2ο ΠΑΓΚΥΠΡΙΟ ΣΥΝΕ∆ΡΙΟ ΠΑΓΚΥΠΡΙΑΣ ΣΧΟΛΗΣ ΓΟΝΕΩΝ
«Οι γονείς ως φορείς υγιούς ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού» 1
Διμηνιαίο Παιδαγωγικό Περιοδικό Χρονιά 45η │ Μάρτιος 2013 │ Αρ. 215 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: Συντακτικό Σημείωμα.................................. 04 ● ΜΕΡΟΣ 1ο - ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ: Ανδρέας Παπούλας ............................. 05 Νίκος Μουλαζίμης . ............................. 05 Θεοφιλέστατος Μεσαορίας κ. Γρηγόριος .......................................... 08 Νίκος Τορναρίτης.................................. 11 Γιώργος Δημοσθένους.......................... 12 ● ΜΕΡΟΣ 2ο - ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ: Δρ Σπυρίδων Τάνταρος «Το άγχος του ‘καλού γονέα’
• ΕΚΔΟΤΗΣ Παγκύπρια Σχολή Γονέων Το Διοικητικό Συμβούλιο της Σχολής αποτελούν εκπρόσωποι από: Συνομοσπονδίες και Ομοσπονδίες Συνδέσμων Γονέων Σχολείων Προδημοτικής, Δημοτικής, Μέσης και Τεχνικής εκπαίδευσης, Παγκύπρια Οργάνωση Ελλήνων Δασκάλων – ΠΟΕΔ, Οργάνωση Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης – ΟΕΛΜΕΚ, Οργάνωση Λειτουργών Τεχνικής Εκπαίδευσης Κύπρου – ΟΛΤΕΚ, Σύνδεσμοι Επιθεωρητών Δημοτικής, Μέσης και Τεχνικής Εκπαίδευσης, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού και άτομα. Τα χειρόγραφα δεν επιστρέφονται. Τα άρθρα εκφράζουν αποκλειστικά απόψεις των συγγραφέων τους. Αναδημοσιεύσεις επιτρέπονται, φτάνει να αναφέρεται η πηγή.
και οι συνέπειες στη λειτουργία του οικογενειακού συστήματος». ............. 13
Δρ Παναγιώτης Σταυρινίδης «Γονικές παροχές και δυσκολίες κοινωνικής προσαρμογής στην παιδική ηλικία και στην εφηβεία: μια διαδραστική σχέση» . ........... 19
Δρ Άννα Παραδεισιώτη «Ο ρόλος των γονιών στην ομαλή ψυχοκοινωνική πορεία του παιδιού προς την ενηλικίωση». ............................................ 26
● ΜΕΡΟΣ 3ο - ΣΥΖΗΤΗΣΗ..................... 31 ● ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ......................................... 42
• ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ Για σχολεία, σωματεία και βιβλιοθήκες...............................................€10.00 Για άτομα: Μέσω Ταχυδρομείου......................................€10.00 Μέσω σχολείου...............................................€10.00 Για συνδρομητές του εξωτερικού...................€15.00 Τιμή τεύχους στην Κύπρο................................€ 2.00
• ΓΡΑΦΕΙΑ Ιφιγενείας 73, 2003, Στρόβολος, Τ.Θ. 27298, 1643, Λευκωσία Τηλέφωνο: 22 754466, 22 754467 Τηλεομοιότυπο: 22 345103 email: scholigoneon@cytanet.com.cy www.scholigoneon.org.cy
Συντακτική Επιτροπή: Λοΐζος Γιάσουμας, Νίκος Μουλαζίμης, Λευτέρης Αριστείδου, Μιχάλης Τσιάρλιστος, Κυριάκος Σαμάρας, Στέφανος Πέτρου, Μάριος Ιγνατίου, Βάσω Μιχαήλ ISSN 0253 - 0910
2
ΣΕΛΙΔΩΣΗ ΚΑΙ ΕΚΤΥΠΩΣΗ: H. LOIZIDES LTD
3
Μέρος 1ο
Συντακτικό Σημείωμα Σύμφωνα μ’ έναν εγκυκλοπαιδικό ορισμό «οικογένεια είναι μια κοινωνικά αναγνωρισμένη και παραδοσιακά καθιερωμένη μορφή συμβίωσης των μελών της κοινωνίας. Σχηματίζει την αρχική βιολογική και κοινωνική κοινότητα που συντελεί στην αναπαραγωγή της κοινωνίας. Μέσα στα πλαίσιά της δημιουργείται μια κοινότητα όπου τα μέλη της έχουν κοινούς δεσμούς, ψυχικούς και αίματος και ζουν κάτω από την ίδια στέγη». Η σημερινή «πυρηνική» μορφή της οικογένειας, δηλαδή τους δύο γονείς και τα παιδιά, έχει καθιερωθεί από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης. Μέσα σ’ αυτή την οικογένεια οι δύο γονείς προσπαθούν με τον καλύτερο τρόπο να μεγαλώσουν και να διαπαιδαγωγήσουν τα παιδιά τους και να τους δώσουν τα κατάλληλα εφόδια για ν’ αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες της ζωής. Οι γονείς για να φέρουν σε πέρας το βαρύ αυτό κοινωνικό ρόλο θα πρέπει να αποκτήσουν γνώσεις είτε ρωτώντας φίλους και ειδικούς είτε διαβάζοντας βιβλία με σχετικό περιεχόμενο. Το χρέος που πρέπει να εκπληρώσουν είναι τριπλό: Να φροντίσουν για την καλή υγεία των παιδιών τους. Να μορφώσουν τα παιδιά τους με εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, αλλά και με γνώσεις που προέρχονται από την εμπειρία και τα βιώματα της ζωής. Να τα διαπαιδαγωγήσουν με τον πιο συμφέροντα τρόπο για τα ίδια τα παιδιά και να τα κοινωνικοποιήσουν από μικρή ηλικία.
4
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ Η Παγκύπρια Σχολή Γονέων έχοντας επίγνωση του ρόλου και της αποστολής της, αλλά και θέλοντας να βοηθήσει τις σύγχρονες οικογένειες να ανταποκριθούν στο δικό τους ρόλο απέναντι στα παιδιά τους, αποφάσισε τη διεξαγωγή συνεδρίου με θέμα: «ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ ΩΣ ΦΟΡΕΙΣ ΥΓΙΟΥΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ». Το συνέδριο πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 17 Νοεμβρίου στη Λευκωσία και σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Το παρακολούθησαν τριακόσιοι πενήντα σύνεδροι οι οποίοι έμειναν με τις καλύτερες εντυπώσεις. Κλήθηκαν για να καταθέσουν τις εισηγήσεις τους τρεις σπουδαίοι επιστήμονες: ο δρ Σπυρίδων Τάνταρος, Αναπληρωτής Καθηγητής Αναπτυξιακής Ψυχολογίας στον Τομέα Ψυχολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ο δρ Παναγιώτης Σταυρινίδης, Καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και η δρ Άννα Παραδεισιώτη, Παιδοψυχίατρος - Ψυχοθεραπεύτρια Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας. Τα πρακτικά του πιο πάνω συνεδρίου αποτελούν το περιεχόμενο του παρόντος τεύχους του περιοδικού «Οικογένεια και Σχολείο». Λευτέρης Αριστείδου Εκπαιδευτικός Μέλος Συντακτικής Επιτροπής
Συντονιστής Ανδρέας Παπούλας ————————————————————————————————————— Έντιμε κύριε Υπουργέ της Παιδείας, έντιμε κύριε Πρόεδρε της Επιτροπής Παιδείας της Βουλής, αξιότιμο μέλος της Επιτροπής Εκπαιδευτικής Υπηρεσίας, αγαπητοί γονείς, προσκεκλημένοι, σας καλωσορίζω εκ μέρους της Παγκύπριας Σχολής Γονέων στο 2ο Ετήσιο Παγκύπριο Συνέδριο της Σχολής μας, το οποίο έχει ως θέμα «Οι γονείς ως φορείς υγιούς ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού». Το συνέδριο, το οποίο καθιερώθηκε ως θεΝίκος Μουλαζίμης Πρόεδρος Παγκύπριας Σχολής Γονέων ————————————————————————————————————— Έντιμε κ. Υπουργέ Παιδείας και Πολιτισμού, έντιμε κ. Πρόεδρε της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Παιδείας, κ. Τάνταρε, κ. Σταυρινίδη, κ. Εκπρόσωποι των Συνδικαλιστικών Οργανώσεων, κ. Πρόεδρε και Εκπρόσωποι των Οργανωμένων Φορέων των Γονέων, κ. Κουράτο Μέλος της Επιτροπής της Εκπαιδευτικής Υπηρεσίας, κ. Διευθύντρια του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, κ. Πρόεδροι των Ομοσπονδιών των Οργανωμένων Γονιών, Σεβαστοί Πατέρες, αγαπητοί συνάδελφοι στο Διοικητικό Συμβούλιο της Παγκύπριας Σχολής Γονέων, κ. σύνεδροι, αγαπητοί γονείς και εκπαιδευτικοί. Εκ μέρους της ολομέλειας του Διοικητικού Συμβουλίου της Παγκύπριας Σχολής Γονέων καλωσορίζουμε όλους εσάς στο σημερινό 2ο Παγκύ-
