyerja (neni 119) - Shpifja (neni 120) - Ndërhyrje të padrejta në jetën private (neni 121) - Përhapje e sekreteve vetjake (neni 122) - Mosdhënia e mjeteve për jetesë (neni 125) - Marrja e padrejtë e fëmijës (neni 127) d) Kodi i familjes Ky kod ka shtuar edhe më shumë mundësitë e barazisë në familje, d u ke e konsid eru ar fam iljen d he m arrëd hëniet brend a saj, të m brojtu ra nga shteti. Ky Kod p ërcakton p ër herë të p arë, m asa urgjente në mbrojtje të viktimës së dhunuar brenda familjes. Neni 63 p ërcakton se d h u n u esi d etyroh et të largoh et n ga ban esa bashkëshortore për një periudhë tri vjeçare. e) Ligji për Masa ndaj Dhunës në Marrëdhëniet Familjare Ky Ligj, me standarte bashkëshortore, ka si qëllim (neni 1 i ligjit) p arand alim in d he red u ktim in e d hu nës në fam ilje në të gjitha form at e saj, m e anë të m asave të p ërshtatshm e ligjore, si d he garantimin e mbrojtes me masa ligjore të pjesëtarëve të familjes.

Për herë të parë trajtohen me kategori viktimat e dhunës brenda familjes, duke u ndalur në fëmijët, personat me aftësi të kufizuar dhe të moshuarit.

Sip as p ërku fizim it të ligjit sh qip tar, d h u n ë bren d a fam iljes konsid erohet: Çd o veprim ose mosveprim i një personi tjetër, që

71

Rezarta Pode

sjell si pasojë cënimin e integritetit fizik, moral, psikologjik, seksual, social dhe ekonomik i ushtruar midis personave, që janë apo kanë qenë në marrëd hënie familjare (ligji Për masa nd aj d hunës në marrëd hëniet familjare , d atë 18.12.2006) Sipas legjislacionit shqiptar pjesëtarë të familjes konsiderohen: a. Bashkëshorti/ja ose bashkëjetuesi/ja, ose ish- bashkëshorti/ ja, ose ish-partneri/ja; b. Vëllezërit, motrat, gjinia në vijë të drejtë, përfshirë prindërit adoptues dhe fëmijët e adoptuar; c. Bash kësh orti/ ja, ose bash këjtu esi/ ja i p erson ave të p arashiku ar në shkronjën b ; d . Gjinia në vijë të d rejtë, p ërfshirë ed he p rind ërit, ed he fëmijët e adoptuar të bashkëshortit/es ose bashkëjetuesit/ es; e. Vëllezërit d h e m otrat e bash kësh ortit/ es, n ëse kan ë bashkëjtuar gjatë tre muajve të fundit; Fëmijët e bashkëshortëve, apo partnerëve bashkëjetues.

Mbrojtja për viktimat e dhunës në familje Sot shoqëria e konsid eron d hu nën p roblem shu m ë serioz d he me ligj ka ngritur një sistem të të rë mbrojtjeje, e cila përfshin: - Mbrojtjen ligjore ndaj personave të dhunuar; - Mbrojtjen fizike ndaj këtyre personave; - Mbrojtjen psiko - sociale të tyre.

Strategjitë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim (2007-2013) është aprovuar nga Këshilli i Ministrave në Mars 2008 edhe ka si vizion të saj për shtatë vitet e ardhshme: N jë vend me nivel të lartë jetese, të integruar në strukturat evropiane dhe euro-atlantike, demokratike dhe garant të lirive e të drejtave themelore të njeriut.

Vizioni i kësaj Strategjie, lidhur me arritjen e barazisë gjinore dhe

72

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

kundër dhunës në familje, është: A rritja e barazisë gjinore nëpërmjet integrimit të perspektivës gjinore në të gjitha asketet e hartimit dhe zbatimit të politikave; kjo do të thotë pjesëmarrje e barabartë e grave/vajzave dhe burrave/djemve në jetën shoqërore, ekonomike e politike të vendit, si dhe mundësi të barabarta për shërbime publike, duke siguruar rezultate të barabarta për të dyja gjinitë, në mënyrë që të gëzojnë të gjitha të drejtat e tyre dhe t i vënë në shërbim të shoqërisë potencialet individuale. Vizioni përbëhet gjithashtu nga trajtimi i viktimave të prekura nga dhuna në familje, dhënia e informacionit për mbrojtjen e tyre nëpërmjet legjislacionit penal dhe civil, këshillimi shëndetësor dhe mbështetja sociale, parandalimi dhe trajtimi i shenjave të hershme të dhunës, si dhe vënia para ligjit e dhunuesve.

Përparësitë strategjitke dhe politikat, që do të ndërmerren në këto fusha janë si më poshtë: Përmirësimi dhe zbatimi i kuadrit ligjor dhe institucional, i cili garanton barazinë gjinore.

Rritja e p ërfaqësim it të grave d he vajzave në p roceset vendimarrëse, përmes ndryshimeve në ligjin zgjedhor.

Fuqizimi ekonomik i grave përmes rritjes së numrit të tyre si sipërmarrëse.

Mënjanimi i dallimeve gjinore në arsim.

Mbështetja p ër gratë d he vajzat e p am brojtu ra p ërm es fuqizimit të strukturave publike.

Përmirësimi i reagimit të sistemit shëndetësor.

Parandalimi i dhunës në familje.

Mbrojtja dhe drejtësia për viktimat e dhunës në familje.

Mbështetja sociale për viktimat e dhunës në familje.

Strategjia Kombëtare për Barazinë Gjinore dhe Kundër Dhunës në Familje është m iratu ar në d hjetor 2007 ed he ka hyrë në fu qi në janar të vitit 2008.

73

Rezarta Pode

Vizioni i kësaj strategjie është: Zhvillimi ekonomik dhe social i vendit dhe hartimi e zbatimi i politikave të përshtatshme për realizimin e barazisë gjinore, do të shërbejnë si premisë për programimin e objektivave që lidhen me barazinë gjinore, aksesin e barabartë midis burrave dhe grave në vendimarrje në nivel qendror e vendor, në fushën e arsimit, shëndetësisë, punësimit, shërbimeve publike, parandalimin e dhunës në familje etj.

Prioritetet Strategjike të strategjisë janë: Fo r cim i i m ek a n iz m a v e lig jo r e d h e in st it u cio n a le m brojtës, m e qëllim sigu rim in e barazisë gjin ore n ë Shqipëri.

Fu qizim i i gru as nëp ërm jet rritjes së p jesëm arrjes së saj në vendimarrje; Fu qizim i ekonom ik i gru as d he rritja e m u nd ësive të saj për punësim dhe kualifikim profesional.

Promovimi i aksesit të barabartë të grave dhe vajzave në arsimin cilësor; Përmirësimi i situatës sociale të grave dhe vajzave në risk, nëpërmjet rritjes së qasjes së tyre ndaj shërbimeve sociale cilësore.

Për m ir ësim i i sh ën d etit t ë p op u llsisë, d u k e r r it u r përgjigjen e sistemit shëndetësor, ndaj nevojave të veçanta shëndetësore të grave/vajzave dhe burrave/djemve.

Përm irësim i i rolit të m ed ias p ër një m entalitet të ri, që i përgjigjet zhvillimit të kohës, lidhur me barazinë gjinore në shoqëri dhe rritjen e përfaqësimit të grave dhe vajzave në këtë profesion.

Rritja e ndërgjegjësimit ndaj dukurisë së dhunës, mbrotje ligjore dhe administrative si dhe mbështetje për individë të prekur nga dhuna në familje dhe dhunuesit.

Për zbatimin e Strategjisë Kombëtarë të barazisë gjinore të dhunës në fam ilje au toriteti p ërgjegjës është Drejtoria e Politikave të Shanseve të Barabarta, Çështjeve Sociale në Ministrinë e Punës.

74

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

KAPITULLI IV DHUNA NDAJ GRUAS Dhuna ndaj grave është ndoshta shkelja më e turpshme e të drejtave të njeriut dhe ndoshta më e përhapura. A jo nuk njeh kufi gjeografik, kulturor ose ekonomik. Sa kohë që vazhdon dhuna, ne nuk mund të pretendojmë se po bëjmë një progres të vërtetë drejt barazisë, zhvillimit dhe paqes Kofi Anan, Ish -Sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara N jë botë pa dhunën ndaj grave Deklarata Për elim inim in e d hu nës nd aj gru as (DVAW) bërë nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara e paraqet d hu nën si: N jë akt i bazuar në përkatësinë gjinore, që rezulton , ose mund të rezultojë në:lëndime fizike, seksuale apo psikologjike ose vuajtje të grave. Duke përfshirë kërcënime apo akte të tilla, detyrime apo nënvleftësime arbitrare, që ndodhin në jetën personale apo publike .

Në 1993, Deklarata e Vienës dhe programi për veprim, përkufizon dhunën ndaj grave si një akt i dhunës më bazë gjinore, që rezulton në dëmtim fizik, seksual ose psikologjik ose vuajtje të grave, duke përfshirë kërcënimin për akte të tilla, shtrëngim ose deprivim të parsyeshëm të lirisë, që ndodhin si në jetën private, ashtu dhe në atë publike . Ky përcaktim përfshin dhunën në familje, brenda komunitetit, si dhe dhunën e kryer nga shteti. Një tjetër përcaktim për dhunën ndaj gru as është d hënë në Konventën e Elim inim it të Diskrim inim it ndaj Gruas (CEDAW), duke e njohur dhunën si: N jë manifestim i marrëdhënieve historikisht, jo të brabarta mes burrave dhe grave si dhe e cilëson dhunën si një mekanizëm kryesor, nga i cili gratë janë

75

Rezarta Pode

detyruar të qëndrojnë në një pozicion më të ulët krahasuar me burrat (Rezolu ta e Asam blesë së Përgjithshm e , 48/ 104,1993). Rekomandimi i përgjithshëm nr.19 (1992) shtoi forcën e CEDAW-n si mjet për të siguruar të drejtat njerëzore të grave, veçanërisht në fushën e dhunës në familje. Ai përcakton qartë se dhuna në familje ishte përfshirë në CEDAW, megjithëse nuk përmendet në mënyrë të veçantë.

Konferenca e p arë botërore p ër gratë, në N ajrobi, në vitin 1985, në d oku m entin p ërm byllës Strategjitë e së ard hm es, N ajrobi , lidh barazinë dhe dhunën kundër grave, duke pohuar se dhuna ku nd ër grave është p engesë p ër barazinë d he p aqen. Qeverive iu rekomandua të intensifikonin përpjekjet për të vendosur, ose p ër të forcu ar form at e nd ihm ës p ër viktim at e d hu në p ërm es sigu rim it të strehëzave, m bështetjejes, shërbim eve ligjore etj...si d he të rrisin nd ërgjegjësim in p u blik p ër d hu nën nd aj gru as, si problem shoqëror.

Në Konferencën e Katërt të Kombeve të Bashkuara në Pekin (1995) ëshstë theksu ar se d hu na nd aj gru as p ërbën një d hu nim të të drejtave njerëzore dhe përbën një pengesë në arritjen e barazisë, zhvillimit dhe paqes në shoqëri.

N ë d eklaratën e tij të vitit 1993, Kësh illi i Evrop ës p ohon se eliminimi i dhunës kundër grave është aspekt kyç i kundërvënies ndaj pabarazisë strukturore midis burrave dhe grave.

N ë rezu lotën e 1997-ës, Parlam enti Evrop ian p ohon se, d hu na kundër grave është pa kurfarë dyshimi e lidhur me një pabarazi të fuqisë midis sekseve në sferën sociale, ekonomike, fetare dhe p olitike, p avarësish t sh p alljes së barazisë n ë legjislacion in kombëtar dhe ndërkombëtar.

Sip as së d rejtës nd ërkom bëtare, shtetet m bajnë p ërgjegjësi të parandalojnë, të hetojnë dhe të dënojnë dhunën kundër grave, si d h e të sigu rojn ë q ë v ik tim at m ar rin m jetet e d u h u ra d h e d ëm shp ërblim in, p avarësisht, nëse akti është kryer nga agjentë shtetërorë, ap o nga një p erson p rivat (rekom nad im i i p ërgjithshëm nr 19, neni 8; DAVW, neni 4).

76

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Objektivat e Mijëvjeçarit të h artu ara n ga kom u n iteti n d ërk om bëta r d h e p a r a sh tr u a r n g a O r g a n iz a ta e Kom bev e të Bashku ara angazhohen që d hu na m e bazë gjinore të p ërfshihet si një element kyc në listën e prioriteteve për të arritur zhvillimin njerëzor dhe qëndrueshmërinë ekonomike, sidomos për vendet në zhvillim e sip ër. Politikat e zhvillimit, të cilat nuk i marrin në konsideratë pabarazitë gjinore, apo që nuk u japin mundësi grave për të qenë aktore në këto politika dhe veprimtari, mund të çojnë vetëm drejt rezultateve dhe veprimeve të kufizuara që rëndojnë nëpërmjet kostove ekonomike në të gjithë shoqërinë P r ev a len ca e d h u n ës n d a j g r a v e n d r y sh o n sh u m ë m id is komuniteteve dhe vendeve të ndryshme. Përhapja e dhunës me bazë gjinore është kaq e lartë d he nd od hia e saj kaq e shp eshtë, saqë gratë kanë zhvillu ar një sind rom ë varësie, d u ke injoru ar kap acitetet e tyre p ër të jetu ar norm alisht. Ky fakt e bën këtë çështje një problem thelbësor në procesin e zhvillimit.

Mënyra, sesi një shoqëri e caktu ar reagon ku nd rejt d hu nës së ushtruar ndaj grave, është pasqyrë e rëndësishme për të kuptuar mënyrën sesi ajo nënkupton marrëdhëniet ndërmjet burrave dhe grave, sjelljet e tyre, m ënyrën e tyre të bashkëvep rim it, brend a një konteksti të caktuar.

Ta k on sid er o sh d h u n ën n d a j g r a v e, q o ft ë a jo fiz ik e a p o p sikologjike, brend a ap o jashtë fam iljes në vend in e p u nës, ap o në rru gë, si një p roblem p olitik d he social, që krijon alarm në opinionin publik dhe të cilit i duhet dhënë përgjigje, kjo është një fitore, është rezu ltat i një p rocesi ku ltu ror shu m ë kom p leks, të cilit tashmë gratë i kanë dhënë jetë.

4.1 Shkaqet ndaj gruas Në thelb të kuptimit ndaj gruas qëndron marrëdhënia gjinore, e cila i imponohet gruas për shkak të hierarkisë shoqërore të roleve gjinore, të seksit d he rolit rip rod hu es të saj, hierarki, që e kthen gru an në p ronë të bu rrit (ose këtë të d ytin në m brojtës ap o ed he si d isplinues të saj). Në qend ër të marrëd hënies, siç shihet,

77

Rezarta Pode

qend ron p u shteti d he d hu na m bi bazën e p ërkatësisë gjinore ushtrohet pikërisht për të ruajtur pozitën superiore, pavarësisht nga ngjyrimet që kjo dhunë merr, sipas konteksit kulturor, politik d h e socio -ekon om ik. Përgjith ësish t kem i të bëjm ë m e n jë bashkëvep rim forcash, ku sip as tend encave m ashku llore p ër d om inim i d he p u shtet. N jë m arrëd hënie e këtij lloji e vë gru an në një pozicion të vështirë dhe në kushtet e një vendi si Shqipëria, sh p esh sh oq ër oh et m e v a r ësi, t h u a jse to ta le ek o n o m ik e, emocionale, pa mundësi zgjedhjeje dhe jetë private.

Roli dhe ndikimi i familjes në nivelin e dhunës në familje forcohet, duke pasur parasysh dhe steriotipet, lidhur me rolin e gruas dhe bu rrit në shtëp i, m itet, që u shqejnë këtë d hu në m e bazë ligjore mentalitetin tradicional patriarkal, që e mban gjallë dhe mbështet këtë d hu në. Dhu na m e bazë gjinore është e lid hu r ngu shtë m e rolet gjin ore tr ad icion a le, që m ësoh en p ërm es p rocesit të socializmit.

Më poshtë analizohen disa nga shkaqet kryesore të dhunës ndaj gruas: Përkufizimi i rolit të gruas/bashkëshortes në shoqëri: m jed isi ynë social - kulturor mbart vlera e botëkuptime patriarkale të trashëguara, si i tillë rëndon shumë pozicionin e grave, h istorikish t të rritu ra n ën n jë trad itë d iskrim in u ese gjinore. Gjithashtu vlerat kulturore, që i tolerojnë sjelljet e dhunshme ndaj gruas e lehtësojnë ushtrimin e dhunës.

Papunësia apo stresi në punë: gjendja e vështirë, që shkakton p ap u n ësia, ash tu si d h e p akën aqësia n d aj p u n ës ose pagës, mund të ndikojë në gjendjen emocionale të burrit, sid om os d u ke vënë në p ikëp yetje (në p ërcep tim in e tij) zotësisë dhe aftësinë e tij si burrë dhe kryefamiljar, e cila mund të shprehet me sjellje të dhunshme ndaj gruas, duke riafirmuar kështu pushtetin e tij.

Varësia ekonomike e gruas: mentaliteti patriarkal ka pasoja të rën d a ed h e n ë varësin ë ekon om ike të gru as, që, m egjithëse d etyrohet të m os p u nojë p ër të rritu r fëm ijët

78

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

apo sepse kështu dëshiron partneri, konceptohet si barrë p ër t u m bajtu r. Varësia ekonom ike kthehet në thikë m e dy presa, për faktin se kjo varësi bëhet shkas për ushtrim dhune nga partneri dhe, në të njëjtën kohë, e pengon atë të largohet, kur ushtrohet dhuna e vazhdueshme mbi të.

N djenja paaftësie: shu m ë m eshku j, ku r e gjejnë veten në rolin e kryefamiljarit, nd jehen të paaftë për t i përmbushur m e su kses d etyrim et, që i veshin këtij roli, d he shu m ë shp esh nd jehen fajtorë ap o të tu rp ëru ar. Këto nd jenja mund të çojnë në sjellje të dhunshme ndaj bashkëshortes.

N jë kom p leks faktorësh ku ltu rorë, socialë, ekonom ikë d he p ersonal bëjnë që fam ilja shqip tare të jetë e rreziku ar nga d hu na.

Shu m ë njerëz m u nd të nxjerrin në p ah nd jenjat e tyre agresive, në vend që t i shp rehin ato në m ënyra jo të d hu nshm e. Përveç atyre që përmendëm më lart, disa faktorë të tjerë mund të jenë: Shkaqe individuale, të cilat kanë të bëjnë me karakteristika d he p roblem e të p ersonalitetit si: varësia em ocionale, papjekuria, kontrolli i dobët i vetes, ndjenja e inferioretit, xhelozia, impotenca seksuale. konkurrenca intelektuale, p rofesion ale d h e arsim ore, vësh tirësia n ë m bajtjen e p ërgjegjësisë p ër veten etj. Gjithashtu , p ër d isa njerëz, d h u n a kth eh et n ë n jë m ën yrë p ër të fitu ar fu qi d h e kontroll mbi anëtarët e tjerë të familjes.

Stresi- Sh qetësim et n ë p u n ë, p aaftësia p rofesion ale, p roblem et ekon om ike, m arrëd h ën iet p roblem atike, shtatëzania e p ad ëshiru ar, m u nd të shp ërthejë në sjellje të dhunshme. Abuzimi i alkoolit dhe drogës ndihmon në përkeqësimin e situatës. Gjithashtu mund të përmendim të tjerë faktorë stresantë, që ndikojnë në shtimin e dhunës në fam ilje si: nu m rin e m ad h të fëm ijëve, bashkëjetesën në fam ilje m e d isa ku rora, nd ërhyrjet në jetën e çiftit, p rind ërim i i vetëm , ku fizim et në m u nd ësitë p ër një jetë n orm ale, sëm u n d je të zgjatu ra ap o kron ike, vd ekja e ndonjë personi të afërt etj.

79

Rezarta Pode

E kaluara e familjes - Studimet kanë treguar se shumë njerëz mësojnë të sillen në mënyrë të dhunshme me pjesëtarët e fam iljes, gjatë rritjes së tyre. N ë shoqërinë shqip tare, e kalu ara e d hu nshm e e fam iljeve të p rejard hjes është një nga faktorët kryesorë, që ndikon në lindjen dhe shtimin e sjelljeve të dhunshme brenda familjeve të reja.

Izolimi- Me kom u nikim in d ixhital në shoqërinë e sotm e, sh u m ë n jerëz vu ajn ë p asojat e n jë izolim i social, p ra humbasin kontaktin emotiv me familjen dhe miqtë, të cilët janë bu rim et kryesore të m bështetjes em ocionale, p ër të cilën secili nga ne ka nevojë. Këta njerëz mund të ndihen të vetm u ar, p a d itu r ku jt t i d rejtohen p ër nd ihm ë d he kjo mund të çojë në sjellje të dhunshme brenda familjes.

Pabarazitë gjinore - Gjithash tu , m ënyra sesi shoqëria e konsideron dhunën në përgjithësi dhe si reflektohet nga media, varfëria dhe papunësia, pabarazitë gjinore, niveli i lartë i stresit, rën ia e kon sid eru esh m e e n ivelit të arsim im it, hu m bja e besim it në istitu cionet shtetërore, vështirësitë në zbatim in e ligjit m bi d hu nën në fam ilje, modelimi i sjelljeve agresive, që shfaqen në sferën politike, m u n g esa e sh ër bim ev e n ë m bësh tetje të fam iljev e, p aqënd ru eshm ëria p olitike d he ekonom ike, varfëria etj. janë faktorë, që ndikojnë në shtimin e dhunës.

4.2 Pasojat e dhunës ndaj gruas Dhu na nd aj gru as ka p asoja të jashtëzakonshm e p ër gratë d he jetën e tyre. Ajo dëmton shëndetin, respektin për veten, sigurinë, cilësinë e jetës, si d he m u nd ësitë d he aftësitë e viktim ave që të kenë kontroll mbi jetën e tyre. Për aq kohë sa dhuna gjinore dhe dhuna në familje do të vazhdojnë të pengojnë dhe të ngadalësojnë pjesëmarrjen e grave në zhvillimin e shoqërisë, sigurisht që nuk d o të realizoh et p lotësish t p oten ciali i tyre, d u ke n d iku ar d rejtp ërd rejt në një zh villim të njëan sh ëm d he jo të p lotë të shoqërisë. Zhvillim i i p lotë i një vend i d he arritja e m irëqënies kërkojnë pjesëmarrjen maksimale të grave në kushte të barabarta me burrat në të gjitha fushat.

80

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Më poshtë do të përmendim disa nga pasojat kryesore të dhunës në familje: Dhunimi i të drejtave të njeriut - Pasoja kryesore është shkelja e rënd ë, që u bëhet të d rejtave të njeriu t në çd o rast të d hu nës në familje. Të gjithë, pa dallim gëzojmë të drejtën e respektimit të të drejtave themelore të njeriut dhe duhet të reagojmë, kur këto të drejta na dhunohen.

Dëmtime fizike, që mund të jenë të përkohëshme ose të përhershme Dhuna në familje mund të finalizohet dhe me vdekjen e të dhunuarit/ës.

Disa p rej p asojave fizike afatgjata janë: invalid ët (gjym tim ) i përhershëm, d ëm time të përhershme të trurit, që manifestohen me çrregullime të disa funksioneve shumë të rëndësishme si: ruajtja e ekuilibrit, rregullimi i temperaturës së organizimit, proceset e njohjes, d ëm time të përhershm e të sistem it nervor qend ror, që mund të manifestohen me paraliza të ndryshme, pasoja në traktin riprod hues, si inferlitet, çrregullime të përhershm e të funksionit të organeve gjenitale, SST,HIV/SIDA etj.

Shqetësime psikologjike dhe të sjelljes si: çrregullimi post-traumatik i stresit, çrregu llim e p siko-som atike, d ep resion i sh kallëve të n d rysh m e, h u m bja e vlerësim it p ër veten , frikë d h e an kth i pashkak, humbje shpresash, zhvillim i ndjenjës së turpit dhe fajit, tentativë për vetëvrasje apo vetëdëmtime të ndryshme, dëmtime të aparatit njohës etj.

Probleme dhe vështirësi me punën - E fundit nga pasojat, por jo më pak e rëndësishme, pasi viktimat mund të humbin punën dhe të ard hu rat, që m errnin p rej saj. Ky është një shqetësim shu m ë serioz, i cili shpesh bën që viktima të mos denoncojë dhunën, për shkak të varësisë ekonomike nga dhunuesi.

Pasojat afatgjata të d hu nës varen nga një sërë faktorësh. Këta faktorë p ërfsh ijn ë: koh ëzgjatjen d h e ash p ërsin ë e d h u n ës, m arrëd hëniet m es grave d he d hu nu esve, niveli d he cilësia e m bështetjes që gratë m arrin p as akteve të d hu nshm e, si d he shkalla e vetëfajësimit nga gratë për këto akte. Efektet janë më të fuqishme, kur dhuna ka qenë tepër e ashpër, kur dhunuesi është

81

Rezarta Pode

i njohur nga viktima, dhe kur gruaja merr shumë pak, ose aspak m bështetje, p as aktit të d hu nshëm . Shkalla, m e të cilën gru aja fajëson veten, gjithshtu , nd ikon në ashp ërsinë e seriozitetin e pasojave të kësaj dhune.

Të gjitha format e dhunës kanë pasoja tepër të rënda tek shëndeti dhe mirëqënia fizike dhe psikologjike e grave dhe vajzave. Dhuna seksuale ka pasoja tepër të rënda dhe procesi i rekuperimit prej saj është relativisht i gjatë. Fraza Sind rom a e përd hunim it është zhvillu ar, d u ke iu referu ar efekteve p sikologjike të të qenit e përdhunuar, dhe në shumë aspekte, kjo sind romë është parë si e ngjashme me atë të çrregullimit të stresit Posttraumatik (PTSD).

Kërkimet tregojnë se një gruaje të përd hunuar i d uhet të kalojë n ga d y d eri n ë gjash të m u aj të riku p eroh et n ga trau m a e përdhunimit. Endërrat e kujtimet e këqija të aktit të përdhunimit janë të vazhdueshme për një kohë të gjatë.Ndjenja e fajit dhe turpi i mbeten pothuaj përgjithmonë edhe, nëse një grua nuk e fajëson veten, i përsëritet në mënyrë obsesive sesi d he pse ka nd od hur përdhunimi.Ndjenja e zemrërimit dhe një dëshirë për t u hakmarrë mund të luajnë një rol të rënd ësishëm në reagimet emocionale të grave të përdhunuara. Efektet fizike përfshijnë dhimbje stomaku, d h im bje koke, p roblem e m e gju m in, oreksin d he d him bje të ndryshme fizike nga kryerja e aktit seksual me forcë.

Ekzistojnë lid h je të forta m id is d h u n ës m e bazë gjinore d h e shënd etit, i cili d u het t i ku shtojë vëm end je d hu nës, si një nga rreziqet m ë të m ëd ha të shënd etit p u blik.Çd o shoqëri m betet e p rivu ar nga inp u ti d he kontribu ti i grave, ku r energjitë e tyre shterojnë, m inon besim in e tyre d he kom p rom enton shënd etin.

Zhvillim i i p lotë i një vend i, m irëqënia e botës d he sigu rim i i p aqes, kërkojnë p jesëm arrjen m aksim ale të grave në ku shte të barabarta me burrat në të gjitha fushat.

Dhu na në fam ilje d he lu ftim i i varfërisë janë m otivi kryesor i zh villim it d h e, si rrjed h ojë, të gërsh etu ara m e n jëra-tjetrën .

Analizat tregojnë se dhuna gjinore rrit varfërinë dhe anasjelltas.

Kështu, dhuna gjinore vonon dhe pengon zhvillimin, sepse është faktor në thellimin e varfërisë. Dhuna gjinore ndihmon në krijimin

82

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

d he p ërjetësim in e varfërisë së grave. Vajzat, që janë viktim a të dhunës, nuk janë të afta të ndjekin shkollën, gjë që krijon probleme të tjera.Për p asojë, gratë, që nu k kanë shp rehitë d he kap acitetet duhura, nuk mund të hyjnë në tregun e punës. Ato janë më pak produktive dhe kanë më pak të ardhura.

4.3 Përse gratë nuk largohen nga marrëdhëniet e dhunshme?

Shkaqet e mosdenoncimit të dhunës ndaj grave dhe moslargimit nga m arrëd hëniet e d hu nshm e janë shu m ë kom p lekse. N ë d isa raste gratë nu k p ranojnë t i d enoncojnë bashkëshortët, p ër shkak të lidhjes emocionale me ta, frikës se mos humbasin kujdestarin e fëm ijëve, si d he varësisë ekonom ike. Kom u niteti, të afërm it, ofru esit e shërbim eve, p u nonjësit e p olicisë, shu m ë shp esh, i konsiderojnë ato përgjegjëse për dhunën që vuajnë.

Gratë sh p esh n u k kan ë d ëshirë të rap ortojn ë rastet e dhunës për një varg arsyesh; Qëndrimet shoqërore ndaj dhunës dhe ndaj grave, shpesh i bëjnë gratë t u vijë tu rp , ap o ed he të nd jehen p ërgjegjëse për dhunën, që kanë përjetuar; Gratë m u nd të kenë frikë, m e të d rejtë, nga hakm arrja e autorit të krimit, nëse dhuna raportohet; Gratë shp esh riviktim izohen nga sistem et ligjore d he të sh ërbim it sh ën d etësor, të cilat, n ë fakt, d u h et t i m bështesin d he t i m brojnë; Gratë m u nd të m os kenë besim te nd ihm a, që m u nd të marrin nga sistemi ligjor dhe ai shëndetësor; Fakti që, d hu na p ranohet nga shoqëria, m u nd të bëjë që gratë thjesht ta p ranojnë d him bjen d he p oshtërim in, si pjesë normale e jetës së tyre, Një grua e dhunuar i druhet: Izolimit; Varësisë ekonomike;

83

Rezarta Pode

Ndjenjës së fajit dhe turpit; Dëm tim eve fizike d h e p aaftësisë, që sh kaktoh et n ga ushtrimi i vazhdueshëm i dhunës; Hakmarrjes nga bashkëshorti/ish-bashkëshorti; Mungesës së mbështetjes nga të afërmit; Mungesës së shërbimeve në nivel komunitar; Pran im it d h e in ku rajim it të d h u n ës n ga fam ilja d h e komuniteti; M u n g esës së m od elev e p oz itiv e d h e v ep r im ev e të guximshme në komunitet.

Ndërkohë fakti që, dhuna ndaj saj zhvillohet në cikle, ku ka edhe m om ente p aqeje ed he p a d hu në, ajo m ban gjallë shp resën d he besimin për ndryshimin e situatës.

Për sa kohë që dhunuesit do të kryejnë krime, pa patur frikë nga nd ëshkim i, ap o nd jekjet p enale, cikli i d hu nës është vështirë të thyhet.

D isa nga arsyet që gratë nuk largohen nga marrëdhëniet e dhunshme Frika Gruaja m u nd te jetë kërcënuar nga i shoqi se d o t i shtohet d hu na ose d o të vritet, nëse ajo d o të p ërp iqet të nd ërm arrë nd onjë vep rim ku nd ër tij. Ajo m u nd të jetë kërcënu ar nga i shoqi m e p ërd orim të forcës nd aj fëm ijëve, p rind ërve të saj ose nd aj asaj vetë.

Varësia ekonomike Në vende të ndryshme të botës pas divorcit, standarti i jetesës së burrave ulet më pak, sesa ai i grave. Një grua, që ka qenë gjithnjë e varur nga të ardhurat e të shoqit, nuk mund të ketë shprehi të mira pune, pra do ta ketë të vështirë të fillojë punë, ose do të gjejë punë me pagë shumë të ulët ose asistencë sociale.

Vetëfajësimi Unë s jam p ërp jeku r shu m ë , Du het të jetë faji im p ër ç ka

84

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

nd od h . Gratë tentojnë të jenë të socializu ara, të ku jd esen p ër gjithçka d he p ër të gjithë, si d h e të lu ajnë një rol p ajtu es në marrëdhëniet me bashkëshortin. Shumë prej tyre janë mësuar që një gru a e m irë d u het të p lotësojë nevojat e bu rrit së p ari e m ë p as të sajat, p asi këto të fu nd it janë m ë p ak të rënd ësishm e. Kjo m ën yrë të m en d u ari ësh të forcu ar n ga abu zu esi, që fajëson viktim ën p ër abu zim in e tij nd aj saj. Unë të god ita, sep se ti... .

Viktim a p ërp iqet të alternojë ose të nd ryshojë sjelljen e saj, m e qëllim që të p akësojë d hu nën e të p ranojë p ërgjegjësi p ër këtë d hu në. Ajo fillon të m end ojë: N ëse u në d o të kisha ..., ai nu k d o të m ë kishte god itu r .

Cikli i dhunës (ose ai që nuk është aq i keq ). Gratë e dhunuara lehtë, nu k abu zohen çd o m inu të të jetës së tyre, ato kanë d he p eriu d ha të jetës p a d hu në. Pas një tensioni e su lm i violent, dhunuesi mund të bëhet i kujdesshëm, i sjellshëm dhe mund të kërkojë falje. Ai është gati të p rem tojë se, ajo që nd od hi, s d o të ndodhë kurrë më. Ose ai mund të mos e diskutojë, atë çka ndodhi, d u ke m os d ashu r të p rishë p eriu d hën e ashtu qu ajtu r m u aji m jalti (faza e tretë e ciklit të d hu nës).

Gratë e dhunuara nuk abuzohen në çdo moment, por abuzohen vazhdimisht. Kuptimi i këtij cikli është i rëndësishëm, nëse duam të mësojmë të ndalojmë incidente të tjera të dhunshme.

Ky cikël shp jegon m irë faktet sesi gratë bëhen viktim a d he p se ato nuk përpiqen të largohen nga shtëpia. Më poshtë shpjegohen shumë shkurt stadet e këtij cikli: Stadi i parë: Fillimi i tensionit. Ajo qënd ron si në gjem ba.

Partneri është gjithm onë i m ërzitu r,i acaru ar, acarohet d he p ër gjërat më të vogla. Krijohet një ambient ankthi.

Stadi i dytë: Stadi akut ose abuziv. Ky është stad i më violent: përqëndrimi i abuzimit verbal, e emocional, një abuzim fizik aktual, një shpërthim i tensionit, që u krijua në stadin e parë.

Stadi i tretë: M uaji i mjaltit . Partneri fillon të thotë: Më vjen keq p ër atë që bëra . Ai m u nd të fajësojë bashkëshorten p ër vep rim et e tij. N ëse ti nu k d o të bëje këtë, ap o atë gjë, kjo, që

85

Rezarta Pode

n d od h i, s d o të kish te n d od h u r . Ai p ërp iqet ta n d rysh ojë gjend jen m e anë të fjalëve, që thotë, m base d u ke i d hënë lu le, ap o d u ke kryer m arrëd hënie seksu ale. Partnerja p rovon shu m ë ndjenja, duke filluar që nga zemërimi e deri te konfuzioni. Ajo e beson abuzuesin dhe cikli vazhdon.

Izolimi Marrëdhëniet abuzive karakterizohen nga përpjekjet e dhunuesit p ër të kontrollu ar sjelljen e viktim ës. Shp esh ka një xhelozi të ashpër e kontroll mbi çdo veprim, qëndrim të sjelljes së saj. Gruaja, në p ërgjithësi, ka p ak shoqe ose shokë, që janë të p ranu eshëm nga i shoqi, e shpesh është e larguar nga familja e saj. Asaj mund të mos i lejohet të punojë jashtë shtëpisë. Izolimi mund të forcojë ndjenjën, që ajo është i vetmi person me një lloj problemi dhe se diçka duhet të jetë gabim tek ajo.

86

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

KAPITULLI V PUNONJËSI SOCIAL DHE ROLI I TIJ 5.1 Ndërhyrjet në mbrojtje të viktimave të dhunës në familje Dhu na në fam ilje është një çështje tep ër sensitive në vend e d he rajone të nd ryshm e, nd aj p ër ad resim in e saj d u hen p rogram e d he strategji n ë p ërp u th je m e kon tekstin d he ku ltu rën e një sh oqërie. Du ke m arrë n ë kon sid eratë faktin se faktorët, që sh kaktojn ë d h u n ën n ë fam ilje jan ë sh u m ë kom p leks d h e të nd ërlid hu r, strategjitë p ër të ad resu ar këtë p roblem d u het të hartohen nën një p ërqasje gjithp ërfshirëse d he të integru ar. N jë strategji e h artu ar n ë sh u m ë n ivele, e cila ad reson faktorët p arësorë, që sh kaktojn ë d h u n ën n ë fam ilje, si d h e ofrim i i shërbim eve p ër viktim at e d hu nës në fam ilje m u nd të konsiderohet si strategjia më efikase në minimizimin dhe eliminimin e dhunës në familje.

Familjet më të rrezikuara për t u prekur nga dhuna brenda saj Dh u n a bren d a fam iljes ka n jë sfon d m arrëd h ën iesh , që n u k fu n ksionojn ë norm alisht. Pu nonjësit socialë d u het të m bajnë parasysh që në territorin, ku veprojnë, të rrokin sinjale, që janë të d ukshm e, pikërisht, për shkak të këtyre thyerjeve në m arrëdhëniet familjare. Për shkak të konktatit më të shpeshtë me familjet, që janë në skemën e ndihmës ekonomike, punonjësi social mund t i ketë m ë tepër parasysh këto familje, si d he familjet m e d isnivel të d ukshëm kulturor d he të bëjë kujd es ed he për ekzistencën e elementëve të dhunës brenda tyre.

Kjo nu k d o të thotë, m egjithatë, që p u nonjësi social d u het të ku fizohet vetëm te këto fam ilje, d u ke lënë jash të vëm en d jes familjet e tjera, pasi, në të vërtetë, dhuna mund të jetë e pranishme

87

Rezarta Pode

në çd o lloj fam iljeje ed he në ato, të cilat nu k kanë p roblem e ekonomike, apo që paraqesin një nivel të ngritur kulturor.

Por nd ërsa d isa d iktator janë të d u kshëm d he p u nonjësi social m u n d t ë k et ë n ën k u jd es, m a r r ëd h ën iet , q ë b a z o h en n ë p erversitete, m bi një kom u nikim të d hu nshëm brend a saj, janë m jaft të vësh tira p ër t u p atu r n ë vëm en d je, p asi janë m ë të padukshme e për rrjedhojë më të paparashikueshme.

Gjithnjë d u het m bajtu r p arasysh se në ku ltu rën tonë, fam ilja vazhd on të konsid erohet një vend p rivat, ku çd o gjë që nd od h brenda saj, nuk duhet të bëhet objekt publik, shpesh kjo për shkak të tu rp it, kjo p ërfshin d he viktim ën. Dhe në këtë m ënyrë është m ja ft e v ësh tir ë të n d ër h y sh n ë tr a jtim in e v ik tim ës d h e ndryshimin e situatës.

Çfarë duhet të kenë parasysh punonjësit socialë, kur trajtojnë çështjen e dhunës në familje?

Familja shndërrohet në teatër dhune për shkak të: Mentalitetit, që ekziston se burri është ai, i cili sundon dhe gruaja ajo, që nënshtrohet. Ky mentalitet i përbotshëm, bën që d hu na në fam ilje të shp rehet m e konflikte, grind je, dhunime etj, deri edhe në marrjen e jetës.

Dhuna në familjë është një çështje publike dhe jo private, si rrjed hojë ajo këkron vëm end je të veçantë nga e gjithë shoqëria (përfshi strukturat e shërbimit social).

Sh k a k u k r y esor i d h u n ës n ë fa m ilje ësh të fu q ia e pabarabartë, që ekziston në marrëdhëniet familjare.

Dhuna i lëndon të gjithë, jo vetëm gratë.

Gratë e përjetojnë dhunën (në famije) më tepër sesa burrat.

Gratë përjetojnë forma të ndryshme dhune (shpesh forma të ndryshme në të njëjtën kohë). Çdo person, pavarësisht nga mosha apo gjinia, ka të drejtë të jetojë i lirë nga çd o form ë d hu ne (d he jo vetëm në familje).

88

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Një fëmijë i rritur në një mjedis të dhunshëm ka më tepër m u nd ësi p ër t u bërë vetë d hu nu es në të ard hm en.

Dhu na është zgjed hje. Çd o p erson është p ërgjegjës p ër sjelljen e tij/e saj.

Dhuna nuk shkaktohet nga zemërimi, stresi apo konfliktet e mundshme.

Dh u n a ësh të n jë sjellje e m ësu ar d h e si e tillë ed h e m u nd ësia p ër nd ryshim e p ozitive ekziston, veçanërisht me ndihmën e komunitetit dhe strukturave të tij.

Ndërmarrja e veprimeve kundër dhunës kërkon kurajo.

N d ryshim i është një p roces i gjatë. Përballë tij shfaqen një sërë pengesash, vështirësish që duhen përballur.

Ekzistojnë mënyra të tjera, përveç dhunës, përmes të cilave mund të zgjidhen konfliktet.

5.1.1 Standartet edhe etika në punën me të mbijetuarit/at e dhunës në familje Asam bleja e Përgjithshm e e OKB-së ka ap rovu ar në vitin 1985 një rezolutë, në të cilën përfshihet edhe përkufizimi i viktimave si: Persona që në mënyrë individuale apo kolektive kanë pësuar dëm, përfshirë aty, edhe lëndimin fizik apo mendor, dëmtime emocionale (shpirtërore), humbje ekonomike apo një shkelje serioze e të drejtave të tyre themelore, për shkak të veprimeve apo mosveprimeve, të cilat janë në kundërshtim me legjislacionin në fuqi .

Sipas kësaj Deklarate, personi mund të konsiderohet si viktimë, p a m arrë p arasysh n ëse ësh të id en tifiku ar, kap u r, n d jeku r p enalisht ap o d ënu ar fajtori, d he p a m arrë p arasysh gjithashtu marrdhëniet familjare mes dhunuesit dhe viktimës.

Asambleja e Përgjithshme e OKB-së në këtë rezolutë, thekson se viktimat e dhunës meritojnë një trajtim dinjitoz dhe me respekt.

Sipas së njëjtës deklaratë të OKB-së viktimat: gëzojnë të drejtën e

89

Rezarta Pode

a k sesit n ë m ek a n iz m a t e d r ejtësisë d h e n ë r ish q y r tim të menjëhershëm për dëmet, që kanë pësuar, ashtu siç parashikohet në legjislacionin kombëtar.

Eshtë e domosdoshme që nevojat e viktimave të plotësohen nga një staf i sp ecializu ar p rofesionalisht, p ër shkak të sp ecifikave d he larm isë së tyre. N ë çd o rast, nga sp ecialistët d u het m bajtu r p arasysh se ka n d od h u r n jë n gjarje trau m atike, p ran d aj n ë trajtim in e tyre d u het nd jeshm ëri, em p ati, ku jd es, m irëku p tim dhe respekt.

Profesion istët e sistem it të d rejtësisë, sh ën d etësisë, p olicisë, shërbim eve sociale etj, d u het të bashkëp u nojnë m es tyre, d u ke siguruar plotësim të spektrit të nevojave të viktimave të dhunës.

Ekip et m u ltid isip linare të trajtim it, të p ërbëra nga p u nonjës të sistemit të drejtësisë, mjekë, punonjës socialë, psikologë, mësues (ku r bëhet fjalë p ër fëm ijët) konsid erohen nga p ërvoja botërore si m ënyra m ë efikase të trajtim it të p roblem eve të d hu nës në familje.

Informacioni dhe lidhjet me institucione të shërbimeve sociale në komunitet (ku mund të referoheshin gratë e dhunuara apo fëmijët e tyre) d uhet të jetë një pjesë e rënd ësishm e e punës së këtyre p rofesionistëve në trajtim in e viktim ave të d hu nës në fam ilje.

Ndjeshmëria dhe respekti i punonjësve të sistemit të shërbimeve sociale, drejtësisë, policisë dhe shërbimeve shëndetësore duhet të synojnë trajtim in e viktim ave si qenie njërëzore me të d rejta që nuk duhet të shkelen. Në punën me viktima të dhunës në familje, do të ishte tepër ndihmëse dhe efikase prania e një punonjëse sociale grua, e cila d o të lehtësonte komunikimin d he d o të ishte më e praueshme dhe më ndihmëse për to.

Strategjitë e ndërhyrjes për gratë- viktima të dhunës në familje Para se të d isku tojm ë lid hu r m e nevojat e viktim ave të d hu nës dhe mënyrave që të adresojmë ato, le të shohim më parë disa nga të drejtat bazë të grave, si të drejta të njeriut, të cilat duhet të na udhëzojnë në punën me to.

90

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Të d rejtat e grave janë të d rejtat e njeriu t: Të vlerësohet realisht koncep ti, sip as të cilit, të d rejtat njerëzore janë universale. Kjo do të thotë se ato u përkasin njerëzve në mënyrë të barabartë.

Të d rejtat njerëzore janë të p and ashm e d he të p ad allu eshm e p ër të gjithë njerëzit. Kjo d o të thotë se asnjë njeri nuk ka vlerë më shumë apo më pak për shkak të identiteti gjinor. Të gjithë njerëzit janë të barabartë.

Të d rejtat njerëzore janë të nd ërlid hu ra m id is tyre. N u k ka të drejta të rëndësishme dhe të dorës së dytë.

Të d rejtat e grave d he vajzave janë të d rejta natyrore të p atjetërsu eshm e, integrale d he p jesë e rënd ësishm e e të drejtave universale.

Gratë në shoqëri të kenë të plotë dhe të pacënuar të drejtën për jetën.

Ato të jenë të m brojtu ra d he të m os jenë su bjekt tortu re apo ndëshkimi.

Të ken ë të d rejtën e m brotjes së barabartë sip as standarteve ndërkombëtare.

Të kenë të përcaktuar të drejtën integralisht humane për liri dhe siguri.

Të plotësohen të gjithë kushtet që ato të kenë të drejtën e mbrotjes së barabartë përpara ligjit.

Gratë të kenë të drejtën për barazi të plotë në familje.

Të kenë stand arte të barabarta p ër m brotjen e shënd etit fizik dhe mendor të tyre.

5.1.2 Nevojat e të mbijetuarave të dhunës në familje Të mbijetuarat e dhunës kanë nevojë për ndihmë dhe mbështjetje.

Kjo, për faktin, se në momentin që ato kërkojnë ndihmë, u duhet të kapërcejnë një sërë pengesash dhe vështirësish të tilla si: frikën nga d hunuesi, varësinë ekonomike, paragjykimet e fam iljes d he shoqërisë, frikën se mund të humbasë fëmijët, sfidimin e traditës

91

Rezarta Pode

dhe mentalitetit ekzistues etj. Ato gra dhe vajza, të cilat i kapërcejnë këto pengesa, tregojnë kurajë d he d ëshirë për të nd ryshuar, d he nga viktim a të d hu nës në fam ilje kthehen në të m bijetu ara të d hunës. Këto cilësi duhet t i bëjnë punonjësit e shërbimeve sociale, t i trajtojnë rastet e tyre seriozisht, me përgjegjësi d he respekt d he duke i vlerësuar për hapin, që kanë ndërmarrë.

Mënyra m ë e m irë p ër të zbu lu ar se p ër çfarë kanë nevojë të mbijetuarat është që të pyeten dhe të dëgjohen vetë ato. Si rezultat i përvojave traumatike, që kanë përjetuar, nevojat e tyre janë tepër sp ecifike. Ato kanë nevojë të trajtohen m e resp ekt d he d injitet.

N ë m om en tin e p arë, p asi ka n d od h u r akti i d h u n sh ëm , të mbijetuarat ndihen të pafuqishme, të pashpresa, të poshtëruara dhe me vetëvlerësim të ulët. Nevojat më imediate, që kanë gratë, të cilat i m bijetojn ë d h u n ës n ë fam ilje, jan ë ato p ër streh im , këshillim apo mbështetje emocionale, ndihmë ligjore, mjekësore dhe punësim. Sigurisht, mund të ndodh që, për shkak të gjendjes në të cilën nd od hen, mos t i shprehin qartë d he menjëherë të gjitha nevojat e tyre. Prandaj, synohet që, duke marrë një informacion të plotë mbi pasojat e dhunës dhe reagimet e të mbijetuarave, të kuptohen më mirë nevojat e tyre.

Fajësim i është reagim i m ë i shp eshtë nd aj gru as së d hu nu ar.

Gruaja e dhunuar has stigmën në familje, në komunitet, në dyert e gjykatave. Ajo ndeshet me një sistem, i cili nuk është i përgatitur të pranojë problemin dhe për më tepër ta luftojë atë. Si rrjedhim ajo është disa herë e dhunuar.

Së pari, në familjen e saj; Së dyti, nga qëndrimet dhe besimet e komunitetit, të tilla si gruaja duhet të durojë, është përgjegjësia e saj të përkujdeset p ër m barëvajtjen e fam iljes d he sërish p ërgjegjësia e saj p ër të zgjidhur problemet e familjes; Së treti, ajo është e d hu nu ar nga një sistem , i cili nu k ka siguruar ende shërbime të mjaftushme ligjore dhe sociale. Gruaja e dhunuar vazhdon të mbajë mbi supe pasojat e të jetuarit në një shoqëri patriarkale, që e fajëson dhe e konsideron përgjegjëse për d hu nën, që vu an. Ky qënd rim negativ shoqërohet m e frikë d he

92

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

besim in se asku sh n u k d o ta besojë p ër çfarë i ka nd od hu r.

Kërcën im et e bash kësh ortit ap o të afërm ëve të tij, sjellja e dhunshme, mungesa e mbështetjes nga të afërmit dhe mungesa e shërbimeve, veçanërisht në zonat rurale ndikojnë në hezitimin ap o m osd enoncim in e rasteve të d hu nës. N ë këto ku shte, të ku p tohet kom p leksiteti i p roblem it d he nevoja p ër nd ërhyrje të m enjëhershm e. N ë të ku nd ërt, p ërvojat negative d o të forcojnë më tej lidhjen me dhunuesin dhe përsëritjen e ciklit të dhunës. Si rezu ltat, vend osja e m arrëd hënies së besim it i inku rajon ato të shp rehen m ë lirshëm d he të nd ihen të ku p tu ara. Ato d u het të kuptojnë se ekzistojnë rrugë shpëtimi dhe specialistët do të ofrojnë ndihmën më të mirë të mundshme.

Nevojat specifike të të mbijetuarve të dhunës mund të kuptohen m ë m irë d u ke i trajtu ar ato rast p as rasti, në varësi të ku shteve konkrete, në të cilat jetojnë dhe situatës në të cilën ndodhen.

Të mbijetuarat e dhunës duhet të fuqizohen për të rikthyer ndjenjën e kontrollit nëpërmjet sigurimit të shërbimeve të përshtatshme ligjore dhe sociale të tyre, pas situatave të dhunshme në familje Du ke u ofru ar in form acion in d h e n d ih m ën e n evojsh m e të m bijetu arave në këto m om ente ato nd ihm ohen të kap ërcejnë situatën e vështirë, në të cilën ndodhen dhe të rifillojnë të marrin kontrollin m bi jetën e tyre. Ku jd esi, nd ihm a d he inform acioni d u het të konsistojnë në nd ihm ën m jekësore, këshillim , strehim , nd ihm ë ligjore etj. Du het m bajtu r në m end je fakti se i gjithë ky inform acion m u nd të m os ku p tohet p lotësisht nga të gjitha të mbijetuarat, që në momentin e parë; kështu që një pjesë e këtyre informacioneve mund të jepen edhe në një kohë tjetër, kur ato të ndihen më të afta për të marrë vendime.

Parimet, që orientojnë punonjësin social në trajtimin e gruas si viktimë e dhunës.

Individualizmi - ka të bëjë me trajtimin e çdo të mbijetuare të d hu nës në fam ilje, si ind ivid i veçantë m e nevoja sp ecifike, duke shmangur paragjykimet apo ateriotipet.

Komunikimi i qëllimshëm i ndjenjave - ka të bëjë m e nxitjen d he d ëgjim in m e vëm end je të shp rehjes së nd jenjave, si

93

Rezarta Pode

dhe trajtimin e saj duke shprehur empati, sesa vetëm simpati apo keqardhje.

Pranimi - nu k ka të bëjë m e p ranim in ap o ap rovim in e vep rim eve të kryera, p or m e faktin e m osgjykim it të sjelljes së saj. Ky parim përfshin edhe pranimin e pikave të forta e të dobëta, sjelljeve, qëndrimeve e ndjenjave të saj.

Vetëpërcaktimi - ka të bëjë me faktin se e mbijetuara duhet leju ar të bëjë zgjed hjen e saj të lirë ed he të jetë p ërgjegjëse p ër këtë zgjed hje. Ed he në rastet ku r ajo është konfu ze d he e ka të vështirë të vendosë për diçka mund të sugjerohet apo këshillohet, por vendimi final duhet të merret vetëm nga ajo.

Për t i ndihmuar gratë e dhunuara kujtoni këto udhëzime: Drejtoni pyetje. Gratë rrallë vijnë në qendër apo institucion d h e tregojn ë se d h u n oh en . Zakon ish t ato vijn ë të kërkojn ë m bështetje p ër sh qetësim e të tilla si: stresi ap o p roblem e në m arrëd hënie bashkëshortore. Eshtë e vërtetë shu m ë e vështirë p ër to të tregojnë e p ranojnë se d hu nohen nga bashkëshortët.

Prand aj, është e rënd ësishm e që ju të d rejtoni p yetje në situ ata këshillim i veçanërisht, ku r d içka është e p aqartë, ap o e lënë m ënjanë . A jeni në rrezik? A ju god et, ku r është i zem ëru ar? janë pyetje që do të stimulojnë ose nxisin atë të ndajë me ju ose të shp rehë, në atë m om ent ose p ak m ë vonë, se, në fakt, është e dhunuar.

Besojeni atë. Ndërsa një grua ndan me ju shqetësimin e saj, besojeni atë! Shpesh një grua heziton të tregojë këtë eksperiencë të saj, me frikën se atë nuk do ta besojnë, veçanërisht, nëse abuzimi është kryer nga një njeri i njohu r ap o i d ëgju ar. Ajo m u nd të mendojë se historia e saj duket e pabesueshme e kaq e tmerrshme, sa m u nd të m os besohet. N ë p ërgjithësi gratë e m inim izojnë rreziku n e violencës. Ajo çfarë p o d ëgjoni e d o të d ëgjoni, është vetëm maja e aizbergut.

Dëgjoni dhe pohoni. Shpesh përgjigja juaj më e mirë është të jeni një d ëgju ese e m irë. Eksp erti i vetëm në këtë çështje është vetë gru aja e d hu nu ar. Mos u m u nd oni të d ini ç është m ë e m irë për të. Më mirë do të jetë ta lejoni, mbështeteni, por nuk duhet të

94

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

shfaqni çudi, habi apo shok. Ndonjë reagim i tillë, mund ta rrisë shqetësim in e tu rp in e saj. Eshtë e rënd ësishm e, të p ohosh, p a gjyku ar ose d hën ë gjykim e, p ër ato çfarë n d jen ajo si: frikë, trishtim, poshtërim. Ajo mund të mos jetë gati të veprojë apo të largohet nga shtëp ia. Ajo, thjeshtë, d ëshiron të d ëgjohet nga dikush, që të gjejë mbështetje e kurajë për të vepruar pastaj vetë.

Mospranimi i dhunës. Shumë gra kundërshtojnë ose e kanë të vështirë të bised ojnë m e të tjerët p ër d hu nën nd aj tyre, sep se ato e nd jejnë se m u nd të fajësohen p rej tyre, d u ke i thënë: Çfarë bëni ju që e zem ëroni kaq shu m ë bashkëshortin? ose: S m u nd ta im agjinoj d ot atë të sillet në këtë m ënyrë!

Eshtë e rëndësishme të qartësohet se marrëdhëniet e dhunës dhe dhuna është e papranueshme dhe përgjegjësia qëndron tek abu zu esi e jo tek ajo vetë. Eshtë e të thuash gjëra të tilla siç Asnjë s ka të d rejtë të d hu nojë ose rrahë një p erson tjetër ose: Unë e njoh bashkëshortin tu aj d he m ë vjen keq që nd od h kështu , p or, sid oqoftë, s m u nd ta ju stifikoj këtë sjellje nd aj ju sh .

Këto fjalë d o të qënd rojnë në m end jen e gru as së d hu nu ar gjatë, pasi ajo, kur të largohet nga zyra juaj dhe do ta ndihmojnë atë të besojë se nuk është përgjegjëse për dhunën e ushtruar ndaj saj.

Sugjeron burime ndihmëse. Eshtë shu m ë e rënd ësishm e të informosh gratë për burimet e mundshme. Ajo mund të jetë me rrezik më të mad h, sesa ju tregon ju. Ajo mbase s e ka të nevojshme terapinë, por ka nevojë për suport, mbështetje, siguri. Një strehëz ose një program avokatie mund të jenë burime ndihmëse. Mbase dhe diskutimi me një grup grash të dhunuara do të ishte vërtetë ndihmës. Fakti që gruaja nuk është e vetme është esencial. Por të keni p arasysh se nd onjë vend im p ër t u largu ar nga shtëp ia, p ër t iu d rejtu ar një avokati është vend im vetëm i saj.

Premtojini se do të jeni me të, qëndroni me të. Sigurisht, që ju d u het t i jep ni grave inform acion p ër bu rim et nd ihm ëse, p or ato m u nd të kërkojnë nd ihm ë ose kontakt të vazhd u eshëm m e ju . N ëse gru aja vend os të shkoj në strehëz, atëherë ofrojini një kontakt të vazhdueshëm.

Sigurojeni për konfidencialit et in. Ju d u het ta sigu roni atë, që ato çfarë iu ka thënë d o të m beten konfid enciale. Shu m ë gra

95

Rezarta Pode

jetojnë m e frikën se gjithku sh në qend ër e d i çfarë ka nd od hu r m e to, ose m ë keq akom a, siku r bashkëshorti i saj d o ta m arrë vesh se çfarë iu ka tregu ar d he ai d o të bëhet m ë i d hu nshëm .

Eshtë jashtëzakonisht e rëndësishme që ju të bini dakord me të të mos e telefononi në shtëpi, të mos takoheni me të, pa qenë kushtet et j. M e k ër k es ën e g r u a s, n d ih m ësi m u n d t ë in k u r a jo jë bashkëshortin të kërkojë ndihmë diku. Qëndrimi më i mirë është i vend osu r, p a gjykim e ose tu rp : Kjo është d hu në, sip as ligjit është një veprim kriminal. Eshtë sjellja dhe përgjegjësia juaj dhe vetëm d u ke p u nu ar së bashku m u nd ta nd alojm ë .

M o s j ep ni s ugj eri m e p ër m a rt es ën o s e k ës hi l l i m p ër marrëdhëniet e tyre.

N d ërsa një p erson i d h u nu ar kërkon nd ihm ë p ër ta nd alu ar dhunën, këshillim martesor do të jetë destruktiv. Kur një çift, që ka marrëdhënie të dhunshme, vjen në zyrën tuaj, ju duhet të jeni të sigu rt se ajo që d o d ëgjoni nu k është historia e vërtetë. Të d y partnerët kanë qëllimin të minimizojnë dhunën. Abuzuesi kërkon që ju të mos dini të vërtetën, ndërsa viktima i druhet forcimit të dhunës, pas largimit nga zyra juaj. Këshillimi për marrëdhëniet e tyre m u nd të nd ihm ojë, p asi abu zu esi ka m ësu ar të nd alojë sjelljen e tij të dhunshme.

Jepini asaj kohë. Një grua e dhunuar duhet të luftojë me një sërë p engesash ekonom ike sociale, em ocionale, nd ërsa fillon ta nxjerrë veten nga një situatë abuzive. Ajo kërkon kohë dhe durim nga ju gjatë gjithë këtij p rocesi. Mos e d etyroni të flasë brend a kohës që jeni bashkë ose kom u nikoni p ad u rim , nëse ajo është rezistente d he nu k shp rehet aq shp ejt sa d oni ju . Gjëja m ë e rënd ësishm e, që m u nd të bëni, është të sigu roni nd ihm ë e ta nd ihm oni atë të ngrejë vetëvlerësim in e saj d he krijoni besim in se ajo mund ta bëjë atë vetë, nëse vërtet ka nevojë të bëjë dicka.

Ndihmojeni të kërkojë mbrojtje nga gjykata. Informojeni për ekzistencën e ligjit Për m asat nd aj d hu nës në m arrëd hëniet fam iljare (Ligji nr. 9669 d t.18.12.2006 ), si d he p ër m u nd ësinë e m a r r je s së n jë U r d h ër i M b r o jt je je a p o U r d h ë r i t ë Menjëhershëm Mbrojtjeje nga gjykata. N d ihm ojeni të p lotësojë kërkes-p ad inë p ër këtë qëllim , ose ofroju ni që ta p ërgatisni ju

96

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

këtë kërkesë, si p u n on jës social i bash kisë, kom u n ës, ap o si punonjës social i një organizate, e cila punon me viktimat e dhunës në familje. *** Çfarë është edukimi?

Edukimi është një proces për të formuar personalitetin e njeriut, p ër ta zhvillu ar atë gjatë gjithë jetës. Ky zhvillim nd ikohet nga një sërë faktorësh si familjare, shoqërore, ekonomike, mjedisore etj. Ky ndikim mund të jetë i qëllimshëm ose jo, i organizuar nga institucionet përkatëse apo vetjak.

Edukimi, si një veprimtari e organizuar, i vetëdijshme ndikon te brezat e rinj p ër t i form u ar ata, sip as një qëllim i të caktu ar.

Nga ana sociologjike edukimi shihet si funksion i institucioneve të shumta të shoqërisë.

Sipas L.E.N <http://L.E.N/> (Liga Ndërkombëtare për edukimin e ri) edukimi konsiston në favorizimin e zhvillimin sa me të plote te sjalljeve të çd o njeriu , njëherësh si qenie ind ivid u ale d he si p jesëtar i një shoqë rie, ku su nd on solid ariteti. Ed u kim i është i p and alshëm nga zhvillim i shoqëror. Ai p ërbën një nga forcat përcaktuese të këtij zhvillimi.

Pr oblem et e ed u k im it k a n e q en ë g jith m on ë n ë q en d ër të vem end jes të shoqërisë d he të au toriteve qend rore d he lokale, sep se ed u kim i sh ërben p ër të p ërgatitu r n jë brez te ri n ë të ard hm en d he, nd ërkohë, ai është trashëgim tar i ku ltu rës d he vlerave sociale të shoqërisë.

Edukimi është një veprimtari e vazhdueshme e pandërprerë dhe, si e tillë, ajo ndikohet nga zhvillimi i familjes, shoqërisë, interesi vetjak, sistemi politik ekonomik etj.

Ed u kim i shihet si një m enyrë shp ëtim i p rej varfërisë, d he është parë si një mjet për një jetë më të mirë apo karrierë të dëshiruar.

Ndërsa shoqëria behet gjithnjë e me komplekse, më e komplikuar; njerëzit besojnë se është edukimi ai, që do të mbështesë përgatitjen

97

Rezarta Pode

e brezave për një jetë më të vështirë. Qëllimet dhe aspiratat tona rriten, ndërsa institucionet e edukimit po nxjerrin në pah gjithnjë e më shumë probleme, që kanë të bëjnë me pabarazinë e edukimit, me vlerën dhe përmbajtjen e edukimit, cilësinë etj.

Disa teori mbi edukimin: Sip as etap ave të zhvillim it të shoqërisë në të gjitha koncep tet e saj sociale, ekonomike, politile janë mbrojtur dhe ide të ndryshme në përcaktimin e faktorëve, që ndikojnë në edukim.

Teoritë empirike dhe racionaliste të edukatës me përfaqësues Xh on Lok u n e m oh ojn ë tër ësish t r olin e tr a sh ëg im isë n ë vep rim tarin ë ed u kative. Ai absolu tizon rolin e ed u katës së m jed isit shoqëror në zhvillim in d he ed u kim in e njeriu t. Dhe p ërfaqësu es të tjerë si filozofët Laibnici d he Kanti e trajtojnë njeriun si objekt të edukatës, jo si subjekt të saj.

Teoritë e edukatës së lirë me përfaqësues Zh. Ruso mendojnë se fëm ija m u nd të zhvillojë aftësitë e tij n atyrore në m ën yrë rastësore, pa pasur nevojën e ndërhyrjes. Ata mbajnë një qëndrim negativ ndaj trashëgimisë natyrore.

Teoria personale dhe indiv iduale e ed u katës e ngu shton shu m ë hap ësirën e nd ikim it të faktorëve të tjerë si shoqëria, që vep rojnë në form im in e p ersonalitetit të njeriu t, d u ke i qu ajtu r ato, si dytësore. Për ta individi është vlera më e rendësishme.

Teoritë mistiko - fetare mbrojnë idenë se sjelljet e individit varen nga forca m istike, p or vetë ind ivid i d u het të p u nojë p ër ed u kim d he d ije. Pastrim i, fisnikërim i i forcave të brend shm e shpirtërore ndikojnë në zhvillimin e njeriut.

Teoritë biologjike- përfaqësuesit e këtyre teorive i kushtojnë rënd ësi rolit të faktorëve trashëgu es biologjikë instikteve d he gen eve, d u ke m oh u ar rolin e sh oqërisë, ku ltu rës, zh villim it m end or të njeriu t etj. Sip as tyre ed u kata është e p afu qishm e të ndryshojë natyrën e njeriut.

Psikoanalisti S.Frojd shpjegon se personaliteti i njeriut përbëhet nga nevoja biologjike, të cilat tentojnë të zotërojnë qenien e njeriut.

Sipas tij nevojat seksuale nga ego, të menduarit dhe përmbajtja e nevojave biologjike nga uni dhe morali i shoqerisë nga super-ego.

98

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Teorit e iluminist e e trajtojn ë ed u k atën si fa ktor të r ën d ës ish ëm p ër h a r m o n iz im in e m a r r ëd h ën iev e njerëzore.

Koncept et sociologjike e trajtojnë ed u katën në varësi të shoqërisë. Pra m ohohet faktori i brenshëm d he i jep et p ërp arësi faktorëve të jashtëm . Zhvillim i i njeriu t, sip as tyre, duhet të shihet në raport me zhvillimin e shoqërisë.

Teo ri t ë e ed uk a t ës m bi p a ri m et e k i bernet i k ës , t ë rregu llacionit d he të sjelljes së ind ivid it kanë në bazë d rejtim in biologjik, që ka të bëjë m e sjelljen e njeriu t.

Përfaqësu es të këtyre teorive janë Xhon Uotson, i cili t h ek so n r o lin e ed u k a t ës n ë z h v illim in e n jer iu t , pavarësisht natyrës të trashëguar biologjike. Çfarë e karakterizon edukimin sot?

N ë shoqëritë p atriarkale ed u kim i realizohej në shtëp i m id is të rritu rve d he fëm ijëve. Përgatitja e fëm ijëve p ër d isa p rofesione bëhej nga d isa p ersona, të cilët i zotëronin këto. Trad ita d he k u ltu r a k a lon in n g a n jë b r ez te tjetr i, n ëp ër m jet jetes së përditshme, pa pasur nevojën e një shkolle, apo institucioni. Në sh oq ër itë m od er n e u k r iju a n in stitu cion e të p osa çm e p ër edukimin, që morën përsipër të trashëgonin kulturën, edukatën përmes personave të specializuar.

N ë fillim shkollat fetare ishin ato, të cilat e realizonin ed u kim in dhe, më pas, u ngritën shkollat laike. Deri në gjysmën e shekullit të XIX shkolla ishte privilegj vetëm për aristokratët. Kjo tregonte se n jerëzit t ia n jih n in v lerën e ed u kim it d h e të bëh ej n jë diferencim klasor, kjo për arsyen kryesore se njerëzit e shkolluar shiheshin si të pabindur dhe të rrezikshëm për sistemin.

Më vonë shkolla u bë e arritshme edhe për shtresat e varfëra, me qëllim p ër të m ësu ar të lexojn ë biblën d h e, m ë p as, u p a si domosdoshmëri për brezat e rinj që, nëpërmjet edukimit, mund t i p ërshtateshin kërkesave të jetës social-ekonom ike. Por d o të ishte gabim të mendosh se shkolla jep vetëm njohuri, përkundrazi

99

Rezarta Pode

ajo jep kulturë, që do të thote vlera, sjellje, njohje.

Pavarësisht rolit të rënd ësishëm të shkollës në jetën m od erne, roli i saj nu k m u nd të ku p tohet i veçu ar nga ai i fam iljes, sep se p rocesi i socializim it fillon në fam ilje, vazhd on në shkollë të ndërthurur me familjen dhe shoqërinë njëkohësisht.

Përsa i përket raportit shkollë - familje ka shume debate. Studiues të shumtë, të cilët janë marrë me problemet e edukimt mendojnë se ky sistem , p avarësisht sesa i efektshëm është, kryen katër funksione: Sistemi i edukimit është shprehës i sistemit klasor; e thënë ndryshe nxit pabarazinë sociale.

Edukimi ndikon në zbutjen e varfërisë dhe të papunësisë.

Shkolla funksionon si një agjent kontrolli. Ajo kontrollon njohuritë, sesi përvetësohen ato, pikëpamjet sociale, çfarë vlerash dhe normash transmetohen, duke na dhënë dhe një vizion më të qartë për perspektivën e një kombi.

Shkolla krijon mundësi për të plotësuar nevojat sociale të ind ivid ëve që kanë të bëjnë m e stu d im in, shoqëritë, që krijohen, pra subkulturat.

Si ndikon origjina klasore në edukim?

Nga studimet e bëra me zhvillimin e edukimit është vënë re që p ërkatë sia klasore nd ikon nd jeshëm në ecu rinë e p rocesit të ed u kim it. Këtë konklu zion ata e arsyetojnë duke pasur parasysh disa faktorë: Fëm ijët e fam iljeve të varfëra jetojnë në nje am bient, ku nuk shihet si domosdoshmëri edukimi institucional.

Shkolla në mënyrë të pavetëdijshme ndikon në ruajtjen e pabarazisë sociale. E parë kjo nga mundësitë e ulta ekonomike të shtresave të ulta për të ndjekur një shkollë private.

Struktura administrative e shkollës: Ky p roblem është i lid hu r ngu shtë m e arsim im in. Lind p yetja: Shkolla duket të nxisë autoritetin apo rebelimin?

100

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Çd o shkollë ka stru ktu rën e vet ad m inistrative, që e bën, kjo sh p esh h erë, të krah asoh et m e n jë bu rg d h e m ësu esit m e gardianët. Nxënësve u kërkohet të venë në shkollë me detyrat e bëra, se në të kundërt ndëshkohen. Disa spseialistë këtë ndëshkim dhe mënyrë administrimi e shohin si të domosdoshëm, sepse në të ku n d ërt ata m en d ojn ë se d o të kish te d egjen erim . Disa specialistë të tjerë mendojnë se sjellje të tilla janë frustruese dhe d ëm tojne p ersonalitetin d he zhvillim in norm al të ind ivid it. Për këto arsye duhet gjetur një ekulibër midis kërkesës dhe lirisë.

Stu d iu es të fu shave të nd ryshm e kanë vërejtu r se p roblem et e edukimit janë, në radhë të parë probleme ekonomike dhe politike.

Disa sociologë mendojnë se ristrukturimi i shoqërisë që përfshin ed he institu cionet e ed u kim it d o të zgjid hte shu m ë p roblem e.

Disa të tjerë m end ojnë se p roblem et e ed u kim it kanë n atyrë burokratike, që do të thotë se me disa përmirësime të strukturës administrative do të zgjidhen shumë nga këto probleme.

Ata kanë paraqitur dy mënyra për zgjidhjen e disa problemeve: Ristru ktu rim i i fin an cim it të sh kollave d h e p ërfsh irje efektive në edukim të grupeve të ndryshme sociale.

Përmirësimi i cilësisë në shkollë që do të thotë përmirësimi i p rogram eve, p ërd orim i i teknikave efektive bashkëkohore, në bazë të kërkesave dhe zhvillimit të shoqërisë, dhe përzgjedhje e stafit që do të transmetojë njohuri, vlera në brezat e rinj.

Edukimi sot në Shqiperi: N ë ku shtet e sotm e p roblem et e ed u kim it d alin gjithnjë e m ë shumë në plan të parë. Tashmë si shoqëria, ashtu edhe familja po e kuptojnë seriozisht se krahas nivelit ekonomik dhe mirëqenies, krahas arsimimit dhe punësimit të breznive të reja, po duket qartë domosdoshmëria e një preokupimi serioz dhe me pikësynime të qarta edhe për problemet e edukimit.

101

Rezarta Pode

Tradita edukative familjare, përvoja e shkollës, mjetet e shoqerisë janë të shumta, por për fatin tonë të keq për një kohë të gjatë këto u ndanë, mohuan dhe nënvleftësuan e madje përçmuan.

Hapja ndaj informacionit bashkëkohor është shumë i rëndësishëm p ër zh villim in e arsim it n ë ven d in ton ë. Por m egjith atë ky informacion nuk është shnd ërruar në një veprim të plotë efikas norm al, si nga ana e stafit mësimd hënës ashtu ed he nga ana ad ministrative. Gjatë viteve të demokracisë është synuar përmirësimi dhe modernizimi në përmbajtje dhe krijimi i mënyrave me efikase për procesin e të mësuarit dhe të të nxënit. Rivendosja e standarteve në planet d he program et mësimore, stand arteve nd ërkombëtare në administrim, edukimi po kalon drejt një formimi më të plotë të individit me vlera dhe norma. Edukimi tani ka në qendër nxënësin, zhvillimin e tij në përputhje me zhvillimin e tij psiko-social d he kërkesave social - ekonomike të shoqërisë.

Shkolla është e d ep artizu ar, që d o të thotë se nu k zhvillohen veprimtari me karakter partiak, përveç veprimtarive me karakter kom bëtar, që janë në ku ad ër të ed u kim it. Zhvillim i i shkollave p rivate, nd ihm im në p lotësim in e nevojave të ind ivid ëve p ër arsim dhe lejon zgjedhjen e tyre.

Resp ektohen të d rejtat e njeriu t d he nxënësve ed he m ësu esve u lihet liri në shp rehjen e p ikëp am jeve, zgjed hjen e alternativave, pa cënuar programin mësimor. Toleranca dhe dialogu shihen si rrugë për të zhvilluar edukimin.

Për brezin e ri sot arsimi dhe edukimi shihet si një domosdoshmëri jetike për një jetë më të mirë social-ekonomike.

Arsimi 9-vjeçar është i detyruar për të gjithë njerëzit, vazhdimi i zhvillimit të kapaciteteve dhe edukimi në vazhdim është zgjedhje e individit.

Komunikimi si veçim: Në kontaktet e intensifikuara u bë themelor komunikimi. Kjo do të thotë se çështja e gju hës m ori p eshë tjetër. Siku r të shtrohet çështja: A shërben gju ha vetëm p ër kom u nikim ? Është e qartë

102

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

se, d erisa flasim ne eksp onojm ë id entietin tonë, p ërkatësinë në një shtresë shoqërore, në një gru p m oshe, në një gjini, në një krahinë, në një shtet, etj. Elem entet e m ënyrës së shqip tim it të tingu jve, theksi, shp rehjet na klasifikojnë. Pra, gju ha shërbeka edhe për veçim, ndërsa veçimi mund të krijojë situata të drejta e të padrejta. Sidoqë të jetë, gjuhët bëkan variacione. Ndryshe flasim me një mik, ndryshe në polici, apo në provim, ndryshe në familje e nd ryshe në seancë p arlam entare në Prishtinë, në Tiranë a në Sh ku p . Zakon ish t p ajtoh em i se, p ërtej këtyre n d rysh im eve, ekzistojne varietetet legjitim e të gju hës d he të tjera, që nu k janë legjitim e. Sip as sociologu t freng Pierre Bou rd ieu , legjitim iteti prodhohet përmes lojës së mekanizmave shoqërore.

Legjitim është varieteti, që çm ohet i p ranu eshëm nga shoqëria dhe varieteti i tillë zakonisht përmban shprehje e fjalë teknike, të zgjed hu ra, elem entë si lid hëzat d erisa, nd ërsa, siku nd ër që, etj.

Ai përdoret në situata të caktuara dhe karakterizohet me synimin d rejt rregu llsisë sa m ë të m ad he, në m os të p lotë. Këtë varietet nu k e zotërojnë të gjithë njësoj. N ë varietetin ilegjitim lejohen ngapak parregullsi, gabime, por ai i përshtatet me tepër bisedës së afërt, familjare, sepse është më i çlirshëm.

Kështu në raste të tilla zotërim i i p am jaftu esh ëm i varietetit legjitim vjen e bëhet handikap, ta zemë, në tregun e punës, ndërsa frika sjell probleme të tjera, i bën vetë institucionet dhe raportet më të komplikuara. Për këto e shumë arsye të tjera shoqëria duhet të marrë masa të nevojshme për të siguruar mekanizma që gjuha legjitim e të jetë sa m ë afër qytetarit, t u a sigu rojë hap ësirën e nevojshme atyre, të cilët nuk e zotërojnë në shkallë të mjaftueshme gju hën stand ard e, p or i kanë cilesitë e tjera të nevojshm e. N ë të tilla raste stigmatizimi arrin përmasa absurde.