σμός, είναι η κορυφαία ετήσια εκδήλωση της Παγκύπριας Σχολής Γονέων, η κύρια δραστηριότητα και το κύριο μέσο προβολής της Σχολής μας προς τους γονείς. Το φετινό μας συνέδριο είναι πολύ επίκαιρο και για το λόγο αυτό έχει δομηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να δώσει όχι μόνο λύσεις αλλά ερεθίσματα και τροφή σκέψης για το πώς να αντιμετωπίσει ο κάθε γονιός τη δική του περίπτωση, τα ιδιαίτερα προσωπικά του προβλήματα. Παρακαλώ τον Πρόεδρο της Παγκύπριας Σχολής Γονέων, κ. Νίκο Μουλαζίμη, να προσφωνήσει την έναρξη του συνεδρίου με το δικό του χαιρετισμό. πριο Συνέδριο. Το Μάρτιο του 2009, σε μιαν εποχή εξαιρετικά δύσκολη για την Παγκύπρια Σχολή Γονέων και με προβλήματα και εμπόδια που φάνταζαν αξεπέραστα, μια πολύ μικρή ομάδα εθελοντών ανέλαβε τα ηνία αυτού του οργανισμού και στελέχωσαν το τότε Διοικητικό του Συμβούλιο. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι από την αρχή είχαμε ομόφωνα συμφωνήσει πως θα εργαστούμε επίμονα, επίπονα, συστηματικά και επαγγελματικά, έτσι ώστε αυτός ο εξαιρετικός ως ιδέα οργανισμός, που δημιουργήθηκε το 1968, να πάρει την πραγματική θέση και διάσταση που του ανήκει στα δρώμενα της παιδείας και της κοινωνίας της πατρίδας μας γενικότερα. Η υποχρέωση αυτή επιβάλλεται και υποβάλλεται κύρια μέσα από το καταστατικό της Σχολής και παράλληλα πηγάζει ως αίσθημα ευθύνης απέναντι στους φορείς - μέλη που αποτελούν τη Σχολή - τις Ομοσπονδίες και Συνομοσπονδίες 5
των οργανωμένων γονιών όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης, τις συνδικαλιστικές οργανώσεις των εκπαιδευτικών, ΠΟΕΔ, ΟΕΛΜΕΚ, ΟΛΤΕΚ, τους Συνδέσμους Επιθεωρητών Δημοτικής και Μέσης, καθώς και το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού - που εμείς τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου της Σχολής εκπροσωπούμε. Κατά την τρέχουσα χρονιά και συγκεκριμένα το Μάρτιο του 2012, είχαμε εκλογική συνέλευση, και κάποιοι από την αρχική ομάδα συνεχίζουμε, ενώ θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι και πολλοί άλλοι επιζήτησαν και προστέθηκαν στο νέο Δ.Σ. που έχει διετή θητεία και λήγει στις αρχές του 2014. Ο σκοπός για τον οποίο η Σχολή ιδρύθηκε που είναι «Η συμβολή στη βελτίωση των τρόπων ανατροφής και διαπαιδαγώγησης των παιδιών, η εφαρμογή σωστών τρόπων στην αντιμετώπιση των σχετικών προβλημάτων και η εξασφάλιση όλων των δυνατών προϋποθέσεων για τη διαμόρφωση μιας, όσο γίνεται, καλύτερης νέας γενιάς, ψυχικά υγιούς, ευτυχισμένης, δημιουργικής και χρήσιμης», μας ορίζει και μας καθοδηγεί και δεν μπορεί με κανένα τρόπο να επιτευχθεί, εάν δεν υπάρχει η κατάλληλη διαφώτιση και επιμόρφωση των γονιών και των υποψηφίων γονιών. Είμαστε απόλυτα πεπεισμένοι, ότι, εάν οι γονείς, ο πιο σημαντικός εταίρος στο οικοδόμημα της παιδείας και της κοινωνίας γενικότερα δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένος και υποψιασμένος, τότε οι πιθανότητες επιτυχίας της προσπάθειας όλων μας μειώνονται αισθητά. Όλοι μας έχουμε κάποιο ρόλο στην ζωή μας που αφορά στο επάγγελμά μας, στις επιλογές μας ή και στις επιδιώξεις μας. Όλοι όμως έχουμε ένα κοινό ρόλο, τον πιο σημαντικό στη ζωή μας, αυτό του γονιού. Για να γίνουμε ο,τιδήποτε άλλο στη ζωή χρειαζόμαστε σπουδές, εκπαίδευση, εξάσκηση ή 6
και ειδίκευση. Για να γίνουμε πραγματικά σωστοί γονείς δεν χρειάζεται; Εμείς πιστεύουμε πως ναι, και όχι απλά χρειάζεται, αλλά επιβάλλεται. Και αυτό, γιατί ό,τι και να επιτύχουμε στη ζωή, αν δεν επιτύχουμε ως γονείς, τότε ίσως οι κόποι και οι μόχθοι αυτής της προσπάθειας και πορείας να έχουν πάει χαμένοι. Πιστεύουμε ότι ο άνθρωπος κυρίως δημιουργεί με την ανατροφή και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών του και πρώτιστα και πάνω από όλα δικαιώνεται όταν αυτά μεγαλώνοντας εξελίσσονται σε υγιή κύτταρα της κοινωνίας. Συναισθανόμενοι την υποχρέωση και το καθήκον που απορρέουν από το λόγο της ύπαρξης του Οργανισμού που υπηρετούμε, έχουμε φροντίσει να βελτιώσουμε, να αναβαθμίσουμε και να προωθήσουμε τις δράσεις και δραστηριότητες που η Σχολή παραδοσιακά αναπτύσσει. Παράλληλα όμως προσπαθούμε να καινοτομούμε και έχουμε εισαγάγει πολλές νέες, καινοτόμες δραστηριότητες και τρόπους επικοινωνίας με τους εν δυνάμει αποδέκτες των υπηρεσιών μας, τους γονείς των μαθητών όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης, Προδημοτικής, Δημοτικής, Μέσης και Τεχνικής. Μέσα στα πλαίσια της γενικής και συνολικής προσπάθειάς μας διοργανώνεται σήμερα μια από τις πιο σημαντικές μας εκδηλώσεις, το Παγκύπριο Συνέδριό μας, που οργανώνεται για δεύτερη συνεχή χρονιά. Η κεντρική θεματική του φετινού μας συνεδρίου είναι «Οι γονείς ως φορείς υγιούς ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού» και σύνθημά μας είναι «Ενδυναμωμένοι Γονείς – Ανθεκτικά Παιδιά». Πιστεύουμε ότι η θεματική που έχει επιλεγεί είναι απόλυτα επίκαιρη και χρήζει διεξοδικής ανάλυσης, διδαχής, επεξήγησης και συζήτησης. Πολλοί γονείς σήμερα, στην προσπάθειά τους να γίνουν καλύτεροι, επιδεικνύουν υπερβάλλοντα ζήλο και προσπάθεια και πολλές φορές συμπερι-
φέρνονται με τέτοιο τρόπο που χειραγωγούν την πορεία εξέλιξης των παιδιών τους με τρόπο που να λειτουργεί διασπαστικά σ’ ό,τι αφορά την ομαλή ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη. Πρώτο μέλημά μας θα πρέπει να είναι τα παιδιά να μεγαλώνουν, να ανατρέφονται, να γαλουχούνται και να διαπαιδαγωγούνται με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι σε θέση να πορευθούν στην ζωή ανεξάρτητα, στηριζόμενα μόνο στις δικές τους δυνάμεις και να μπορούν αποτελεσματικά και χωρίς παρενέργειες να αντιμετωπίζουν τους κινδύνους και τις προκλήσεις της καθημερινότητας και του περιβάλλοντος στο οποίο καλούνται να λειτουργήσουν. Θα πρέπει να σας ομολογήσουμε ότι είμαστε πολύ χαρούμενοι και αισθανόμαστε ιδιαίτερα ευγνώμονες, γιατί στο Συνέδριο αυτό έχουν ευγενώς αποδεχτεί να συνεργαστούν μαζί μας, ως εισηγητές, καταξιωμένοι επιστήμονες και ακαδημαϊκοί. Ο δρ Σπυρίδων Τάνταρος θα αναπτύξει το θέμα «Το άγχος του ‘καλού γονέα’ και οι συνέπειές του στη λειτουργία του οικογενειακού συστήματος», ο δρ Παναγιώτης Σταυρινίδης το θέμα «Γονικές πρακτικές και δυσκολίες κοινωνικής προσαρμογής στην παιδική ηλικία και στην εφηβεία: μία διαδραστική σχέση» και η δρ Άννα Παραδεισιώτη το θέμα «Ο ρόλος των γονιών στην ομαλή ψυχοκοινωνική πορεία του παιδιού μέχρι την ενηλικίωσή του». Θα θέλαμε, επίσης, να σας αναφέρουμε ότι οργανώνουμε αυτό το συνέδριο γιατί αισθανόμαστε ότι πρέπει να εξυπηρετηθούν οι πιο κάτω στόχοι: Η ανάπτυξη του κεντρικού θέματος του συνεδρίου καθώς και των επί μέρους εισηγήσεων με σκοπό οι σύνεδροι να τύχουν επιμόρφωσης, να γίνουν δέκτες και κοινωνοί και να λειτουργήσουν σαν πολλαπλασιαστές στη διάχυση των λεχθέντων και των πορισμάτων αυτού του συνεδρίου.
Η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας γενικότερα και ειδικά των γονιών σε θέματα επιμόρφωσης σ’ ό,τι αφορά την διαπαιδαγώγηση και ανατροφή των παιδιών τους. Η ενημέρωση του κοινού για τις δράσεις και δραστηριότητες, τους στόχους και προγραμματισμούς της Παγκύπριας Σχολής Γονέων. Η εμπλοκή και ευαισθητοποίηση όλων των φορέων της παιδείας με σκοπό την αφιέρωση μεγαλύτερης υποδομής και πόρων προς την κατεύθυνση της επιμόρφωσης και βελτίωσης των γονιών των μαθητών όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης. Θα πρέπει να σας τονίσουμε και αυτό που έχουμε αναφέρει και στο περσινό μας συνέδριο, ότι εμείς πιστεύουμε ακράδαντα πως οι επενδύσεις για την επιμόρφωση των γονιών μπορούν να είναι οι πιο κερδοφόρες για την πολιτεία και την κοινωνία και με απόλυτους ή σχετικούς οικονομικούς όρους αλλά κυρίως με ποιοτικούς. Σκεφτείτε πόσες δυσάρεστες καταστάσεις θα μπορούσαν να αποφευχθούν αν είχαμε πραγματικά κατάλληλα εκπαιδευμένους, προετοιμασμένους και υποψιασμένους γονείς. Σκεφτείτε πόσο καλύτερα θα φτάσουμε σ’ αυτό το σημαντικό στόχο αν πραγματικά έχουμε τα κατάλληλα εφόδια και προσόντα. Εκ μέρους όλων θα θέλαμε θερμά να ευχαριστήσουμε τους εισηγητές του συνεδρίου μας. Θερμές ευχαριστίες απευθύνονται στους χορηγούς μας, το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, την ιστοσελίδα ikypros.com και το ΡΙΚ. Θα ήταν παράλειψη να μην ευχαριστήσουμε τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου της Σχολής που εθελοντικά και με ζήλο εργάζονται για την επιτυχή πορεία της Σχολής. 7
Σας πληροφορούμε ότι για την ετοιμασία αυτού του συνεδρίου έχουν πολύ σκληρά και επίπονα εργαστεί οι δύο συνεργάτες μας στο γραφείο, η εκτελεστική γραμματέας, κα Κική Καρύδη, και η διευθύντριά μας κα Μιχαέλα Παύλου, καθώς και ο μέχρι πολύ πρόσφατα διευθυντής μας κος
Λοΐζος Μιχαήλ.
Θεοφιλέστατος Μεσαορίας κ. Γρηγόριος
μέρα της ζωής μου ήταν εκείνη που οι γονείς μου, με πολλή αγάπη, μού διοργάνωναν την εορτή των γενεθλίων μου. Όλα τα παιδάκια της γειτονιάς ερχόντουσαν στο σπίτι μου, μού φέρνανε δώρα, τρώγαμε γλυκαντικά, παίζαμε μαζί και ένιωθα πολύ ευτυχισμένος.
Εκ μέρους του Μακαριοτάτου Αρχιεπισκόπου Κύπρου κ.κ. Χρυσοστόμου ————————————————————————————————————— Αγαπητοί μου Γονείς, Με αισθήματα ιδιαίτερης χαράς και συγκίνησης χαιρετίζω το εξαιρετικά επίκαιρο θέμα του 2ου Παγκύπριου Συνεδρίου σας, που τιτλοφορείται: «Οι γονείς ως φορείς υγιούς ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού». Είμαι βέβαιος ότι όλοι σας αναμένετε να αρχίσω με κάποιο από τα υπέροχα εκκλησιαστικά μας αποφθέγματα. Εν τούτοις αυτή τη φορά, θα πρωτοτυπήσω. Θα σάς αναφέρω ένα μικρό αλλά πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, που μάς αφηγήθηκε ο καθηγητής μας των Παιδαγωγικών, όταν σπούδαζα στην Αθήνα. Μας μιλούσε για τη μεγάλη αξία του θεσμού της οικογένειας και για τον ουσιαστικό παιδαγωγικό ρόλο που διαδραματίζουν οι γονείς. Προκειμένου δε να τεκμηριώσει τις απόψεις του, ότι απαραίτητη προϋπόθεση της υγιούς ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού είναι η αρμονική συμβίωση των γονέων, μάς ανέφερε το εξής γεγονός: Σε κάποιο σχολείο, ο Δάσκαλος, μετά από την κατάλληλη προετοιμασία, ζήτησε από τα παιδιά να γράψουν έκθεση με θέμα: «Η ευτυχέστερη και δυστυχέστερη μέρα της ζωής μου». Ένας μαθητής έγραψε τα εξής: Η ευτυχέστερη 8
Τέλος, ευχαριστούμε όλους εσάς για την εδώ παρουσία σας. Σας ευχόμαστε καλή παρακολούθηση και παραγωγική και αποτελεσματική συζήτηση.
Βέβαια την ευτυχία μου την ολοκλήρωνε κυρίως η αγάπη των γονιών μου, που την έβλεπα και την βίωνα στα μάτια τους. Ένιωθα ότι με έκαναν και τους έκανα ευτυχισμένους. Τα χρόνια πέρασαν. Οι γονείς μου όχι μόνο δεν ζούσαν πια αγαπημένα, αλλά συνεχώς φιλονικούσαν μεταξύ τους. Στο τέλος κατέληξαν στο δικαστήριο. Εμένα με διεκδικούσαν με πάθος και οι δύο. Και ήλθε η στιγμή που βρέθηκα κι εγώ στο δικαστήριο. Κάποια στιγμή ο Δικαστής με ρώτησε με ποιον από τους δύο γονείς θα ήθελα να ζήσω. Γύρισα και κοίταξα τον πατέρα μου. Ήταν όλο αγάπη για μένα και με ήθελε. Τον ήθελα κι εγώ, γιατί στο πρόσωπό του ένιωθα την πατρική προστασία και σιγουριά. Γύρισα και κοίταξα τη μητέρα μου. Ήταν και αυτή όλο στοργή και τρυφερότητα για μένα. Τα μάτια της με κοίταζαν ικετευτικά. Την ήθελα κι εκείνη τόσο πολύ, γιατί στο πρόσωπό της ένιωθα τη μητρική στοργή και τρυφερότητα. Μού ήταν αδύνατο να αποφασίσω. Ένιωθα μέσα μου αφάνταστα διχασμένος και δυστυχισμένος. Στο τέλος ξέσπασα σ’ ένα ατελείωτο κλάμα. Ήταν για μένα η δυστυχέστερη μέρα της ζωής μου».