Lidhur me çështjen e përmendur më sipër të frikës, duhet të themi dhe një gjë. Qëndrimi ndëshkues shumë i shpeshtë ndaj femijeve, që nuk arrijnë ta zotërojnë sa duhet varietetin legjitim në hapësirat e shkollës bëhet bu rim shtesë i çim entim it të m etejm ë të kësaj nd ryd hjeje në veten e frikësu ar. Shkolla, nd ërkaq, siç d ihet, ka kohë, d u het të m bjellë m ë shu m ë vetëbesim , ashtu , siç d u het të

103

Rezarta Pode

krijojë m jete efektive p ër zotërim in e natyrshëm të varietetit legjitim, për ta ndierë atë të natyrshëm dhe të vetin.

Gjerm an ët, au striakët d h e zviceran ët gjerm an ish tfolës kan ë arritur që, përtej kufijve e dallimeve të tjera politike, ekonomike, sociale e shp esh shu m ë të m ëd ha d ialektore, të u shqejnë m ë tej m jetin e tyre të p ërbashkët d he u nik të kom u nikim it stand ard , natyrisht, duke shfrytëzuar maksimalisht të gjitha hapësirat e të p ërbash këtës d h e d u ke resp ektu ar, toleru ar e m bi të gjith a m ir ëk u p tu a r n d r y sh im in d h e të n d r y sh m en , n ev ojën p ër elementë të ndryshëm në hapësira të ndryshme të përdorimit të gju hës së tyre, p ërfshirë d he variacionet eventu ale në d etaje, që nuk e pengojnë marrëveshjen.

Komunikimi dhe media: Shoqëritë moderne, veçanërisht pas Luftës së Dytë Botërore, po p ërjetojnë zhvillim e të shu m anshm e, të vru llshm e d he gjithnjë më të ndërvarura nga njëra-tjetra në shkallë ndërkombëtare. Në këto kushte, është rritur roli i komunikimeve të shumëllojshme, të cilat i japin shtysë përparimit në të gjitha fushat e veprimtarisë ekon om ike, p olitike, ku ltu rore etj. Përvoja tregon se rritja e sh kallës së kom u n ikim it n d ërm jet an ëtarëve të ku ltu rave të ndryshme, ka ndikuar në ndryshimin e mjaft modeleve të sjelljes d he të m end u arit në shkallë botërore. N ë këtë asp ekt, nëse d o risilln im n ë koh ët e sotm e th ën ien e fam sh m e të Decartes: Men d oj, p ra jam , ajo d o të tin gëllon te sh u m ë m ë m irë e p ërsh tatu r n ë realitetin e sotëm Kom u n ikoj, p ra jam , p asi gjithçka lind dhe përfundon te fjala...

Teoritë e shtypit Supozimi kryesor i autorëve është teza se shtypi ose masmediat marrin gjithmonë forma dhe koloritetin e struktures sociale dhe politike, në të cilën ato janë të përfshira edhe vetë.

Teoria Autoritare e shtypit Sip as kësaj teorie sh typ i ka vetëm n jë d etyrë të m bësh tesë

104

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

p olitikën qeveritare d he t i shërbejë sh tetit. Botu esit ish in të censuruar.

Teorie Liberale e shtypit Kjo teori u zhvillua ne kohën e humanizmit, në shek. XIX. Sipas kësaj teorie shtyp i d u het të fu nksionojë si p artner në d isku tim d he jo si instru m ent nd ikim i i qeverise ap o i ku jd o tjetër. N ë konteksin e kësaj teorie lindi dhe kërkesa që shtypi të kontrollojë qeverinë. Për t ju afru ar të vërtetës d u hej që të gjitha id etë t iu jep eshin op inionit p u blik p ër t i gjyku ar ato si të vërteta ap o të gabuara.

Teoria e përgjegjësisë sociale Kjo teori u zhvillua në periudhën komuniste -sovjetike. Ajo lindi si reagim n d aj sh p resës së zh gën jyer p ër vetërregu llim d h e vetëkontrollin e tregu t të shtyp it. Masm ed ia e organizu ar m bi baza private nuk po gjente ekulibrin midis detyrës për të siguruar fitim d he d etyrës p ër t i shërbyer op inionit si p u shtet i katërt.

Për shkak se masmedia komerciale përkrahte, në më të shumtën e herëve, në mënyrë të pavetëdishme sistemin shoqëror amerikan, atyre nu k m u nd t u besohej fu nksioni p ër të realizu ar nd ryshim e dhe, aq më pak, ndryshime ne sistem.

Sip as kësaj teorie, shtyp i ka p ër d etyrë kryesore m brojtjen e sistemit socialist dhe të partisë, që drejton atë. Teoria sovjetike e sh typ it kish te si p roblem zh v illim in d h e tran sform im in e shoqërisë drejt stadit të shoqërisë komuniste.

Teoria demokratike participative e medias: Kjo teori thekson rend ësinë e liberalizim it të m ed ias ku nd rejt bu r ok ra tiz im it, m on op olizim it q ë ajo k a p a su r , d er i ta n i.

Sh u m ëllojsh m ëria, lokalizim i, d im en sion i i kon trollu esh ëm , shkëm bim i i roleve nd ërm jet kom u nikatorit d he m arrësit janë elemente, që theksohen në bazë të kësaj teorie.

105

Rezarta Pode

Masmedia dhe efektet e saj: Pozitive: Roli i m asm ed ias është të krijojë një gjykim të p avaru r individual nëpërmjet marrjes së informacionit të servirur në mënyrë objektive.

Trajton nevoja sociale politike, i bën ato të ndergjegjshme d he i shp reh ato, i transferon ato në p retend im e d he kërkesa, duke i perçuar në instancat kompetente.

Negative: Dramatizimi i ngjarjeve për të arritur reagimin e dëshiruar të p u bliku t. Dh e kjo sjell n jë lloj m p irje të op in ion it nëpërmjet përmbajtjeve të ekzagjeruara.

Ato krijojnë një p ërshtyp je negative p ër botën. Du ke ia hedhur fajin sidomos gjeneratave te vjetra dhe duke bërë qe brezi i ri të mos ketë besim.

Komunikimi i masmedias, si domosdoshmëri e kohës, që jetojm ë sh frytëzon freku en cën e tij d h e n d ikon m bi suksesin, d ështimin e ind ivid ëve, organizatave d he vetë pushtetit.

Masm ed ia n d ikon që op in ion i p u blik të bëh et p asiv, nëpërmjet kësaj mënyre informacioni.

Komunikimi dhe televizioni: Rritja e nd ikimit të televizionit është një zhvillim i rënd ësishëm i shoqërisë. Janë bërë shumë stud ime për të vlerësuar nd ikim in e televizionit në sjelljen e individit, socializimin, zhvillimin gjuhësor d he intelektual të tij.Por përvec faktorëve pozitive si përhapjen e shpejtë të informacionit, mënyra vizive e perceptimit, përçim i i mesazheve edhe në mungesë të fjalëve etj, ajo ka edhe efekte negative.

Dhuna e shfaqur në televizion ka një ndikim negativ dhe zhvillon prirjet agresive te fëmijët.

106

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Të p arit e televizionit është një p roces p asiv d he nu k n d ih m on in terp retim in e m esazh it; ai n u k ësh të n jë aktivitet i mirëfillte intelektual. Ai pengon dhe zhvillimin in t elek t u a l t ë fëm ijës, e cila r ea liz o h et n ëp ër m jet veprimtarive krijuese.

Televizioni m u nd të shkaktojë d he p roblem e shënd etësore. N jë stu d im i bërë në Jap oni rezu ltoi se shu m ë fëmijë kishin pasur gjendje të fikti, të vjella dhe probleme të tjera shëndetësore, si pasojë e kohës së gjatë të qëndrimit para televizionit.

107

Rezarta Pode

METODOLOGJIA E PËRDORUR Për të realizu ar ketë stu d im , si fillim , u sh qyrtu a literatu ra ekzistu ese rreth këtij fen om en i. Du ke p arë kom p leksitetin e fen om en it d h e që k a sh u m e v a riabla , të cilët n d ikojn ë, u p ërqënd rova m ë shu m ë në p asojat sesa te shkaqet. Megjithë sensibilizimin e opinionit publik në Shqipëri ende konsiderohet e pamjaftueshme ndërmarrja e studimeve të mirëfillta për dhunën n ë fam ilje. Du ke qen ë se p ërqën d rim i kryesish t qën d ron n ë q y t e t in e Sh k o d r ës , n u k m u n d t ë n xje r r im r ez u lt a t e t ë ap liku esh m e d h e p ërfaqësim kom bëtar. Kjo p ër sh kak se ka m u ngesa të shtrirjes së p am jaftu eshm e në të gjithë Shqip ërinë d h e p ër q ën d r o h et k r y esish t b r en d a Sh k o d r ës. D isa n g a organizatat, të cilat janë analizu ar, p ërsa i p ërket p u nës së tyre në ndihmë të personave, që kanë përjetuar dhunë familjere janë: H apat e Lehtë , Gruaja te gruaja , Refleksione , Fshati SOS .

Per të parë më qarte për tri çështje me rëndësi për studimin, kam vendosur të realizoj pyetësorët : Këto çështje janë: 1. A njihet d he id entifikohet d hu na e form at e shfaqes së saj? A identifikohen pasojat e shkaqet e dhunës?

2. Cilat janë shërbimet sociale, që ofrojne OJF-të në qytetin e Shkodrë s në lidhje me dhunën në familje?

3. Cila t ja n ë d isa n g a m a sa t lig jo r e m e t ë fu n d it n ë reduktimin e dhunës në familje dhe mbrojtjen e viktimave të d h u n ës? Paralelizëm krah asu es m es ekp erien cës norvegjeze në lid hje m e shërbim et sociale, që ofron ky v en d . Për t i d h ën ë p ër g jig je k ëty r e p y etjev e k a m vendosur të realizoj: Pyetësor.

108

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Analizë informacioni ofruar nga OJF-të në qytetin e Shkodrës.

Hulumtim të ligjit qershor 2007 nga shoqata Refleksione .

Pyetësori për çështjen e parë përmban tri pjesë : Identifikimi i dhunës dhe i formave të saj përmban 4 grupe alternativash, që përfshijne tipet e dhunës.

Id entifim i i shkaqeve të d hu nës m e tri alternativa, që përfshin tri faktorët përcaktues në gjenerimin e dhunës.

Id en tifikim i i p asojave të d h u n ës e p ërbërë n ga tri alternativa, që konsiderohen si pasojat kryesore të dhunës.

D rejtuar një kampioni rastësor për 100 personash . Kriteret e përfshirjes janë : 1. Të jenë nga mosha 18-50 vjeç.

2. Të jenë në proporcionet gjinore të popullatës, shpërndarja e të cilit është 43 % meshkuj e 57% femra.

3. Të jenë banues në Shkodër .

4. Të përfshihen të gjithë nivelet e arsimimit në kampionin që nga arsimi : 9-vjeçar, 12- vjeçar, universitar.

Procedurat : Pyetësori u p lotësu a p er 20 m inu ta. Plotësim i është ind ivid u al, koha e aplikimit është për dy javë për të gjithë pyetësoret të dhënat u përpunuan në kompjuter.

Rrethanat e plotësimit ishin dy ambiente, në të cilat punonin këta individë. Gjithashtu edhe sallat e leksioneve dhe seminareve.

109

Rezarta Pode

ÇËSHTJET ETIKE: 1. Konfid encialiteti : Ua bëj të d itu r qëllim in e m bled hje së informacionit dhe u garantua anonimati.

2. Shmagia e mashtrimit.

3. Qëllimi i këtij studimi garantohet nga vërtetsia e dhënies së p ërgjigjeve. Du hej shm agu r e ashtu qu ajtu r d ëshiru esh m ëria e p ërgjigjes . Për këtë arsye su bjektet u m jaftu an se m u n d të m os m errn in p jesë, n ëse n u k d ësh iron in . N ë të ku n d ert u in form u an p ër d isp on ibilitetin e rezultateve, nëse dëshironin të informoheshin.

Këto të d h ën a ish in p ran ë faku ltetit te sh ken cave të ed u kim it Pu në Sociale .

Vlefshmëria: Konsiston në d isa elem ente, që rrisin ose venë në dyshim vlefshmërinë e këtij punimi.

1.Organizimi i punës Metodologjia e përshtatshme.

Popullata që mund të aplikohej pyetësori.

Sigurimi i kushteve optimalë për të zhvilluar metodat.

2.Mbledhja e të dhenave Etika profesionale dhe anonimati.

Procedurat e standartizimit.

Shkalla e sinqeritetit të subjekteve.

3.Analizimi i të dhënave Zbatimi i sakte i procedurave .

Njohja e ndikimeve dhe faktorët.

Paanshmëria në trajtimin e të dhënave.

110

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

PYETËSORI I PËRDORUR Qarkoni versionin, që ju mendoni se paraqet: Dhune fizike 1. Një shuplakë.

2. Një e shtyrë me forcë.

3. Goditje me grusht.

4. Goditje me sende të forta.

5. Të gjitha bashkë.

6. Asnjë nga kë to variante.

Dhuna psikologjike Sharje e fyerje në ambiente të shtëpisë.

Sharje e fyerje në publik.

Kërcënime.

Shantazh.

Izolim.

Të gjitha bashkë.

Asnjë nga këto varjante.

Dhunë seksuale.

1. Kryerje e ankth seksual me forcë.

2. Ngacmime me fjalë e gjeste me natyrë seksuale.

3. Afrim i favoreve në këmbim të prostitucioneve seksuale.

4. Të gjitha së bashku.

5. Asnjë nga këto varjante.

Dhune ekonomike 1.Marrja e plotë e të ardhurave nga partneri .

2.Marrja e pjesës më të madhe.

3.Pamundësia për të ushtruar një punë të paguar.

111

Rezarta Pode

4.Të gjitha së bashku.

5.Asnjë nga këto variante.

Qarkoni versionin më të saktë për ju.

Dhuna në familje shkaktohet nga : A. Shkaqet ekonomike.

1.Varfëria.

2.Papunësia.

3.Humbja e punës.

4.Humbja e baneses.

5.Te gjitha këto.

6.Asnjëra nga këto variante.

B.Faktorët socialë 1.Mosha e partnerë ve.

2.Abuzimi me alkoolin.

3.Ndarjet apo divorcet.

4.Xhelozia e tepërt.

5.Të gjitha së bashku.

6.Asnjera nga këto variante.

C.Faktorët biologjikë dhe fiziologjikë 1.Trashëgimia familjare.

2.Sëmundje të lehta mendore.

3.Pritshmëritë ndaj figurës mashkullore .

4.Të gjitha së bashku.

5.Asnjëra nga këto variante.

Qarkoni versionin me te saktë për ju.

Pasojat e dhunës në familje janë: Personit të abuzuar i cënohet:

112

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

1. Shëndeti mendor, fizik.

2.Aftësia për punë e për të studiuar.

3.Aftësia për krijuar e mbajtur marrëdhënie më të mirë me familjarët e shoqërinë.

4.Vetëvlerësimi i saj.

5.Vetëbesimi i saj.

6.Asnjë nga këto variante Fëmijëve të të abuzuarve u cënohet: 1.Ekuilibri emocional zhvillues.

2.Rritja normale.

3.Sjellja dhe edukimi.

4.Të gjitha së bashku.

5.Asnjëra nga këto variante Familjarët e të abuzuarve pësojne: 1.Trauma emocionale.

2.Trauma fizike.

3.Zhgënjime e mosbesim.

4.Të gjitha këto së bashku.

5.Asnjë nga këto variante.

Pasojat në shoqëri janë: 1.Shpenzime për shkak të shpenzimeve të proceseve penale e civile.

2.Shpenzime për shkak të dëmtimeve shëndetësore, mjekësore, psikologjike.

3.Humbje në krahun e punës.

4.Shpenzime për shërbime sociale.

5.Të gjitha këto së bashku.

6.Asnjë nga këto variante.

113

Rezarta Pode

TRAJTIM TEORIK 4.1 Ç është dhuna në familje?

Sociologët e p ërku fizojnë fam iljen si një gru p im ind ivid ësh të lid hu r nga gjaku , m artesa, bashkëjetesa, të cilët bashkëp u nojnë ekonom ikisht d he nd ajnë p ërgjegjësitë e rritjes d he ed u kim it të fëm ijëve. N ë këtë gru p im in d ivid ësh m arrëd h en iet e sjelljet shp esh janë të p ad u kshm e p ër të tjerët. Form at organizative konsistojnë në një shu m ëllojshm ëri rolesh e statu tesh. N atyra e m arrëd hënieve nd ërm jet anëtarëve është m ë intim e, m ë em ocionale dhe shkalla e ndjeshmërisë është e lartë.

E karakterizuar nga intimiteti, emocioni dhe ndjeshmëria familja është struktura, që preket në mënyrë më komplekse nga dhuna.

Faktorët tradicionalë si sëmundjet, vdekja, aksidentet e ndryshme, gjend ja ekonom ike gërshetohen m e faktorët jotrad icionalë si: k r im et , d h u n a , a lk o o li, d r o g a , sëm u n d jet sek su a lish t t ë tran sm etu esh m e, etj. Organ izata e Kom beve të Bash ku ara e p ërku fizon d hu nën në fam ilje si një Akt, që rezu lton ose ka sh u m ë m u n d ësi të rezu ltojë n ë d ëm tim fizik seksu a l, ose p sikologjik, i cili p ërfshin kërcënim e ose heqje totale e arbitrare të lirisë .

Dhuna në familje konsiderohet një nga format kriminale më pak të raportuara, pasi, zakonisht, merret si çështje private. Nuk njihen saktë si d im en sion et d h e freku en ca e fen om en it. Megjith atë stu d im et tregojnë se d hu na nd aj grave d he vajzave është rritu r gjate p eriu d h ës së tranzicion it. Gru m bu llim i i in form acion it vështirësohet edhe nga gjendja e vështire ekonomike dhe sociale e viktim ave, aksesi i ku fizu ar i tyre nd aj inform acionit p ër të drejtat e tyre dhe shërbimeve sociale apo ndihmesë juridike.

4.1.1 Cilat janë format e dhunes?

114

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Disa nga format e dhunës më frekuente në Shqipëri janë : a. Dhuna fizike - përfshin rrahje shtyrje, goditje, gërvishtje, mbyllje në shtëpi, kërcënime me thika, armë ose objekte të forta.

Refu zim i p ër të n d ih m u ar gru an sh tatzan ë ose të sëm u rë , tentativë p ër vrasje, d eri në form ën m ë ekstrem e, vrasje. Ed he su rvejim i d he m onitorim i i lëvizjeve të gru as është një form ë d hu ne. Gratë, që cilësohen jo të rregu llta ose korrekte në m arrëd heniet bashkëshortore janë objekt i form ës ekstrem e të d hu nës fizike. Ato rrahen, lid hen m e litar, u shu hen cigaret në tru p , ose tërhiqen zvarrë jashtë shtep isë. Lihen jashtë banesës gjithë natën të dhunuara e të përbuzura. Përshkallëzimi i dhunës fillon që nga format me të lehta e deri te më ekstremet. Kjo formë d hu n e m ë sh p esh h aset p as vitit te p arë te m artesës ose të bashkëjetesës. Vjen d u ke u shtu ar p as lind jes së fem ijës së p arë d h e, n ëse n u k ku n d ërsh toh et, ka ten d en cë të sh toh et si n ë p ërm asa d he në freku ence. Të d hënat tregojnë se viktim at janë abuzuar edhe te familja e origjinës. Ato viktima tregojnë se dhuna është trashëgu ar nga njëri brez në tjetrin. N ënat janë d hu nu ar dhe u mësojnë nënshtrimin ndaj dhunës edhe bijave. Para-doksale është fakti se këto gra kanë dëshiruar një jetë më të mirë për vajzat e përsëri u kanë mësuar se burrat duhen duruar. b. Dhuna psikologjike- Përfshin kërcënimet, talljet, ndjekjet nga pas, mohimin e së drejtës, për të marrë vendime, ndarje nga fam ilja, fisi ose shoqëria, nd alim in p ër të d alë vetëm . Kritikat e vazhdueshme ndaj kulturës, zakoneve, fesë kombësisë në publik ose në shtep i. Fajësim i i viktim ës p ër çd o gjë, kontrollin nd aj veshjeve ap o lu ku t p ersonal. Kjo form ë është p o aq kritike sa d hu na fizike. N d od h në të gjitha ciklet e jetës d he në të gjitha shtresat. c. Dhuna shpirtëror- Konsiston në ndalimin e shprehjes së besimit fetar apo normave kulturore. Duke goditur këtë pjesë të rëndësishme të jetës së një njeriu, dhunohet shpirti direkt, shumë shp esh kjo lloj d hu ne haset në m artesa të kryqëzu ara në fe të nd ryshm e. Ed he d isnivelet ku ltu rore, sociale d he akad em ike sjellin problematika të kësaj forme dhune.

115

Rezarta Pode

DHUNA SEKSUALE Përfshin marrëdheniet seksuale me forcë trajtimin e partneres si objekt seksu al, d etyrim in p ër kryerjen e aktit p a d ëshirë, ose kryerjen e formave të padëshiruara e të papranueshme të seksit.

Këm bëngu lja p ër të bërë gjithçka, të ilën d ëshiron m ashku lli që nga m arrëd heniet seksu ale m e p artnerë të tjerë ose p arnere të tjera në prezencë të vet personit ose parneres. Dhunë fizike gjatë aktit seksu al ose p ara tij, p rostitu cioni, strip tizm i. Qënd rat e kësh illim it rap ortojn ë se kjo form ë h aset sh p esh si bren d a m artesës, ashtu ed he ne m arrëd hëniet jashtë m artesës ap o p ara martesës. Kjo formë haset shpesh e gërshetuar me forma të tjera të dhunës si ajo fizike apo psikologjike. Përdhunimi, si forma më e zakonshme e dhunës seksuale, është ndër format e dhunës më të raportuara, por vetëm një përqindje e vogël e viktimave arrin ta denoncojë. Turpi e frika dhe shpesh vetëfajësimi janë pengesa për veprime. Drejtësia viktimave u duket e pamunduar dhe kjo i shtyn në humbje besimi, izolim total, periudha postraumatike lë shenja p ër gjithë jetën. Ata janë m ë të p riru ra p ër bind je d he nënshtrim ndaj seksit tjetër.

DHUNA EKONOMIKE E fu nd it, p or jo m e p ak e rënd ë p ërfshin kontrollin e p arave në m ënyrë që të m os i lihet viktim ës m u nd ësi vend im i p ër çështje ekonom ike. Refu zim i p ër të m bu lu ar shp enzim et p ër rritjen e fëm ijëve ap o d etyrim in i gru as p ër t u p ërfshirë në vep rim e të nd alu ara( vjed hje), ose shitja m e d etyrim i send eve m e vlerë të partneres janë forma të ndryshme të ushtrimit të dhunës.

4.2 Teoritë, që shpjegojnë shfaqjen e formave të ndryshme të dhunes 4.2.1Teoria biologjike Instiktet e lind u ra në sheku j janë konsid eru ar si shkaktare të d hu nës. Genet njerëzore janë stu d iu ar d he shkencëtarët kanë a r r it u r n ë p ër fu n d im in se a g r esiv it et i ësh t ë g jen et ik e i

116

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

trashëgueshëm. Si pjesë e kësaj teorie edhe evolucioni provon se qeniet me agressive janë më të afta për mbijetesë. Këtu përfshihet edhe njeriu. Megjithatë ka diferencime mes agresivitetit te kafshet dhe te njerëzit. Te kafshet agresioni nuk jep asnjë efekt, te njerëzit këto sjellje sjellin p asoja p ër vete qenien d he ekzistencën e tij.

Fakti që kafshët kanë instikte agresive nu k d o të thotë se ed he n jerëzit kan ë p o të n jëjtat in stikte. Sjelljet e n jerëzve d h e të kafshëve janë të ndryshme.

4.2.2Teoria psikologjike Përfaqësuesi i kësaj teorie është Freud dhe ai përshkruan qeniet njerëzore si krijesa plot dhunë dhe agresion. Lufta e njeriut është m es forcave im p u lsive natyrore, të cilat janë të p riru ra p ër të bërë të këqija dhe mundësia për ta pasur nën kontroll këtë force të brend shm e është krejt e vështirë. Shoqëria u m ëson fëm ijëve të m os jenë të d hu nshëm d he kjo arrihet nëp ërm jet form im it të egos dhe superegos. Hulumtimi i femijërisë jep shkaqe dhe arsye p ër sh u m e akte të d h u n sh m e të kryera n ga in d ivid ët. Ed h e frustracioni është një objekt i rëndësishëm i kësaj teorie. Me anë të frustracionit shpjegohen shumë veprime të dhunshme.

4.2.3 Teoria sociologjike Si m ë e p ranu ara d he e p ërhap u ra kjo teori shp jegon se sjelljet mësohen nëpërmjet procesit të socializimit.

Makroteoria përqëndrohet te reagimet e individëve ndaj strukturave sociale.

Mikroteoria: analizojnë në hollësi rru gët e m ësim it të d h u n ës. Mën yrat e rru gët socializim it të in d ivid ëve variojnë në vende e kultura të ndryshme.

DHUNA NË MARRËDHËNIEN MES ÇIFTIT Marrëd h ën iet m es çiftit jan ë të sh oqëru ara m e u lje-n gritje.

Tensionet janë të p ranishm e në çd o m arrëd hënie, p avarësisht m oshës, ap o stresit social. Po ç është d hu na në një m arrëd hënie dhe si mund të identifikohet? Modelet e dhunshme të sjelljejve, komunikimi dhe ndërveprimi, të cilët të rriturit apo adoleshentët

117

Rezarta Pode

përdorin kundrejt partnerëve të tyre intime. Kjo dhunë prek çdo kënd, pavarësisht moshës, seksit, racës apo besimit fetar. Ndodh brenda marteses e bashkëjetesës. Gjithashtu, .pjesa më e madhe janë gra dhe vajza dhe dhunuesit janë burrat apo partnerët e tyre.

N d ryshe nga sa m end ohej d hu na p rek të gjitha shtresat d he kategoritë.

4.3 D isa mite rreth dhunës. Bëj një hyrje personale pse, duke shpjeguar me elementet e listuar, më poshtë nuk është e nevojshme t i bësh me ndarje me pika Dhuna është një problem i të varfërve.

Gratë qëndrojnë në një marrëdhënie të dhunshme, sepse e pëlqejnë atë.

Dhu na është një p roblem intim , që i p ërket vetëm çiftit.

Askush nuk ka të drejtë të ndërhyjë, as shteti as policia , as ligji.

Dhuna brenda familjes është rastësore.

Gratë m e p ersonalitet të caktu ar, ap o tip are të veçanta, nxisin ushtrimin e dhunës nga partneri.

Gratë d u het të rrihen që në fillim që t u tregohet vend i.

Gratë e dhunuara janë lehtësisht të dallueshme.

Largimi nga shtëpia ndikon keq te fëmijët.

Veshja e sjellja në m ënyrë të p ap ërshtatshm e nga gratë bën që burrat të sillen në mënyrë te dhunshme.

Këto mite ekzistojnë e shumë individë i besojnë. Kjo ndosh, sepse p ër sh u m ë k o h ë d h u n a ësh t ë ju st ifik u a r e sh p esh ed h e argumentuar. Në një shoqeri maskiliste, ku konsiderohet qendra e familjes dhe shoqërisë dhuna ndaj grave duket si një fenomen sporadik. Nuk ka pse të ngrihet zëri për diçka, që ndodh brenda m u reve e s ka p se d el jashtë e d isku tohet d içka kaq intim e.

Po si m u nd t i id entifikojm ë shënjat e d hu nës? Si të d allojm ë, nëse një grua po përjeton një marrëdhënie të dhunshme?

Asnjëherë ne nu k jem i të sigu rt vetëm nga vëzhgim et tona të

118

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

jash tm e, m egjith atë d ysh im et n u k d u h en an ash kalu ar d h e instiktit i d u het d hënë vend i si: Disa nga shënjat, që m u nd të tregojnë se marrëdhënia është e dhunshme.

Bu rri ap o i d ashu ri sillet në m ënyrë kontrollu ese nd aj gru as ap o p artneres d he p ërp iqet vazhd im isht ta u lë përpara të tjerëve.

Shfaq shenja xhelozie nd aj çd o njeriu , i cili shfaq interes ndaj saj, pavarësisht nëse janë femra apo meshkuj.

Ajo duket e heshtur dhe e tërhequr, kur ai është rrotull.

Ajo mbyllet e izolohet gjithnjë e më tepër edhe nga miqtë e familjarët e saj më të ngushtë.

Tërhiqet nga planet apo takimet në minutën e fundit.

Nuk ka fuqi ekonomike dhe është plotësisht e varur nga i shoqi, i dashuri.

Në shtepi ka shpesh objekte të thyera, xhama apo dyer të përplasuara.

Shp esh ka p lagë ap o shenja që, m egjithëse m u nd ohet t i shpjegojë janë kryesisht të çuditshme.

N d onjëherë ajo tangent p ërm end nd onjë shfaqje d hu ne, p or nga ana tjetër, m enjëherë e m bu lon, d u ke e qu ajtu r shaka.

Fëm ijët ose fam iljarët e saj d u ken të trem bu r ose shu m ë të qetë e pa arsye.

119

Rezarta Pode

REZULTATET E STUDIMIT Nga realizimi i këtij studimi rezulton se: dy pikat e para, që desha të vërtetoj nëse: 1. Njihen dhe identifikohen llojet e dhunës.

2. Njihen dhe identifikohen shkaqet dhe pasojat... Del se një pjesë e madhe e të pyeturve janë në gjendje të identifikojnë si d h u n ë n jë ose të gjith a varian tet e p araqitu ra n ë pyetësor. Ajo çka është e rëndësishme ishte se meshkujt, ndryshe nga femrat, përfshijnë, në të shumtën e rasteve, një formë ose variant të paraqitur, ndërsa femrat zgjedhin varian tin , që i p ërfsh in të gjith a. Të n d jesh ëm n d aj shkaqeve d he p asojave të d hu nës ishin si fem rat ashtu ed h e m esh ku jt. E n d arë n ë tri sfera rezu ltatet e këtij studimi paraqesin: Identifikimin e dhënë e formave të shfaqjes së saj - Dhunë fizike.

- Dhunë psikologjike.

- Dhunë seksuale.

- Dhunë ekonomike.

Identifikimi i shkaqeve, që gjenerojnë dhunë brenda familjes: - Faktori ekonomik.

- Faktori social.

- Faktori biologjik, fiziologjik.

Pasojat që vuan individi - Pasojat, që vuajnë familjarët e tyre.

- Pasojat, që vuan shoqëria.

Punimi është konceptuar i paraqitur në rezultate të përmbledhura në grafikë e tabela. Përgjigjet janë nd arë në tre gru p e p ër t i standartizuar.

Përgjigjet m e një variant të qarku ar janë id entifiku ar m e ngjyrë

120

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

të kuqe.

Përgjigjet, që qarkojnë variantin të gjitha bashkëkod ifikohen me ngjyrë të gjelbër.

Përgjigjet, të cilat qarkojnë variantin asnjë nga këto kod ifikohen me ngjyrë të zezë.

FIZIKE 35 30 25 20 15 10 5 0

25 20 15 10 5 0 F

18 ose 31.5%

17 ose 39.6% 23 ose 53.4%

6 ose 10.7%

3 ose 6.9%

M

33 ose 57.8%

PSIKOLOGJIKE 30

25

25

20

20

15

15

10

10

5

5 0

0 F

28 ose 49.2%

M

27 ose 47.4% 2 ose 3.4%

12 ose 27.9% 23 ose 53.5% 8 ose 18.6%

SEKSUALE 30

25

25

20

20

15

15

10

10

5

5 0

0 F

27 ose 47.4% 30 ose 52.6% 0 ose 0%

M

22 ose 51.2% 20 ose 46.5% 1 ose 18.6%

121

Rezarta Pode

EKONOMIKE 30

25

25

20

20

15

15 10

10

5

5

0

0 18 ose 31.5%

F

Lloji i dhunes

Varfonti koduar

i

M

16 ose 37.2%

30 ose 52.6%

8 ose 18.6%

9 ose 15.7%

19 ose 44.2%

Gjinia e kampionit F

M

nr

%

nr

%

33

57.8%

17

39.6%

18

31.5%

23

53.4%

6

10.7%

3

6.9%

Dhune

28

49.2%

12

27.9%

psikologjike

27

47.4%

23

53.5%

2

3.4%

8

18.6%

Dhune

27

47.4%

22

51.2%

seksuale

30

52.6%

20

46.5%

0

0%

1

2.3%

Dhune

18

31.5%

16

37.2%

ekonomike

30

52.6%

8

18.6%

9

15.7%

19

44.2%

Dhune fizike

Tek indentifikimi i llojeve të ndryshme të dhunes si femrat, ashtu ed he m eshku jt ishin p ërgjigju r se njohin te p aktën një nga format e paraqitura si varfont. Te dhuna fizike 33 femra njihnin dhe id entifikonin 1 nga varfontet e p araqitu ra, nd ërsa 18 p rej tyre zgjod h ën altern ativën të gjith a . In teresan te ësh të si ed h e m esh ku jt n u k qarkon in varfon tin p ërjash tu es të form ave të p araqitu ra të d hu nës. Vetëm 3 p rej tyre qarku an alternativen asnjë nga këto . Këto rezultate përsëriten m e nd ryshim e të vogla

122

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

në % te format e tyre si: dhuna psikologjike, seksuale, ku femrat, në asnjë rast nuk qarkuan alternativën, ku përjashtohen të gjitha varfontet e dhunës.

N d ryshon gjend ja tek id entifikim i i d hu nës ekonom ike, ku 19 m eshku j nu k i qu ajtën shfaqje d hu ne varforitet e p araqitu ra në p yetësor d he zgjod hën alternativën asnjë nga këto . N d ërsa te femrat 9 prej tyre nuk i pranuan këto forma, si shfaqje të dhunës.

II. Grafiku i identifikimit të shkaqeve që gjenerojnë dhune:

FAKTORËT EKONOMIK 30

25

25

20

20

15

15

10

10

5

5 0

0 F

22 ose 38.9%

M

30 ose 52.6% 5 ose 8.7%

20 ose 46.5% 22 ose 52.1% 1 ose 2.3%

FAKTORËT SOCIAL 40 35

30

30

20

25

15

20

10

15

5

10

0

25

5

M

0

28 ose 65.2% 12 ose 27.9%

F

38 ose 66.6%

3 ose 6.9%

15 ose 26.3% 4 ose 7.1%

123

Rezarta Pode

FAKTORËT BIOLOGJIK 35 30

25 20

25

15

20

10

15 10

5

5

0

0

M F

32 ose 56.1%

5 ose 11.6% 18 ose 41.8% 20 ose 46.6%

10 ose 17.5% 15 ose 26.4%

Shkaqet e

Varfonti i

Gjinia e kampionit

dhunës

koduar

F

M

nr

%

nr

%

Faktorët

22

38.6%

20

46.5%

ekonomikë

30

52.6%

22

52.1%

5

8.7%

1

2.3%

Faktorët

38

66.6%

28

65.2%

socialë

15

26.3%

12

27.9%

4

7.1%

3

6.9%

Faktorët

32

56.1%

5

11.6%

biologjikë

10

17.5%

18

41.8%

15

26.4%

20

46.6%

Rezultatet e marrë te kjo sferë janë d omethënëse, sepse shprehin qartë se faktori ekonomik e social id entifikohet si d ominues me rezultate të larta, si te femrat e te meshkujt. Ato zgjodhën ose njërin nga varfontet ose të gjitha bashkë nga alternativat e paraqitura.

Ndërsa faktorët biologjikë, si meshkujt edhe femrat, patën rezultate të larta te zgjed hja e alternativës asnjë nga këto , që d o të thotë se faktorët të tillë si sëmund jet mend ore, apo trashëgimia familjare nuk merren parasysh në masen 46.6% te meshkujt d he 24.4% te femrat. Megjithatë 32 femra ose 56.1% dhe 18 meshkuj ose 41.8% zgjodhën një ose të gjitha varfontet e paraqitura. Kjo ishte tregues i një sensibiliteti relativ ndaj këtij faktori.

124

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Sfera e tretë është identifikimi i pasojave:

PASOJAT TEK INDIVIDI I DHUNUAR 40 35

25 20

30

15

25 20

10

15

5

10

0

5

M

0 F

18 ose 41.9% 20 ose 46.5% 5 ose 11.6%

18 ose 31.6% 36 ose 26.3% 3 ose 5.3%

PASOJAT TEK FËMIJËT E TË DHUNUARVE 50

25 20

40

15 30

10

20

5 0

10

M 0 F

22 ose 51.2% 18 ose 41.8% 3 ose 6.9%

22 ose 38.5% 44 ose 59.6% 1 ose 1.8%

PASOJAT TEK FAMILJARËT 35 30

25 20

25

15

20

10

15 10

5

5

0

0

M F

29 ose 50.8% 19 ose 33.3% 9 ose 15.7%

16 ose 37.2% 20 ose 46.5% 7 ose 16.2%

125

Rezarta Pode

PASOJAT TEK SHOQËRIA 35 30

35 30

25

25

20

20

15

15

10

10

5

5

0

0 F

32 ose 56.2%

29 ose 50.8%

F

19 ose 33.3% 6 ose 10.5%

6 ose 13.9% 8 ose 18.7%

Pasojat e

Kodimi i

Gjin ia e kampionit

dhunës

pergjigjes

F

M

nr

%

nr

%

Pasojat t e

18

31.6%

18

41.9%

in divid i i

36

63.1%

20

46.5%

d h un uar

3

5.3%

5

11.6%

Pasojat t e

22

38.5%

22

51.2%

fëmijët e të

34

59.6%

18

41.8%

d h un uarve

1

1.8%

3

6.9%

Pasojat t e

29

50.8%

16

37.2%

familjarët

19

33.3%

20

46.5%

9

15.7%

7

16.2%

Pasojat t e

32

56.2%

29

67.4%

shoqeria

19

33.3%

6

13.9%

6

10.5%

8

18.7%

Rezultatet e marra në këtë pjesë të pyetësorit tregojnë se femrat i njohin m irë p asojat e d hu nës te vetë ind ivid i i d hu nu ar. 36 p rej tyre i pranojnë të gjitha variantet, si pasoja të mundshme dhune.

Ndërsa tri femra e pesë meshkuj nuk pranuan se dhuna ka pasoja.

Ed he te fëm ijët nd jeshm ëria u p araqit qartë në rezu ltate të tilla, se 1 te fem rat e 3 te m eshku jt se fëm ijet nu k kanë p asoja. Kjo tregon se p asojat jan ë të d u kshm e te fëm ijët d h e si fem rat e m eshku jt e p ranojnë këtë. Interesant është fakti se 6 fem ra e 8 m esh ku j n u k e p ran ojn ë se sh oqëria ka p asoja n ga d h u n a e m egjithatë, p jesa m ë e m ad he e tyre e p ranon koston shoqërore

126

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

të dhunës. Ndërsa te familjarët dhuna duket se është e ndjeshme te 29 femra e 16 meshkuj, të cilët zgjodhën se ka të paktën 1 nga alternativat e d hëna si p asojë. N d ërsa 9 fem ra e 7 m eshku j nu k pranuan se mund të ketë ndonjë ndikim të dukshëm.

Këto rezu ltate tregojn ë se id en tifikim i i llojeve të d h u n ës, i shkaqeve, të cilat çojnë në d hu në si d he i p asojave që ka d hu në ësh të m ja ftu esh ëm d h e q a r të te k ëta p er son a . M ë sh u m ë nd jeshm ëri ka tek id entifikim i i d hu nës fizike e seksu ale, te shkaqet ekonom ike d he te p asojat tek ind ivid i e te fëm ijët. Ky është një tregues domethënës, sepse na bën të shpresojmë se është rritur ndjeshmëria, si te meshkujt ashtu edhe te femrat. Një individ i informuar është një potencial i dobët për të dhunuar apo për të qenë i dhunuar. Një individ i informuar është një potencial i fortë për të sensibilizuar të afërmin apo shoqërinë për atë, që shkakton d hu na në fam ilje d he ç ësh të m ë e rën d ësish m e, ind ivid ët e inform u ar janë garanci p ër su ksesin e nism ave ku nd ër d hu nës, që ndërmerren nga rrjeti i organizatave sociale, të cilët operojnë n ë Sh kod ër. Pjesa tjetër e stu d im it i ku sh toh et n jë an alizë krahasuese mes tri organizatave, që përbëjnë rrjetin e ofruesve të shërbim eve sociale në Shkod ër d he eksp eriencës norvegjeze, p ërsa i p ërket këtij fenom eni. Ekziston p rej shu m ë vitesh në qytetin e Shkod rës. Këtu p ërfshihen d isa organizata, që kanë zhvilluar shumë projekte. Synimi dhe objekti i tyre ka qenë ofrimi i shërbim eve d he asistencës p ër viktim at e d hu nës në fam ilje.

Disa nga këto organizata janë: Gru aja tek gru aja , H ap at e lehtë , Fshati Sos , Refleksione . Më p oshtë d o të p araqes një përmbledhje të këtyre shërbimeve, të cilat ofrojnë këto organizata duke u përqendruar më shumë tek arritjet dhe duke evidentuar se çfarë mund të bëhet më shumë në të ardhmen.

127

Rezarta Pode

GRUAJA TE GRUAJA Misioni i organizatës konsiston në emancipimin dhe mbështetjen e grave në nevojë. Ndryshimi i kushteve të grave dhe të vajzave të d hu nu ara d he rritja e im azhit të tyre p u blik. Gjithashtu ed he rritja e p rezencës së gru as në shoqëri e fam ilje. Kjo organizatë operon në këto drejtime: Qe ndë r sh ë rb im e sh pë r g ra e v ajz a të dhun uara, nëpërmjet këshillimeve ballë për ballë dhe linjën telefonike duke u ofruar: - Suport emocional.

- Orientim në vendimmarrje.

- Anonimat të plotë.

- Këshillim mjekësor.

Fushatë sensibilizuese nëpërmjet: - Sigurim të informacionit, që u mundëson grave të bëjnë zgjedhjet e duhura në shërbimet tona.

- N johje d he d eklarim p u blik që d hu na në fam ilje ka përmasa shqetësuese dhe urgjentisht duhen marrë masa nga shoqëria.

Qendër trajnimesh - Ofrojmë trajnime profesionale të organizuara mbi dhunën në familje, çështjet gjinore etj.

- Meqë këto probleme duan tajtim specifik, organizohen trajnime me stafe të qendrave shëndetësore, arsimore, si në qytet e në zonat rurale.

Stafi i kësaj organizate përfshin profesionistë në fushat e : - Psikologjisë.

- Punës sociale.

128

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

- Juristë.

- Mjekësi.

Siç shihet edhe nga numri i këshillimeve përqindjen më të madhe e p ërbëjnë viktim at e d hu nës ekonom ike. Kjo, sip as p u nonjëses sociale të qen d rës, vjen si rezu ltat i gjen d jes ekon om ike të viktim ave. Megjithëse nu k p ërjashtohen ed he form at e tjera të d hu nës, ajo m ë e evid entu ara m e 43% të rasteve është d hu në ekononike. Vijon më poshtë ajo emocionale me 35% dhe vazhdon 16% dhunë fizike e 6% ajo seksuale. Nga ajo çka mora informacion n ë qen d ër, ekziston n jë kon tratë bash këp u n im i m es Zyrës Rajonale të Pu nësim it, bashkisë Shkod ër d he gjykatës së rrethit Shkod ër. Vlerësohen bashkëp u nim et m e këto institu cione ed he pse kërkohet një impenjim më efektiv.

HAPAT E LEHTË Organizata është formuar në vitin 2001 dhe në vitin 2004 filloi të fu n ksion ojë sh ërbim i an tid h u n ë m e katër p u n on jësit, që e mbështetnin një psikologe, një punonjëse sociale dhe dy avokatë.

Misioni i organizatës është fuqizimi, suporti i grave, vajzave dhe fëmijeve, viktima të dhunës. Gjithashtu sensibilizimi i shoqërisë, institucioneve dhe bashkëpunimi mes tyre konsiderohet si arma kryesore e reduktimit të dhunës në familje.

Organizata operon në drejtime të mëposhtme: 1. Këshillim psikologjik.

2. Suport psiko -social.

3. Shoqërimi i klientit në institucione, si private ashtu edhe shtetërore.

4. Këshillim ligjor.

5. Asistencë avokatie.

6. Asistencë ekonomike.

7. Trajnime profesionale.

Për fëmijët organizata operon në:

129

Rezarta Pode

1. Këshillim psikologjik.

2. Suport emocional - social.

Për vitin 2008 në qendrën e këshillimit janë drejtuar për këshillim: Raste në përgjithësi: 186 gra e vajza.

Rastet e reja: 76.

Fëmijë 18.

Ndër 186 raste këshillimi, për 110 raste procesi i këshillimit ishte i vazhd u eshëm d he zgjati të p aktën 5 seanca. 22 raste u d ha këshillim ligjor për informim vendimmarrje. 18 nga këto raste u asistu an n ga avokati n ë p roceset gjyqësore. Tre raste jan ë p araqitu r në gjykatë p ër d enoncim të d hu nës seksu ale. 6 raste janë paraqitur për dhunë fizike. Ekspertiza mjekoligjore e ofruar nga qend ra është një tjetër shërbim , që u ofrohet klientëve. 16 raste kanë marrë asistencë në zgjedhje martese. Në prill të 2008 u dërgua një rast në strehën për gratë e vajzat viktima të dhunës në Tiranë. Ekziston bashkëpunim i m es qend res H apat e lehtë d he strehës, në raste, ku r situ ata bëhet kërcënu es. Gjithashtu kem i gjatë vitit 2008 ed he një rast, ku r është nxjerrë nga gjykata një urdhër mbrojtje i menjëhershëm. Klientja ishte rasti i ndjekur nga qend ra H ap at e lehtë .

Te trajnim et p rofesionale kem i 37 raste, ku r grave e vajzave u është ofruar ndjekje e një nga varianteve të kurseve për gjuhë të hu aja, rrobaqep ësi, p aru keri, kom p ju ter m e shp enzim et e vete qen d rës. Tek asisten ca ekon om ike, falë bash këp u n im it m e organ izata të tjera, ap o in sititu cion e sh tetërore ësh të bërë e mundur të bëhet: 1.Pagese qiraje për 3 familje.

2.Asistencë për punësim në 18 raste.

3.Pagesë për kopshte fëmijësh në 6 raste.

Gjithashtu d y m iniqend ra janë ngritu r në lagjet Mark Lu la d he Kiras , në të cilën u evid entu an te Mark Lu la 8 raste, të cilët kishin nevojë p ër su p ort em ocional, p sikologjik d he ekonom ik d he në Kiras 7 raste, që kishin të njëjtat nevoja. Gratë e këtyre

130

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

familjeve ishin kliente të qendrës.

Për nga ngarkesa e rasteve shihet se ka një interes të shtu ar p ër shërbime. Këto shërbime konsistojnë në më të shumtën e rasteve në këshillin e suport - emocional, asistencë avokatie dhe asistencë ekonom ike. Ed he trajnim et p rofesion ale janë m e interes d he mirëpriten.

Kjo qend ër ka një larm ishm ëri shërbim esh e koord inim efektiv të p u n ës m es in stitu cion eve. Kjo bën që klien tët të m arrin shërbimin, të cilin kërkojnë dhe të ndihmohen efektivisht.

FSHATI SOS Projekti i fuqizimi të familjes Shkodër Program i i fu qizim it të fam iljes filloi në Shkod ër në m aj 2008.

Projekti është d u ke op eru ar në njësinë ad m inistrative të rajonit nr 4 d he nr 5, të konsid eru ar si zona m e p roblem e sociale d he d isavantazhe të larta. Dy p u nonjës socialë m e një koord inator projekti, i cili mbulon edhe pozicionin e punonjësit, janë pajtuar në punë me qëllim që të sigurojnë implementimin e projektit .

Parakushtet kryesore për të siguruar implementimin e projektit u vendosen të tilla si: përcaktimi i grupit target, i bazuar në projekt propozim, përcaktimi i proced urës për id entifikim in e familjeve, realizimi i analizës së grupeve të mbështetjes, familjarizimi i stafit me mjetet, që përdoren në menaxhimin e rastit, kuadri logjik dhe plani M&V etj. Partneri kryesor në projekt është Bashkia Shkodër, e cila siguroi dy zyra në Njësinë Administrative nr.4 dhe nr.5. Ne jemi duke përdorur vetëm zyrën në njësinë Administrative nr. 4, sepse zyra tjetër është në të njëjtin vend me administratorin social, dhe ne nuk e gjejme efektive të përdoret, për shkak të përzierjeve, që krijohen m e njerëzit, që vijnë p ër m bështetjen m e nd ihm e ekonomike.

Megjithëse projekti nuk filloi të operojë, siç ishte planifikuar, ne ia dolëm të arrinim maksimumin e numrit të përfituesve në fund

131

Rezarta Pode

te d hjetorit 2008, siç ishte p lanifiku ar në bu xhet d he i ap rovu ar në p rojekt p rop ozim . N ëp u nësit e njësive bashkiake kanë qenë pjesëmarres aktivë në procesin e identifikimit të familjeve, duke sigu ru ar të d hëna p ër fam iljet d he d u ke shoqëru ar stafin nëp ër familje. Prioritet i është dhënë familjeve me një prind, familjeve m e shu m ë fëm ijë, të cilat kanë p roblem e të thella sociale d he ekonomike.

N ë fu nd te d hjetorit 2008, p rojekti m bështeti 95 fam ilje ose 239 femijë (118 djem dhe121 vajza) dhe 177 të rritur (72 meshkuj dhe 105 fem r a ). N jë fa m ilje d o li n g a p r o jek t i , p ër sh k a k t ë bashkëpunimit të dobët. Që në fillim projekti mori pjesë në shumë aktivitete, m e qëllim bërjen e tij të njohu r në kom u nitet. Janë organizuar disa takime me grupet mbeshtetese, për prezantimin e p rojektit d h e afrim in p ër m besh tetjen e fam iljes. Disa n ga shërbim et kryesore të sigu ru ara gjatë 2008 janë: m bështetje m e u sh q im e, m b ësh tet je m e m a ter ia le h ig jen ik e, m b ësh tetje m jekësore p ër fëm ijë d h e p rin d ërit / ku jd estarët, m besh tetje edukative, mbështetje psiko - sociale.

Disa nga rezultatet, në lidhje me mbështetjen e prindërve dhe të fëmijeve janë si më poshtë: 96 fëmijë janë mbështetur financiarisht me ushqime, 52 familje janë mbështetur me materiale higjenike, 34 fëmijë janë mbeshtetur me pagesë për ilaçe, 11 fëmijë shkojnë në kopësht me mbështetjen e projektit, 7 fëmijë kanë marrë pjesë n ë sh kollat verore , 88 fëm ijë jan ë m bësh tetu r m e m ateriale shkollore, 15 fëm ijë morën pjesë në konkursin e trajnimit Familja, shkolla, kom u niteti , 17 fëm ijë m orën p jësë në ku rsin e gju hës angleze, 173 fëmijë janë mbështetur me veshmbathje, 5 nëna janë p u nësu ar, 7 nëna shtatzëna m orën p jesë në trajnim in Zhvillim i p renatal etj.

Masat ligjore për reduktimin e dhunës ne familje N ë qershor të vitit 2007 u m iratu a ligji p ër Masë nd aj d hu nës në m arrëd hëniet fam iljare . Ky ligj ka si qëllim : 1. Parand alim in d he red u ktim in e d hu nës e form ave të saj në familje me anë të masave ligjore.

132

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

2. Garantimin e mbrojtjes së pjesëtarëve të familjes, që janë viktima të dhunës, me anë të masave ligjore. Vëmendje e veçantë u ku shtohet fëm ijëve, të m oshu arve, p ersonave me aftësi të kufizuar.

Si do të sigurohen masat mbrojtëse?

1. Urdhër i mënjëhershëm i të paditurit të mos kryejë ose të m os kërcën ojë se d o të kryejë vep ër të d h u n ës n d aj paditëses ose familjes. Kjo përcaktohet në nenin 3 pika 3 e këtij ligji.

2. U r d h ë r t ë m o s cën o jë, n g a cm o jë, k o n t a k t o jë a p o komunikojë me paditësen, ose pjesëtarë të tjerë të familjes së viktimës, siç përcaktohet në nenin 3 pika 3.

3. Du ke largu ar m ënjëherë të p ad itu rin nga banesa, në një afat kohor të caktuar dhe me urdhër të mos hyjë në banesë, që autorizon gjykatësi.

4. Urd h ëroh et i p ad itu ri të m os i afroh et viktim ës, ap o p jesëtarëve të tjerë të fam iljes së saj, në një d istancë të përcaktuar. Neni 3 pika 3.

5. Urd hërohet të m osi afrohet shtëp isë, vend it të p u nës, banesës së fam iljes së origjinës, shkollës së fëm ijëve ose të tjera vendeve, ku viktima punon apo frekuenton.

6. Urd hërohet i p ad itu ri të m os hyjë, ap o të qënd rojë në banesën e p ërkohshm e a të p ërhershm e të viktim ës ose në ndonjë pjesë të saj, pavarësisht nga e drejta e pronësisë, apo posedimit të dhunuesit.

7. Sh oqërim i i viktim ës ose i p ad itu rit n ga n jë p erson i au torizu ar n ga gjykata te ban esa e tyre të m bikqyrë largimin e pasurisë personale.

8. Urdhër për konfiskimin e çdo arme nga organet zbatuese të ligjit.

9. Të u rd h ëroh et i p ad itu ri që të lejojë viktim ën p ër të poseduar banesën, të cilën përdornin së bashku viktima e dhunuesi.

133

Rezarta Pode

10.Urd hërohet i p ad itu ri të p agu ajë qeranë e banesës së p ërhershm e / p ërkohshm e të viktim ës si d he d etyrim in ligjor p ër viktim ën e fëm ijët, ap o p jesëtarët e tjerë të familjes, që ka ai në ngarkim.

Të u rd hërohet i p ad itu ri të bëjë një p agesë p eriod ike në favor të personave bashkëjetues, të cilët, për efekt të masës së mësipërme, mbesin të privuar nga mjetet e mbijetesës.

Për të siguruar jetesën gjykata mund të vendose të derdhë shuma nga punëdhënësi.

Të u rd h ërohet i p ad itu ri të m arrë p jesë n ë p rogram e rehabilitimi.

SHOQATA REFLEKSION E N ë Shkod ër shoqata Refleksione ka fillu ar p u nën në shku rt 2008 p ër p rojektin ku nd ër d hu nës në fam ilje e m bështetu r nga UN IFEM. Projekti Të bëjm ë realitet ligjin ku nd ër d hu nës në familje është fituar d he realizuar nga rrjeti kundër d hunës gjinore e trafikim it, p jesë e të cilti janë shoqata Refleksione , H ap at e lehtë etj. Falë p u nës së shoqatës Refleksione është arritu r ngritja e këshillit kundër dhunës në familje dhe grupit teknik të punës. Ky këshill përbëhet nga titullarët e të gjithë institucioneve, që kanë si d etyrë zbatim in e këtij ligji. Këshilli p ërbëhet nga N ënkryetati i Bashkisë, Kryetari i Qarku t, Prefekti, Kryetari i Gjykatës, Kryeprokurori, Kryetari i Zyrës së Përmbarimit, Drejtori i Spitalit, Drejtori i Policisë, Drejtori i Shëndetit Publik, Drejtori i Zyrës së Punës, Drejtori i Zyrës së Shërbimeve Sociale si dhe OJF, që merren me problemet e dhunës në familje. Këta persona kanë p ërcaktu ar se ku sh d o të m arrë p jesë në gru p in teknik, që d o të jenë pikërisht edhe persona, të cilët do të prekin më afër realitetin.

Falë kësaj p u ne është arritu r që në vitin 2008 të kem i 10 u rd hra m brojtës d he gjatë vitit 2009 17 u rd hra m brojtës. N d ër këta 25 janë pozitivë dhe 2 prej tyre gjykatat kanë dhënë përgjigje negative për mungesë provash.

Gjithashtu kjo shoqatë ka bërë ed he trajnim e të p u nonjësve të

134

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

ndryshëm të administratës OJF, avokatëve, punonjës së Zyrës të Përm barim it, të Bash kisë, Q arku t, Prefektu rës, m jekë d h e përfaqësues të komunave. Më 25 nëntor ka realizuar ditën kundër d h u n ës n ë fam ilje, d u k e form u ar n jë WO RKSH O P m e 86 përfaqësues të Shoqërisë Civile, të rinj, gra e burra, nga zonat më problematike të Shkodrës. Rezultati konkret është që njerëzit kanë fituar besim tek policia dhe tashmë është ngritur një sektor kundër d hu nës te gjykata, e cila bashkëp u non shp esh m e OJF-në p ër të siguruar mbrojtjen falas të viktimës dhe te mjeku ligjor, i cili bën pajisjen me ekspertizën mjeko-ligjore. Është arritur ndërgjegjësimi i viktimave për të denoncuar dhunën dhe është arritur besimi tek institucionet e OJF-të. Duke bërë një krahasim m es eksp eriencës norvegjeze d he asaj shqip tare gjej sh u m ë n gjash m ëri m es korn izës ligjore n orvegjeze d h e asaj shqip tare. N ë fakt në shku rt të 2004 në N orvegji u hartu a një aksion-plan kundër dhunës familjare.

Ky plan përfshinte 30 masa specifike, 4 ishin objektivat, që synonin të arrinin: 1. Përmirësimi i nivelit të bashkëpunimit dhe sensibilizimit midis shërbimeve mbrojtëse e mbështetëse.

2. Rritja e vetëd ijës që d h u n a n ë fam ilje p aran d aloh et, p ërm es nd ryshim it të p ikëp am jes të të gjitha shoqërive, si grave e burrave.

3. Afrimi i viktimave të dhunës me programe të mbështetjes adekuate, ndihmën efektive dhe mbrojtjes.

4. Thyerja e ciklit të mbyllur të dhunës në përmjet detyrimit të p ërm asave të p ad itu r të m arrin p jesë p rogram et e rehabilitimit dhe trajtimeve psiko-sociale.

Këto masa përfshijnë mbështetjen për 3 vjet nga projekti kombëtar Fëm ijë e gra që p ërjetojnë d hu në në fam ilje .

Në janar të vitit 2004 themelohet Qendra Kombëtare Norvegjeze për studimet e dhunës, e traumave të stresit. Kjo qendër fokuson

135

Rezarta Pode

p u n ën e saj n ë zh villim in , forcim in d h e rritjen e n joh u rive nëpërmjet sensibilizimit të pasojave të dhunës në familje.

Në Norvegji ekzistojnë rreth 50 strehëza me një kapacitet prej 100 p ersonash. Fond et p ër financim in e këtyre strehëzave janë të konsiderueshme dhe mbulohen në masën prej 20% prej donatorëve dhe 80% nga shteti. Gjithashtu në Norvegji funksionojnë 17 qendra për ndihmë e mbështetje të viktimave të inçestit. Edhe këto të fundit financohen në të njëjtën formë. Gjatë 2008-2009 14% e këtyre grave që frekuentonin këto strehëza ishin em igrantë të kom bësive të nd ryshme. Këto gra fëm ijët e tyre ishin asistuar, pasi paraqitnin situata emergjente në familjet e tyre. Në 2002 në çdo distrikt policie është vendosur personi përgjegjës që koordinon punën me masat për reduktimin e dhunës në familje.

Du ke krahasu ar m e p ërvojën shqip tare kam arritu r në p ërfu ndimin se nuk mjafton vetëm hartimi e miratimi i kuadrit ligjor për të garantuar suksesin e efektivitetit të masave kundër dhunës.

Stru ktu rat m bështetësë d u het të sigu rojnë su p ortin efektiv. N ë realitetin shqip tar d he veçanërisht në atij shkod ran stru ktu rat mbështetëse kanë rëndësi të veçantë për të mbështetur nisma të tilla ligjore. Streh ëzat, p rogram et e m bësh tetjes ekon om ike, p rogram et e p u nësim it, strehim it, arsim im it janë thelbësore që këto gra, vajza e fëmijë të kenë të ardhme.

Deri tani OJF-të në më të shumtën e rasteve përqendrohen vetem në suportin psiko emocional. Vetëm pak organizata kanë një program të qartë mbështetjeje ekonomike dhe strukturat shtetërore jan ë n ë ku ota sh u m ë m in im ale të m bësh tetjes. Sh ërbim et e punësimit dhe të strehimit, mbështetjes ekonomike dhe socila të financuara e realizuara nga organet shtetërore janë joefektive.

Zyra e strehim it p ranë Bashkisë Shkod ër nu k ka asnjë projekt në lidhje me strehimin e kësaj kategorie që është në një numër të konsiderueshëm.

Zyra e punësimit ka disa projekte por pak rezultate. Vetëm ku r O JF-të kan ë bash këp u n im arrih en rezu ltate që gjithsesi janë shumë modeste në krahasim me kërkesat e

136

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

nevojat.

Ka vetëm programe, trajnime që ofron kjo zyrë por që në mbarim të tyre nuk garantohet asnjë lloj formë punësimi i qëndrueshëm.

P r o g r a m et e m b ë sh t e t jes e k o n o m ik e o se n d ih m a ekonom ike është në shifra qesharake 1000 lekë p ër p erson nu k e garanton as m inim u n jetik p ër këto fam ilje.

137

Rezarta Pode

KONKLUZIONET E PUNIMIT Tri pyetjet që ngrita në fillim të këtij punimi ishin nëse: 1.A njihen e identifikohen dhuna e format e saj, shkaqet e dhunës, pasojat e saj?

Po, të pyeturit mundën të identifikojnë një ose të gjitha variantet, që përbëjnë dhunë. Të gjitha format e dhunës janë të njohura e të identifikueshme. Si shkak të dhunës të pyeturit identifikohen të tre faktorët, d u ke qenë ajo m ë e m ad he te faktori ekonom ik. Si pasojë edhe këto ishin të mjaftueshëm të identifikuar.

Ky është tregues i punës sensibilizuese të OJF dhe mediave. Fakti që, meshkujt e femrat nuk kishin ndryshime të ndjeshme, tregon se d he m eshku jt janë sensibilizu ar që ky fenom en ka p asojat e veta si në shoqëri, familje e më shumë te vetë individi i dhunuar.

Te fem rat të njohësh form at e d hu nës, m ënyrat, sesi m u nd të shfaqet ajo, shkaqet, që sjellin dhunë e, mbi të gjitha pasojat e saj, d o të thotë shu m ë. Do të thotë që, nëse është d u ke jetu ar në një m arrëd hënie të tillë të ketë forcë t i thotë jo d hu nës. Do të thotë që, nesë ka një të afërm , shoqe ap o thjesht të njohu r, t i p ërcjellë një mesazh që dhuna vret. Do të thotë që, nëse është në kërkim të një partneri, do të jetë e kujdesshme në atë, që i ofrohet nga ai. E mbi të gjitha bashkë të jenë një forcë e madhe e një zë i fuqishëm që t i jap in fu nd d hu nës ku nd ër fem rës. Ky është ed he synim i i fushatave sensibilizuese, parandalimi ndërmjet njohjes.

2.Cilat janë shërbimet sociale, që ofrojnë OJF-të në Shkodër, në lidhje me dhunën në familje?

Të gjith a organ izatat e an alizu ara d h an ë in form acion rreth veprimtarive të tyre. U përqëndruan në vitin 2008-2009 dhe pamë që puna e tyre konsistonte kryesisht në suportin emocional dhe

138

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

p sikologjik. Gjith ash tu ka p ërp jekje ed h e p ër p rogram e të m irëfillta, m bështetjeje ekonom ike. Si në rastin e fshatit Sos , ap o d isa p ërp jekje m od este te H ap at e lehtë . N ga sa p am ë edhe vetë shifrat e ofruara ajo, e cila evidentohet me gjërë është d hu na ekonom ike, shkaqet ekonom ike e p asojat janë varfëri e thellë për këto gra. Nevojat e tyre janë të nivelit të parë, që përfshin m bijetësën. Mjetet kryesore si: u shqim i, strehim i, veshm bathja, ku jd esi m jekësor, arsim i m u ngojnë. Për këto gra e vajza është e vësh tirë të jep en m u n d ësi p u n ësim i. Për t i streh u ar sh teti, pushteti lokal nuk ka asnjë strategji dhe plan veprimi. Kjo i mbyll ato në ciklin e tyre të d hu nës. Dyert m byllen e d hu na vazhd on bren d a tyre. Pa n jë p ërfsh irje reale të të gjith ë aktorëve, ku p ërfsh ih en : p u sh teti qen d ror, p u sh teti lokal, O JF, z yrat e punësimit, strehimit, mediat vizive e të shkruara dhe të gjithë ne bash kë n u k m u n d të p reten d ojm ë se rezu ltatet d o të jen ë domethënëse.

3.Cilat janë disa nga masat ligjore, që janë ndërmarrë në reduktimin e dhunës brenda familjes?

Siç e p am ë, kem i një ligj m e p aram etra evrop iane, p asi është hu azu ar nga eksp erienca të hu aja. Por të kesh një ligj nu k është një garanci, që ai d o të zbatohet. Si fillim d u het të njihet nga të gjithë. Ato, që përfitojnë, ato që e ekzekutojnë, ato që e zbatojnë.

Ato që përfitojmë jemi ne të gjithë. Në një moment mund te jemi vetë viktima, të shohim apo dëgjojmë për dikë, që dhunohet. Në këtë rast duhet të dimë vete e të bëjmë të ditur që ka një ligj, i cili m bron viktim at e d h u n ës n ë fam ilje. Mjafton që d h u n a të denoncohet dhe të provohet.

Kujdes! Provat e faktet e dhunës duhen paraqitur që të garantohet marrja e urdhërit të mbrojtjes.

Kujdes! Kërkësa m u nd të bëhet si në gjykatë ash tu ed h e në Kom isariatin m ë të afërt të p olicisë, njësitë e p u shtetit vend or, apo qendrat shëndetësore. Kujdes! Kërkesa për urdhër mbrojtje mund të paraqitet nga vetë viktima, përfaqësuesi ligjor, avokati i viktimës, policia, prokurori. Nëse viktima është e mitur, kërkesa

139

Rezarta Pode

p araqitet nga p rind i, ku jd estari, p ërfaqësu esi ligjor, avokati, të afërm it ap o p ërfaqësu es të sh ërbim eve sociale p ran ë OJF, bashkisë, komunave.

Stru ktu rat m bësh tetese, që p ërm en d en ed h e m ë sip ër, kan ë r ën d ësi, sep se g a r a n tojn ë z ba tim in r ig or oz të lig jit. N g a eksperienca norvegjeze krijimi i ambienteve të sigurta strehëzat, ku gratë kanë mundësi të rehabilitohen nga traumat e dhunës, të jetojnë p a frikë, të trajnohen p ër t iu p ërshtatu r tregu t të p u nës e m bi të gjitha të fitojnë sigu ri se m u nd t ia d alin m e forcat e veta.

140

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

BIBLIOGRAFIA E PËRDORUR Psikologjia sociale Ed m ond Dragoti 2004.

Të rinjtë në shqetësim et e tranzicionit Artan Fu ga, Ed m ond Dragoti, Dervishi Karai, 1995 Referencat: www. Hapat e lehtë.org. gruaja tek gruaja@gmail.com <mailto:gruaja@gmail.com> www. Refleksione.org.

Si të kërkojm ë m brojtje nga d hu na në fam ilje m anu al p ër viktimat e organizatat botuara nga OSCE 2007.

Ju keni të d rejtë të jetoni një jetë p a d hu në botu ar nga UNIFEM 2008.

N e m u nd të bëjm ë zgjed hje p a lënd u ar të tjerët botu ar nga UNIFEM 2008.

Cikël leksionesh Problem e Sociale 2 nga prof. Lirid on Pula 2008.

H yrje n ë p u n ë sociale Dragoti, Karaj, Tam a, Dh an a Haxhigmeri 2005.

Revista Psikologjia 2008, 2009.

141

Rezarta Pode

142

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Tema:

BORN-OUT (Konsumimi profesional)

I - Hyrja Profesionistët, të cilët punojnë me persona, që përpiqen të zgjidhin vështirësitë e tyre, apo që janë në krizë, ndonëse kanë vullnet të fortë që të nd ihm ojnë d he m bështesin këta njerëz, nu k d u het harru ar se m u nd të kalojnë në faza ap o ep isod e të p asojave të papërshtatshme psikike dhe fizike.

Kjo do të thotë se ata do të bartin pasoja të tilla të emërtuara si: Sindromi i djegies (konsumi në punë) Reaksioni i kundërtransferencës (kundërbartja) Traumatizimi indirekt Duke konsideruar se shëndeti mendor dhe fizik i profesionistëve është shumë i rëndësishëm, sa vetë jeta e tyre, unë kam vënë në qendër të këtij punimi çështje të tilla si: Shënd eti m end or i p rofesionistëve, të cilët p u nojnë m e klientë d he hasen m e fam iljarët, që p ërp iqen të zgjid hin vështirësitë e tyre shëndetësore.

Ku p tim i m bi d jegien n ë p u n ë d h e m brojtjen e p rofesionistëve nga stresi dhe konsumi profesional.

N ga eksp erienca e kom u nikim it m e p rofesionistë të fu shës së sh ën d et it d h e, sid om o s a to t ë sh ën d et it m en d or , d h e t ë profesionistëve tjerë, që punojnë me njerëz me nevoja të veçanta, u në jam bërë shu m ë e nd jeshm e d he sot p araqes këtu p ër të theksu ar p se shënd eti m end or i këtyre p rofesionistëve është në

143

Rezarta Pode

rrezik, dhe pse disa profesione janë më të prirura për konsumin profesional.

Këtë p jesë të p u n im it e kam realizu ar n ë terren , n ëp ërm jet metodës së intervistimit, praktikës mbi konsumin profesional.

Gjatë p ërvojës tim e shu m ë m od este në p raktikën m e njerëz në nevojë si dhe nga kontaktet me profesionistë të kësaj fushe, unë, nëp ërm jet këtij p u nim i, jam p ërp jeku r të reflektoj m bi një sërë shkaqesh përse këta profesionistë të shëndetësisë janë të rrezikuar, për të patur probleme me shëndetin mendor dhe fizik.

Synimet kryesore të këtij punimi janë: f) N d ërgjegjësim i i p rofesion istëve m bi m brojtjen n ga konsumi profesional. g) Shërbimet dhe ndihma e specializuar për profesionet, që punojnë me klientë, me nevoja dhe sëmundje të veçanta.

Në këtë studim timin jam përpjekur të vërtetoj se: Profesion istët e Mësu esisë n ë Sh kod ër, jan ë të risku ar n ga Sindromi i Konsumit Profesional.

II - Metodologji e studimit Problemin e kam ndjekur për një kohë të gjatë dhe kam përdorur metoda survejuese me anë të vëzhgimit natyror, por edhe duke komunikuar e mbledhur informacion nga vetë personat e pyetur, punonjës te fushës së mësuesisë. Informacionin, që kam mbledhur e kam ruajtur dhe kategorizuar në zhanre të ndryshme.

Metodologjinë e kam zhvilluar sipas këtyre pikave: Rishikimi i literaturës (trajta teorike) Rishikimin e literaturës e kam ndarë në katër kapituj, të cilat kanë të bëjnë me materiale teorike, që lidhen drejtpërdrejt me studimin tonë rreth konsumit profesional (Burn-out).

Për sa i përket pyetësorit, më poshtë do të paraqes interpretimin personal për çdo pyetje të pyetësorit dhe se çfarë kam dashur të mas.

144

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

KAPITULLI I

1.1 Këndvështrimi teorik i konsumit profesional Konsu m i p rofesional ka të bëjë m e m anifestim in e një d obësie fiziologjike d he p sikologjike të p rofesionistëve, lid hu r ngu shtë m e faktin sesi e p ërjetojnë situ atën e tyre të p u nës. Fillim isht shqetësimet janë tinzare dhe jo gjithmonë të zbuluara nga njeriu dhe, shpesh, i shpjegojnë si një reagim normal nga grumbullimi i stresit të madh në punë. Por kjo brishtësi, nëse vazhdon për një kohë të gjatë, m u nd të shp jerë, as m ë p ak e as m ë shu m ë, veçse në një gjend je d ep resioni të rënd ë, e cila është p ërshkru ar nga p sikologët am erikanë nën term in Borning -ou t , ose thënë ndryshe sindroma e lodhjes.

Gjendja e lodhjes është stadi, ku njeriu nuk mundet më të mbrojë organizim in e tij d he t i p ërshtatet një acarim i të tep ërt të çfarëd o lloji qoftë ai. Gjatë aktivitetit profesional shkalla e motivimit, nëse ka të bëjë m e nd ërgjegjen p rofesionale, ap o situ atat e rivalitetit, lehtëson d he u l aftësinë p raktike të p ërshtatjes su p lem entare (p lotësu ese). Abu zim i m e këto rezerva të eksp ozon nga lod hje ose mbilodhjes. Në këtë stad përshtatja është mbikaluar dhe sjell kësh tu çrregu llim e biologjike d he organ ike. Dian e Bern ier e p ërku fizon lod h jen p rofesion ale si Krizë që shfaqet nga paaftësia e personit për të zgjidhur (sistemuar ) një konflikt, lidhur me humbjen e stresit në punë . Kështu na rezu lton që, vuajtja në punë është e lidhur me humbjen e kuptimit të punës.

Shu m ë faktorë m u nd të na çojnë në hu m bjen e këtij sensi, qoftë në nivelin individual (vështirësi, kriza personale, zija, hanikapet, plakja etj), ose qoftë në nivelin ind ivid u al (mungesë projekt esh kolekt iv e t ë drejt imit , mosnjohje ose mosv lerësim t ë aft ësiv e,

145

Rezarta Pode

mungesë t ë perspekt iv av e ev olut iv e në profesion, ndarja e det y rav e et j). Pasoja m ë sh u m ë e d u ksh m e e lod h jes ësh të vendosja e një pasiviteti të theksuar në ushtrimin e profesionit, si formë e mosdashjes për të progresuar, për të sjellur kontributin personal ose për të dëshmuar veçantitë e tij. Këto konstatime na lejojnë të theksojmë që, metodat e aftësitë individuale, kolektive nu k m u nd të trajtohen p a njëra - tjetrën ed he janë p lotësu ese të njëra-tjetrës, në parashikimin e lodhjes profesionale në profesionet ndërpersonale, ku marrëdhënia me tjetrin është primare.

Konsu m i p rofesional është në fakt një d ep resion i vërtetë, ku shkaqet janë të lidhura me situatën profesionale, qoftë në kushtet e p u nës, qoftë në sistem in e lid hjeve d he m arrëd hënieve m e të tjerët. Lidhja midis stresit të punës dhe konsumimit në punë është e qartë. Në të vërtetë, sindromi i konsumimit në punë është pasojë e stresit të pazgjidhur të punës me intensitet të lartë dhe afatgjatë. Është e d oku m entu ar se p u nonjësit e em ergjencave, që kanë të bëjnë me viktima, apo njerëz të traumatizuar, ku stresi pasiv është pjesë e punës së tyre, vuajnë nga sëmundje të rrezikshme fizike d h e em ocion ale, si tension muskular, debule së (lodhje), pagjumësi dhe depresion. Në një studim tjetër, kërkuesja Elaine D .Eaker, sociologe, në Kili, zbu loi se bu rrat, gratë e të cilëve kth eh esh in p ërd itë të stresu a ra n g a p u n a, ish in d yfish të kërcënu ar nga sëm u nd jet e zem rës, se bu rrat, gratë e të cilëve nuk e sillnin stresin e punës në shtëpi.

Stresi i p u n ës ose ai p rofesion al p araqet m osp ajtim in m id is kërkesave të vendit të punës dhe rrethit në raport me mundësitë, d ëshirat d he p ritjet tona që këto kërkesa t i kënaqim .

Eshtë mëse e diskutueshme çështja nëse profesione të ndryshme janë të kërcënu ara nga stresi në të njëtin nivel m e njëri-tjetrin.

Por stu d im e të n d rysh m e kan ë vërtetu ar se p rofesion e m ë stresante janë ato të orientuar drejt punës me njerëz të cilët janë në kontakt të p ërd itshëm m e njerëz në vështirësi d he m e njerëz në fatkeqësi. Në kushte të ndryshme pune punojnë punonjësit e financës d he sp italit, në të tjera p u nonjësit e shërbim it, ap o m ë tepër ata, të cilët punojnë me njerëz të traumatizuar, apo me njerëz

146

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

fatkeqë. Pikërisht këta të fu nd it i eksp ozohen, m ë së shu m ti, burimeve të konsumit në punë dhe të lodhjes profesionale.

Profesion istët jan ë p erson a, që kan ë zgjed h u r të vep rojn ë p rofesion alish t, ap o vu lln etarish t n ë situ atë, ku r form at e za kon sh m e të n d ih m ës së n d ërsjelltë m id is p erson av e n ë fatkeqësi, apo në krizë janë të pamjaftueshme, prandaj u nevojitet ndihma e shtuar.

Midis profesionistëve gjejmë persona me profesione të ndryshëm, të cilët m u nd t i klasifikojm ë në 3 kategori: Profesionistët (ekspertët), të cilët janë të shkollu ar p ër n jërin n ga p rofesion et e n d ih m ëd h ën ies si: p sikolog, punonjës social, mësues, pedagog etj.

Paraprofesionistët, nuk janë realisht të shkolluar për punë të ndihmëdhënies, por që këtë punë e kanë zgjedhur për p rofesion të tyre d h e jan ë aftësu ar p rofesion alish t, nëp ërm jet ku rseve, trajnim eve d he p ërvojave të fitu ara gjatë punës.

Vullnetarët, të cilët p ër p u n ën e kryer n u k m arrin kom p en sim . N ë sh u m icën e rasteve jan ë njerëzit e vullnetit të mirë , që u vijnë njerëzve në nd ihm ë, ku r janë në vështirësi.