Η παραστατική και συγκινητική αυτή αφήγηση μάς βοήθησε πάρα πολύ να βιώσουμε την αξία των γονέων, ως αναντικατάστατων φορέων της υγιούς ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης των παιδιών. Δυστυχώς, έκτοτε, κάτω από την επίδραση πολλών παραγόντων, ιδιαίτερα των υλιστικών και ευδαιμονιστικών ρευμάτων της Δύσεως, ο ρόλος των γονέων ακολούθησε μια συγκλονιστική κατιούσα πορεία, η οποία επέφερε τα σημερινά τραγικά αδιέξοδα στην ψυχοσύνθεση και τη διαμόρφωση του χαρακτήρα των νέων μας. Αναμφίβολα, μέσα στον ιερότατο και ευλογημένο από το Θεό θεσμό της οικογένειας, οι γονείς έχουν να διαδραματίσουν ρόλο πρωταγωνιστικό και καθοριστικό. Αν οι ίδιοι έχουν την κατάλληλη ψυχοπνευματική καλλιέργεια και έχουν προετοιμασθεί δεόντως στο μεγάλο και υψηλό αυτό λειτούργημα, τότε ασφαλώς θα μπορέσουν πρωτίστως να παράσχουν τους εαυτούς τους, ως πρότυπα παιδαγωγίας, δημιουργικότητας και χαράς για τα παιδιά τους. Ως Εκκλησία, είμαστε απόλυτα βέβαιοι ότι οι γονείς που έχουν διδαχθεί και βιώσει τα ουράνια και μυσταγωγικά μηνύματα της θρησκείας μας και θεωρούν το γάμο ως ένα ιερότατο μυστήριο, θα μπορέσουν με συμπροσευχή και κοινή στοχοθεσία να δημιουργήσουν μία οικογένεια, στην οποία θα βασιλεύει η αγάπη, η χαρά, η δημιουργικότητα, ο πόθος για τα ανώτερα ιδανικά της ζωής και η σφυρηλάτηση αρίστων χαρακτήρων των παιδιών τους. Πολύ σοφά ο μέγας μύστης της ανθρώπινης ψυχής, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, συμβουλεύει τους γονείς και ιδιαίτερα τον πατέρα: «Να θεωρείς τον εαυτόν σου ότι μέσα στην οικογένειά σου είσαι ο άρχων και ο βασιλιάς αυτής, ο οποίος έχεις υπό την ευθύνη σου, ως άλλη πόλη, την
ψυχή του παιδιού σου. Διά τούτο όρισε νόμους στην πόλη αυτή αυστηρούς και γενού προστάτης των παραβαινομένων. Διότι σε τίποτε δεν ωφελεί, εάν υπάρχουν οι νόμοι και δεν τιμωρούνται οι παραβάτες τους». Και συνεχίζει λακωνικά «Τίθειτοίνυν νόμους τη πόλει ταύτη και πρόσεχε ακριβώς…» (Χρυσόστομος, ΕΠΕ 30, 642-646). Σήμερα, νομίζω, ότι πολλοί γονείς δυσκολεύονται σε πολύ μεγάλο βαθμό να ξεχωρίσουν την έννοια της αυστηρότητας, η οποία είναι καρπός της αγάπης, από την έννοια της δήθεν ευγενικής και φιλελεύθερης αγωγής, η οποία προϊόντος του χρόνου οδηγεί τους νέους στην ασυδοσία. Γι’ αυτό και πάλιν ο ιερός Πατέρας της Εκκλησίας μας συμβουλεύει: «Αν εις απαλήν έτι ούσαν την ψυχήν εντυπωθεί τα καλά διδάγματα, ουδείς αυτά εξελείνδυνήσεται, όταν σκληρά γένηται…». Και συνεχίζει: «Διότι το απαλό είναι κατάλληλο προς κάθε σχήμα, επειδή δεν έχει ακόμη σκληρυνθεί, δεν έχει παγιωθεί και γι’ αυτό εύκολα παίρνει το ποθούμενο σχήμα». Μέσα σε μια οικογένεια όπου οι γονείς ανταγωνίζονται «λόγω τε και έργω» να διαποτίσουν και να διαπλάσουν τα παιδιά τους με τα ανώτερα ιδανικά της Θρησκείας, της Πατρίδας, της Ελευθερίας, του Ανθρώπου, τού Μέτρου, της Αγωνιστικότητας, της Φιλανθρωπίας και όλων των άλλων αξιών της ζωής, είναι βέβαιο ότι τα παιδιά αυτά θα στολίσουν τους εαυτούς τους με μία εύοσμη ανθοδέσμη Αρετών, η οποία θα ευωδιάζει και θα καρποφορεί πολυειδώς και πολυτρόπως σ’ όλη τους τη ζωή. Και είναι βέβαιο ότι η οικογένεια αυτή θα λειτουργεί όπως ένας ανθόκηπος, μέσα στον οποίο ο καθένας θα χαίρεται, θα δημιουργεί και θα οδηγεί τον εαυτό του στους κόσμους της Αρετής και της Θέωσης. Τα παιδιά αποτελούν τον κύριο σύνδεσμό 9
μας με τα όμορφα και δημιουργικά παιδικά μας χρόνια. Είναι ο θελκτικότατος σύνδεσμος με τις ονειροπόλες παιδικές μας αναμνήσεις, που αρδεύουν τις «κεκμηκυίες», από τον κάματο και τις αντιξοότητες της ζωής, ψυχές μας. Είναι αυτά που μάς επαναφέρουν στους κόσμους της παιδικής μας αθωότητας και γεμίζουν τις ψυχές μας με το αίσθημα της πληρότητας. Και πράγματι. Οι ουράνιες έννοιες της Πατρότητας, τής Μητρότητας, της Αδελφότητας δεν μπορούν να βιωθούν πουθενά αλλού, παρά μόνο μέσα στο ιερό μυστήριο τού γάμου και της οικογένειας. Σε μια οικογένεια, όπου δεν υπάρχει το χριστιανικό πνεύμα της αγάπης, όλα όσα εξευγενίζουν τους γονείς και τους οδηγούν στις ανώτερες σφαίρες της καταξίωσης και της θέωσης και τους προσφέρουν τα ουσιαστικά βιώματα και χαρές της ζωής ή υποβαθμίζονται ή εξαφανίζονται. Και οι γονείς αυτοί ψάχνουν να βρουν τη χαρά σε ψεύτικους και απατηλούς παράδεισους. Σίγουρα ματαιοπονούν. Γι’ αυτό και ανενδοιάστως λέμε ότι οι παιδαγωγοί γονείς δεν αποτελούν για τα παιδιά τους απλώς ένα υπαρξιακό ή έστω οικονομικό καταφύγιο, αλλά είναι κυρίως, από τη φύση τους, μια προτύπωση του ιδεατού κόσμου της ζωής, μια πνευματική πηγή τροφοδοσίας και ένα εφαλτήριο αθλήσεως, επικοινωνίας με τον έξω κόσμο και κοινωνικής καρποφορίας. Σήμερα, αν ο θεσμός της οικογένειας κλονίστηκε τόσο ραγδαίως και τόσο σκληρώς είναι γιατί οι γονείς και ιδιαίτερα η μητέρα εγκατέλειψαν τον παιδαγωγικό τους ρόλο και κλείστηκαν πίσω από ένα γραφείο, «για τις ανάγκες της οικογένειάς τους». Ασφαλώς δεν υποτιμούμε και αυτή την αναγκαιότητα. Αλλά το αποτέλεσμα ποιο είναι; Το σπίτι γέμισε από υλικά αγαθά, αλλά τα παιδιά στερήθηκαν τον επιούσιο άρτο του πνεύμα10
τος. Και η ψυχή τους ασφαλώς δεν μπόρεσε να βρει την ευτυχία ούτε στα ποικίλα παιχνίδια ούτε στα ωραία και πανάκριβα ρούχα. Γιατί ακριβώς δεν βίωσαν την ποθητή μητρική τρυφερότητα και δεν βίωσαν την ισχυρή πατρική προστασία. Η ψυχή τους δεν ένιωσε ποτέ την πληρότητα της οικογενειακής θαλπωρής! Γι’ αυτό και σ’ όλη τους τη ζωή παραμένουν οι κυνηγοί του ανικανοποίητου και του ιδεατού κόσμου της χαράς και της ευτυχίας που δεν τις βίωσαν ποτέ τους. Αν ο Ελληνισμός σήμερα μαστίζεται από σωρεία προβλημάτων - το οικονομικό είναι μονάχα η επιφάνεια τού παγόβουνου - τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι τα μέχρι χθες παιδιά και έφηβοι, που σήμερα κυβερνούν, μεγάλωσαν χωρίς τις ουράνιες και διαχρονικές αρχές και αξίες της οικογένειας. Συνεπώς, αν αγαπούμε όντως τα παιδιά μας και την πατρίδα μας γενικότερα, ένας είναι ο δρόμος για τη σωτηρία. Οι γονείς να αναλάβουν τον παιδαγωγικό τους ρόλο μέσα στην οικογένεια, παρέχοντες τους εαυτούς τους ως πρότυπα, εν παντί, προς τα παιδιά τους. Με αυτό τον τρόπο θα διαμορφώσουν ολοκληρωμένες προσωπικότητες, οι οποίες θα διαπρέψουν και θα καρποφορήσουν μέσα στη ζωή και θα δημιουργήσουν έναν κόσμο καλύτερο από το σημερινό, που οδυνάται κάτω από τα βάρη των ανομιών του. Με αυτούς τους οραματισμούς επευλογώ το 2ο παγκύπριο συνέδριο της Παγκύπριας Σχολής Γονέων, συγχαίρω θερμά τους διοργανωτές και εκλεκτούς εισηγητές και εύχομαι σ’ αυτό, εκ βαθέων, κάθε επιτυχία. Ευχέτης προς Κύριον † ο Κύπρου Χρυσόστομος
Νίκος Τορναρίτης Πρόεδρος Επιτροπής Παιδείας της Βουλής ————————————————————————————————————— Θεοφιλέστατε, κ. Υπουργέ, κ. Πρόεδρε, κ. Κουράτο, κυρίες και κύριοι, αγαπητοί γονείς. Στην εποχή της οικονομικής ανέχειας, της οικονομικής κρίσης, των μηχανισμών της Τρόϊκας, των συσσιτίων, το θέμα του σημερινού συνεδρίου, όπως όλοι συμφωνείτε μαζί μου, είναι επίκαιρο όσο ποτέ. Για το λόγο αυτό αξίζουν πρώτα και πάνω από όλα θερμά συγχαρητήρια στην Παγκύπρια Σχολή Γονέων. Συγχαρητήρια αξίζουν επίσης και σε όλους εσάς, που αφιερώσατε το πρωινό του Σαββάτου για να βρίσκεστε εδώ να ακούσετε τους εκλεκτούς ομιλητές, τους οποίους επίσης συγχαίρω για όσα θα πουν.
Η ψυχοκοινωνική στήριξη των παιδιών είναι πάρα πολύ σημαντική, ειδικά αυτή την περίοδο, που παρατηρείται αύξηση της βίας στην οικογένεια και αύξηση των διαζυγίων, ως απότοκα της οικονομικής κρίσης. Σε προηγούμενο χαιρετισμό μου στην Παγκύπρια Σχολή Γονέων είχα πει στους γονείς ότι δεν αρκεί να δίνουμε στα παιδία μας ακατάπαυστα υλικά αγαθά για να κερδίσουμε την εμπιστοσύνη τους και να δυναμώσουμε τον αυτοσεβασμό τους, την αυτοκυριαρχία τους, τον αυτοέλεγχό τους. Ξέρετε γιατί δεν μπορώ να πω τα ίδια λόγια και σήμερα; Διότι τα υλικά αγαθά
έχουν περιοριστεί τόσο που και να θέλουμε δεν μπορούμε να δώσουμε όσα δίναμε. Γι’ αυτό, αυτή τη χρονική περίοδο, τους μήνες και τα χρόνια που έρχονται, παρέχεται σε όλους τους γονείς αλλά και σε όλους μας, μια στρατηγική ευκαιρία. Η ευκαιρία αυτή είναι να γίνουμε φίλοι με τα παιδιά μας, να κερδίσουμε τα παιδιά μας. Εμείς να δίνουμε τις απαντήσεις που ζητούν στα δικά μας παιδιά. Να μην οδηγούμε τα παιδιά μας στους φίλους για να πάρουν τις απαντήσεις που θέλουν. Να μην οδηγούμε τα παιδιά μας στις γκρίζες ζώνες του διαδικτύου για να λάβουν τις συγκεκριμένες απαντήσεις. Είναι πολύ σημαντικό αυτή την ώρα, που πραγματικά τα προβλήματα μεγεθύνονται καθημερινά και αυτή η κατάσταση πραγμάτων δυστυχώς θα εξακολουθήσει να υπάρχει τα επόμενα χρόνια, εμείς θα σταθούμε δίπλα στα παιδιά μας, παράλληλα με το σχολείο, και να δυναμώσουμε τους αυριανούς ηγέτες της Κυπριακής Δημοκρατίας. Πρέπει να σας πω ότι οι νέοι και οι νέες που μεγαλώνουμε στα σπίτια μας είναι οι γενεές που μορφώνουμε στα σχολεία μας. Οι νέοι και οι νέες που κατέχουν ποσοστιαία την πρώτη βαθμίδα πανευρωπαϊκά στην πανεπιστημιακή μόρφωση, όπως και οι αυριανοί απόφοιτοι της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, είναι τα μεγαλύτερα θύματα της οικονομικής κρίσης. Αυτή είναι η σημερινή πραγματικότητα. Άρα εσείς, εμείς, οι πολιτειακοί άρχοντες, η εξουσία ευρύτερα, πρέπει να βρούμε τον τρόπο, να ξαναχαρίσουμε την ελπίδα, την προσδοκία στα παιδιά μας. Δεν έχουμε το δικαίωμα να τους παραδώσουμε μια μαύρη κατάσταση πραγμάτων. Έχουμε υποχρέωση να παλέψουμε για το μέλλον τους. Σας ευχαριστώ και πάλι και δηλώνω έτοιμος να ακούσω και από κοντά την όποια εισήγηση. Ευχαριστώ πολύ. 11
Γιώργος Δημοσθένους Υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού ————————————————————————————————————— Καλημέρα σε όλους. Χαίρομαι που και στο 2ο Παγκύπριο Συνέδριο έχω την τιμή και τη χαρά να χαιρετίσω όπως και πέρσι. Θεοφιλέστατε, κ. Πρόεδρε της Επιτροπής Παιδείας της Βουλής, κ. Πρόεδρε της Σχολής Γονέων, αγαπητέ κ. Κουράτο, Μέλος της Εκπαιδευτικής Υπηρεσίας, εκλεκτοί εισηγητές, αγαπητοί γονείς, κυρίες και κύριοι σύνεδροι. Με ιδιαίτερη χαρά χαιρετίζω το 2ο Συνέδριο που διοργανώνει η Παγκύπρια Σχολή Γονέων, με θέμα « Οι γονείς ως φορείς ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού». Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού αναγνωρίζει τη σημασία, την αξία και τη συμβολή της Σχολής Γονέων στο έργο των γονιών, το οποίο γίνεται συνεχώς δυσκολότερο μέσα στις απαιτητικές συνθήκες της ραγδαίας μεταβαλλόμενης κοινωνίας μας. Μελετητές και παιδαγωγοί συμφωνούν ότι η οικογένεια επηρεάζει καθοριστικά την αγωγή των παιδιών, την ανάπτυξη υγιών στάσεων και αξιών και τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους. Η οικογένεια δίνει ζωή στα παιδιά και με τον πιο φυσικό τρόπο, τους δίνει τις βάσεις για τη σωματική, τη νοητική και την ψυχοσυναισθηματική τους ανάπτυξη. Οι γονείς σε συνεργασία με το σχολείο και τους άλλους κοινωνικούς φορείς έχουν να επιτελέσουν το βασικότερο ρόλο στην υγιή ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό το ρόλο μπορούν να τον διαδραματίσουν με μεγαλύτερη επιτυχία, οι γονείς, όταν έχουν τις αναγκαίες δεξιότητες επικοινωνίας και προσέγγισης, τις απαιτούμενες γνώσεις για την επίλυση ζωτικών θε12
μάτων που αφορούν τα παιδιά τους. Μέσα από συστηματική επιμόρφωση οι γονείς μπορούν να γίνουν αποτελεσματικότεροι στην ανατροφή και στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους. Ως Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού στηρίζουμε το έργο της Σχολής Γονέων και εργαζόμαστε με όλες μας τις δυνάμεις, ώστε μέσα από την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση να πετύχουμε το Ανθρώπινο και Δημοκρατικό σχολείο. Ένα σχολείο που να σέβεται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, χωρίς αποκλεισμούς, όπου θα φοιτούν μαζί, όλα τα παιδιά και θα τους παρέχεται η δυνατότητα επίτευξης όλων των στόχων της εκπαίδευσης, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε ιδιαιτερότητα. Με τη συνεργασία των γονιών και όλων των κοινωνικών φορέων, είμαστε βέβαιοι ότι το σχολείο που οραματιζόμαστε θα γίνει πραγματικότητα. Παρακολουθώ και επικροτώ τη συνεχή αναβάθμιση της προσφοράς υπηρεσιών, των δράσεων και δραστηριοτήτων της Παγκύπριας Σχολής Γονέων. Από την ίδρυσή της έως σήμερα πλαισιώνεται από ένα μεγάλο αριθμό πνευματικών ανθρώπων, οι οποίοι εργάζονται με ανιδιοτέλεια και αληθινό ενδιαφέρον για το όφελος των παιδιών μας, δίνοντας διαλέξεις προς τους γονείς, απαντώντας και λύνοντας απορίες των γονιών και συγγράφοντας παιδαγωγικά άρθρα και επιστημονικά συγγράμματα στο περιοδικό «Οικογένεια και Σχολείο». Με αυτές τις σκέψεις χαιρετίζω το σημερινό συνέδριο, εκφράζοντας τα συγχαρητήριά μου για το έργο που επιτελείται στον πρόεδρο της Παγκύπριας Σχολής Γονέων, σε όλα τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου καθώς και σε όλους τους συνεργάτες τους. Εύχομαι κάθε επιτυχία στις εργασίες του συνεδρίου! Ευχαριστώ πολύ.