Profesion et e n d ih m ëd h ën ies jan ë stresogjen ë, p ër sh kak të kom u nikim it të d rejtp ërd rejtë m e p ersonat, që kanë nevojë p ër ndihmën e huaj. Janë të shpeshta diferencat midis synimeve dhe m u nd ësive reale p ër nd ihm ëd hënie. Bie fjala që, gjatë p u nës së tyre, profesionistët dëgjojnë shumë rrëfimë tragjike, përshkrime ngjarjesh traumatike, dëgjojnë humbje jete të personave të dashur d he këto rrëfim e, shp esh, i rënd ojn ë ata em ocion alish t. Ata, njëkohësisht, janë ballafaquar me burime dhe mundësi shumë të kufizuara, për të ndihmuar ata, që kanë përjetuar trauma.

Takimet ditore me njerëzit, të cilët kanë probleme të rëndësishme jetësore e em ocionale, ose që kanë p ërjetu ar trau m a, p araqesin ngarkesë të m ad he p sikike d he em ocionale p ër p rofesionistët.

Kontaktet e përditshme me fatkeqësinë dhe traumën e të tjerëve

147

Rezarta Pode

i vënë në dyshim ndjenjat personale të kontrollit për jetën e vetë p rofesionistëve, p ikërisht p ër shkak të p ërballjes m e p ërvojat shkatërrim tare të njerëzve të tjerë. Për këtë arsye ed he vetë ata m u n d të trau m atizoh en d h e të n d od h en n ë situ ata krize.

Konsiderohet se, pikërisht, njohja e rrezikut për shëndetin mental të p rofesionstëve, p ër shkak të eksp ozim it nga trau m at e të hu ajve, është njëra nga njohjet m ë të rënd ësishm e në fu shën e trajtimit të traumave dhe gjendjeve të krizës brenda 10 viteve të fundit. Pasojat psikologjike gjatë punës me njerëzit në fatkeqësi dhe në kriza zakonisht përcaktohen përmes tre nocioneve: Konsumimi në punë Kundërndikimi Traumatizimi i indirekt E kam foku su ar stu d im in tim te p asoja e p arë p sikologjike e profesionistëve, të cilët janë në kontakt të përditshëm dhe punojnë për të përmirësuar gjendjen e personave, që gjenden në fatkeqësi dhe krizë.

1.2. Konsumi i stresit në punë (konsumi profesional) Ko n su m i (d jeg ia ) n ë p u n ë: k a t ë b ëjë m e fa k t in se d isa p rofesion istë, p ër n jë koh ë të caktu ar, bëh en d ep resivë, të p am otivu ar p ër p u nën e tyre, em ocionalisht të zbrazët d he të d eku raju ar. Tek ata sh faqen lloje të n d rysh m e të streseve, pakësimi i aftësive mbrojtëse të organizmit. Duke kaluar një kohë të gjatë në m arrëd hënie të tilla p u ne, aq m ë tep ër, ku r kem i të bëjmë me profesionistët, të cilët, gjatë gjithë jetës së tyre, punojnë m e njerëz në fatkeqësi, ata nd jenjat e lënd im it d he keqard hjes, m e kalim in e kohës, fillojnë d he i zëvend ësojnë m e nd jenjat e ind iferencës d he cinizm it. Du ket d isi e p abesu eshm e, p or, p as n jë p er iu d h e r ela t iv ish t k o h o r e, p r o fesio n ist ët (sid o m o s inferm ierët) bëhen ap atikë në m arrëd hënie m e p acientët e tyre d he, nëse në fillim et e u shtrim it të p rofesionit të tyre, ata janë p ërfshirë em ocionalisht d he kanë qenë afektivë m e ta, në stad e të m ëvon sh m e rap orti n d rysh on . Përgjith ësish t sin d rom i i konsu m it p araqet njerën nga p asojat m ë të p ad ëshiru eshm e të

148

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

st r esit p r o fesio n a l t ë p r o fesio n ist ëv e. P a r a q it ja e k ët y r e vështirësive pjesërisht mund të shpjegohet me disa karakteristika të personalitetit të vetë profesionistëve. Më të shpejta janë nevojat për përsosmëri, idealizimi i ndihmës për njerëzit në fatkeqësi, në nevoja p ër vetëd ëshm i, p am u nd ësia të thu het Jo , ku nd ërshtim p ër t i nd arë p u nët m e të tjerët, shp resat e shu m ta nga aktivitetet e ndërmarra. Nga ana tjetër konsumi në punë e ka burimin edhe t e n jë v a r g r r et h a n a sh , q ë n u k lid h en m e t ip a r et e v et ë p r ofesio n istit. Si p ër sh em b u ll, or g a n iz im i i k eq i p u n ës, m osp ërgatitja p ër p u nën kon krete, m u n gesa e p ërkrahjes së ndërsjelltë, izolimi profesional etj.

Edhe pse në botë shëndetit mental të profesionistëve i kushtohet kujdes, te nevojat psikologjike të tyre, nuk i kushtohet vëmendja dhe rëndësia e duhur dhe, në shumicën e rasteve, nuk përfillen.

Mirëpo, pa dyshim, është definuar se vështirësitë profesionale të tyre janë bërë realitet, i cili gjithnjë dhe më shumë ka ndikuar në p u nën e tyre, d u ke zvogëlu ar kontribu tin e tyre, d u ke zbehu r kështu tek ata edhe ndjenjat e altruitetit dhe të empatisë dhe për m ë tep ër ajo, që është ed he m ë e rënd ësishm ja, ka rreziku ar shëndetin mental të tyre. Eshtë dëshmuar se kujdesi për shëndetin mental të profesionistëve nuk është luks, por pjesë e përgjegjësisë profesionale e tyre dhe përbërjes brenda së cilës veprojnë.

Bu rim et sp ecifike të stresit p rofesional p ër p rofesionistët, që punojnë me viktimat direkte dhe indirekte, kanë qenë të shumta.

Ata, shp esh nu k kanë qenë sa d u het të p ërgatitu r p ër p u në të tillë d he m e intensitet e të tilla të situ atave të krizës, m e të cilat ato p ërballen. Kanë p asu r kohë p ër t iu p ërshtatu r situ atës së re, para marrjes përsipër të përgjegjësisë së shumfishtë. Orari i punës së tyre, zakonisht, ka qenë shumë i gjatë, ashtu siç mund të ketë pasur edhe ndërhyrje nga personat në vështirësi edhe pas orarit të p u nës, ku r ata kanë shku ar të çlod hen në shtëp i d he, p ër m ë tepër, nëse duam të flasim për pushimet vjetore, mund të themi se ato mund edhe të mos kenë ekzistuar fare. Profesonistët kanë p ërjetu ar reagim e të fu qishm e em ocionale, të cilat kanë p ësu ar ndryshime gjatë punës. Krahas kësaj shpesh ata janë identifikuar

149

Rezarta Pode

m e njerëzit, të cilët kanë nevojë p ër nd ihm ë d he që kanë p asu r fatkeqësi nga m ë të nd ryshm et. Dhe p ikërisht ky id entifikim , i cili ka vazhd u ar p ër një kohë të gjatë, ka d hënë p asojat e tij në gjend jen em ocionale d he m entale të tyre. Tek ata shp esh janë p araqitu r nd jenjat e fajësisë d he i ka vrarë nd ërgjegja, p se ata e kanë jetën m ë të m irë se klientët d he, p ër m ë tep ër që, ata nu k m u nd të bënin d he aq shu m ë p ër të nd ryshu ar ku shtet, ku ata jetonin, në m ënyrë që të bënin një jetë m ë të d enjë d he m ë të shëndetshme.

Profesionistët janë p ërballu r ed he m e p engesa ad m inistrative, gjatë d hënies së nd ihm ës së d rejtp ërd rejtë. St earns ka menduar pikërisht në kët o pengesa, kur ka t heksuar ... t ë ndihmuarit dhe at a, që japin ndihmën (profesionist ët ), janë shpesh v ikt imat e st rukt urës së imponuar .

Pra, kjo n ën ku p ton se p rofesion isti v etëm reagon n ë këto d eterm inante të situ atave, p or nu k e kontrollon situ atën e vet p r o fes io n a le, a sh t u sik u n d ër ed h e k lien t i i t ij t ë v et en .

Profesionistët në terren zakonisht janë të painformuar sa duhet, pasi që vendimet merren nga instancat e larta të vendimarrjes në in stitu cion in, ku ata p u nojnë d h e n u k kan ë asnjë n d ikim në marrjen e atyre vendimeve. Kërkesat e organizatave, në të cilën p u nojnë p rofesionistët, m u nd të jenë të nd ryshm e, m ad je ed he në kundërshtim me kërkesat e njerëzve fatkeqë, por edhe të vetë a ty r e. N or m a t e z a k on sh m e të n d ih m ës p r ofesion a le p ër p r ofesion istët, të cilët g jen d en d h e a ta v etë n ë situ a ta të nd ërliku ara d he të vështira p rofesionale, ku nd iejnë se është në rrezik jo vetëm gjend ja e tyre em ocionale, p or, ç ësh të m ë e rën d ësish m e, ësh të n ë rrezik sh ën d eti i tyre m en tal, jan ë: superv iz ioni, përkrahja e ndërsjellt ë, konsult imet grupore gjat ë situatave të krizës etj.

Z a k o n ish t k ët o n d ih m a m u n g o jn ë d h e n u k ja n ë p jesë e vep rim tarisë së rregu llt të organizatës, ku ata p u nojnë d he ky anashkalim bëhet p ikërisht, sep se nu k m erret d he aq shu m ë në konsid eratë kontribu ti i këtyre njerëzve d he p ër arsye se ed he vetë p u na e tyre shp esh herë shp ërfillet. Ed he nëse ekzistojnë

150

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

shpesh nuk u ofrohen profesionistëve në terren. Krahas kësaj një nu m ër i m ad h i p rofesionistëve në këtë lu ftë, jo vetëm që kanë qenë viktima të traumatizimit indirekt, por edhe vetë kanë qenë të eksp ozu ar nga një varg ngjarjesh trau m atizu ese, d u ke fillu ar p rej hu m bjeve p ersonale jetësore d he d eri te bom bard im et d he rreziqet për jetën. Edhe pse, pikërisht, lufta dhe puna me viktimat na ka shtyrë të merremi me nevojat specifike psikologjike të tyre.

Përvojat e fitu ara d h e vetëd ija p ër rën d ësin ë e ku jd esit p ër shëndetin e tyre mental, ka filluar të shtrihet me sukses edhe në p u nën e tyre në ku shte p aqësore. Eshtë d ëshm u ar se p u na m e shumë grupe siç janë përshembull, viktimat e dhunës në familje, p u na m e p ersonat p ara vd ekjes, m e alkoolikët, m e klientët, që d ërgoh en p ër n d ih m ë p a vu lln etin e tyre, d h e m e gru p e të ngjashm e njerëzish në fatkeqësi, gjithashtu e shton rreziku n e shëndetit mental të profesionistëve të shëndetit mendor.

Por çfarë tjetër është karakteristikë për profesionistët?

Ata shpesh herë nuk janë të vetëdijshëm, sesi ndikon ky profesion tek ata d h e sh p esh h erë ed h e ata vetë refu zojn ë të kërkojn ë nd ihm ë, p or kjo nu k na befason, nëse kem i p arasysh se e gjithë kjo ndodh në situata, në të cilat viktimat dhe profesionistët janë pjesë e strukturës ekzistuese të fuqisë. Viktimat janë të dobëta, të pashpresa, pa burime për jetesë, ndërkaq profesionistët janë ata të fortët, të fu qishm it, të cilët kanë çelësin e zgjid hjes p ër çd o situ atë d h e m ë sh u m ë bu rim e të n d rysh m e të n d ih m ës. N ë rrethana të tilla profesionisti nevojën e tij për t u konsultuar mund ta përjetojë si dobësi personale dhe, me krenari, mund të theksojë se m u nd t i p ërballojë të gjitha në m ënyrë që ta ru ajë p ërcep tim in e tij se ësh të i p alën d u esh ëm d h e se kon trollon vetv eten .

Profesion istët, sh p esh h erë, refu zojn ë ta p ran ojn ë se kan ë vështirësi p sikike nga frika se m u nd ta hu m basin statu sin si eksp ert, resp ektin d he besim in e bashkëp u nëtorëve. Mirëp o, p ikërisht m e këtë vep rim , d u ke refu zu ar të kërkojnë nd ihm ë, sigu risht që d o ta zvogëlojnë m u nd ësinë p ër ta u shtru ar m irë punën e tyre dhe për të qenë të dobishëm për njerëzit, të cilëve u ndihmojnë. Eshtë e domosdoshme që çdo pjesë përbërëse e secilit

151

Rezarta Pode

p rogram të nd ihm ës p sikosociale, të p ërm bajë ed he asp ektin e kujdesit për shëndetin mental të vetë profesionistëve, në mënyrë që edhe ata të jenë sa më produktivë në punën e tyre Ky aspekt do të duhej të zhvillohej në tre nivele të ndërhyrjes: Niveli Edukativ - Preventiv 1- Përgatitja e p rofesionistëve p ër situ ata stresante d he për punë me njerëz në kriza.

2- Njohja me efektet e ndihmëdhënies në shëndetin e tyre mental.

3- Ngritja e vazhdueshme e kompetencës profesionale për kryerjen e punës.

4- Përkrahja e vazhd u eshm e p ërm es su p ervizionit d he konsultimit.

Organizim i i këtyre aktiviteteve është i rënd ësishëm , si p ara fillimit të punës ashtu edhe gjatë saj, për shkak të ndryshimit të ku shteve të p u nës, të nevojave të klientëve d he të shtim it të nevojave profesionale të profesionistit.

N iveli i mbrojtjes së drejtëpërdrejtë të shëndetit mental të profesionistëve nëpërmjet: 1- Integrim it p sikologjik p ërm bled hës të trau m ës, p as situatave të krizës.

2- Theksim it të p ërkrahjes në situ atat e krizës (kom p etencës mbështetëse të supervizionit).

N iveli i m ësim it të sh kath tësive të vetën d ih m ës d h e zhvillimi i vetëdijes mbi përgjegjësinë për shëndetin mental personal.

N ë harm oni m e ato, që është theksu ar m ë p arë, qëllim i i këtij studimi është të tërheqë vërejtjen për pasojat e punës me njerëz të traumatizuar, njerëz në fatkeqësi ose në situata krize për jetën personale dhe profesionale të profesionistëve dhe të rekomandojë d isa shkathtësi të thjeshta të vetënd ihm ës d he vetëm brojtjes, p astaj t i su gjerojë p ër d isa m ënyra të ku jd esit m ë të su kseshëm

152

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

p ër shënd etin m ental të nd ihm ëd hënësve në ku nd ërshtim të organizimit të punës së ndihmëdhënies.

1.3. Kundërtransferenca (Kundërbartja) Ku nd ërbarjta shënon d u ku rinë e p araqitjes së nd jenjave d he të mendimeve personale të profesionistëve të nxitura nga përvojat e klientëve në situatat e ndihmëdhënies. Ai mund të përcaktohet ed he si bartje e nd jenjave të p rofesionistëve m e p ersonin m e të cilin punon. Si rregull këto reaksione të fuqishme emocionale janë rezu ltat i in teraksion it m id is asaj, që e p ërjeton p erson i n ë fatkeqësi si d he në vështirësi të p ashp jegu eshm e, ap o të vetë p ërvojës së m ë të h ersh m e jetësore të p rofesion istit. Kësh tu p ërshem bu ll. rrëfim et d ram atike, të cilat p rofesionisti i m ëson nga klienti, m u nd të nd ikojnë në p araqitjen e frikësim eve të tij p ersonale si te frika nga vd ekja p ër veten e tij, të ku p tu arit se është i lënd u ar, frika se të afërm ëve të tij m u nd t i nd od hë d içka e ngjashme.

Madje edhe portreti i jashtëm i klientit ose ngjashmëria e situatës së tij jetësore m u nd të zgjojë te p rofesionisti, atë, që, m ë herët e ka përjetuar, dhe të ndikojë në reaksionet e pavetëdijshmes të tij ndaj klientit. Kundërbartja është dukuri e zakonshme në punën e ndihmëdhënies. Sipas mendimeve të disave kundërbartja i jep gjallëri p rocesit të nd ihm ëd hënies, m u nd ëson shfaqjen m ë të fuqishme të bashkëndjenjës, lehtëson zhvillimin e marrëdhënieve m es p rofesionistit d he klientit. N ga ana tjetër kjo d u ku ri m u nd t i aktivizojë d isa m ekan izm a m brojtës të p rofesion istit si: mohimin, projektimin, zbrapsjen.

Du ke u njohu r m e ku nd ërbarjtjen, ku jd esi orientohet d rejt jetës së brend shm e të p rofesionistit, si p erson d he d rejt nevojës që profesionisti të jetë i vetëdijshëm për reagimet emocionale, të cilat tek ai i ka zgjuar klienti i caktuar. Kjo nevojë shpesh përmbushet, në kuadër të procesit të supervizionit, brenda arsimimit për fusha të ndryshme të psikoterapisë, e cila shpesh përfshin edhe terapinë e profesionistëve.

153

Rezarta Pode

1.4.Traumatizimi indirekt Ka të bëjë m e efektet p sikike të n jerëzve të trau m atizu ar të profesionistit. Më së shumti ka të bëjë me ato ngjarje, të cilat klienti ia përshkruan indirekt të ndikojnë në traumatizimin e profesionistëve. Eshtë d ëshm u ar se te p rofesionistët, shp esh shfaqen të njëjtat sh en ja, siku rse te p erson at e trau m atizu ar m e të cilët punojnë. Midis tyre mund të dallojmë: ankthet e natës, pikëllimi, depresioni, shenjat e pashpresës, shqet ësimi, lodhja kronike, shtimi i konsumimit të alkoolit, pirja e duhanit etj.

Pu nën e p rofesionistit m u nd ta qu ajm ë të rrezikshm e nga njëra anë, për shkak se ata gjatë punës së tyre i ekspozohen rrezikut të trau m atizim it të d rejtp ërd rejtë, herë - herë i shp ëtojnë njerëzit nga vetëvrasja, i pajtojnë bashkëshortët, që janë violentë nga njëri - tjetri, p or ed h e n d aj p rofesion istëv e klien tët sh p esh h erë kërcënohen, p asi ata nu k i p ërm bu shin kërkesat e tyre. Mirëp o, p ërveç këtyre eksp eriencave të d rejtp ërd rejta, p rofesionistët e shëndetit i ekspozohen shpesh edhe përvojave të huaja traumatike d he, në këtë rast, ata nu k janë të vetëd ijshëm se kjo që m u nd të jetë p o aq e rrezikshm e sa d he trau m a e d rejp ërd rejtë. Pikërisht p ër këtë arsye d o të trajtoj këtu trau m ën ind irekte të p rofesionistëve, që d o të thotë trau m a, që p ërbëhet nga ngjarjet, të cilat klientët ua përshkruajnë profesionistëve dhe këto ngjarje ndikojnë indirekt në traumatizimin e vetë profesionistit.

Kështu që shtrohet pyetja: A mundet një profesionist t i shpët ojë t raumës indirekt e?

Teorikisht m u nd et, p or m e ku shte që t u eksp ozohet një nu m ri sa m ë të v og ël të tr a u m a v e d h e sa m ë r r a llë të d ëg jojn ë përshkrimin e traumave nga klientat e tyre. Pasi që ky kusht rrallë herë p lotësohet ed he në rrethana p aqeje, nd ërsa në ato të lu ftës kurrë, prandaj del qartësisht se në situatë të luftës dhe pasluftës, p ërgjigja p ër këtë p yetje d o të ishte Jo .

Nuk d o të kishim traum a ind irekte te profesionistët, po të mos kishte empati dhe identifikim me klientin në fatkeqësi. Duke nisur nga kjo se empatia paraqet njërin nga parimet themelore të punës

154

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

së profesionistëve, del qartë se është e pamundur t i shmangemi si indirekt tek ata, nëse dëshirojmë me të vërtetë t i ndihmojmë klientët. Eshtë e ditur se ekspozimi për një kohë të gjatë me përvoja të p akën d ësh m e, m u n d të n a bëh et sh p reh i, kësh tu që, m e tejkalimin e kohës, personi gjithnjë e më pak i përjeton ngacmimet e pakënd ëshme, në masë të mad he, kjo varet nga i ashtuquajturi niveli i rezistencës ndaj stresit, i cili është individualisht i përcaktuar me cilësitë e personalitetit, ashtu ed he nga të mësuarit gjerësisht n ga p ërvoja. N ga kjo an ë m u n d të su p ozoh et se n jerëzit e profesioneve të ndihmëdhënies, nga njëra anë, janë të mësuar me përvojat e nd ryshme të rënd a të klientëve, nd ërsa nga ana tjetër, d uke ushtruar profesionin e tyre (nga përvoja) e rrisin nivelin e përballimit të stresorëve. Eshtë e vërtetë që, në shumë raste, d isa njerëz nu k m u nd të m ësohen m e sasinë e jashtëzakonshm e të vuajtjeve, për të cilat d ikush tjetër i inform on, që kanë përjetuar tmerre të ndryshme. Përveç kësaj niveli i përballimit të stresorëve, asnjëherë nuk është i pakufi, nd ërsa përvojat, të cilat klientët ua p ërshkojnë eksp ertëve, d inë të jenë të asaj n atyre d he të atij intensiteti, saqë në fund i tejkalojnë të gjitha mundësitë, pra edhe nivelin më të lartë të përballimit të stresorëve.

Pavarësisht se në cilat plane shfaqen, mund të flasim se, reagimet ndaj traumës prekin sferën emocionale (frika, ankthi, hidhërimi), mendore (vështirësi në memorie - rikujtim , koncentrim), trupore (dhembjet e stomakut, krahërorit, dhimbjet e kokës, djersitja) dhe atë të mënyrës së sjelljeve (vështirësi në komunikim, mbyllja në vetvete, përdorim i shtuar i duhanit, alkoolit, etj.).

Ku jd es i veçantë të reaksionit nd aj trau m ës ind irekte d u het t i ku shtohet të ashtu qu ajtu rit reagim m binjerëzor , ku bëhet fjalë për ekspertët, që funksionojnë në mënyrë të përkryer, përderisa janë në vend in e p u nës (m u nd en gjithçka d he janë të gatshëm p ër nd ihm ë), nd ërsa sim p tom at e trau m ës ind irekte shfaqen vetëm p as kthim it të tyre nga p u na. Gjithsesi ia vlen p ër t u theksu ar se, njerëzit m id is tyre d allojnë, sip as reagim eve nd aj p ërgjegjësive trau m atike, p astaj ed h e sip as koh ëzgjatjes së shërimit prej saj.

155

Rezarta Pode

Këtu ndikojnë tre grupe faktorësh: Cilësitë e individit Reagimi ndaj traumës në masën më të madhe, i përcakton cilësitë e p ersonalitetit në ku p tim in e ngu shtë (neuroza, ekstraversioni, vendi i kontrollimit), pastaj stili kognitiv (të rë s i a e q ë n d ri m e v e , b i n d je v e , m o ti v e v e ). N ë p ërgjith ësi cilësitë e in d ivid it p ërcaktojn ë n ivelin e ndjeshmërisë ndaj stresit.

Dimensionet e traumës - Përm end et m ë shu m ë natyra e trau m ës natyrore ose e shkaktuar nga veprimi i njerëzve, kohëzgjatja e saj, shkalla e ndërlikueshmërisë. Të njëjtën rëndësi e ka se ka goditur trauma një apo shumë persona (apo edhe tërë bashkësinë në raste lu ftërash), d he nëqoftëse ekziston m u nd ësia që ajo ngjarje të përsëritet.

3. Cilësitë e mjedisit social - Ku si më të rëndësishme theksohen: shkalla e mbështetjes p ër njerëzit e tjerë d he p ërcep tim i p ersonal i p ërfitim it nga kjo m bështetje, m ënyra e reagim it të p ranu ar nga sh oqëria, ritu alet e n d rysh m e (pikëllimi, shprehja e ngushëllimit e t ë ngjashme) d he qënd rim et e shoqërisë ndaj ngjarjes së caktuar traumatike.

Kërkimet kanë treguar se profesionistët e vjetër dhe me përvojë m u nd të rezistojnë m ë gjatë se p rofesionistët e rinj, p ara se t i nënshtrohen trau m atizm it ind irekt. Mirëp o, ku r kjo të nd od hë profesionistët e moshuar dhe më me përvojë, shumë më vështirë e p ërballojnë, p asi ata nu k m und të arsyetohen m e pap ërvojën, mosdijen etj., por seriozisht fillojnë e dyshojnë në aftësitë e veta p rofesion ale. Krah as kësaj ësh të m e rën d ësi të th eksoh et se traumën indirekte të gjithë ekspertët e përjetojnë rëndë edhe për arsye se, p ër shkak të saj thjesht m u nd t i fshehin nd jenjat e tyre personale, e kjo në shoqërinë, në të cilën ata jetojnë, konsiderohet si d obësi e p astaj ajo barazoh et m e p aaftësin ë p rofesion ale (jokompetencën).

156

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

KAPITULLI II

Sindromi born-out tek profesionistët Shënon njërën nga pasojat më të padëshirueshme të ekspozimit afatgjatë n d aj stresit p rofesion al. Ai sh faqet m ë sh p esh te p rofesionistët nd ihm ëd hënës, p ër shkak të sp ecifikës së p u nës m e njerëz në fatkeqësi. Megjithatë, jo të gjithë p rofesionistët i eksp ozohen rreziku t të kon su m it në p u në. Kan d id atë m ë të shp eshtë të konsu m it janë ata, të cilët id ealizojnë p rofesionin e tyre, të cilët syn ojn ë p refeksion im in d h e u sh qejn ë sh p resa jashtëzakonisht të m ëd ha, p or ed he ata, që janë të nënshtru ar ndaj autoritet dhe nuk dinë të vënë kufi me punën. Përveç këtyre karakteristikave p ersonale ed he ku shtet e caktu ara të m jed isit kontribu ojnë në rreziku n e konsu m it në p u në. N ë vend të p arë kërkesat tep ër të m ëd ha, që shtrohen p ara p rofesionistëve, janë organizimi i keq i punës, mosrespektimi i mbështetjes dhe izolimi profesional si dhe marrëdhëniet e njerëzve brenda organizatës. a.Simptomat e Born-out, lodhjes profesionale: 1- Ndjenja e lodhjes trupore dhe emocionale.

2- Humbja e ndjenjave për vlefshmërinë personale.

3- Negativizmi, si ai, i cili lidhet me të si profesionist ashtu edhe ai, që lidhet me qëllimet e punës ose të organizatës ku punon.

4- H u m bja e interesim i p ër klientët, cinizm i d he m osnd jeshmëria ndaj nevojave të të tjerëve.

5- N d jenja e p ashp resës d he p afu qisë, p esim izm i, shp esh i sh p reh u r n ë fjalin ë Edhe asht u asgjë nuk mund t ë arrihet .

157

Rezarta Pode

6- Tolerancë e u lët nd aj fru strim it, tërbim it, si em ocion i shpeshtë, mosdurimi dhe dyshimi.

7- Regjiditeti dhe mosadaptimi.

8- Tërheqja në raportet sociale.

9- Konflikte të shpeshta dhe sjellje agresive.

10- Përdorim i shtuar i alkoolit, duhanit, i mjeteve stimuluese dhe i barnave.

11-Mungesa në punë.

12-Ndjenja plogështie.

13-Sëmundjet e shpeshta.

14-Vështirësi në komunikim.

15-Humbje e interesimit seksual, problemet seksuale.

16-Sim p tom at tru p ore - d h em bjet e kokës, d h em bjet e shp inës, vështirësi në frym ëm arrje, gju m i d he u shqim i, çrregullimet gastrointestinale etj. b.Shenjat e konsumit në punë shfaqen në tre aspekte: Lodhja fizike - Individët, të cilët janë të konsumuar në punë, më së shu m ti, ankohen p ër nd jenjën e fu qishm e, që kanë se janë harxhuar, ndjenjë, e cila shpesh përcillet me vështirësi gjumi, me nd jenjë ap atie, lod hjeje kronike d he d obësi. Shkaktare të kësaj gjend jeje janë fu qitë e ku fizu ara të ind ivid it d he eksp ozim i p ër kohë të gjatë ndaj stresit, i cili shkakton ndjenjën e konsumit.

Lodhja emocionale - rezervat em ocionale të ind ivid it, siku rse edhe fuqitë trupore mund të shterren, profesioni i konsumuar në punë i manifeston ndjenjat e paperspektivës, pashpresës dhe jeta i duket e pakuptimtë, është në depresion. Kënaqësitë, që i ka pasur gjatë kohës së lirë, në fam ilje ose në p u në, gjithnjë i p akësohen, kënaqësia, që ofron jeta, në përgjithësi, i zvogëlohet.

Lodhja mentale - shp rehet në qënd rim et negative nd aj p u nës, klientëve, kolegëve. Profesionisti nuk mund të koncentrohet ndaj klientit, të m end ojë qartë p roblem et e tij d he ai t i ofrojë atij n d ih m ën p ër k a tëse. Kr a h a s k ësa j, sh fa q et d eh u m a n iz m i,

158

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

gjerësisht largimi emocional nga klientët, por edhe nga kolegët.

N d jenja e negativizm it d he e largim it em ocional m u nd të vihet edhe në sferën private, në familje dhe në raport me miqtë.

Edhe pse sindromi i lodhjes profesionale është i lidhur me punën, prania e tij e qartë shprehet ed he jashtë situatës së punës. Pra, jo vetëm që i është shteruar motivimi për punë, por profesionisti ka ed he shumë vështirësi në marrëd hëniet e tij me familjen d he me marrëdhëniet ndërnjerëzore private. Nuk ka vullnet e as interesim p ër t u shoqëru ar m e m iqtë ose p ër aktivitetet e zakonsh m e familjare. Personi i konsumuar në punë shpesh është i irrituar në familje, i padurueshëm dhe jotolerant. Tiparet e sindromit bëhen të dukshme si në punë ashtu edhe në familje, sa më i madh të jetë konsumimi në punë dhe sa më e vonë të jetë ajo. c.Fazat e konsumimit të stresit në punë Konsu m im i në p u në është një p roces ku m u lativ, i cili fillon m e shfaqjen e disa shenjave të vogla, të cilat personat i injorojnë dhe nuk i japin rëndësinë e duhur dhe, për këtë arsye, ata nuk marrin m a sa të ca k tu a r a v etëm br ojtjeje d h e p a r a n d a lu ese, q ë t i ndihmojnë të përballojnë këtë situatë dhe kjo mosmbrojtje e çon p rofesionistin në lod hje, d u ke iu afru ar gjend jes së konsu m it p rofesion al. Du h et th eksu ar fakti që kon su m it p rofesion al i nënshtrohen, më së shumti, ata profesionistë, të cilët e idealizojnë p rofesionin e tyre d he e m arrin p u nën m e shu m ë p ërku shtim dhe shpresa të mëdha.

Faza e parë: Entuziazëm i tepruar Gjatë kësaj faze profesionisti është i përfshirë nga një entuziazëm i tepruar për profesionin e tij dhe shfaq shpresa jo objektive për sukses të menjëhershëm dhe, për këtë arsye, ai përkushtohet pa k r iter n d a j p u n ës (p uno n me o ra re t ë gj a t a , p uno n gj a t ë fundjav av e et j). Profesionisti, d u ke qenë se p ërballet m e një nu m ër të m ad h njerëzish, të cilët gjend en në vështirësi, ose që kanë pësuar trauma dhe fatkeqësi në jetë, jo rrallë herë, gjatë fazës së parë, punon me orare të zgjatura dhe nuk merr pushime javore

159

Rezarta Pode

apo vjetore. Mirëpo duhet pasur parasysh që mund të kemi edhe një m osp ërp u thje m id is p ërp jekjeve d he rezu ltateve të arritu ra dhe kjo shkakton dëshpërime profesionale edhe shfaqen kështu shenjat e para të humbjes së shpresës.

Shenjat që mund të shfaqen gjatë kësaj faze janë: 1-Entuziazëm i lidhur me punën.

2-Përkushtim i plotë ndaj punës.

3-Shkallë e lartë energjie.

4-Shpresat për një sukses të menjëhershëm.

Faza e dytë: Stagnimi (shtangia) Ka të bëjë m e m om entin, ku r p rofesionisti nd ërgjegjësohet d he bëhet i vetëd ijshëm p ër arritjet e p u nës së tij d he vëren që nu k përputhen me ato, të cilat ai kishte paramenduar. Ky frustim i tij shoqërohet me ndjenjën e dëshpërimit, me dyshime në aftësitë e tij dhe shoqërohet gjithashtu me shenja negativizmi. Gjatë kësaj fa z e p r o fesio n ist i fillo n e sh fa q v ësh t ir ësi n ë k r ijim in e m arrëd hënieve m e të tjerët d he në kom u nikim m e klientët d he kolegët gjithashtu. Gjithashtu, ai fillon e humb besimin në aftësitë e tij d he nu k nd ihet i p ërfshirë në am bientin e p u nës d he kjo e lëndon atë emocionalisht dhe, shpesh gjatë kësaj faze, kjo kategori p rofesionistësh tërhiqet m ë vete d he izolohet, sep se p ër ta kjo shenjë është e vetmja mënyrë, e cila ata i mbron nga situata dhe të pakëndëshme.

Shenjat, që mund të shfaqen gjatë kësaj faze: 1-Shfaqen shenjat e para të lodhjes trupore dhe mentale.

2-Shfaqen shenjat e frustrimit dhe humbjes së disa idealeve në lidhje me punën dhe veten.

3-Shfaqen shenja të vazhdueshme mërzie.

4-Vështirësi gjatë komunikimit me kolegët.

Faza e tretë: Tërheqja emocionale dhe izolimi Kjo fazë shfaqet m e d istancën nga klientët d he kolegët e tjerë

160

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

d he fillojnë ta p ërjetojnë p u nën si një p roces të p aku p tim të d he të p avlerë. Këtë gjen d je kon su m i, që ësh të n ë v azh d im , e p ërsh p ejtojn ë ed h e vësh tirësitë tru p ore si: d h im bja e kokës, pagjumësia, alergjia etj.

Shenjat, që mund të shfaqen gjatë kësaj faze : 123456-

Shmangie e kontakteve me bashkëpunëtorët e tjerë.

Shfaqje e vështirësisë në komunikim.

Shfaqje zemërimi dhe armiqësie ndaj mjedisit.

Shfaqje paaftësie për të logjikuar ose koncentruar.

Shfaqje e negativizmit.

Sh fa q je v ës h t ir ës ie p sik o so m a t ik e d h e v ës h t ir ës i emocionale.

Faza e katërt: Humbja e interesave jetësore dhe shfaqje apatie Gjatë kësaj faz e p rofesion isti n d jen ja t e altru izm it d h e të id entifikim it, bashkënd jesisë d he entu ziazm it i zëvend ëson m e ndjenja të diferentizmit dhe cinizmit ndaj problemeve të klientëve.

Motivim i p ër p u në si d he resu rset e tjera të p rofesionistit janë shteru r p lotësisht. Kjo m u nd të vihet re ed he në zvogëlim in e aftësisë m brojtëse, im u n itare të organ izm it, kësh tu që ed h e infeksionet (p .sh. grip i) shp rehen si m anifestim e serioze d he zgjasin më shumë.

Shenjat që shfaqen gjatë kësaj faze: 1- Ndjenja negative kronike për punën.

2- Paaftësi komunikimi me personat e tjerë.

3- Braktisje e punës.

4- Të munguarit kronik nga puna.

5- Shkallë e u lët e vetëresp ektim it të vetes d he p rofesionit që ushtron.

Siç mund të shihet nga trajtimi i fazave të konsumimit profesional, p asojat janë serioze. N jë p jesë e njerëzve m u nd ta braktisin fare profesionin, që ushtrojnë. Kjo ndodh, më së shumti, me mësuesit

161

Rezarta Pode

dhe me profesionistët e kujdesit social.

N jë p jesë e njerëzve vazhd ojnë të p u nojnë, p or të p am otivu ar p ër p u n ën , p a am bicien p ër të p ërp aru ar p erson alish t d h e profesionalisht.

Të tillë janë m ë së shu m ti ata, që kanë një eksp eriencë të gjatë profesionale.

162

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

KAPITULLI III

Burimet e konsumit profesional Lidhja midis stresit të punës dhe konsumit në punë është e qartë.

N ë të vërtetë, sind rom a e konsu m it p rofesional është p asojë e stresit të pazgjidhur të punës me intensitet të lartë dhe afatgjatë.

Burimet e konsumit profesional te profesionistët e shëndetit mund të ndahen në dy grupe: Burimet e brendshme, të cilat varen nga vetë p rofesionistët si: personaliteti i tyre, përvoja paraprake, stili i punës, sistemi i vlerave, vetëkoncepti, vetërespekti etj.

Shenjat më të dukshme të këtyre burimeve janë: 1- Shpresat dhe pritjet ireale nga puna dhe vetvetja, të cilat e tejk a lojn ë r ea litetin e p u n ës d h e q ë n u k a r r ijn ë të ek u ilib r o h en m e r ea lit etin ed h e p a s p er iu d h ës së konfirmimit në punë.

2- Id entifikim i i tep ru ar m e p roblem in d he fatkeqësinë e njerëzve, të cilëve u jepet ndihma.

3- Lid hja e tep ru ar m e p u nën d he nd jenja, se ne e m bajm ë gjithë përgjegjësinë.

4- Id entifikim i m e p u nën në atë m asë, saqë bëhet kryesore ose vetëm ajo i jep përmbajtje dhe kuptim jetës, e vetmja fushë e verifikimit.

5- Moskalimi i përgjegjësive dhe i punës te personat e tjerë.

6- Këm bëngu lja d he kokëfortësia në synim in p ër të arritu r qëllimin e përcaktuar me çdo kusht.

7- Ndjenja e jokompetencës profesionale.

163

Rezarta Pode

Profesionistët e shënd etit e kanë shu m ë të theksu ar nd jenjën e altruizmit dhe kjo ndjenjë nxit ata të identifikohen me personat, që i nd ihm ojnë; kështu m u nd të nd ihen fajtorë p ër shkak se ata jetojnë në kushte më të mira se klientët e tyre.

Pu n a e n d ih m ëd h ën ies p ër sh u m ë p r ofesion istë m u n d të konsid erohet nga ata si fu sha e vetm e, ku m u nd të d ëshm ohen d he p rom ovohen si p rofesionistë d he si p ersonalitete. Për këtë arsye ata shp resojnë shu m ë nga vetja e tyre d he nga kjo ata, shp esh, m u nd të zhgënjehen nga rezu ltatet që arrijnë. Shp resat ireale që ata krijojnë, në të shu m tën e rasteve, lid hen m e rolin e p aqartë, që ata kanë në p u në d he në konfliktet m id is roleve të ndryshme. Për shkak se profesionisti, në një situatë të tillë, nuk e ka të qartë se çfarë presin të tjerët prej tij, ai mund të krijojë bindjen se duhet të punojë gjithnjë e më shumë për ta zgjidhur situatën.