Μέρος 2ο
ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ «Το άγχος του ‘καλού γονέα’ και οι συνέπειες στη λειτουργία του οικογενειακού συστήματος» Εισηγητής Δρ Σπυρίδων Τάνταρος Βιογραφικό Ο Σπυρίδων Τάνταρος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Αναπτυξιακής Ψυχολογίας στον Τομέα Ψυχολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το 2005 είναι Γενικός Γραμματέας της Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρείας. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα αφορούν την μελέτη της γνωστικής, γλωσσικής και συναισθηματικής ανάπτυξης των παιδιών προσχολικής και σχολικής ηλικίας, αλλά και των εφήβων. Είναι συγγραφέας πολλών άρθρων σε διεθνή και ελληνικά επιστημονικά περιοδικά, καθώς και κεφαλαίων σε βιβλία, ενώ έχει επιμεληθεί τέσσερα βιβλία στα ελληνικά.
Θεοφιλέστατε, αξιότιμε κ. Πρόεδρε της Παγκύπριας Σχολής Γονέων, κυρία και κύριε συνάδελφοι, κυρίες και κύριοι, Ξεκινώντας θέλω να ευχαριστήσω από καρδίας την Παγκύπρια Σχολή Γονέων, όχι μόνο για την πρόσκληση προς το άτομό μου, αλλά και για το ίδιο το γεγονός ότι οργάνωσε αυτό το συνέδριο. Θεωρώ ότι οι Σχολές Γονέων έχουν ένα πολύ σημαντικό ρόλο να επιτελέσουν, ο οποίος βέβαια δεν περιορίζεται μόνο στη διοργάνωση ενός συνεδρίου, όπως όλοι ξέρουμε. Επίσης χαίρομαι ιδιαίτερα που υπάρχει ένα τόσο πολυπληθές ακροατήριο το
οποίο έχει έρθει Σάββατο πρωί, για να συμμετάσχει στη συζήτηση, που ελπίζω θα προκύψει μέσα από τον προβληματισμό που θα αναδειχθεί από τις τρεις παρουσιάσεις. Ο τίτλος της παρουσίασης μου έχει 3 σημεία. Το πρώτο σημείο είναι η έννοια του άγχους, το δεύτερο είναι η έννοια του «καλού γονέα» την οποία, όπως βλέπετε, έχω σε εισαγωγικά και το τρίτο σημείο είναι η έννοια του οικογενειακού συστήματος, η λειτουργία του οικογενειακού συστήματος. Θα επιχειρήσω σε αυτό το μισάωρο να παρουσιάσω το θέμα μου, μέσα από μια σειρά από διαφάνειες όπου θα επισημάνουν ποιοι είναι οι λόγοι για τους οποίους η σημερινή πυρηνική οικογένεια (δηλαδή η οικογένεια που ξέρουμε όλοι μας, γονείς και παιδιά) έχει δώσει τη θέση της στην πάλαι ποτέ εκτεταμένη παραδοσιακή οικογένεια. Θα υπογραμμιστούν οι λόγοι λοιπόν για τους οποίους, κοινωνικά (τουλάχιστον με βάση τις έρευνες), η σημερινή οικογένεια (πυρηνική) δεν λειτουργεί πολύ καλά, αλλά απειλείται και αλλάζει πολύ γρήγορα. Δεν ξέρω πόσο έχει αλλάξει στην κυπριακή κοινωνία η οικογένεια, όμως στο δυτικό κόσμο και στην Ελλάδα αλλάζει πολύ γρήγορα, ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα. Στο πρώτο μέρος θα αναλύσουμε ποιες είναι οι αλλαγές στην πυρηνική οικογένεια οι οποίες συμβάλλουν, κατά την άποψή μου, στη διαμόρφωση αυτού του άγχους, για το οποίο θα μιλήσω αμέσως μετά. Για το άγχος αυτό θα σας παραθέσω, στα γρήγορα, μερικά ερευνητικά δεδομένα 13
από το εξωτερικό για το πώς επηρεάζει το άγχος τη σχέση των γονέων με τα παιδιά. Μετά θα σας δώσω, επίσης πολύ γρήγορα, μερικά αρνητικά δεδομένα από τον ελλαδικό χώρο και στο τέλος θα καταλήξω σε μια αναφορά στην έννοια της λειτουργίας του οικογενειακού συστήματος και στα χαρακτηριστικά της καλής λειτουργίας, τα οποία πιστεύω ότι μπορούν να συμβάλουν στην απομυθοποίηση αυτού του άγχους που σχετίζεται με το ποιος μπορεί να είναι «ο καλός γονέας». Πριν ξεκινήσω να αναλύω τα πιο πάνω, θα ήθελα να σας πω ότι τα εισαγωγικά στον όρο καλός γονέας (το οποίο θα φανεί στο τέλος της παρουσίασής μου) είναι σκόπιμα τοποθετημένα, ακριβώς διότι δεν νομίζω ότι υπάρχει καλός γονέας χωρίς τα εισαγωγικά. Από τη μια μεριά υπάρχουν άνθρωποι που αναλαμβάνουν ένα γονικό ρόλο, ο οποίος δεν είναι δοσμένος άνωθεν, μαθαίνοντας κανείς να είναι γονέας. Από την άλλη υπάρχουν άνθρωποι, οι οποίοι προσπαθώντας να είναι καλοί γονείς, μπαίνουν σε διαδικασίες οι οποίες πολλές φορές είναι διαδικασίες δυσλειτουργίας. Ποιες είναι οι αλλαγές στην πυρηνική οικογένεια που συμβάλλουν στην ανάπτυξη του άγχους; Οι αλλαγές, που σας ανέφερα, που κάνουν την πυρηνική οικογένεια να μην είναι πολύ σταθερή τώρα πια, είναι πρώτα από όλα η αύξηση των διαζυγίων, το γνωρίζετε, και η αύξηση των μονογονεϊκών οικογενειών. Οι μονογονεϊκές οικογένειες ξέραμε μέχρι πρότινος ότι είναι οι οικογένειες με μία μητέρα, συνήθως μόνη μητέρα και παιδιά. Τελευταία έχουμε αύξηση, στη δυτική κοινωνία, και μόνων μπαμπάδων με παιδιά. Άρα η μονογονεϊκότητα δεν είναι πλέον αποκλειστικό προνόμιο των μητέρων, παρότι οι μητέρες είναι το μεγαλύτερο ποσοστό το οποίο παρατηρούμε ότι υπάρχει ακόμη. Μια άλλη αλλαγή είναι η εμφάνιση διαφορετι14
κών μορφών. Οι διαφορετικές μορφές οικογένειας που προκύπτουν, όπως για παράδειγμα οι γονείς που ζουν χωριστά χωρίς να είναι σε διάσταση ή να είναι διαζευγμένοι. Ένα άλλο παράδειγμα είναι οι ομόφυλες οικογένειες, είναι μια συζήτηση που έχει προκύψει το τελευταίο διάστημα. Άλλωστε τώρα με τις αμερικανικές εκλογές έχουμε ακούσει πολλά γι’ αυτό το θέμα. Και διάφορες άλλες μορφές οικογένειας που μπορεί να προκύπτουν. Η μεταβίβαση παραδοσιακών μορφών ενασχόλησης των γονέων με τα παιδιά τους σε νέους θεσμούς όπως είναι οι παιδικοί σταθμοί. Ο παππούς και η γιαγιά δεν είναι πια δίπλα στο τζάκι και λένε παραμύθια. Έχει αναλάβει ο παιδικός σταθμός τη φροντίδα των παιδιών. Η αλλαγή στην αναπαράσταση της μητρότητας ως αποτέλεσμα της επαγγελματικής αποκατάστασης των γυναικών και όχι μόνο. Θα συνδέσω την αλλαγή στην αναπαράσταση της μητρότητας και με τις βιοτεχνολογικές αλλαγές. Για παράδειγμα στην περίπτωση των παρένθετων κυήσεων αναρωτιέται κανείς: Ποια είναι η μητέρα; Εκείνη που είναι παρένθετη μητέρα ή εκείνη που μεγαλώνει ένα παιδί; Δεν σας δίνω απάντηση ας προβληματιστούμε όλοι. Επίσης υπάρχουν οι τράπεζες σπέρματος. Πρόσφατα αναγνωρίστηκαν στην Αμερική, ως ετεροθαλείς αδερφές, δυο κοπέλες 32 με 33 χρονών από διαφορετική μητέρα αλλά από τον ίδιο πατέρα. Στο περιστατικό αυτό δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα μέχρι στιγμής. Αν όμως σκεφτείτε ότι αυτός ο πατέρας ήταν δότης χ ποσότητας σπέρματος σε αυτή την τράπεζα σπέρματος, υπάρχει ένα θέμα. Τι σημαίνει αυτό για τις δυο κοπέλες; Τι σημαίνει αυτό το γεγονός για τις δυο αυτές οικογένειες; Τι σημαίνει για την ανάπτυξή τους μέχρι τότε; Τι σημαίνει για τη σχέση τους με τους άλλους ανθρώπους; Τα ερωτήματα βέβαια είναι πολλά. Τέλος στις αλλαγές θα συμπεριλάβετε και τη