Ekzistojnë gjithashtu ed he shkaqe të tjera, të cilat p ërshp ejtojnë p rocesin e konsu m it p rofesional d he këtu m u nd të p ërm end im organizim in e d obët p ersonal të p u nës, shfrytëzim i joracional i kohës, duke u marrë me gjëra të parëndësishme ose moslejimi i nd ihm ës nga bashkëp u nëtorët. Janë p ikërisht këto, që e çojnë p rofesionistin në krijim in e p ërshtyp jes se ai nu k është i aftë të zgjid hë një p roblem të caktu ar në kohë, se p u nët p o i gru m bu llohen dhe po i shtohen edhe më shumë në një kohë, që ata ndihen të shterruar nga energjitë d he m und ësitë për t i d hënë një zgjid hje situatës.

Burimet e jashtme jan ë ato bu rim e, të cilët n u k varen n ga p rofesionistët. Këtu m u nd të rend iten ku shtet e p u nës; ato që varen nga organizimi dhe ato, që burojnë nga marrëdhëniet me njerëzit e tjerë brend a organizatës, si d he ato bu rim e, që lid hen m e cilësitë e njerëzve, të cilëve u jep et nd ihm a d he m e llojin e nd ihm ës, e cila u ofrohet. Mirëp o, p a m arrë p arasysh se cilat bu rim e kon tribu ojn ë m ë sh u m ë n ë rastin kon kret, viktim a gjith m on ë ësh të en ergjitikish t e lod h u r d h e em ocion alish t e zbrazët.

N ë p eriu d hat e krizës, ku r p rofesionisti p ritet të p u nojë p ër të ndihmuar njerëzit në vështirësi, një rëndësi të veçantë i jepet edhe

164

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

ku shteve të p u nës. Shp esh kem i të bëjm ë m e am biente p u ne jo fort të p ërshtashm e, që nu k i kanë të gjitha ku shtet e d om osd osh m e d he kjo e p en gon sh u m ë p rocesin e këshillim it d he d hënies së nd ihm ës p ër p ersonat në vështirësi. N ë këto ku shte ed he vetë p rofesionisti d o të nd ihet i fru stru ar d he kjo d o të kontribuojë në shfaqjen e ndjenjës së pafuqisë.

1.Disa nga burimet, që lidhen me kushtet e punës janë: 1- Ambient i vogël, i papërshtatshëm dhe jo shumë komod.

2- Mu ngesa e jetës p rivate d he eksp ozim i i vazhd u eshëm përballë klientëve.

3- Mu ngesa e një vend i ap o am bienti të caktu ar p ër bised a intime me klientët. a.Burimet, që lidhen me marrëdhëniet me të tjerët brenda institucionit ku punojnë 1- Klima psikologjike e organizatës dhe lloji i marrëdhënieve midis tyre, që nxiten, si rivalitet apo bashkëpunim, besim apo dyshim, nxitja e ndjenjës së stabilizimit ose pasigurisë etj.

2- Mënyra e m arrjes së vend im eve d he e u d hëheqjes si: au toritare, d em okratike, p am u n d ësia e sh p reh jes së mendimit.

3- Mungesa e sistemit real për mbështetje profesionale dhe personale midis profesionistëve.

4- Mungesa e nxitje së ndjenjës së unitetit dhe përkatësisë së ekipit.

Sip as p ërvojës tonë, m arrëd hën iet m e njerëzit e tjerë brend a institucioneve, ku ata ushtrojnë profesionin e tyre, më së shumti, p ër m en d in si b u r im st r esi, q ë n d ik o jn ë n ë k o n su m im in profesional të profesionistëve. Pra, siç e kam theksuar gjatë gjithë këtij stu d im i, p rofesionet e nd ihm ëd hënies janë bu rim e stresi, n d ërsa p rofesion istët u eksp ozoh en kon su m it p rofesion al, p ikërisht p ër shkak të sp ecifikës së vetë p u nës, që bëjnë ata. N ë

165

Rezarta Pode

kushte normale, midis veprimtarive, që posaçërisht u ekspozohen konsumit profesional janë: infermierët (sidomos ata që punojnë m e p ersona, që kanë nevoja të veçanta) p sikologët, p u nonjësit socialë d he m jekët, të cilët p u nojn ë m e p ersona në fatkeqësi (sidomos me klientët, që dërgohen pa vullnetin e tyre).

166

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

KAPITULLI IV Dhënia e ndihmës është një proces, i cili kërkon shumë përqëndrim ndaj tjetrit, durim gjatë dëgjimit dhe kapacitetit të nevojshëm për t i përballuar situata, të cilat, jo pak herë, d ominohen nga pafuqia, ndjenja e frikës, turpit, trishtimit dhe pikëllimit të thellë.

Profesionisti përballet çdo ditë me situata të vështira, të cilat kanë ngarkesë si emocionale ashtu dhe psikike dhe është e rëndësishme t i jepet rënd ësi mom entit, kur kjo situatë rënd ohet d he i kalon kufijtë ind ivid ual të zakonshëm për përballimin e stresit. Në situata të tilla m erren m asa m brojtëse ose parand aluese për të zbu tu r, ose në rastin m ë të m irë p ër të nd alu ar konsu m im in p rofesion al. N jë m ën yrë p ër të p aran d alu ar zh villim in d h e p ërshp ejtim in e konsu m im it p rofesionale është ed he m arrja e ndihmës dhe e konsultës profesionale, e cila është një ndihmë, që u jep et p rofesion istëve n ë kryerjen e fu n ksion eve të tyre të ndërlikuara. Dhe për ta bërë këtë ekzistojnë katër lloje themelore të dialogut profesional.

1. Supervizioni Është një metod ë e mbështetjes, e cila konsiston në faktin që një profesionist me përvojë më të mad hë nd ihmon një profesionist me më pak përvojë me qëllim që ky të përballojë situatën praktike të p ërk u jd esjes d h e tra jtim it. Gja të k ëtij p rocesi k em i n jë bashkëpunim midis atyre, që mbajnë përgjegjësi me qëllim që, në situ atë të caktu ar p rofesion ale, të vep roh et n ë h arm on i m e n joh u ritë, aftësitë d h e sh kath tësitë ekzistu ese. Su p ervizion i përbëhet nga disa komponentë si: Procesi i të mësuarit Supervizioni është mësim përmes dialogut, pasi këtu supervizioni

167

Rezarta Pode

përmes procesit ndërveprues, ku ai përdor potencialet e tij për të njohur dhe kuptuar problemin e parashtruar nga i supervizuari.

Qëllimi kryesor është që i supervizuari ta kuptojë mirë rastin që p ër të është p roblem atik d he të p ërm irësojë shkathtësinë e tij profesionale. Pra, edhe rezultati i supervizionit në vetvete është ngritja e vazhd u eshm e e nivelit të d ijes d he të shkathtësive, të cilat p rofesion istit të su p ervizu ar i sh ërbejn ë n ë p raktikat e përditshme.

Procesi i mbështetjes (përkrahjes) Ky fu n k s io n , v ë n ë q en d ë r t ë t ij p ër v o ja t su b jek t iv e t ë profesionistit të supervizuar, reagimet e tij ndaj problemeve, ashtu si dhe sjelljet e marrëdhëniet me njerëzit, me të cilët ka kontakte p rofesion ale. Esh të sh u m ë e rën d ësish m e që, p as takim it, profesionisti i supervizuar të ndihet më i çliruar, me ndjenjën se dikush e ka dërguar, por ka shumë rëndësi që ai të ndihet edhe i sfiduar dhe i motivuar që të vazhdojë zhvillimin e tij profesional.

Procesi mbikqyrës Su p ervizori, zakonisht, ka p ërgjegjësinë e m bikqyrjes d he kjo e bën atë përgjegjës, për cilësinë e shërbimeve, që i ofrohen klientit edhe pse këto kanë të bëjnë me fushën e veprimit të profeisionistit të supervizuar. Ky funksion i supervizorit, duhet të përcaktohet q ë n ë fillim , k u r p ër ca k t o h en k u sh t et e k o n t r a t ës m id is supervizorit dhe të supervizuarit.

Supervizioni më i suksesshëm, përbëhet nga ndihma, e cila i jepet të su p ervizu arit p ër të p ërcaktu ar p roblem in p ër ta form u lu ar atë, dhe të mos nxitohet për zgjidhjen e tij.

Kështu gjatë këtij procesi duhet: 1- Të bëh et n jë stru ktu rim i p roblem it, d u ke qartësu ar, v eçu a r n g a p r o b lem et, z b ër th y er n ë k a teg o r i d h e kategorizuar që ta bëjmë më të dukshëm.

2- Të shihet, sesa të lid hu r jem i m e p roblem in, p se ai na ngarkon kaq shumë dhe sesi ndikojnë ndjenjat, të cilat na krijohen prej tij në etikën e punës si profesionist.

168

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

2.Vetësupervizioni Kjo p roced u rë është një form ë e rënd ësishm e e su p ervizionit, madje edhe atëherë, kur e kemi supervizorin. Njëri ndër qëllimet e su p ervizionit është nd ihm a p ër p rofesionistin e shënd etit, në mënyrë që të zhvillojë një sistem të shëndoshë të perceptimit dhe shikimit të brendshëm të proceseve ndaj punës së tij. Supozimi i r ën d ësish ëm i v etësu p er v iz ion it p a r a q et m u n d ësin ë e të reflektuarit për punën tonë personale.

Vetëvlerësim i (vlerësim i i efekteve të p u nës) d u ke vëzhgu ar reagimet e klientit përmes analizës: 1- Çfarë efekti kanë pasur reagimet e mia te klienti.

2- Si mund ta vlerësoj efektin e sjelljeve të mia.

Krah as kësaj, m u n d të foku soh em i d h e tek p ërqën d rim i n ë reagimet tona personale gjatë kohës. që kemi kaluar me klientin, përjetimet trupore, ndjenjat, mendimet dhe sjelljet tona. Dëshmi shumë të vlefshme për punën tonë profesionale mund të na japin d h e in cizim et e bised ave m e klien tin . N ë të gjith a form at e vetësu p ervizim it është e nevojshm e që vetes t i jap im kohë të m jaftu eshm e d he të jem i të gatshëm p ër t u përballu r m e të m etat d h e fr u stim et g ja të p u n ës son ë. Du h et p a tu r p ar asysh se supervizimi dhe vetësupervizimi janë mënyra më efektive e rritjes d he e zhvillim it p rofesional d he p rofesionistëve, është m ënyra më e mirë për zvogëlimin e ndjenjës së vetmisë profesionale dhe rrethi më me ndikim për mësimin e shkathtësive dhe proceseve të reja në punë.

3.Konsultimi Eshtë një tjetër form ë e d ialogu t p rofesional, e cila nd ihm on në trajtimin e profesionistëve që ndodhen në vështirësi. Fokusohet n ë të bised u arit p rofesion al, m id is p rofesion istëve d u ke u orientuar në fusha të kufizuara të punës apo problemin konkret.

N ë foku s të këtij p rocesi janë zgjid hja e p roblem it në p u në ose atij organizativ.

169

Rezarta Pode

Këtu, duhet theksuar se përgjegjësia profesionale i mbetet atij, i cili ka kërkuar apo motivuar bisedën konsultative. E rëndësishme në këtë proces është marrëdhënia. që krijohet midis supervizorit d h e të su p ervizu arit, ku të d y d u h et të jen ë të h ap u r n d aj su gjerim eve d he t i m bështesin ato m e argu m entim in logjik d he jo thjesht të këmbëngulin në zgjedhjen e tyre.

4. Integrimi psikologjik përmbledhës i traumës Termi integrimi psikologjik përmbledhës i traumës përshkruan takim et e njëhershm e, që zhvillohen m enjëherë, p asi p ersonit i ka ndodhur një ngjarje kritike apo fatkeqësi. Kjo bëhet me qëllim që të p aran d alojm ë vësh tirësitë em ocion ale d h e të m brojm ë shëndetin mental të të gjithë personave, që kanë qenë të përfshirë n ë atë n gjarje (v iktim at, m iqtë e tyre, an ëtarët e fam iljes, p rofesionistët e shënd etit etj). Këtu , bëhet fjalë p ër p ërp u m in sistematik dhe në detaje të situatave në krizë apo fatkeqësie me orientim nga mendimet, përjetimet e ndjeshme, emocionale dhe për mënyrën e reaksionit, pastaj për informimin, edukimin mbi d isa fakte të fu shës së stresit d he të trau m ës. Me këtë m ënyrë, synohet të arrihet integrim i i ngjarjes trau m atike m e p ërvojën e deritanishme jetësore të individëve, përmes interpretimit përkatës të asaj që ka ngjarë. N ë shikim të p arë m u nd të na d u ket se integrimi përmbledhës i traumës më tepër, u shërben viktimave të d rejp ërd rejta të trau m ës sesa p rofesionistëve të shënd etit, që m u nd t i vijnë në nd ihm ë atyre. Mirëp o, një qënd rim i tillë nga njëra anë injoron faktin se profesionistët, për shkak të natyrës së punës së tyre, janë vazhdimisht indirekt të traumatizuar, prandaj në të vërtetë edhe ata janë viktima të traumës. Nga ana tjetër, për ta kryer si duhet punën e tyre, edhe vetë profesionistët duhet ta ku p tojn ë rën d ësin ë e trau m ës. Du h et t i vën ë n ën kon troll reagim et e tyre p ersonale gjatë trau m ës d he të nd ërgjegjësohen për rolin personal dhe profeional, që kanë në procesin e dhënies së ndihmës.

Duhet theksuar se procedura e integrimit përmbledhës e traumës së profesionistit të shëndetit, duhet të aplikohet çdo herë, që ata

170

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

inkuadrohen në dhënien e ndihmave për viktimat e drejtpërdrejta të traumës.

N ë se d o t a a p lik o jm ë r r e g u llis h t k ët ë p r o ce d u r ë, d o t ë mundësohej funksionimi më i mirë profesional i profesionistëve d he ky ap likim d o të p aran d alojë sh faqjen e sim p tom ave të ndryshme të stresit profesional dhe pasojën e funsit të ekspozimit nga stresi e konsumi profesional.

4.1. Llojet e integrimit përmbledhës të traumës N d ërhyrjet e d rejtp ërd rejta të orientu ara d rejt shënd etit m ental të profesionistëve, përmes kësaj procedure ka dy forma kryesore: 1. Integrimi përmbledhës i traumës, menjëherë pas ngjarjeve k r itik e, n ë të cila t p r ofesion istët k a n ë m ar r ë p jesë drejtpërsëdrejti (kjo vlen më së shumti për punonjësit, të cilët m u n d të p u n ojn ë m ë sh u m ë n ë terren ), p ër t u ku jd esu r p ër njerëzit m e trau m a m e intensitet të lartë.

Për p rofesionistët e shënd etit, kjo form ë e kësaj p roced u re m u nd të shfrytëzohet p as nd ërhyrjes në situ atat e krizave, në të cilat ed he vetë p rofesionistët d irekt ap o indirekt kanë qenë të traumatizuar.

2. Ka të bëjë m e in tegrim in p ërm bled h ës të n gjarjev e stresante të intensitetit të lartë p ër p rofesionistët d he paraprofesionistët nga fusha e shëndetit, të cilët, çdo ditë e më shumë, punojnë në kushte stresante me intensitet të lartë d h e i n d ih m ojn ë n jerëzit, të cilët vazh d im ish t i ekspozohen stresorëve të ndryshëm në mënyrë intensive.

Në këtë rast kemi të bëjmë me angazhimin emocional të profesionistëve.

4.2 Qëllimet e integrimit përmbledhës të traumës Qëllimi i përgjithshëm i integrimit përmbledhës të traumës arrihet përmes disa qëllimeve specifike: Shprehja e përshtypjeve, reagimeve dhe ndjenjave.

Stru ktu rim i i asaj se çfarë ka ngjarë, d u ke e ku p tu ar m ë

171

Rezarta Pode

mirë ngjarjen dhe reagimin ndaj saj.

Zvogëlim i i ten sion it, që d om in n on bren d a tru p it të trau m atizu ar ose i tensionit, që nd ien p rofesionisti i cili jep ndihmën.

Pranim i i reagim eve p ersonale d he të hu aja, si d içka që janë normale dhe mund të ndodhin.

Përgatitja p ër sim p tom at, ap o reagim et e nd ryshm e, të cilat mund të rishfaqen.

Përcaktimi i mënyrës së dhënies së ndihmës së mëtejshme n ga p rofesion isti i sh ën d etit d h e n ga ekip i i bash këpunëtorëve, nëse është e nevojshme.

Ajo, e cila d u h et th eksu ar ësh të se in tegrim i p ërm bled h ës i trau m ës nu k është këshillim ap o p sikoterap i, p or është thjesht n jë tekn ikë, ku syn oh et vep rim i p reven tiv d h e zvogëlim i i m u nd ësisë që reagim et p sikike d he em ocionale të trau m ës të m arrin p ërm asa d rastike. Prand aj, kjo p roced u rë nu k m u nd të p engojë shfaqjen e reagim eve të p akënd ëshm e, p or m u nd të ndihmojë që ato të pranohen dhe të kuptohet rëndësia e tyre, në m ënyrë që të ku p tojnë d he të nd ërgjegjësohen p ër faktin, nëse kanë nevoja për aksione shtesë.

4.3 Raporti midis integrimit të traumës përmbledhëse dhe supervizionit Një nga d allimet kryesore, të cilin d ua ta nënvizoj, është se tek integrim i, p ërm bled hës i traum ës, m u ngon një nga asp ektet e rënd ësishme të supervizionit, që është vlerësim i i efikasitetit të n d ërh yrjeve. Gjith ash tu , te su p ervizion i jem i m ë sh u m ë të përqëndruar në mësimin dhe mbështetjen e anëtarëve, ndërsa tek in t eg r im i p sik o lo g jik i p ër v o ja v e st r esa n t e p r o fesio n a le, p ërqën d rohem i m ë shu m ë te nd jenjat, p ërshkrim i i tyre d he shqyrtimi i shkaqeve të paraqitjes së atyre ndjenjave në atë situatë të caktuar. Supervizioni e paraqet punën e ndonjë rasti, si proces, nd ërsa in tegrim i p ërm bled hës i trau m ës p araqitet si teknikë nd ërhyrje e njëhershm e, e cila përpunon efektet e nd onjë ngjarje specifike dhe veprimet profesionale të profesionistëve të shëndetit.

172

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

KAPITULLI V

O ri e n ti m e të m u n d s h m e p ë r p aran d al i m i n e k o n s u m i t profesional Për të p aran d alu ar p ërsh p ejtim in e p rocesit të kon su m im it profesional, mund të parashikojmë tre dimensione të rëndësishme si: D imensioni i parë - përfaqësohet nga marrëdhënia ndihmëse.

Vlera e konsu m it p rofesional është se ka d hënë në qend ër të reflektimit vështirësi të marrëdhënies ndihmëse dhe të analizës së d ista n cës op tim a le . N u k bëh et fja lë v etëm p ër tek n ik a psikologjike, por për diçka më të thellë si ajo e marrëdhënies etike.

Marrëd hënia është d içka form uese në shoqërinë tonë, por, në të njëjtën kohë, ajo paraqet rrezik. Ne e kemi përcaktuar fenomenin e konsu m it p rofesional ed he si shp rehje e p atologjisë së m arrëd hënies nd ihm ëse. Por, ky fenom en nuk sjell vetëm sim ptom a fizike apo psikologjike te profesionisti. Procesi p sikopatologjik ësh të in ter esa n t të stu d ioh et, p or n u k jan ë th jesh t a r sy et p sikologjike, që të çojnë te konsu m i p rofesional. Ai nu k është përshkrimi i një mekanizmi psikopatologjik i veçantë, as shprehja e një tipi të personalitetit. Veçantia është në çështjen e trajtuar, m arrëd hënia p ërku jd esëse nd aj një tjetri në d im ensionin e saj ekzistencial. Eshtë p ër këtë, që ne e konsid erojm ë konsu m in profesional të profesionistëve fillimisht një patologji e marrëdhënies ndihmëse. Duhet parashikuar edhe si një fenomen ekzistencial. E parashtru ar në këtë m ënyrë konsum im i profesional na çon në parashtrimin e dy hipotezave: 1- Meqë është një patologji e lidhur me funksionin, ajo mund të arrijë tema normale.

173

Rezarta Pode

2- Eshtë e mundur të kesh sindromën e konsumit profesional, pa manifestime simptomash.

Konflikti nd ërp sikik i lid hu r m e vështirësinë të jesh vetvetja përballë tjetrit, mund të mos paraqitet si një simptomë, por mund të p ërjetoh et m e vetëd ije d h e em ocion alish t. Esh të n jë n ga objektivat e p arash ikim it të kon su m it p rofesion al t u lejojë profesionistëve ta identifikojnë, përpara se të jenë të prekur nga një sëmundje somatike ose psikiatrike.

Du ke e vënë theksin m bi vështirësinë thelbësore të p rofesionistëve marrëdhënia njerëzore, si lodhja profesionale, lejon njohjen e sp ecifitetit të p rofesion istëve të sh ën d etit n ë veçan ti, p or qartëson në një d itë të gjitha p rofesionet e tjera të nd ihm ës. N ë fu nd , d u ke tregu ar se m arrëd hënia e shu m fishtë institu cionale ndikon pashmangshmërisht te profesionistët dhe te personat, që janë në vështirësi.

Drejtimi i tretë është kolektiv dhe shumëdisiplinor Sin d rom a, vend oset n ë shu m ë fu sh a të reflektim it m jekësor, psikologjik, etike, sociale. Në studimet e ndryshme, që janë bërë, në lid hje m e këtë fenom en, d im ensionet p skilogjike, m jekësore d he etike, nd ërvep rojnë d he m u nd të p asu rojnë bashkarisht në këtë p ërballje të këtij fenom eni. Etikja d he p sikologjikja janë sh u m ë të lid h u ra n ë këtë çësh tje. Form im i të n jë n u m ri të kon sid eru esh ëm të vlerave etike, d rejton n ë m od ifikim in e proceseve psikologjike dhe të sjelljeve. Njohjet psikologjike lejojnë të ku p tohen reaksionet hu m ane d he p ajisja m e një kom u nikim i më të përshtatshëm me tjetrin. b.Kampionimi Përsa i përket kampionimit, mund të them se është një kampionim i kufizuar prej 120 personash.

70 prindër dhe mësues, 30 mësues letersie, 5 punonjës socialë, 5 psikologë, 10 publikues.

Ja m m u n d u a r q ë t ë p ër z g je d h n jë k a m p io n im s a m ë t ë p ërfaqësu eshëm në nivelin e p rofesionistëve të m ësu esisë d he

174

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

letërsisë. Për të vërtetu ar h ip otezën e n gritu r m ë lart jan ë shp ërnd arë 120 p yetësorë, p ërkatësisht në shkolla, në kop shte, shkrimtarë, poetë etj., në Komunat e Velipojës dhe Bushatit dhe në Poliklinikën e qytetit. Janë plotësuar 120 pyetësorë, ku morën p jesë 60 m eshku j d he 60 fem ra të p ërzgjed hu r, të cilët ishin të moshave të ndryshme dhe ushtronin profesione të ndryshme si: m ësu es let ër sie, p u n o n jës so cia lë, p sik o lo g ë, p u b lik u es.

Pavarësisht se u në në këtë stu d im jam m u nd u ar të p ërzgjed h p ersonat m ë të p ërfaqësu eshëm p ër kategori të nd ryshm e të profesioneve të tyre, përsëri mbetet pyetja sesa i përfaqësueshëm ka qenë ky kampionim dhe sa përputhet ai me realitetin e mjedisit profesional në Shkodër. c.Instrumentat matës Si instrument matës kemi përdorur një pyetësor, i cili ka shërbyer p ër të m atu r sh kallën e lod h jes p rofesion ale te kjo kategori profesionistësh. Pyetësori, që kam përdorur është marrë i gatshëm nga një autor i huaj, Herbert Frudenberger, i cili është përdorur p ër të njëjtin qëllim , p ra p ër të m atu r shkallën e konsu m im it të stresit në p u në. Ky p yetësor është p ërd oru r d he m ë p arë nëp ër stu d im e të n d ryshm e d h e ka d h ën ë rezu ltate të besu esh m e.

Pyetësori p ërm ban 15 pyetje, që kërkohet t u përgjigjet m e Aspak / Pak / Mjaftueshëm / Shumë /Tepër, dhe që efikasiteti i pyetjeve është shu m ë i lartë, sep se të testu arit rrethojnë alternativën, të cilën preferojnë, por pa ditur sesi vlerësohet përgjigja e tyre.

Testi vlerëson: Konsumimin e profesionistëve në punë.

Vlerësim i i p yetësorëve është i stru ktu ru ar; çd o p ërgjigje, që rezu lton në shfaqjen e konsu m im it të stresit në p u në, m err një p ikë. N ga testi m u nd të m erren m bi 65 p ikë m aksim alisht d he zero pikë minimalisht.

Pikëzimi i pyetësorit: 0-25 pikë, ai nuk shfaq tendenca konsumimi në punë.

26-35 pikë, tendenca e konsumimit të stresit në punë është debutant.

175

Rezarta Pode

36-50 p ikë, kem i një shfaqje të gjend jes së rreziku t të personit për born-out.

52-65 pikë, kemi gjendje të born-out-it.me tjetrin mund të mos jetë e mirë dhe mund të bëjë të vuash... Ne pohojmë se asgjë nuk është e qartë, p ërveçse t i shkojm ë në nd ihm ë tjetrit.

Dimensioni i dytë - përmban një reflektim të planit të organizimit të punës. Eshtë relativisht e lehtë të zbulohen disfunksionet e një strukture spitalore dhe pamjaftueshmëritë të të mirave materiale d h e p ersonale. N ëse, m u n gesa e m jeteve, janë d esh ifru ar në termat e buxhetit, çmimi i lodhjes profesionale nuk është. Eshtë realish t e d u ksh m e që kon su m im i p rofesion al ka n jë p esh ë ekonom ike të rënd ësishm e d he është e arsyeshm e që t i bëhet një vlerësim . Eshtë bu rim i një efikasiteti jo të m ad h, shku rtim isht p erson al, n ë n jë in stitu cion të caktu ar, qoftë ed u kativ ap o shëndetsor, të një numri të rëndësishëm të ndërprerjes së punës dhe të një reflektimi mbi shëndetin e profesionistëve, për të cilin janë të vetëdijshëm prej shumë kohësh.

Mënyra e trajtim it organizu es është thelbësore në analizën e konsu m it p rofesional. Gjithë organizim i i p u nës d u het të jetë i drejtuar drejt humanes dhe të lejojë kujdestarët të investojnë në këtë m arrëd hnënie nd ihm ë. Unë kam tregu ar, se në cilën p ikë kjo lid hje m u nd të ishte kom p lekse d he e p ërd oru r. H u m bjet e k o h ës d h e e en er g jiv e p sik ik e d h e fiz ik e sh k a k tu a r n g a disfunksionet.

Mbi 65 pikë, kemi një gjendje të rrezikshme të personit.

Për sa i p ërket p yetësorit m ë p osh të d o të p araqes interp retim in p ersonal p ër çd o p yetje të p yetësorit d he se çfarë kam dashur që të mas

176

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Pyetësori Gjinia- këtë variable e kam p ërfshirë p ër të m atu r sesi varion born-ou t m es d y sekseve d he se, ku sh nga këto d y sekse, është më i prekshëm nga ky fenomen.

Mosha - e kam p ërfshirë p ër të m atu r sesi varion born-ou t-in, mes moshave të ndryshme.

Arsimi - ky është një element, i cili mat variacionin e bornout-it, në bazë të nivelit arsimor të ndihmëdhënësve.

A lodheni më lehtë? Ndiheni pa energji?

Me këtë pyetje kam dashur të mas shkallën e humbjes së energjisë (libidos) dhe lodhjen fizike.

A ju bezdisin njerëzit duke ju thënë: Kohët e fundit ju nuk dukeni dhe kaq mirë! ?

Këtu kam dashur të mas mënyrën sesi përceptohen këta ind ivid ë nga am bien ti rreth u es d h e sesi reagojn ë ata përballë tij.

Jeni duke u lodhur përherë e më shumë dhe rezultatet tuaja janë përherë e më të pakta?

Këtu k a m d a sh u r të m a s sh k a llën e eficen cës d h e produktivitetit të tyre në punë.

A keni filluar përherë e më shumë që të shihni pak ose aspak gjëra të mira në botën. që ju rrethon?

Kjo p yetje m at m ënyrën se si ata e p ërcep tojnë botën, mjedisin përreth tyre.

177

Rezarta Pode

A ju zë shpesh një mërzi, që nuk mund ta shpjegoni?

Kët u k a m d a sh u r t ë v er ifik o j p ër g jen d jen e t y r e shpirtërore.

Jeni duke harruar (takimet, afatet, sendet personale)?

Kjo është një p yetje që m at shkallën e lod hjes p sikike të tyre, e cila ndikon edhe në nivelin e kujtesës.

A keni filluar të irritoheni më lehtë? Të mërziteni më shpejt, me njerëzit përreth jush?

Këtu kam d ashu r të m as shkallën e kontrollit të vetes së tyre në marrëdhënie me të tjerët.

A keni filluar që të rrini me shokët dhe anëtarët e familjes më pak se zakonisht?

Këtu kam d ashu r të m as sesa të aftë m u nd të jenë këta persona në menaxhimin e kohës së tyre, në mënyrë që të kenë kohë edhe për të kaluar me familjen dhe jo vetëm të mbyten në punë.

A jeni shumë të zënë për të bërë edhe gjërat e përditshme (telefonim dikujt etj)?

Kjo p yetja ka d ash u r të m asë sesa rënd ësi i jap in ata marrëdhënies me të tjerët.

Jeni duke shfaqur ankesa fizike (dhimbje koke, dhimbje të p ë rg ji th s h m e të tru p i t, n jë f to h je të l e h të të vazhdueshme)?

Me këtë p yetje kam d ashu r të m as shkallën e lod hjes së tyre fizike.

A ndiheni të çorientuar pas përfundimit të punëve të ditës?

Kam d ashu r të m as shkallën e konfu zitetit të tyre nga punët e përditshme.

178

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

A është duke ju ikur ndjenja e gëzimit?

Kjo p yetja ka të bëjë m e gjend jen e p ërgjithshm e të tyre shpirtërore dhe të humorit.

A jeni të paaftë për të qeshur me një shaka, e cila ka të bëjë me ju?

Kjo pyetja mat edhe perceptimin për vetveten dhe, në të njëjtën kohë, reagim in e tij p ërballë p ersonave që m u nd të bëjnë shaka me ta.

A ju duket seksi si diçka, që ju sjell më tepër shqetësim, sesa kënaqësi?

Me këtë pyetje kam dashur të mas sesi e konceptojnë dhe përjetojnë marrëdhënien seksuale.

A e ndjeni se keni shumë pak gjëra për t iu dhënë njerëzve?

Me këtë pyetje kam dashur të mas shkallën e vlefshmërisë së vetes dhe gjithashtu edhe shkallën e vetëvlerësimit të tyre. d. Mbledhja e të dhënave Të dhënat janë marë nga realizimi i pyetësorëve, pas mbledhjes janë kualifikuar, sipas variablave që kem i m end uar t i analizojm ë tek Analiza e të d hënave . e. Analiza e të dhënave të marra nga pyetësori Analizën e të d hënave e kem i realizu ar sip as tre variablave që janë: Sipas gjinisë Moshës Profesionit Për lehtësi studimi dhe kuptimi të të dhënave dhe rezultateve, që

179

Rezarta Pode

i kam mbled hur nga pyetësorët, 15 pyetjet i kam grupuar në tre seksione, që përfshijnë nga 5 pyetje secili dhe, në të njëjtën mënyrë, janë të pasqyruar të ndarë në numër personash dhe në % : Seksioni i parë i pyetjeve Pyetja 1 Përsa i p ërket kësaj p yetjeje, e cila ka të bëjë m e lod hjen fizike dhe humbjen e energjisë, siç mund të shihet edhe nga rezultatet e p erftu ara kem i: 9 p ersona (7.5%) kanë tregu ar që nu k nd jejnë lod hje fizike, ap o hu m bjeje të energjisë; 55 p ersona (45%) kanë p ohu ar që ato nd ihen p ak të lod hu r fizikisht; 48 p ersona (40%) kanë treguar se kanë një lodhje fizike dhe një humbje energjie të mjaftueshme; 6 persona (5%) janë shumë të lodhur fizikisht dhe kanë hu m bje të m ëd ha të energjisë d he vetëm 3 p ersona (2.5%) kanë pohuar që ndihen relativishtr tepër të lodhur dhe pa energji.

Pyetja 2 Kjo pyetje konsiston në faktin sesi perceptohen profesionistët nga m jed isi p ërreth d he sesi reagojnë ata nd aj kom enteve: (47.5%) kanë p ohu ar se kanë një u lje jo shu m ë të konsid eru eshm e të rezu ltateve të tyre në p u në, 12 p ersona (10%) janë p ërgjigju r se kanë një ulje të mjaftueshme të rezultateteve në punë, 3 persona (2.5%) janë përgjigjur se kanë një ulje shumë të konsiderueshme të rezultateve në punë dhe po ashtu 3 persona (2.5%) kanë pohuar se ka një ulje të tepërt të rezultateve në punë.

Pyetja 3 Kjo pyetje ka të bëjë me faktin sesa gjëra të mira ose jo shohin ato n ë botën , që i rreth on d h e siç sh ih et d h e n ga rezu ltatet e paraqitura: 21 persona (17.5%) janë përgjigjur që nuk shohin aspak gjëra të këqija në botën përreth, 45 persona (37.5%) janë përgjigjur që shohin pak gjëra të këqija në botën përreth, 36 persona (30%) kanë pohuar se shohin mjaftueshëm gjëra të këqija në botën, që i

180

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

rrethon,18 p ersona (15%) janë p ërgjigju r që shohin shu m ë gjëra të këqija në botën, që i rrethon d he asnjë p erson nu k sheh tep ër gjëra të këqija në botën që i rrethon.

Pyetja 4 Përsa i përket kësaj pyetje e cila ka të bëjë me gjendjen shpirtërore të tyre, nëse ata p ërfshihen nga një m ërziti të p ashp jegu eshm e, në bazë të rezu ltateve të m bled hu ra, që janë resp ektivisht të paraqitura në tabelë dhe grafikun e mësipërm, ka rezultuar që 30 persona (12.5%) nuk ndihen të mërzitur, 39 persona (32.5%) kanë p ohu ar se nd ihen p ak të p ërfshirë nga një m ërzitije e p ashp jegu eshm e, 36 p ersona (30%) nd ihen m jaftu eshëm të m ërzitu r p a n jë m otiv të p ërcaktu ar, 18 p erson a (15%) n d ih en sh u m ë të përfshirë nga një gjendje mërzitjeje e pashpjegueshme dhe 9 persona (7.5%) kanë p ohu ar që nd ihen tep ër të p ërfshirë nga një mërzitje e pashpjegueshme.

Dhe siç shihet nga rezultatet e përftuara, kemi: 18 persona (15%) janë krejtësisht indiferentë ndaj komenteve të të tjerëve rreth paraqitjes së tyre, 33 persona (27.5%) janë përgjigjur se u intereson pak mendimi i të tjerëve, 42 persona (35%) kanë pohuar se nd ihen të bezd isur relativisht mjaftueshëm nga komentet e të tjerëve për paraqitjen e tyre dhe 27 persona (22.5%) ndihen shumë të bezdisur nga këto komente, kurse tepër të bezdisur nuk rezulton asnjë person.

Pyetja 5 Kjo p yetje lid h et m e p rod u ktivitetin e tyre në p u në d he p ër rezu ltatet e arrira d h e kon kretish t: 42 p erson a (37.5%) jan ë përgjigjur që nuk kanë ulje të rezultateve të tyre në punë, 47 persona

181

Rezarta Pode

Tepër

A ju zë shpesh një mërzi që nuk mund ta shpjegoni?

Shumë

Jeni duke u lodhur për herë e më shumë dhe rezultatet tuaja janë përherë e më të pakta?

A keni filluar përherë e më shumë që të shihni pak ose aspak gjëra te mira në botën që ju rrethon?

Mjaftueshëm

A ju besdisin njerëzit duke ju thënë: " Kohët e fundit ju nuk dukeni dhe kaq mirë? "

Pak

A lodheni më lehte? Ndiheni pa energji?

Aspak

0

5

10

15

20

Seksioni i dytë i pyetjeve Pyetja 6 Kjo p yetje ka të bëjë m e lod hjen p sikike të p rofesionistëve d he sesa i harrojnë ata takimet sendet e tyre personale etj. Kësaj pyetje 51 p ersona (42.5%) kanë p ohu ar se nu k i harrojnë im p enjim et e tyre d h e sen d et e tyre p erson ale etj, 9 p erson a (7.5%) jan ë p ërgjigju r që i harrojnë p ak, 24 p ersona (20%) kanë p ohu ar që i harrojnë m jaftu eshëm im p enjim et d he send et e tyre, 6 p ersona (5%) kanë p ohu ar se i harrojnë shu m ë im p enjim et d he send et e tyre p ersonale, nd ërkohë që nu k kem i asnjë p erson që i harron impenjimet e tij.

Pyetja 7 Kjo p yetje ka të bëjë m e sh kallën e vetkon trollit të këtyre personave dhe nëse ato irritohen më lehtë me personat rreth tyre.

Në bazë të të dhënave nga pyetësori, të cilat i kemi të paraqitura në grafik dhe tabelë, rezulton se 12 persona (10%) nuk irritohen

182

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

m e p ersonat p ërreth, 36 p ersona (55%) irritohen p ak m ë shp ejt në krahasim me të tjerët në marrëdhëniet ndërpersonale, 33 persona (27.5%) irritohen mjaftueshëm në marrëdhëniet me të tjerët, 6 p ersona (5%) irritohen shu m ë d he vetëm 3 p ersona (2.5%) irritohen tepër në marrëdhëniet me të tjerët.

Pyetja 8 Kjo pyetje ka të bëjë me faktin sesa kohë i kushtojnë këta persona qënd rimit të tyre me familjarët d he miqtë. Kësaj pyetjeje 24 persona (20%) i janë përgjigjur opsionit të parë që do të thotë se, këta persona kanë akoma mundësi për të qëndruar me të afërmit dhe miqtë e tyre, 48 persona (40%) kanë pohuar se kanë filluar të rrinë m ë pak m e fam iljarët d he m iqtë e tyre, 36 persona (30%) janë përgjigjur se ata nuk rrinë me të afërmit e tyre, në një masë të konsiderueshme, 6 persona (5%) janë përgjigjur se ata kanë filluar të mos rrinë shumë me të afërmit e tyre dhe po ashtu 6 (5%) persona kanë pohuar se nuk rrinë tepër me të afërmit e tyre.