μερικώς και επιφανειακά οργανωμένη οικογενειακή ζωή, η οποία όπως ξέρετε είναι αποτέλεσμα και των νέων μορφών εργασίας και της ανατροπής των παραδοσιακών ρόλων. Όταν λέμε νέες μορφές εργασίας εννοώ τις οικογένειες που ενώ ο πατέρας δουλεύει στη Βουλγαρία, η οικογένεια είναι στη Λάρισα και αυτοί έρχονται στη Λάρισα το Σαββατοκύριακο. Δεν είναι ακριβώς η συνθήκη του πατέρα ναυτικού, αυτή είναι μια άλλη συνθήκη. Επίσης παρατηρείται η ανατροπή των παραδοσιακών ρόλων. Τι συμβαίνει με τη μητέρα η οποία γυρνάει στις 10 η ώρα το βράδυ από τη διαφημιστική εταιρεία στην οποία εργάζεται ως υψηλό στέλεχος και ο πατέρας όλο το προηγούμενο διάστημα της μέρας ασχολιόταν με το παιδί, το φρόντιζε, του διάβαζε κ.α. Μου έλεγε πρόσφατα ένας νέος πατέρας ότι έχει τρομερό άγχος για το τι σημαίνει στη σχέση του με τις κόρες του, το γεγονός ότι ο ίδιος τις φροντίζει, τις λούζει, τους διαβάζει, ακριβώς γιατί η γυναίκα του δουλεύει πολλές ώρες. Και έλεγε χαρακτηριστικά: Μα είναι δυνατό να είναι αυτός ο ρόλος μου; Άγχος: Όλα τα πιο πάνω προσδίδουν άγχος. Το άγχος ξέρουμε από τη βιβλιογραφία χωρίζεται σε είναι ιδιοσυγκρασιακό (αυτό που το έχεις, γιατί το έχεις) και σε καταστασιακό άγχος, δηλαδή το άγχος που σχετίζεται με τις καταστάσεις και ανάλογα με το πώς αντιμετωπίζει κανείς τις καταστάσεις που προκύπτουν στη ζωή του. Δεν θα κάνω μια μεγάλη συζήτηση για το άγχος, αλλά αυτό που θα δούμε είναι πώς σχετίζονται αυτές οι δύο μορφές άγχους με τα παιδιά και τους γονείς. Πώς σχετίζονται αυτές οι δύο μορφές άγχους με τα παιδιά και τους γονείς; Τα δεδομένα που έχουμε από έρευνα στην Αμερική, δείχνουν ότι παιδιά που έχουν αγχώδεις μητέρες, έχουν επτά φορές μεγαλύτερες πιθανότητες
να αναπτύξουν άγχος και τα ίδια, σε σχέση με τα παιδιά των οποίων οι μητέρες δεν εμφανίζουν κλινικά συμπτώματα. Οι γονείς των παιδιών των οποίων έχουν αγχώδη διαταραχή, έχουν περισσότερες πιθανότητες να βιώσουν άγχος οι ίδιοι ή οι πρώτου βαθμού συγγενείς τους, σε σχέση με τους γονείς των οποίων τα παιδιά δεν παρουσιάζουν ανάλογα συμπτώματα. Όπως παρατηρείτε αυτή η σχέση είναι αμφίδρομη. Μητέρες με παιδιά τα οποία έχουν αγχώδεις διαταραχές, αναφέρουν πως είχαν ιστορικό αγχώδους διαταραχής και οι ίδιες. Στην προσπάθεια να εξηγηθεί το πώς μεταδίδονται οι αγχώδεις διαταραχές στις οικογένειες, προτάθηκαν από τους συγγραφείς που ασχολήθηκαν με το ζήτημα αυτό, τέσσερεις πιθανές οδοί. Η πρώτη οδός είναι από τους αγχώδεις γονείς προς τα παιδιά. Οι συμπεριφορές των αγχωδών γονέων είναι δυνατόν να προκαλεί άγχος στα παιδιά τους. Η δεύτερη οδός είναι αντίστροφη, όπου το άγχος των παιδιών είναι δυνατόν να προκαλεί αγχώδεις γονικές συμπεριφορές (κρατήστε αυτή την κυκλικότητα στην οικογενειακή σχέση, θα επανέλθουμε σε λίγο). Η τρίτη οδός είναι η κοινή γενετική ευαισθησία «shared genetic vulnerability» (ένας όρος που δεν μεταφράστηκε στα ελληνικά), όπου είναι δυνατόν να συνδέεται με το άγχος και των γονέων και των παιδιών τους. Τέλος η τέταρτη οδός είναι οι γενετικές ομοιότητες, οι γονικές απαντήσεις στο άγχος των παιδιών, καθώς και οι άλλοι παράγοντες επικινδυνότητας ή προστατευτικοί, είναι δυνατόν να επιδρούν αναδραστικά ο ένας στον άλλο. Στην τέταρτη οδό παρατηρούμε πάλι την έννοια της ανάδρασης και την έννοια της κυκλικότητας. Τι έχει να δείξει η έρευνα στην Ελλάδα; Σας δίνω δεδομένα από μια πρόσφατη δουλειά που είχαμε κάνει με την επίκουρη καθηγήτρια από το Πάντειο Πανεπιστήμιο, στο τμήμα ψυχολογίας, 15
Σμαράγδα Καζή. Στην Ελλάδα βρήκαμε ότι το άγχος της μητέρας δεν φαίνεται να επηρεάζεται από τους παράγοντες όπως είναι η ηλικία της, το μορφωτικό της επίπεδο, η επαγγελματική της απασχόληση, το εισόδημά της ή ο αριθμός των παιδιών που έχει η οικογένειά της. Αντίθετα το άγχος της σχετίζεται με τον τρόπο που η ίδια θεωρεί ότι λειτουργεί ως γονέας. Για παράδειγμα οι μητέρες που δηλώνουν αυταρχικές έχουν την τάση να είναι περισσότερο αγχωμένες, έχοντας στοιχεία από τους δυο τύπους άγχους, δηλαδή έχουν το ιδιοσυγκρασιακό άγχος και το καταστασιακό άγχος. Γενικά καταλήξαμε στο εύρημα που συστηματικά υπάρχει σε όλες τις αντίστοιχες έρευνες του εξωτερικού, ότι δηλαδή το άγχος της μητέρας φαίνεται πως σχετίζεται με το άγχος του παιδιού. Στη δε εφηβεία μόνο το ιδιοσυγκρασιακό μητρικό άγχος σχετίζεται με το άγχος των εφήβων. Από αυτό καταλάβαμε ότι οι μητέρες όσο μεγαλώνουν τα παιδιά τους απαλλάσσονται από το άγχος που σχετίζεται με τις καταστάσεις. Έτσι και αλλιώς στην εφηβεία αποτραβιέται ο γονέας σε ορισμένα ζητήματα, και επομένως αυτό που προκύπτει ως κυρίαρχο είναι μόνο το ιδιοσυγκρασιακό άγχος. Το άγχος των παιδιών και των εφήβων δεν σχετίζεται ούτε με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά της μητέρας, ούτε με τον τρόπο που η ίδια σκέπτεται ότι λειτουργεί ως γονέας. Αντίθετα η ηλικία του παιδιού, το φύλο του και το γονικό ύφος της μητέρας, όπως το αντιλαμβάνεται το ίδιο το παιδί, σχετίζονται με το άγχος του. Όλα δείχνουν ότι η αντίληψη που έχει το παιδί για το γονικό ύφος της μητέρας του, ενδεχομένως και του πατέρα, είναι περισσότερο σημαντική από το ‘’πραγματικό’’ γονικό ύφος που αισθάνονται ότι έχουν και ακολουθούν οι δυο γονείς. Αυτή την αντίθεση ανάμεσα στο τι πιστεύουν οι γονείς ότι βιώνουν και σε αυτό 16