Pyetja 9 Kjo p yetje ka të bëjë m e faktin , sesa i ku sh tojn ë vëm en d je profesionistët gjërave elementare që ndërtojnë marrëdhëniet me të tjerët. Dh e n ë bazë të rezu ltateve 27 p ersona (22.5%) janë p ër g jig ju r q ë n u k ja n ë a sp a k të z ën ë p ër të bër ë g jër a t e përditshme, 45 persona (37.5%) kanë pohuar se janë pak të zënë p ër të p ërm bu shu r d etyrat e tyre të p ërd itsh m e, 30 p erson a (25.5%) tregojnë se janë mjaftueshëm të zënë për të përmbushur detyrat e tyre të përditshme, 15 persona (12.5%) kanë treguar se janë shu m ë të zënë p ër t i p ërm bu shu r këto d etyra d he vetëm 3 person (2.5%) ka pohuar se ndodhet në një masë të tepërt i zënë për përmbushjen e detyrave të përditshme.

Pyetja 10 Kjo pyetje përfshin rezultatet për lodhjen fizike të personave, sesa ato janë d u ke shfaqu r ankesa fizike si (d him bje koke, lod hje të

183

Rezarta Pode

vazhdueshme etj). Dhe 15 persona (12.5%) janë përgjigjur se nuk kanë aspak ankesa të tilla, 45 (37.5%) kanë pohuar se kanë shfaqje të pakëta të këtyre ankësave, 48 persona (40%) janë përgjigjur se kanë në një masë të konsiderueshme lodhje dhe ankesa fizike, 9 persona (7.5%) kanë shumë lodhje dhe ankesa fizike dhe vetëm 3 persona (2.5%) ndihet tepër i lodhur dhe ka tepër ankesa fizike.

Tepër Jeni duket shfaqur ankesa fizike (dhimbje koke, dhimbje të përgjithshme të trupit, një ftohje të lehte të vazhdueshme)?

Shumë

A jeni shumë të zëne për të bërë edhe gjërat e përditshme (telefonim dikujt etj)?

Mjaftueshëm A keni filluar që të rrini me shokët dhe anëtarët e familjes më pak se zakonisht?

Pak A keni filluar te irritoheni me lehte? Te merziteni me shpejte me njerezit perreth jush?

Aspak

0

5

10

15

20

25

Seksioni i tretë i pyetjeve Pyetja 11 Pyetjes sesa konfu z nd ihen ata në p ërfu nd im të d itës së tyre të p u nës, në bazë të të d hënave, që kam p ërftu ar nga p yetësoret, kam id entifiku ar se: 34 p ersona (35,3 %) nu k nd ihen asp ak të çorien tu ar,45 p erson a (26,7%) n d ih en p ak të çorien tu ar n ë p ërfu nd im të d itës së tyre të p u nës, 36 p ersona (33,3%) nd ihen mjaftueshëm të corientuar, 3 persona (2.5%) ndihen në një masë të konsiderueshme të çorientuar në përfundim të ditës së punës, 2 persona (2.2%) kanë pohuar se ndihen shumë të çorientuar dhe asnjë person nuk është përgjigjur se ndihet tepër i çorientuar.

184

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Pyetja 12 Përsa i përket kësaj pyetjeje, e cila mat gjëndjen e përgjithshme të hu m orit, nëse këtyre p ersonave është d u ke iu iku r nd jenja e gëzimit, 51 (42.5%) persona janë përgjigjur që nuk iu ka ikur aspak ndjenja e gëzimit, 36 persona (30%) pohojnë se është duke i ikur pak ndjenja e gëzimit, 27 persona (22.5%) pohojnë se janë, duke e humbur ndjenjën e gëzimit në një masë të konsiderueshme, dhe vetëm 3 p ersona (2.5%) janë p ërgjigju r, që janë d u ke e hu m bu r shu m ë nd jenjën e gëzim it, ashtu siku rse d he 3 p ersona (2.5%) kanë pohuar që kanë një humbje të tepërt të ndjenjës së gëzimit.

Pyetja 13 Kësaj p yetjeje, e cila ka të bëjë m e faktin, sesa janë të aftë këta p ersona të qeshin m e një shaka që bëhet në ad resë të tyre, janë përgjigjur në këtë mënyrë: 54 persona (45%) kanë pohuar se nuk janë aspak të aftë të qeshin me një shaka adresuar atyre, 42 (35%) persona kanë pohuar se janë pak të aftë të qeshin me një shaka që ka të bëjë m e ta, 12 p ersona (10%) janë p ërgjigju r që nd ihen në mënyrë të mjaftueshme të aftë për të qeshur me një shaka që ka të bëjë m e ta, 3 p ersona (2.5%) kanë thënë, që nd ihen shu m ë të paaftë të qeshin me një shaka në adresë të tyre dhe vetëm 9 persona (7.5%) kanë p ohu ar se nd ihen tep ër të p aaftë të qeshin m e shaka, ku ata janë subjekti kryesor.

Pyetja 14 Përsa i përket kësaj pyetjeje, e cila ka të bëjë me konceptin e tyre p ër m arrëd hëniet seksu ale d he p ërjetim et e tyre në këtë fu shë, siç dhe i keni të përftuar nga përgjigjet e pyetësoreve, kam marrë këto të d hëna: 60 p ersona (50%) e qu ajnë kënaqësi d he asp ak bezdisje marrëdhënien seksuale, 30 persona (25.5%) e përjetojnë marrëdhënien me pak bezdi, 27 persona (22.5%) e konsiderojnë në një m asë të m jaftu eshm e si bezd isje d he jo kënaqësi, asnjë p erson nu k e sheh m arrëd hënien seksu ale si shu m ë të bezd i-

185

Rezarta Pode

sshm e, nd ërkohë që vetëm 3 p ersona (2.5%) janë p ërgjigju r se e shohin marrëdhënien seksuale më tepër si bezdi, sesa kënaqësi.

Pyetja 15 Pyetja e fu n d it ka të bëjë m e sh kallën e vlefsh m ërisë d h e vetëvlerësim it të p rofesionistëve, m e faktin se a nd iejnë ato se kanë akom a p ër të d hënë në m jed isin rreth tyre d he, siç d he rezu lton nga të d hënat, kam nxjerrë këto p ërgjigje: 75 p ersona (62.5%) janë p ërgjigju r se nu k nd jejnë asp ak se s kanë se çfarë t i jap in botës p ërreth, 24 p ersona (20%) janë p ërgjigju r se nd iejnë se kanë p ak gjëra p ër t i d hu ru ar botës p ërreth, 18 p ersona (15%) p ohojnë se ato, në një m asë të m jaftu eshm e, nd iejnë se s kanë p ër t i d hu ru ar d he aq shu m ë gjëra botës p ërreth d he asnjë p erson nu k është p ërgjigju r shu m ë d he vetëm 3 p ersona (2.5%) kanë pohuar se ndihen në një masë shumë të konsiderueshme, se nuk kanë d he aq shu m ë p ër t i d hu ru rar botës p ërreth.

Tepër

A e ndjeni se keni shumë pak gjëra për tju dhënë njerëzve?

Shumë

A ju duket seksi si diçka që ju sjell m ë tepër shqetësim se sa kënaqësi?

Mjaftueshëm

A jeni të paaftë për të qeshur me një shaka që ka të bëjë m e ju?

A është duke ju ikur ndjenja e gëzimit?

Pak

A ndiheni të ç'orientuar pas përfundimit të punëve të ditës?

Aspak

0

186

5

10

15

20

25

30

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Variacionet e konsumimit profesional Dih et që p erson a të p rofesion eve, m osh ave d h e gjin ive të ndryshme, e përjetojnë në shkallë të ndryshme stresin në kushtet p rofesionale. Kështu që ed he reagim i i tyre nd aj konsu m im it profesional është individual dhe padiskutim i ndryshëm. Në këtë çështje d o të trajtoj variacionet e konsu m im it në p u në, sip as tre variablave të caktu ara, p ër të p arë se cila gjin i, m osh a ap o profesion, janë më të ndjeshme ndaj konsumimit profesional.

Variacionin do ta analizojmë sipas: Gjinisë Moshës Profesionit Variacioni sipas gjinisë Tabela 1 Pikëzimi i konsumimit

Meshkuj

Femra

0-25 vjeç

15

9

26-35 vjeç

29

34

36-50 vjeç

16

17

51- 60-65 vjeç

0

0

Grafiku: Variacioni sipas gjinisë 14 12 10 8 Meshkuj

6

Femra

4 2 0 18-25

26-35

36-50

51-65

187

Rezarta Pode

Siç mund të shihet dhe nga të dhënat e paraqitura më lart, femrat ja n ë m ë v u ln er a b le n d a j k o n su m im it p r o fesio n a l.N ë n jë kënd vështrim m ë të zgjeru ar d o të shohim që në kategorinë e parë të pikëzimit 0 -26 pikë 15 meshkuj (8 %) dhe vetëm 9 femra (1.3%) kanë rezultuar se janë mjaft në rregull dhe se nuk rrezikojnë nga konsu m im i p rofesional, p astaj në kategorizim in e d ytë të pikëzimit 26 - 35, 29 (41.3%) meshkuj dhe 34 (35.3%) femra kanë rezu ltu ar se janë në një gjend je të atillë d he që kanë d isa gjëra, p ër të cilat d u het të tregojnë ku jd es, ku rse në p ikëzim in e tretë, ku p ërfsh ih en ato p rofesion istë, të cilët jan ë kan d id atë të konsumimit profesional nga rezultatet e pyetësorëve, ka rezultuar se 17(7.6%) fem ra janë m ë të rreziku ara d he vetëm 16 (7.5%) m eshku j janë kand id atë të konsu m im it p rofesional, nd ërsa në kategorinë e tretë, ku p ërfshihen p rofesionistët, të cilët janë në një p ikë, ku shënd eti i tyre fizik d he m end or është i kërcënu ar seriozisht nga rezultatet e pyetësorëve, që kam realizuar dhe nuk ka rezu ltu ar i p ërfshirë asnjë p rofesionist i p yetu r. Pra, p o ta shohim në d y kategoritë e p ikëzim it të bor-nou t-it, fem rat janë ato, që d om inojnë, d he kjo vjen p ër arsye se, fem ra është m ë e n d jesh m e n d aj p u n ëve të p ërd itsh m e d h e se ato jan ë m ë të angazhu ara, sesa m eshku jt m e p u nët e shtëp isë, ed u kim in e fëmijëve etj.

Variacioni sipas moshës Tabela 2 Mosha (vjeç)

0-25

26-35

36-50

51-60, 65

23-35 vjeç

9

36

15

0

36-45 vjeç

3

21

6

0

46-60, 65 vjeç

12

3

15

0

188

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Grafiku: Variacioni sipas moshës

12 18-25

10

26-35 8

36-50 51-65

6 51-65 4

36-50 26-35

2 18-25 0 18-25

26-35

36-50

Për lehtësi studimi moshat e profesionistëve të pyetur i kemi ndarë në 3 kategori, ku për secilën prej tyre kemi marrë këto rezultate: kategoria e parë e m oshës 23-25 vjeç e kemi 9 (7.5%) persona të kategorisë së parë të pikëzimit të konsumimit profesional 0-25 pikë dhe të cilët janë krejtësisht në gjendje normale 36 (27.5%) persona 26 -35 pikë, të cilët d uhet të tregojnë kujd es në d isa aspekte d he vetëm 12 (10%) persona të kategorisë së 36 - 50 pikë, që përfshin ata, të cilët janë kand id atë të konsum imit profesional. Kurse në kategorinë e d ytë të moshës 36-45 vjeç, kem i 3 (2.5%) persona të kategorisë 0 -25 pikë, 21 (17.5%) persona 26-35 pikë, dhe vetëm 6 (2.5%) janë të kategorisë 36 -50 pikë. Kurse më grupmoshën e tretë 46 -55 vjeç kemi këto rezultate: 6 (10%) persona 0 - 25 pikë, 6 (7.5%) persona 26-35 pikë dhe në kategorinë e tretë të pikëzimit, ku janë ata persona, që janë më të rrezikuarit nga konsumimi profesional kemi vetëm 15 (12.5%) vetë.

Pra, siç shihet, mosha 23 - 35 vjeç është mosha, të cilës i përkasin më shumë pikëzimit, 26 -35 pikë, ku duhet të fillojë të bëjnë kujdes për disa aspekte të shëndetit të tyre mendor apo fizik, në mënyrë që të parand alojë procesin e konsumimit profesional. Mend oj se kjo moshë është edhe e më e prekura, për vetë faktin se, mosha e profesionistëve fillestarë, të cilët janë në hapat e para të ushtrimit të p rofesionit të tyre, janë ata që, m ë së shu m ti, e id ealizojnë profesionin e tyre dhe që fillojnë dhe krijojnë pritshmëri shumë të

189

Rezarta Pode

mëdhe në lidhje me realizimet dhe sukseset e tyre dhe, kur shohin, se gjërat janë ndryshe, kjo ndikon gjendjen e tyre Edhe grupmosha e dytë 36-45 përfshihet po në kategorinë e dytë, ku duhet të përkujdesen për shëndetin e tyre. Kurse grupmosha e tretë 46-60, 65 vjeç ndihet më e rrezikuar nga konsumimi profesional d he pikërisht te pikëzimi i tretë 36-50 pikë kemi një numër më të mad h personash, të përfshirë. Kjo grupm oshë, në nd ryshim nga d y grupmoshat e para, është më e rrezikuara, për vetë faktin se këta i përkasin asaj kategorie profesionistësh, të cilët kanë kaluar një periudhë disavjeçare në ushtrimin e profesionit të tyre.

Variacioni sipas profesionit Tabela 3 0-25

26-35

36-50

51- 60, 65

Psikologë

1

3

1

0

Publikues

8

13

8

0

Punonj.socialë

2

2

1

0

Mesues

13

49

9

0

Publikues

3

5

2

0

7 6 18-25

5

26-35 4

36-50 51-65

3 51-65

2

36-50 1

26-35 18-25

0 Psikolog

190

Mesues Letersije

Pun.Soc

Prinder dhe Mesues

Publikues

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Pyetësorët e p lotësu ar kanë p ërfshirë 5 kategori p rofesioni si psikologë, punonjës social, infermieri, mjek dhe laborant. Në bazë të të dhënave të mbledhura kemi këto rezultate: Në 5 psikologë që janë pyetur, 1 (1.2%) person i përket grupit 025, pra që nuk kanë asnjë problem , 3 (3.6%) persona i përket grupit 26-35 pikë, pra që kanë shqetësim e për të cilat d uhet të tregojnë kujd es d he të m arrin masa parand aluese d he 1 (1.2%)persona i përkasin grupit 36-50 pikë pra që janë personat më të rrezikuar d he që janë kand id atë për konsumimin profesional. N d ërsa tek mjeket kemi këtë ndarje në 30 persona të pyetur, 8 (9.6%) persona grupit të 0-25 pikë, 13 (15.6%) persona grupit të d ytë 26-35 pikë dhe vetëm 8 (9.6%) persona kanë rezultuar me 36-45 pikë.

Tek punonjësit socialë 2 (2.4%) persona bëjnë pjesë tek 0-25 pikë, 2 (2.4%) persona tek grupi i dytë 26-35 pikë dhe 1 (1.2%) persona nd ihen m ë të rreziku ar nga konsu m im i p rofesional. Ku rse tek profesioni i infermiereve kemi këto rezultate, ku përkatësisht 13 (15.6%) p ersona kanë m bled hu r 0-25 p ikë, 49 (58.8%) p ersona 26-35 pik, dhe në kategorinë e tretë 36-45 pikë. Dhe në përfundim në 10 laborant të p yetu r 3 (3.6%) p ersona kanë m bled hu r 0-25 p ikë,5 (7.5%) p ersona 26-35 p ikë d he vetëm 2 (2.4%) p ërfshihet në kategorinë e 36-50 pikë. Siç mund ta shihni edhe nga të dhënat e p araqitu ra në grafik d he tabelë, p ërkatësisht asnjë p rofesion nuk ka rezultuar i përfshirë në kategorinë e katërt të pikëzimit të konsumimit profesional. Në bazë të këtyre të dhënave mund të themi që për kategorinë e dytë, ku bëjnë pjesë personat, që kanë filluar të kenë shqetësime qofshin ato psikologjike apo fizike, kemi një d om inim nga p rofesioni i inferm ierëve janë p ersona të cilët punojnë nën presionin e simptomave dhe shenjave të dukshme të konsumit profesional dhe ata duhet të tregohen të kujdesshëm, në disa aspekte në mënyrë që të mbrojnë veten e tyre.

Pra, siç shohim nga rezultatet, mund të themi se infermierët janë ato p rofesion istë të cilët m ë së sh u m ti kan ë sh qetësim e të vazhd u eshm e d he kanë shenjat e p ara të konsu m it p rofesional, kjo sepse ata, më së shumti të rasteve, punojnë me njerëz që janë në fatkeqësi dhe përjetojnë trauma të ndryshme jetësore.

191

Rezarta Pode

Pyetësorët e p lotësu ar kanë p ërfshirë 5 kategori p rofesioni si: psikologë, punonjës social, infermier, mjek dhe laborant. Në bazë të të dhënave të mbledhura kemi këto rezultate: Në 5 psikologë që janë pyetur 1 (1.2%) person i përket grupit 0 25, pra që nuk kanë asnjë problem, 3 (3.6%) persona i përket grupit 26-35 pikë, pra që kanë shqetësime për të cilat duhet të tregojnë ku jd es d he të m arrin m asa p arand alu ese d he 1 (1.2%)p ersona i përkasin grupit 36-50 pikë, pra që janë personat më të rrezikuar d he kand id atë p ër konsu m im in p rofesional. N d ërsa te m jekët kemi këtë ndarje në 30 persona të pyetur, 8 (9.6%) persona grupit të 0 - 25 p ikë, 13 (15.6%) p ersona gru p it të d ytë 26-35 p ikë d he vetëm 8 (9.6%) persona kanë rezultuar me 36-45 pikë.

Te punonjësit socialë 2 (2.4%) persona bën pjesë tek 0-25 pikë, 2 (2.4%) persona te grupi i d ytë 26-35 pikë d he 1 (1.2%) persona nd ihen m ë të rreziku ar nga konsu m im i p rofesional. Ku rse te profesioni i infermierëve kemi këto rezultate, ku përkatësisht 13 (15.6%) persona kanë mbledhur 0-25 pikë, 49 (58.8%) persona 26 35 pikë, dhe në kategorine e tretë 36-45 pikë. Dhe në përfundim në 10 laborantë të pyetur 3 (3.6%) persona kanë mbledhur 0-25 pikë, 5 (7.5%) p ersona 26-35 p ikë d he vetëm 2 (2.4%) p ërfshihet në kategorinë e 36-50 pikë. Siç mund ta shihni ed he nga të d hënat e paraqitura në grafik d he tabelë, përkatësisht asnjë profesion nuk ka rezu ltu ar i p ërfshirë në kategorinë e katërt të p ikëzim it të konsumimit profesional. Në bazë të këtyre të d hënave mund të themi që për kategorinë e d ytë, ku bëjnë pjesë personat, të cilët kanë filluar të kenë shqetësime, qofshin ato psikologjike apo fizike, kemi një dominim nga profesioni i infermierëve; janë persona, të cilët punojnë nën presionin e simptomave dhe shenjave të dukshme të konsumit profesional dhe ata duhet të tregohen të kujdesshëm, në disa aspekte, në mënyrë që të mbrojnë veten e tyre.

Pra siç shohim nga rezultatet, mund të themi që infermierët janë ato p rofesion istë, të cilët, m ë së sh u m ti, kan ë sh qetësim e të vazhd u eshm e d he kanë shenjat e p ara të konsu m it p rofesional, kjo sepse ata, më së shumti të rasteve, punojnë me njerëz, që janë në fatkeqësi dhe përjetues të traumave të ndryshme jetësore.

192

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

KONKLUZIONE (Përfundime) Ka persona, të cilët kanë zhvilluar tashmë një perceptim negativ për botën, që i rrethon në masën 37.5%.

Kurse në masën 30% janë personat, të cilët kanë një lodhje em o cio n a le t ë m ja ft u es h m e, n d ë r k o h ë q ë 7.5% e p erson ave n d ih en tep ër të lod h u r n ga p rofesion i, që ushtrojnë.

Shihet që lod hja p sikike d he fizike është e p ranishm e te profesionistët e mësuesisë në masën 27.5%.

N a bazë të rezu ltateve: 40% e p ersonave kanë fillu ar të rrallojnë kontaktet me njerëzit e tyre të afërt.

Gjith ash tu m u n d të sh oh im që 10% e n jerëzve kan ë humbur ndjenjën e gëzimit dhe ndihen të palumtur.

Përsa i përket aspektit të marrëdhënies seksuale, shohim se në m asën 22.5% e konsid erojnë seksin si d içka, që i sjell më tepër bezdi se kënaqësi.

Shihet që fem rat janë m ë të nd jeshm e nd aj konsu m it të stresit në punë, sesa meshkujt.

Kurse grupmosha më e rrezikuar të pësojë born-out është 23-35 vjeç dhe grupmosha e dytë e profesionistëve është 36 -45 vjeç. Këta janë persona më të rrezikuar nga konsumi profesional në krahasim me personat e tjerë.

Mosha Vjetërsia në punë Ngarkesa në punë Gjendja familjare/ekonomike Kom p etenca p rofesionale (në ç m asë është trajnu ar) Niveli kulturor

193

Rezarta Pode

Komunikimi (Aftësia komunikuese dhe relacionale) Faktoret psikologjikë, kënaqësia , pakënaqësia, monotonia në punë Kohëzgjatja e ushtrimit profesional në të njëjtin vend në detyrë Kushtet dhe distancat e banimit Dallimi midis stresit dhe fenomenit born-out, janë: Stresi vjen p rej m bingarkeses d he p resionit jashtëzakonisht të lartë në punë, që krijojnë lodhje fizike dhe emocionale (U lodha).

Për to njeriu është i ndërgjegjshëm.

Burn-out p ërku nd razi zhvillohet p a u ku p tu ar, m e hu m bje të motivacionit , ndjenjën e kotësisë, pazotësisë, boshllëkut humbjen e çdo vlere apo qëllimi në jetë. Është gjithnjë i mërzitur, pa humor Nuk i pëlqen asgjë, as vetja .

Pesimist për veten dhe botën.

Endërron të jetë i rëndësishëm.

Do të kontrollojë e komandojë çdo gjë, por ndiehet i pazoti dhe e vuan këtë. Është i p am otivu ar; çd o gjë i d u ket e kot p a ku p tim d he pa shprese.

Stadet e born-out 1. Lodhje fizike, shterpësi mentale dhe emocionale.

2. Ndjenja e monotonise, e vetmbylljes, ndjenja e inferioritetit.

3. Cinizmi dhe shpirti i mohimit.

4. Humbja e motivimit, e shpresës dhe kriza.

N ë bazë të rezu ltateve, që kam p araqitu r m ë sip ër, u vërtetu a hipoteza ime se:

194

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Profesionistët e Letersise (mësuesisë) në Shkodër janë të riskuar nga Sindromi i Konsumit Profesional.

Rekomandime Përsa i përket rekomandimeve që mund të jap, ato janë: Pr ofesion isti d u h et të n d r y sh ojë q ëllim et e p u n ës, qëndrimet dhe sjelljet ose të bëjë ndryshime në mjedisin e punës.

Profesionistët e m ësu esisë d u het të nd ryshojnë kahu n e procesit të konsumit. Çd o p rofesionist i letërsisë d u het të ketë një su p ervizor, ku të konsultohet.

In stitu cion et p ërkatëse sh tetërore d u h et të n d ërtojn ë p olitikat e caktu ara, ku të p ërfshihen su p ervizorët në ambientet e punës.

Profesionistët e letërsisë d u het të u shtrojnë m ekanizm at e vetënd ihm ës si vetësu p ervizioni, në m ënyrë që ata të parandalojnë konsumin e stresit në punë.

Edukimi i vazhdueshëm.

Të zhvillohen aktivitete ku ltu rore d he artistike sa m ë shumë.

Shkëmbim përvoje me profesionistë te shkollave homologe.

Aktivitete sportive dhe shëtitje në natyrë.

Pu n a m onotone, p a an gazhim krijon nd jenjën e m osngarkesës dhe nenvleftësimit të vetes.

Mu ngesa e rolit të rënd esishëm në fam ilje d he në p u në krijon ndjenjën e pazotësisë. Nuk pyetesh për asgjë.

Ndërhyrje nga drejtuesi dhe kolegët në punën tënde.

Mu n gesa e vlerësim it e sh p ërblim it, m irën joh jes p ër punën e mirë krijon mungesë motivimi.

Detyrat e p aqarta ose m e kërkesa të p arealizu esh m e, krijojnë ndjenjën e kaosit, turbullirës.

Puna jo interesante, pa sfida dhe ndryshime.

195

Rezarta Pode

BIBLIOGRAFIA Terry F. Pettijohn, Psikologjia një hyrje koncize , Tiranë 1996 Theod hori Karaj, Psikologjia e stresit ,Tiranë 2005 Tu kaj E. Cikël i leksionesh të Psikologjisë Organi-zacionale 2006-2007 Beehr,T.A (1995) Psychological stress in the workplace. London Routled H aw kin s. P an d Sh oh et,R (1993) Su p ervision in th e h elp in g professions.Milton Keynes: Open University Press Marks, JT and H ixon, D.F (1986) Trainig agency staff throu ght peer group supervizion.Social Casework: The journal of contemporary Social Ëork.

Veil, Clau d e, Les etats d ep u isem ent - Concou rs m eid cal, 1959 Gold enberger,E, Aid er les soignants en sou fferance 1989 Cou lon, Ageliqu e, Filbet,Marylene, Le synd rom e d e bu rnou t chez les m ed icins s occu p ant d e p atient en soins p alliatifs.

Webiografia http:/fr.wikipedia.org/wiki/Burnout (m% C 3% A 9 decine) <http://www.psy-desir.com/biblio/spip.php?article32> <http:// www..cdrnfxb.org/content/view/797/68> < h t t p :/ a sso c.p a g esp r o -o r a n g e.fr / cr ea i.lo r r a in e/ Text es/ 48epuisement.htm> http:/ / fr.wikipedia.org/ wiki/ Burnout_ (m % C3 % A 9 decine) http://fr.w ikipedia.org/wiki/Burnout_ (médecine)> <http://www.psy-desir.com/biblio/spip.php?article32> <http:// www..tirian.com/> <h t t p :/ / w w w ..u st b o n ifa ce.m b .ca / cu sb / p sy 121/ Gu id e/

196

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

frameglo.html> h t tp :/ / w w w ./ a lib r is.co m / sea r ch / b o ok s/ su b ject / Bu r n % 20ou t% 20 Psych ology <h ttp :/ / w w w ./ alibris.com / search / books/subject/Burn out Psychology> <http://www.ssm-site.ch/fr/images/franzpdf/burnoutfr.pdf> <http:// rsmq.cam.org/smq/thesedoc/vanier/ref.pdf> <http://www. mbconf.ca/lelien/05-03/vie-3.fr.html> <h ttp :/ / w w w ..carn etp sy.com / arch ives/ Rech erch es/ item s/ p37/htm>

197

Rezarta Pode

PYETËSOR Gjinia:

1. F

2. M

Mosha:

1. 18 - 25 vjeç , 2. 26 - 35vjeç, 3. 36 - 50vjeç,

4. 51 - 60, 65 vjeç Arsimi:

1. Mesëm 2. Lartë

Profesioni: 1. Mjek 2. Infermier 3. Punonjës social 4. Psikolog

5. Laborant

Instruksione: Ju lutem përgjigjuni çdo pyetjeje me numrat nga 1 (nëse nuk keni vërejtur asnjë ndryshim ose keni vërejtur një ndryshim të vogël te ju), gjer në numrin 5 (nëse keni vërejtur një ndryshim të madh te vetja), për të treguar shkallën e ndryshimit, që keni vërejtur, duke rrethuar një numër që mendoni se iu përshtatet.

1. Aspak 2. Pak 3. Mjaftueshëm 4. Shumë 5. Tepër

1. A lodheni më lehtë? Ndiheni pa energji?

1

2

3

4

5

2. A ju bezd isin njerëzit d u ke ju thënë: Kohët e fu nd it ju nu k d u keni d he kaq m irë?

1

2

3

4

5

3. Jeni d u ke u lod hu r p ërherë e m ë shu m ë d he rezu ltatet tu aja janë përherë e më të pakta?

1

198

2

3

4

5

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

4. A keni fillu ar p ërherë e m ë shu m ë të shihni p ak ose asp ak gjëra të mira në botën, që ju rrethon?

1

2

3

4

5

5. A ju zë shpesh një mërzi, të cilën nuk mund ta shpjegoni?

1

2

3

4

5

6. Jeni duke harruar (takimet, afatet, sendet personale)?

1

2

3

4

5

7 A keni filluar të irritoheni më lehtë? Të mërziteni më shpejt me njerëzit përreth jush?

1

2

3

4

5

8. A keni filluar të rrini me shokët dhe anëtarët e familjes më pak se zakonisht?

1

2

3

4

5

9. A jeni shu m ë të zënë p ër të bërë ed he gjërat e p ërd itshm e (telefonim dikujt etj)?

1

2

3

4

5

10. Jen i d u ke sh faqu r an kesa fizike (dhimbje koke, dhimbje të përgjithshme të trupit, një ftohje të lehtë të vazhdueshme?)

1

2

3

4

5

11. A ndiheni të çorientuar, pas përfundimit të punëve të ditës?

1

2

3

4

5

199

Rezarta Pode

12. A është duke ju ikur ndjenja e gëzimit?

1

2

3

4

5

13. A jeni të paaftë për të qeshur me një shaka, e cila ka të bëjë me ju?

1

2

3

4

5

14. A ju d u ket seksi si d içka, që ju sjell m ë tep ër shqetësim sesa kënaqësi?

1

2

3

4

5

15. A e nd jeni se keni shu m ë p ak gjëra p ër t iu d hënë njerëzve?

1

2

3

4

5

JU FALEMINDERIT!

200

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

TEMA: PARALELE SHQIPTARO - MALAZEZE ME KENGËT E DASMËS (VIJA KUFITARE SHKODËRPODGORICË-ULQIN)

Vëzhgime krahasuese

Krahas kulturës popullore materiale, ajo shpirtërore ka lindur si nevojë p ër t i sjellë njeriu t kënaqësi, em ancip im ; p ër t i p astru ar botën e brendshme dhe për të bërë më të dukshme atë, që njihet.

Pasojat e saj e bëjnë njeriun që të qesh e të qaje, të mendojë dhe të reagojë. Kënga, si një nd ër shfaqet m ë d om ethënëse e ku ltu rës shqiptare, bëhet interprete e dëshirave, mendimeve, afirmimit të së bu ku rës d he e shu m e vlerave të tjera em ocionale. Jo m ë kot ajo p ërbëh et p ërcjellëse e të gjith a ngarjeve ku lm ore të jetës njerëzore, nd ër të cilat d asm a sp ikat, si m om ent i fillim it të një mënyrë të ndryshme jetese, si pikënisje e vazhdimësis së jetës në familjen e re. Çd o p op u ll ka ku ltu rën e tij shp irtërore; ka kriju ar nd ër sheku j vargje e tingu j, m elod i e lëvizje, të cilat, së bashku , shp rehin bashkësinë nd jesore p ër ngarje të tilla. N ë këtë ku p tim , ku ltu ra shpirtërore dhe këngët e një populli, nuk kanë shumë nevojë për p ërzierje m e ato të një p op u lli tjetër, të them i në krahasim m e kulturën materiale, teknikat e së cilës përparojnë shumë më tepër, nëse ka m ë shu m ë shkëm bim e p ërvojash. Megjithatë ed he në ku ltu rën sh p irtërore jan ë të n d rysh m e shtegtim et ku ltu rore, h u azim et e n d ërsjellta, ap o n gjash m ëritë n ë m ën yrën , sesi

Shënim: Për palën shqiptare i jam referuar më shumë krahinës së Anës së Malit, Shkod ër d he qytetit Shkod ër, ku rse p ër p alën Malazeze (Krahina Ana e Malit Sukobinë, Ulqin, Tivar, e Podgoricë). Shkoder me 21/05/2009

201

Rezarta Pode

përjetohen psikologjikisht hapat e rendësishëm të jetës njerëzore.

Parë nga ky kënd veshtrim , ka shu m ë elem entë të ngjashëm në mënyrën, sesi përjetohet martesa, si himn i vazhdimsisë së jetës d he kjo jo vetëm nëp ërm jet vend eve fqinje, p or në tërësi, si d he n ë të gjith ë sh oqërin ë n jerëzore, ku d asm a kon cep toh et si lumturuese në jetën e secilit.

Për realizimin e këtij studimi unë u mbështeta te shumë studiues nga të d y vend et, d u ke u m beshtetu r kryesisht në literatu rë të botuar nga vetë ata, me anë të përdorimit të metodës krahasuese të këngëve të p ërfshira në antologji, të cilat d o të p ërbëjnë një tufë te përzgjedhur të këngëve të ceremonisë së dasmës në të dy p op u jt, p o këto jan ë objekt i stu d im eve të n d rysh m e d h e të veçanta. Por, m bështetu r në të d hënat e kësaj natyre, nga d y vendet për zonat kufitare, po ndalem në disa nga elementet më të d allu eshëm , ku këto cerem oni kanë elem en të stru ktu rorë, etnografikë e psikologjikë të ngjashëm e të ndryshëm.

N ë d asm ën Ulqinake kanë ngjashm ëri shu m ë të d u kshm e, siç m u nd të vërtetohet nga antologjia m e këngë t e cerem onialit të Shkodrës, gjë që flet për ato marrëdhënie të ngushta mes tyre si në ecuri, konceptim, rite e veshje shqiptare. Kjo dukuri u përforcua ed he m e shu m ë nga vrojtim i d he stu d im i d asm ës Ulqinake, të shfaqur në Festivalin Folklorik të Gjirokastrës në vitin 2004 nga gru p i folklorik i shqip tarëve të Malit të Zi. N u k është shu m ë e nevojshm e nd arja e këngëve të d asm ave shqip tare brend a d he jashtë kufijve shtetëror, pasi janë e njëjta gjë, përveç ndonjë rasti të veçante d he lid het m e veçori shu m ë sp ecifike figu rative, të ndikuara nga marrëdhëniet krahasimore me natyrën bregdetare të një p jese të m irë të ku firit and ej, shu m e rrallë hyrja e nd onjë fjale sllave në kënge si: si u p ritën, si u nisën pozdravicen si ju qitën?

Në këtë rast kemi përbashkime me trungun e këngëve të vjetra. Po kështu kemi edhe ceremoninë e dasmave të Shestanit, Gjokë Dobaj (Zonë Shqiptare në breg të Liqenit te Shkodrës). Vërejmë ruajtje të traditave, të ritualeve, d.m.th. të dasmave për zonën e malësisë.

202

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Në vargjet e këngëve në të dy anët e kufirit dallohen nganjëherë elem entë m itologjikë. N ë një këngë shqip tare d asm e takojm ë vargjet: Mori vashë e m ori zanë, tin - tanaj - na, tin - tanaj - na në paç mend, moj me na lane tin -tana-naj m ë d ifto p ara d y - tri javëve .

Ndërsa në kënget malazeze thuhet: Ku sh të ka lind u r ty, nëna apo zana e bardhë Prania e elem enteve m itologjikë në vargjet e këngëve, të të d y ven d eve d ësh m on p ër lash tësin ë e ken gës d h e in tegrim të figurave mitologjike ndër këngët e dasmave.

Prof. Çabej në studimet e tij është ndaluar në kuptimin ballkanik p ër ZAN AT, si një vajzë e bu ku r m e fu qi të m binatyrshm e d he është e pranishme edhe te grekët (DIANA), te shqiptaret e veriut (ZAN A), d h e tek ru m u n et (ZIN A). Dallohet n ë d y gru p et e këngëve të d asm ës d isa m otive të ngjashm e, të cilat kanë lid hje m e p rotagon istët e d asm ës. N jë p jesë e m ad h e e kën gëve i ku shtohen d ash u risë d h e m irëku p tim it të çiftit të ri. Janë të ngjashme vargjet, që flasin për njohjen paraprake të dy të rinjve d he takim et ne natyrë të hap u r, në p yje, nën p em ë të çelu ra, të ngarku ara m e fru ta, etj I.SHQIPTARE Moj shtatëgjatë e moj shtatëhollë, hajde rrimë - o nën një mollë, nën një m ollë e nën një ftu e Me jelek nën hije dola, në bahçe, moj, lule mblodha, të mirës në dora ia çova...

203

Rezarta Pode

II. MALAZEZE Unë nga fisi u dallofsha, fija të arta si merimanga, çerdhe endesha nëpër fusha, une e reja, me djalin Vuk...

Mbodha bredhin në bjeshkë, afër mbolla ftojin e verdhë, ftojin e verdhë e portokallin, e i hodha një kanë ujë, roje vura Maren e re...

Po të vërejm ë këto fragm ente, të viju ar ed he nga shu m ë të tjerë me të njëjtin motive, dallojmë se, ndonëse shprehin të njëjtin ide, sistemi tyre konceptual figurativ, shpreshmëria dhe elementet e marrë nga natyra për të krahasuar, janë zgjedhje të ndryshme, që kanë të bëjnë me origjinalitetin e së cilës mënyrë të kënduarit.

Tani po jap d isa vargje të tjera, që karakterizojnë m end im et e mësipërme dhe nënvizojnë edhe më hapur marrëdhëniet e çifit të ri.

I.SHQIPTARËT A je ba gati me ardh? Çoj kumarën me të marrë, Të çoj krushqit e agallarë, Po të çoj kalin me shalë.

2)Moj unaza rreth me arë, ke marrë burrin djalë beqar.

Moj unaza rreth flori, ke marrë burrin djalë të ri.

Ti në mollë e unë në mollë, të dy jena bel hollë, ti në pjeshk e unë në pjeshkë, tash martohena në vjeshtë.

204

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Në bahçe unë lule mblodha, të mirës në dorë ia çova, e m ira p o thotë s i d u e, ban gajret, moj mollë e ftue.

Këngët shqiptare që vënë në plan të parë marrëdhëniet e çiftit të ri me njëri - tjetrin, flasin për nd jenjë të pastër, të sinqertë, d he të qend rueshme. Ka prani të elementëve të zgjed hura natyrore, të cilat krijojnë ambiente ekzotike të njohjes të të rinjve, shërbejnë për theksim të karakterit emocional, për atmosferë tejet festive, në shtëpinë e dhëndrit, ku pritet të vijë nusja.

Gjith n jë u roh et e besoh et n ë n jë m arrëd h ën ie të p ërjetsh m e harmonike. Dhëndri këngëve është shumë i sjellshëm e delikat, në rap ort m e vashën e tij. Kryesisht këngët e bëjnë d hënd rin të flasë, gjë që është rrjed hojë e m ënyrës se jetesës d he thekson karakterin burrëror më me iniciativë.

II. TE MALAZËZET Vasoja nga qyteti e shikonte, mollë i hidhte e i thoshte: - Maro, O Shpirt, O Mjaltë, flokët nga su p et t i ngriji, gjerdanin nga gjoksi ti hiqe...

Nana flokun ma ka krehur, Motrat gjerdanin më kanë përshkuar, Ndaj largohu ti prej meje, Kur në kullë të të vi, Atëhere do të mund të më ruash.

Zemrat tona u bekofshin, djemtë sa më gjatë na rrofshin, fis të ndershëm ne krijofshim.

205

Rezarta Pode

E re Ana u gëzua, lulen e kuqe këputi, të dashurit në prehër ia vuri i dashuri në gjoks e vuri dhe lulen dhe Anën i mbajti.

Në disa këngë vajza e djali malazes njihen në një mal të bleruar, në një bjeshkë të lartë. Ka d isa m otive të d ashu risë te bu rim i.

Vajza është shumë e re, sapo ka kaluar fëmijërinë. Ka kengë për takime sekrete në natyrë nën degë pemësh, prej nga bien lule. Si u vu re m ë sip ër, brend ia e këngës shqip tare ka p aralelizëm te plotë me natyrën, po ajo bëhet edhe pasqyruese e disa elementeve ritualë e kohës së organizimit të dasmës etj.

Në këngët e dasmës malazeze karakterizohen nga nota triumfuese nga d hënd ri d he trishtim i e m elankolia nga vajza. Vajza ku jton m e nostalgji kohën e vajzë risë. N ë d isa këngë m alazeze, p as dasmes, vajza shqetësohet se tani e tutje do të jetë tjetër e ngarkuar m e p u në d he nu k kthehen m e d itët e qeta të rinisë, ku r ishte si CARESHË, p rin ceshë, se vajzëria është m bretërim e m artesa humbje e lumturisë (veprimet dhe detyrat e femrave më pas, në bazë të zakonit që e do vendi).

Ideja e disa vargjeve të hershme evidenton një pozicion më inferior të saj, në rap ort m e bu rrin au toritar d he nënshtrim nd aj bashkëjetesës m e fam iljen e m ad he. N ë të d y vend et këngët e d asm ës n ën vizojn ë m e forcë d ash u rin ë e resp ektin gjer n ë përulësi, që gjen nusja dhe për familjen e madhe.

Figura qendrore e dasmës, në të dy vendet dhe përgjegjësisht në çd o cerem on ial d asm e, ësh të N USJA . Ka n jë kon cep tim të ngjashëm të figu rës së nu ses, ka d isa karakteristika të taku ara ngado në ceremonitë e dasmave ballkanike e më gjërë. Këngët e të d y anëve thonë se ajo d u het të jetë: e bu ku r, shu m ë e re, e ndrojtur, e mbyllur, e hapur vetëm me nënën.

Në këngë t M alazeze ajo krahasohet m e p em ë të holla e të gjata, me bredhin, selvinë, e rritur në kopshte me lule, është e bardhë si

206

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

bora në këngët malazese: vetu ll hollë e shtatë lart, fytyrë bardhë e faqe zjarrtë, p o në të njëjtën m ad hështi e sp ikatje të elem enteve të p am jes përshkruan nusen kënga shqiptare: p aska d hëm bët si inxhi, paska gushën farfuri, paska qafën si zambak, paska shtatin si bajrak.

Koncep ti m bi ngu shtim in e sip ërfaqes së vetive të gjithanshm e të karakterit të nu ses d he p ërqënd rim i vem end jes, sid om os në pamjen e saj dhe sjelljen e njerëzishme, mund ta ketë këtë burim ed he në p ërzierjen m e nd ikim et e p sikologjisë, që m bizotërojnë në disa shekuj, në të dy vendet.

Këngët m alazeze thonë që nu sja, p ër t u p ranu ar m e gjithë zem ër nga ana e burrit duhet të jetë e durueshme, e dëgjueshme e besnike dhe e dhimbshme me të gjithë pjesëtarët e familjes. Vetëm, nëse është e tillë ajo ka sjellë DIELLIN e HËNËN. Tani po paraqes vargje në mënyrë me të spikatur figurën e nuses, p ër të d a llu a r , n ëse n ë a sp ek tin e eta p a v e të d a sm ës, të koncep tim it të figu rës së nu ses, nu k vihet re nd onjë nd ryshim i m ad h , p asi kem i të bëjm ë m e m om en te të cerem on isë, që ngjasojnë jo vetëm nd ërm jet këtyre d y vend eve, p or të shu m ë popujve të tjerë ballkanas e me gjërë, këngët paraqesin ndryshim, përsa i përket konceptimit figurativ dhe ligjërimit poetik.

TE SHQIPTARËT Moj e hollë e moj e gjatë, moj shtat rrituna me mjaltë.

207

Rezarta Pode

Moj fëllanxë e moj hyri, ç i gërd ise d jem t e ri.

Sherbelë në breg të Drinit, ç p o kërcejnë d jem të e Uqinit.

Dalkadale, moj vajzë e bardhë, se çoj motrën me të marrë...

Udha e mbarë, krushku i parë, ecni drejt e sjellnu mbarë, na bini nusen e bardhë.

Nusja në rrugë, karajfil me tubë.

Nusja në derë, karajfil me erë.

Paska balllin perishan, paska vetullën si gajtan, paska syrin si filxhan, paskan hundën miskavi, paska faqen gurabi, paska gojën si kuti, paska dhambët si inxhinj, paska gushën farfuri, paska qafën si zambak, paska shtatin si bajrak.

TE MALAZEZËT Careshë isha kur vajzë isha, Vajzat careshë më thoshin, Nëna si lule të kuqe më kishte.

As mëndafsh ndër mëndafsh punues, as është ar ndër argjendarë,

208

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

as agimi midis kreshtash, por është Mara mes kumbarëve, E bukur, kush të lindi, Nëna a zanë e bardhë ?

Ti në kopësht më je rritur, Pranë selvisë, më e gjatë se ajo, Pranë bredhit, më e hollë se ai,..

Gëzoma fytyrën e bardhë, E fejuara ime e dashur.

Lindi agimi i kthjellët, Nën kurijen e Risnës së bardhë.

Ky nuk ishte agimi kthjellët, Por ishte selvija e freskët, Që të dy zogj në dorë mbanin.

Bel holla e shtatë larta, fëtyrë bardhë, faqe zjarrta, lulekuqe çeli e re Ana lulëzoj...

Siç mund të vërehet, bukuria e nuses është në qendër të vëmendjes të d y m od eleve të këngëve, p or realizim it nëp ërm jet sistem it figurativ është i ndryshëm.

Kënga shqiptare është me e drejtperdrejtë, mbështetet kryesisht në figura themelore si epiteti, krahasimi dhe shume metafora, në përngjasimin e vashës me lulet më të bukura e aromatike të vendit.

N d ërsa kënga m alazeze shp esh realizon p am jen e të bu ku rës nëp ërm jet p aralelizm it, herë p ohu ese e herë m ohu ese, d u ke e shoqëru ar ed he m e figu ra të tjera. Vënia e nu ses p ranë natyrës bëhet p ër të shp rehu r bu ku rinë e p astër e të p ërsosu r si vetë natyra, por elementet e zgjedhura prej saj, ngjyrat e bukurisë janë

209

Rezarta Pode

origjinale në të dy koruset e vargjeve.

Detaje, që plotësojnë portretin e nuses në të dy grupet e këngëve janë GJERGJEFI dhe GJILPERA, m e të cilët ajo qend is d hu ratat për dhëndrin e njerëzit e tij.

Me këngën Malazeze ornek ose ornam ent i nënvizu ar nga kënga është gërsheti nuses.

Në mes tyre Mare e re, Tri gërsheta kishte thurur...

Ed he ne p ortretin e nu ses shqip tare shu m e herë nënvizohet ky detaj: Seç po shkonte vetullholla Me bishtaleca t gjata si bolla... (lloj gjarp ri) Në përshkrimet e etnopologjisë malazeze marrëdheniet e nuses me dhëndrin, në dukje janë të ftohta. Pak a shumë kështu ndodhte ed he në Shqip ëri në të kalu arën. N u sja nu k kishte të d rejtë ta thërriste të shoqin as në emër. Sundonte fuqia psikologjike e burrit të gjithëp u shtetshëm . Kem i këngën e nu ses m alazeze Stane, cila pret krushqit në dritare... Thoshte se s i durohet sa të shoh Kostën e saj Apo vijnë dasmoret për mua, a jehojnë buritë e sermta? A duken shamitë e arta? A vijnë, nënë, gëzueshëm? Të njëjtën ide, por në një mënyrë tjetër të kënd u ari, m bështetu r në im agjinatë shu m ë kriju ese, përfitojnë shumë nga këngët tona, sidomos të ciklit të fejesës, në të cilën tregohet e p ad u ru ar p ër të jetu ar së bashku si d jali, si vajza: Moj Manushe e vogël - O pse ke mbet pa rritun - O? Jalla mbetçë unë e parritun, Se kam merak në zemrën teme.

210

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

MARRËDHENIET E NUSES ME NJERËZIT E SAJ Është njëri nga m otivet shu m ë të trajtu ara në ciklin e d asm ës.

Sip as vargjeve, në të d y vend et, vajza është shu m ë krenare p ër njerëzit e saj. Kënga e p ërshkru an m e një gjini të m ad he, ka p rind ër, vëllezer e m otra. N u sja shqip tare m ezi arrin t i jap ë lamtumirën e fundit Baba Locit dhe nënës së saj. Ajo nuk e di si t i p ajtojë ata d he veten, ku r shp rehet se: Ed he një natë e m a nu k t rri, O Baba Loci...

Një këngë tjetër xhesti i fundit që do të bëjë nusja është: Sa t i bij babës nd ër kam bë, Sa t i bij nanës nd ër kam bë.

Kjo është si shenjë falend erim i d he m irënjohje të thellë. Vajza e këngës malazeze lavdërohet me nënën, e cila i ka krehur flokët, motrat, që i kanë përshkuar gjerdanin, por ajo do të jetë e djalit, ku do të shkoj në shtëpine e tij. Në këngën e ndarjes së saj vasha p ërshënd etet m e nënën, babain, vellanë e m otrën. Ajo nu k d i si t i kënaqë ata që d o m ë shu m ë, nd aj thu r tri gërsheta: një p ër vëllanë, një për djalin e një për vete.

Si peshku pa ujë, si zogu pa mal...

Ku rse vajza shqip tare e lu m tu r p ër zgjed hjen e saj, d o të bëj si bijë e bindur e vjehrrin: Do punoj si kam punue, Do ndigjoj, si kam ndigjue...

Theksimi i tipareve të mesipërme në këngën e dy anëve, ardhur nga e kalu ara flet p ër një figu rë të p lotësu ar në shu m ë asp ekte, për një vajzë të bukur, të bindur e kokëulur, e cila admirohet pë r rolin që do të ketë, po edhe pse është vërtet e tillë. Por gjithashtu sh u m ë m allën gjyese ësh të d h e lid h ja e saj m e gjin in ë d h e emocionet e veprimet që bën për ndarjen e tyre. Ato këngë kanë

211

Rezarta Pode

vlerësim, falënderim, dashuri të pakufi për çdo pjesëtar të familjes dhe përjetimin e ndjenjave të fuqishme kontraditore.

TE SHQIPTARËT Mos me pas unë babën, kush ma qep mue veshën?

Mos me pasë unë nënë, Kush ma bën mue pajën?

Dalkadalë e mos u ngut, moj nana ime, nuk kam vesh petkat hala, moj nana ime,...

A t i kjahem , ku jt t i kjahem Do t i kjahem nanës -O, N ana m i d in hallet -O,.

Pse m ke m arr gjith kët m eri, O baba Loci, ed he një natë e m a nu k t rri, O baba Loci, m ke d han p aj m ke d han stoli, baba Loci, m ke d han bu rrin d jalë t ri, O baba Loci.

Sonte asht e d ile m ram a, Nusen tonë e msan e ëma, Duje bije vjehrrinë O...

Sa shyqyr kenka nji tu, Shyqyr, bante baba i vet - E, Po marton djalin /vajzën e vet...

212

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

TE MALAZEZËT Nëna si lule të kuqe më kishte, Babai si djalë të vogël më donte, Vëllezrit si carë si vezirë, Vellëzrit si ftoj e portokalle...

Katja e bukur nënën thërret: - Dil, o nënë në oborr, dhe shiko poshtë në det, a po vijnë për mua dasmorët?

Lulen e kuqe këputi, Në prehër babait ia vuri, Babai në prehër e rriti, Në zemër lulja e preku.

Në mes tyre Marë e re, tri gërsheta kishte thurur, një e thuri për të vëllanë, tjetrin për të fejuarin Petro.

-Nxirre motrën, O vëlla.

-Do ta nxjerr po më vjen keq?

- Po athere pse na e dhe?

- Po ta dija nuk ua jepja.

Për të mirën nënë i vjen keq, nuk do që nuk do, për të vëllezrit i vjen keq, nuk do që nuk do.

213

Rezarta Pode

MARRËDHENIET E NUSES ME NJERËZIT E DHËNDRIT Kalim i n ga n jë sh tëp i n ë n jë tjetër sjell si p asojë n evojën e p ërshtatjes së p arë të kod it të sjelljes d he të rap orteve të nu ses me njerëzit e famijljes së re. Me këngë jepen raportet miqësore e plot respekt të nuses me vjehrrin e saj. Në DASMËN SHQIPTARE nëna e babai i d jalit janë në qend ër të vëm end jes. Babai është i zoti i shtëp isë i cili sigu ron të m irat m ateriale, që ku jd eset p ër m iqtë, sip as zakonit, d u ke i p ritu r e p ërcjellu r të ftu arit. N ëna ësh të e zon ja e sh tëp ise q ë a d m in istr on të gjith a p u n ët e brend shm e, ku ajo është shu m ë e gëzu ar në d itën e d asm ës së d jalit të saj. Ajo gëzohet p ër nu sen e re, gjë që vërehet që në momentin e parë: S i nji ktu s kam p am u n - O, Si nanën e djalit, Që sillet nëpër shpi, Porse hallva në cini.

Në DASMËN MALAZEZE prindërit, sidomos nëna e djalit ka rol kryesor: Dasmore i dashur e kumbare ynë, E ti djali im i dashur, Heret nusen te ma sillni Në flakë e sillni djellin, Me djellin hënën e plotë, d he thu rni tri ku rorë m e lu le, një, kur të më bjerë vonë, një, kur herë të më zgjojë, një të tretë, ku r të m os d ëgjojë

214

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Të d allojm ë m arrëd hëniet e ngu shta d he të ngrohta, që krijon nusja me njerëzit e djalit, njëkohësisht origjinalitetitin e realizimit artistik në sejcilën treve kënge.

TE SHQIPTARËT Ndaç me duej, ndaç mos me duej, baba Loci, unë kunakun ta kam msy, baba Loci, p o la nënën d ashtu ninë Porsi zogu të jam true, baba Loci, ku r t m ë u rd hnosh kam m e nd igju e, vjehërr Loci, djalin tënd kam me ta gzue, vjehërr Loci.

Në darsëm janë rritun - O, Si nji ktu s kam p am u n - O, Si babën e djalit - O, Që shënd on e që gëzon (përmenden me radhë nëna, motra e djalit) Zojë nuse, kunata jonë, ku r t na vish n sarajt tonë, aty gjen një tufë lejlekë, mos kujto se janë lejlekë janë zotni e tu kunetën, aty gjen një tufe me pata, mos kujto moj se janë pata, ata jan zojat kunata...

215

Rezarta Pode

TE MALAZEZËT Portokallja e gjelbëruar, i të rë fshati po gëzonte, p or m ë shu m ë sarajet e d jalit Aty Nikoja krushqit mblodhi, E ëmë e Nikës aty doli E dasmorët i bekoj: - Vajzën pyesni a do të vijë, Për babëgjyshin i vjen keq, Nuk do që nuk do, Po do edhe vjehrrinë e vjetër E do që e do ... (m e rad hë p ër të tjerët ) Kunatë i ri nuses i thotë: - Kunata ime e artë si të ka rritur nëna jote?

- O kunatë, O unazë ari, me nënën mirë e kam kaluar, tani m ë solli në shtëp inë tu aj.

Kunata ime mollë e artë, Pse me lulet kuvendon?

Nusja kunatit i rrëfehet.

- O kunatë unazë e artë...

-Them Jevuja shumë fis keni, pak dhurata unë kam sjellë p o t m ë m u ngojnë, lu le d o ju jap ...

Një nga motivet e kënduar në dasëm është ai urimit të natyrshëm për të LINDUR FËMIJË. Në dasmën shqiptare fëmijët e ardhshem zakonisht nënku p tohen p ërm es u rim it U TRASH IGOFSH I! .

N d ërsa në këngët m alazeze fë m ijët p ërm end en shu m ë herë si domosdoshmëri që familja të marrë funksion të plotë. Gjithashtu në këngët e këtyre dy vendeve përmenden shumë dasmorët, duke

216

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

fillu ar nga të afërm it, kru sh qit që m arrin n u sen. N ë kën gën malazeze krushqit, që vijnë ta marrin e quajnë vajzën e tyre: Ne na i hapni dyert dy kapakësh, Ta shikojmë atë vajzën tonë...

Krushqit në vargjet e dasmës malazeze vijnë nga deti.

Dil, nënë, dhe shiko poshtë në det, Apo vijne dasmorët për mua?

Shqip eria e Mali i Zi, d u ke qenë vend e bregd etare, kalon lu m i Drin, në këngët e tyre janë të përfshira edhe kë to: Shkon pulëbardha nëpër Dri, nëpër Dri, Hili Aga (emri i dhëndrit) po çon dhunti.

Në Shqipëri rrallë kanë konfiguracion këngët, të cilat lidhen me detin. Ndrsa në dasmën e Ulqinit deti përmendet shumë: Po çon deti hova - hova, Thotë Minirja u fejova.

Në mjedis të detit - O, Ish një pemë e vogël - O. Këngët shoqërohen nga kori i dasmorëve, duke kënduar e kërcyer vallen njëkohësisht.

Tekstet e këngëve shp eshherë bëhen p asqyre e DETA JEV E të VESHJEVE të dasmës, duke bërë krahasim, evidentohen shumë ngjashm ëri d he nd ryshim ed he në elem entet e veshjes së nu ses dhe të dhëndrit. Veshjet e të dy protagonistëve janë shumë më të shtrenjta, përgatitur me kujdes dhe shumë mjeshtëri, me shumë n gjyra, të cilat sh oqëroh en m e stoli m e vlera të m ëd h a, p or ndryshojnë nga larmija e ngjyrave nga treva në trevë.

NË KENGËN SHQIPTARE Moj fëllanxë e moj hyri, Ç i gërd ise d jem të e ri, Vën dallfes e vën shami...

217

Rezarta Pode

Shikoj prej dugajet - O, Sa jelek qendisen - O, Sa unaze rrihen - O...

Moj unaza rreth me ar, Ke marrë burrin djal beqar.

Nusja thotë nuk jam gati, Se kam petkat nder terzi, Se kam vathë ndër kujunxhi Kam peshkmangët ndër pashkmanxhi.

NË KËNGËT MALAZEZE Në valle Mara e fejuar, Flokët në supe kish lëshuar, Shamia gjer në tokë i binte, Në dorë ka gjilpërën prej biluri, Qendis e blen peshqeshet, T ia jap m e rad hë d asm orëve.

A ka shtat për rrobat tona?

A ka gisht për unaza?

Nxirre motrën, O vëlla...

Në krahasim me veshjet popullore, ajo e nuses shqiptare ndryshon nga ajo e nuses malazeze. Veshja e saj e ka që e mbulon më pak në p jesët e tru p it. Veshja e saj lë të d u keshin p u lp at e këm bëve d he p arakrahu . N u sja Malazeze nu k m bu lohej m e DUVAK, gjë që në Shqip ëri ka qenë m jaft i p ërd oru r. Mbu lesa e hollë, që i vënë në kokë nuses malazeze në ditën para dasmës, i hiqej, sapo vinin krushqit. Gjer në atë moment ajo ishte e zbathur. Këpucët d he u nazën ia sillnin kru shqit m e vete d he, m e të veshu r ato, n u sja ish te gati e m ë n ë fu n d bëh ej e tyrja. Ku rse n ë zon ën shqiptare këpucët e unaza dërgohen në dhunti që niset te nusja

218

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

ditën e enjte, kur hëna është pa dalë. Në Shestan (zonë malore në Mal të Zi, ku m bizotëron p op u llsi shqip tare) këp u cët ia sjellin kunetrit nuses, kur vinë ta marrin. DUVAKUN në palën shqiptare ia hiqnin, sapo hynte në dhomën e saj, në shtëpinë e re, kur njihej më parë me bashkëshortin në gjerdek (ana myslimane ose në kishë ana katolike).

Për të kompletuar zbukurimin nusja shqiptare, sipas zakonit, ka p ërd oru r tru ku n në fytyrë (atllëku n), ku rse ajo m alazeze, në të kalu arën nu k p ërd orte tru k. Rrobat e nu sërisë gratë m alazeze i ru anin p ër tërë jetën, p asi m e to varroseshin. Ru ajta e rrobave për këtë qëlllim nuk haset në trevat shqiptare. Për nusen shqiptare është karakteristike mbajtja e shumë bizhuve si: gjerdani, unazat, vathët, inxhitë, hilallëku të dhuruara nga dhëndri dhe gjinia. Edhe p ër nu sen m alazeze është karakteristike m bajtja e bixhu ve si: gjerd ani, ku llani p rej arit (ose bu kelce). N ë figu rën e DJALIT DHENDËR, kënga shqiptare nënvizon më tepër pamjen e bukur d h e bu rrërore, p asu rin ë e tij d h e faktin , që ësh të sh u m ë i d ashu ru ar m e nu sen e re (m ezi p ret ard hjen e saj në shtep i).

Karakteristike janë këmisha e bardhë, brezi i kuq, xhamadani me larm i e m otive, si d he m ateriale te treta p rej qend isjeje. Që nga shp esh evid enton sahatin p rej ari m e çistek (zinxhirë të varu r) nga su p i n ë xhep in e m ajtë. Ku rse p ër d hënd rin m alazes ka ten d en cë të p ërsh kru h en vesh jet d h e arm ët n ë zbu ku rim e.

Karakteristike janë pantallonat e bardha ose të zeza, këmishë të bardhë, xhamadan me ngjyrë të ndezur dhe me motive, që i dallon nga ato të dhëndrit shqiptar. Karakteristike tjetër, përshkruhet si mbeturinë e kohës të rrëmbimit të nuses, zakon i dalluar ende në zonat ru rale të të d y vend eve, i qarjes së stim u lu ar të vajzës m e d ënesë e p asthirrm a të forta që, ku r vijnë m e e m arrë, d eri sa largohet nga shtëpia e babait.

219

Rezarta Pode

KENGË DASMË SHQIPTARE KËNGË FEJESË

SHKAPËRCEVA DY TRE MALE Shkapërceva dy tre male Lajle, moj lule (përsëritet pas çdo vargu) Dy, tre male rashë në fushë N atë fu shë ishte një ku llë, Kulla ishte shkallë nuk kishte, Preva thojtë e bana shkallë, H yp a n çard ak, Gjeta një nuse nën duvak.

Muriqan, Shkodër TI NË MOLLË E UNË NË MOLLË Ti në mollë e unë në mollë, Të dy jena belëhollë, Ti në dardhë e unë në dardhë, Të dy jena faqebardhë, Ti në fik e unë në fik, N e shoshojn jem ba ashik, Ti në pjeshkë e unë në pjeshkë, Tash martohena në vjeshtë.

Oblike, Shkoder

220

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

HYPA ATIT KAMBËHOLLË Hypa atit këmbëhollë, Për tri d itë m ë çoj n Stam bollë.

Desha, gjeta një vetullhollë.

H yp a në bajam e k nd ova, Tek po vinte vetullholla, Me bishtaleca t gjatë si bolla, Ballin bardhë si shndrin bora, Njatë desha, njatë mora.

Muriqan, Shkodër KËNGË DASME NGA VAJZA BINI KARAJFILI BARDHË Bini moj, bini (përsëritet, pas çdo vargu) Po në derë të kuja bini?

Bini n d erë të H alil Agës (em ri d hënd rit) I çon d hënd ri nu ses fjalë -A je ba gadi me ardhë? Çoj kumbaren me të marrë, Te çoj krushk e agallarë, Po të çoj atin me shalë.

Ana e Malit, Shkodër MOJ UNAZA, RRETH ME AR 1-Moj unaza rreth me ar, Ke marr burrin djalë beqar.

Moj unaza rreth flori, Ke marr burrin djalë të ri, Të gjithë shoqet ta kanë lakmi.

221

Rezarta Pode

1-Lakmi paçin edhe plaçin, Ndër shoqe kurrë ma mos dalshin!

Muriqan, Shkodër BULOJ MANDI XHANXHAFIL 1-Buloj mandi xhanxhafil, moj nana ime, Q janë k to kru shqit që p o vijnë, m oj nana im e, - Mbyllja derën, mos ja çil, moj nana ime.

- Ata derën ta kanë thye, moj bija ime, Qysh se t p ru në shenin, o m oj bija im e, Dalkadalë e mos u ngut, moj bija ime...

Nuk kam vesh petkat hala, moj bija ime, Nuk kam vu kunorë hala, moj bija ime.

Zus, Shkodër

KËNGE DASMË NGA DJALI SA SHYQYR KENKA NJI TU

Sa shyqyr, sa shyqyr (përsëritet, pas çdo vargu) Shyqyr bante baba i vet - E, Po marton djalin e vet - E, Sa shyqyr kenka nji tu - E, Shyqyr ban nana e vet -E, Po marton djalin e vet - E, Shqyqyr ban vëllaj vet - E, Po marton vëllan e vet - E, Shyqyr ban motra e vet -E , Po marton vëllan e vet - E. Oblikë, Shkodër

222

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

ME JELEK ME BARRNAVEK Me jelek me barrnavek, Po m d u kesh sokol m e fletë, Me jelek nën hije dola, Në bahçe unë lule mblodha, Të mirës në dorë ja çova, E m ira thot s i d u e, Ban gajret, moj mollë e ftue.

Zus, Shkodër

SA BUKUR NA KA DAL NUSJA Sa bukur na ka dalë nusja, Marshallh, marshallah (përsëritet, pas çdo vargu) Paska ballin perishan, Paska vet llen si gajtan, Paskan syrin si filxhan, Paska faqet gurabij , Paska gojën si kuti, Paska dhambët si ixhinj, Paska gushën farfuri, Paska qafën si zambak, Paska shtatin si bajrak .

Shkodër

223

Rezarta Pode

KENGE TE KËNDUARA NGA SHQIPTARËT NË MAL TE ZI KËNGË FEJESE SA SHYQYR KENKA NJI TU Sa shyqyr, sa shyqyr (përsëritet, pas çdo vargu) Shyqyr bante baba i vet - E, Ka feju djalin e vet - E, Sa shyqyr kenka nji tu - E, Shyqyr ban nana e vet -E, Ka feju djalin e vet - E, Shqyqyr ban axha i vet - E, Ka feju nipin e vet - E, Shyqyr ban halla e vet -E, Ka feju nipin e vet - E .

Kodra, Ulqin KËNGË DASME NGA VAJZA SHKON PULBARDHA NËPËR PEMË Shkon pulbardha nëpër pemë, Ali Aga po çon shenjë, Po çon shënjin e djalit tij, Një unazë me një flori, Shkon pulbardha nëpër vi, Ali Aga çon dhunti, Ai ja çon - O nuses tij Lumja ti, moj nuse, sot, Se p o t vjen, m oj, ati p lot.

Lu m ja ti Moj nafakm ad he, d el n p renxhere ku sh t ka ard hë Zotni - m ad hi n kalë m e shalë.

Ulqin

224

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

PO ÇON DETI HOVA HOVA Po çon deti hova - hova, Thot Minirja u fejova, Shumë qendisa, shumë punova, N gjergjef m otin e çova, T gjitha shoqet i kalova.

Po çon deti tallaz-tallaz, T gjitha shoqet m kanë m araz.

Kan maraz e plaçin - E, Ndër shoqe mos dalcin -E. Moj unaza rreth flori, Ti ke marrë një djalë të ri, T gjitha shoqet ta kanë lakm i.

Kanë lakmi e plaçin - E, Ndër shoqe mos dalçin - E. Krajë, Sukobinë KENGË DASME NGA DJALI NE MJEDIS TE DETIT - O Në mjedis të detit - O, Ish një pemë e vogël - O, N ën a t p em ë të vogël -O, Ish një vashë e bukur- O. Ish e bukur, porsi drita, M u m bu sh m end ja e grabita, Mora m alin ed he ika Pinc, LJARË, Shestan

225

Rezarta Pode

PO LULËZON E BARDHA PJESHKË - Po lulëzon e bardha pjeshkë, Hasan Aga më merr në vjeshtë, ap o m m err ap o vij vetë?

Mos u ngut, nuse, me ardh, Se çojmë krushkë e agallarë.

1-Udha e mbarë, o krushku i parë, thuaj nuses ec kadalë!

Udha e mbarë, o krushku i dytë, Thu aji nu ses: ULE KRYET, Ule kryt e m bylli sytë!

Ulqin DHËNDËR, MË I MIRI SHTËPISË Dhëndër, më i mirë shtëpisë, Hiq petkat e beqarisë Na i gëzofsh të dhëndërisë!

Moj nuse, ma e mirë shpisë, Hiq petkat e vajzërisë, Na i gëzofsh të beqarisë.

Arbnesh, Krajë SHKAPËRCEVA DY TRI MALE Shkapërceva dy tri male Moj lule, moj nuse, (përsëritet, pas çdo vargu) Dy tri male e një fushë, N at fu shë ishte një ku llë, Ku lla ishte, shkalla s kishte, Çarta tanden bana shkalla, Njitem nelt në çardak -E, Gjeta nusen nën duvak - E Ulqin

226

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

SA BUKUR NA KA DAL NUSJA Sa bukur na ka dalë nusja Marshallh, marshallah (përsëritet, pas çdo vargu) E bukur për bukurie - E, E ka syrin si filxhan - E, I ka faqet si bakam - E, E ka syrin bukurie -E, E ballin perishan -E, E ka vet llen si gajtan -E, E ka shtatin si selvi -E, Na ka ardh për merak -E, E gojën si kuti-E, E gëzofsh djalin në shpi -E, E ka shtatin si zambak -E, E gëzofsh djalin në konak - E. Krajë

227

Rezarta Pode

KENGË DASME MALAZEZE (Marrë nga p ërm bled hja Këngë Pop u llore Lirike të Malit te Zi , përgatitur nga Jelena Shaulic, Titograd Mali Zi) KËNGËT E FEJESËS VAJZËRIA Këndo, Marë, Janka ime e vogël, Më nuk do këndosh, kur te unë të vish, Në mendje vajzërinë do kujtosh: 1-Vajzëri, mbretërimi im careshë, isha, kur vajzë isha vajzat careshë më thonin Nëna, si lule të kuqe më kishte, Babai si djalë të vogël më donte, Vëllezërit si carë e si vezirë, Vëllezërit si ftoj e portokalle.

BUKURIA E VAJZËS E bukur, kush të lindi, Nëna apo zana e bardhë_ Ti në kopësht, me je rritur Prane selvisë, më e gjatë se ajo, Pranë bredhit, më e hollë se ai.

Më je rritur në një pyll, Djalin tonë duke pritur.

PRITJA E DASMORËVE E vetmuar Katja e bukur nënën thërret: 1-Dil, nënë, në oborr dhe shiko poshtë në det, a po vijnëe për mu dasmorët?

228

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

A jehojnë buritë e sermta, A duken shamite e arta?

A vijnë, nënë, plot gëzim?

PËRCJELLJA E SHOQEVE O moj Marë, besnike shoqe, Shpejt na ike, u fejove, Pa shiko rreth vetes, Marë, Krushq të mirë të rrethojnë, Sa kënaqen tek shikojnë.

DASMA DHURATAT Çeli dega jargavanit, Rri mbi të ashiku Umilanit, Ajo në krah gjergjefin p ër t qend isu r ka, Në gjergjef peisazh i Sarajevës, N dorë ka gjilpërën prej bilurit, Qëndis e blen peshqeshe, T u a jap m e rad hë d asm orëve..

KUR SHIHET NUSJA NGA DASMORËT QE KANË ARDHË ME E MARRË Dyert hapi dy kapakësh, Të shikojmë atë vajzën tonë Është nuse për djalë tonë A ka shtat për rrobat tona.

A ka gisht për unaza?

Nxirre motrën o vëlla?

229

Rezarta Pode

Do ta nxjerr po keq më vejnë!

Se atëherë na e ke d hanë - Po ta dija, nuk ua jepja.

KUR MARRIN NUSEN Çfarë shkëlqen në mal ashtu?

A ndrit mëndafshi që valvitet?

A është ar ndër argjendarë?

Apo ndrit mbi kreshtë agimi?

Ap o Mara në m es t ku m barëve?

As m ënd afsh nd ër m ënd afsh p u nu es A është ar ndër argjendarë, As agimi midis kreshtash, Por është Mara m es ku m barëve

MIRËSEARDHJA NË DASËM Mirëse erdhët ju, dasmorë, Të gjithë mbledhemi në lëndinë, Të gjithë qofshim faqebardhë, Amin, O ZOT O ZOT I MIRË!

KENGA E NËNËS PËR VAJZËN O vajzëë,shqetësim për nënën, Kishe frikë se nuk martohesh, Do martohesh, do pendohesh, Vajzërinë do të kujtosh Tani s jam p rinceshë, as vajzë, as care E fundit fle, e para zgjohem, Shumë lodhem e kurrë nuk ulem.

230

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

BIBLIOGRAFI A.Shkodra e Baballarëve, Shkodër 2002 B.H am d i Bu shati, Shkod ra në Motet , Shkod ër 1998 faqe 311, 312, 388 C.Jelena Shauliq, Këngë Popullore Lirike të Malit të Zi , Titograd 1965, parathënia D.Eqrem Çabej, Stud im e Gju hësore , 5. Prishtinë 1975, faqe 340, 341, e 345 E. Këngë Dasm e , Prishtine, 1980, faqe 33 F.N ail Draga, Shqip tarët në Mal të Zi , Ulqin 1994, faqe 56 G.N ail Draga, Shqip tarët në Mal të Zi , Ulqin 1994, faqe 73 H.Gjokë Dabaj, Shestani, V.CIT 1. Këngë Dasm e , Prishtinë, 1980, faqe 99 V.I 2.Po aty, faqe 116 V.I 3.Po aty, faqe 302 V.I 4. Po aty, faqe 387, V.I 5. Këngë Dasm e , Prishtinë, 1984 faqe 3 V.II 6. Po aty, faqe 117 V.II 7.Po aty, faqe 279 V.II 8. Po aty, faqe 317 V.II

231

Rezarta Pode

PERMBAJTJA

Në vend të parathënies ................................................................... 3 Veçantia e një paraqitjeje dinamike që nxit demarshimin progresiv dhe trasformimin social ................................................ 5 ABSTRAKTI .................................................................................... 9 Hyrje ........................................................................................... 10 KAPITULLI I ............................................................................. 12 1.Rishikimi i literaturës ....................................................... 12 2.Divorci dhe fëmijët ........................................................... 13 3.Familja me prindër të alkoolizuar .................................. 14 KAPITULLI II ............................................................................ 19 Metodologjia ........................................................................ 19 Etika ....................................................................................... 20 Vlefshmëria .......................................................................... 20 KAPITULLI III ........................................................................... 22 Familja me prindër të alkoolizuar ..................................... 22 ESE: EDUKIMI FAMILJAR, VLERË E POPULLIT SHQIPTAR ..................................................................................... 31 Fu nksioni ed u kativ i fam iljes .............................................. 31 Sp ecifikat e ed u kim it fam iljar ............................................. 36 Brend ia d he m etod ika e ed u kim it fam iljar ......................... 40 KAPITULLI I ............................................................................. 45 Barazia gjinore ..................................................................... 45 KAPITULLI II ............................................................................ 54 Familja dhe roli i saj në shoqë ri ........................................ 54 KAPITULLI III ........................................................................... 58 Dhuna ne familje.................................................................. 58 KAPITULLI IV ......................................................................... 75 Dhuna ndaj gruas ................................................................ 75 KAPITULLI V ........................................................................... 87

232

PROCESI I EDUKIMIT, FAMILJA DHE SISTEMI Born-out

Punonjësi social dhe roli i tij .............................................. 87 Metodologjia e përdorur ................................................... 108 Çështjet etike: ..................................................................... 110 Trajtim teorik ...................................................................... 114 Dhuna seksuale .................................................................. 116 Dhuna ekonomike ............................................................. 116 Dhuna në marrëdhënien mes çiftit ................................. 117 Rezultatet e studimit ......................................................... 120 Gru aja te gru aja .............................................................. 128 H ap at e lehtë .................................................................. 129 Fshati sos ......................................................................... 131 Shoqata refleksione ....................................................... 134 Konkluzionet e punimit .................................................... 138 Bibliografia e përdorur ..................................................... 141 TEMA: BORN-OUT ................................................................... 143 I - Hyrja .................................................................................... 143 II - Metodologji e studimit ..................................................... 144 KAPITULLI I .......................................................................... 145 1 Këndvështrimi teorik i konsumit profesional ............ 145 2 Konsumi i stresit në punë (konsumi profesional) ...... 148 3. Kundërtransferenca (Kundërbartja) ............................ 153 4 Traumatizimi indirekt .................................................... 154 5. Cilësitë e mjedisit social ................................................ 156 KAPITULLI II ......................................................................... 157 Sindromi born-out tek profesionistët ............................. 157 KAPITULLI III ......................................................................... 163 Burimet e konsumit profesional ...................................... 163 KAPITULLI IV ....................................................................... 167 1. Supervizioni ................................................................... 167 2.Vetësupervizioni ............................................................. 169 3.Konsultimi ....................................................................... 169 4. Integrimi psikologjik përmbledhës i traumës ........... 170 KAPITULLI V ......................................................................... 173 Orientime të mundshme për parandalimin e konsumit profesional ....................................................... 173 Drejtimi i tretë është kolektiv dhe shumëdisiplinor ..... 174

233

Rezarta Pode

Pyetësori ............................................................................. 177 Variacionet e konsumimit profesional ........................... 187 Konkluzione (Përfundime) ............................................... 193 Bibliografia ......................................................................... 196 Pyetësor ............................................................................... 198 TEMA: PARALELE SHQIPTARO - MALAZEZE ME KENGËT E DASMËS ......................................................... 201 Vëzhgime krahasuese ....................................................... 201 Marrëdheniet e nuses me njerëzit e saj ........................... 211 Marrëdheniet e nuses me njerëzit e dhëndrit ................ 214 Kengë dasmë shqiptare .................................................... 220 Kengë dasme malazeze ..................................................... 228 Bibliografi ........................................................................... 231

234