που εισπράττουν τα παιδιά ότι βιώνουν είναι επίσης μια αντίθεση που βρίσκουμε συχνά στις έρευνες και είναι αντικείμενο μεγάλης συζήτησης. Έχοντας πει όλα αυτά, θέλω να έρθουμε στις διαφάνειες τις οποίες σας έχω πει ότι θα μας απασχολήσουν περισσότερο. Έννοια οικογενειακού συστήματος: Είναι μια έννοια η οποία έχει προκύψει στη βιβλιογραφία από το τέλος της δεκαετίας του ’40, όπου από το ’48 και μετά μιλάμε πάρα πολύ για το οικογενειακό σύστημα, επηρεασμένοι από τη γενική θεωρία των συστημάτων, η οποία ούτε λίγο ούτε πολύ αντιλαμβάνεται τα πάντα σε αυτό τον κόσμο ως συστήματα, δηλαδή σύνολα αλληλοεπιδρώντων μερών. Αυτή την έννοια της αλληλοεπίδρασης έχω επιχειρήσει να απεικονίσω στη διαφάνεια με τα αμφίδρομα βελάκια και έχω πάρει το παράδειγμα μιας τριμελούς οικογένειας, όπου είναι ο πατέρας, η μητέρα και το παιδί. Θέλω να προσέξετε ότι τα αμφίδρομα αυτά βελάκια δείχνουν σχέσεις προς όλες τις κατευθύνσεις, όλων με όλους. Αυτό που ξέρατε παλιότερα και αυτό που υπήρχε ως παράδειγμα στην επιστήμη, ήταν η μελέτη της δυάδας. Έχουν γραφτεί άπειρες σελίδες και έχουν γίνει άπειρες έρευνες για τη σχέση μητέρας-παιδιού, από όπου και έχουμε μάθει πάρα πολλά πράγματα. Έχουν γραφτεί επίσης λιγότερες σελίδες για τη σχέση πατέρα - παιδιού και έχουν γραφτεί ακόμα λιγότερες σελίδες για τη σχέση των αδερφιών μεταξύ τους. Σήμερα αυτές οι δυάδες όσο και αν μπορούν να μας δώσουν γνώσεις, δεν μπορούν να ερμηνεύσουν φαινόμενα που σχετίζονται με το τι συμβαίνει μέσα στη οικογένεια, με τη λειτουργία της οικογένειας. Για το λόγο αυτό η έννοια του συστήματος είναι μια έννοια εξαιρετικής σπουδαιότητας, κατά την άποψή μου, για να αντιληφθεί κανείς το σύνολο των αλληλοεπιδράσεων που υπάρχουν
μέσα στην οικογένεια. Αν πάρετε αυτή την τριμελή οικογένεια και φτιάξετε στο μπλοκάκι σας τρία κυκλάκια, όπου στο καθένα θα αναγράφεται το κάθε πρόσωπο, πατέρας, μητέρα και παιδί και στη συνέχεια επισημάνετε τα διάφορα υποσυστήματα, δηλαδή μερικά συστήματα, που υπάρχουν σε αυτό το μεγάλο σύστημα, θα μαυρίσετε τη σελίδα σας γρήγορα. Δηλαδή θα κάνετε ένα κύκλο ανάμεσα στον πατέρα και στη μητέρα όπου είναι το βασικό υποσύστημα το ζευγάρι. Θα κάνετε ένα κύκλο ανάμεσα στον πατέρα και το παιδί, ένα κύκλο στη μητέρα και το παιδί και στη συνέχεια και ένα κύκλο για τους τρεις τους. Αν βάλετε ένα τέταρτο κυκλάκι που θα είναι το δεύτερο παιδί, σκεφτείτε τις πιθανές εκδοχές, τις δυάδες αλλά και τις τριάδες οι οποίες προκύπτουν. Στο τέταρτο παιδί έχουμε το σχήμα μητέρα-πατέρας-παιδί 1, μετά το σχήμα μητέρα-πατέρας-παιδί 2 κ.τ.λ. Η μελέτη όλης αυτής της πολυπλοκότητας είναι το αντικείμενο της ψυχολογίας σήμερα, αλλά εγώ σας το μεταφέρω εδώ για να κατανοήσετε όλοι ότι η συζήτηση για τη γονικότητα, για το ρόλο του γονέα δεν είναι μια απλή συζήτηση. Αυτές οι σχέσεις που διαμορφώνονται μέσα στο οικογενειακό σύστημα είναι σχέσεις εξαιρετικά πολύπλοκες. Στο σημείο αυτό θα επανέλθω στο άγχος του καλού γονέα. Ο Ντόναλντ Βίνικοτ, μεγάλος ψυχαναλυτής που ασχολήθηκε με την ανάπτυξη των παιδιών, μιλώντας για τη μητέρα χρησιμοποιούσε τον όρο «good enough mother», αρκετά καλή μητέρα, ενώ δεν τόλμησε να χρησιμοποιήσει τον όρο καλή μητέρα. Κανείς δεν έχει χρησιμοποιήσει τον όρο καλή μητέρα ή καλός πατέρας. Γι’ αυτό σας είπα η έννοια του καλού γονέα χωρίς τα εισαγωγικά δεν υφίσταται κατά τη γνώμη μου. Υφίσταται η έννοια του αρκετά καλού γονέα. Ο γονέας με βάση τα χαρακτηριστικά λειτουργικότητας τα οποία θα σας δείξω στη συνέχεια, λειτουργεί μέσα σε αυτό το
σύστημα με ένα τρόπο ο οποίος είναι αποδοτικός για την ανάπτυξη των παιδιών και για την πορεία της οικογένειας γενικότερα. Πού κατά τη γνώμη μου βρίσκεται η ουσία; Η ουσία κατά τη γνώμη μου βρίσκεται στην πυραμίδα που βλέπετε (όπου στη βάση της είναι ο εαυτός του γονέα, ακολουθεί το ζεύγος και στην κορυφή είναι το παιδί). Κάθε φορά που θα ρωτήσουμε κάποιον που βάζει το παιδί του σε αυτή την πυραμίδα, πού βάζει το ζεύγος και πού βάζει τον εαυτό του, η τάση που υπάρχει και που καταγράφουμε είναι πως η συντριπτική πλειοψηφία τοποθετεί το παιδί στην κορυφή, από κάτω βρίσκεται το ζεύγος και στη βάση της πυραμίδας βάζει τον εαυτό του. Εγώ θα σας πω σήμερα ότι η σειρά αυτή θα πρέπει να αντιστραφεί, όχι με την έννοια του εαυτούλη μας. Προσέξτε δεν θα βάλουμε πάνω στην κορυφή τον εαυτούλη μας και να λειτουργήσουμε εγωιστικά. Θα βάλουμε πάνω στην κορυφή τον εαυτό μας, με την έννοια ότι εάν η καθεμιά και ο καθένας ως άνθρωπος, ως γυναίκα ή ως άνδρας, είναι καλά με το ρόλο του, τον εαυτό του και τις επιλογές του, τότε είναι καλά και το ζεύγος, δηλαδή η σχέση του με τον/την εκλεκτό/ή της καρδιάς του. Το ζεύγος θα παραμείνει στη μέση και τα παιδιά θα έρθουν στη βάση της πυραμίδας. Ο λόγος είναι γιατί το παιδί/ά λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία, εισπράττουν, αντανακλούν, καθρεφτίζουν το δικό μας συναίσθημα. Αν το δικό μας συναίσθημα ως γονείς είναι ικανοποιημένο, είναι καλό, είναι ευχαριστημένο, τότε όλοι είναι ευχαριστημένοι. Αυτή η πυραμίδα, όπως την βλέπετε, είναι παράγων δυσλειτουργίας και άγχους. Όταν ακούμε μητέρες να εξομολογούνται τι κάνουν καθημερινά για να στηρίξουν την οικογένειά τους και όταν εμείς ως ειδικοί τις επαινούμε για όσα κάνουν, αλλά τις ρωτήσουμε τι κάνουν για τον εαυτό τους, 17
συνήθως καταρρέουν. Μετά από μια στιγμή παύσης, σκέψης και συνειδητοποίησης ότι ο εαυτός τους πολύ απλά είναι παραγκωνισμένος, καταρρέουν. Επομένως αυτό που σας προτείνω είναι να σκεφτείτε λίγο την αντιστροφή της πυραμίδας. Τώρα επιτρέψτε μου να σας πω τι μου είπε ένας γονέας όταν του έλεγα τα πιο πάνω: Σας ευχαριστώ για το παράδειγμα της πυραμίδας, γιατί τώρα κατάλαβα γιατί στο αεροπλάνο λένε οι αεροσυνοδοί πως όταν πέφτουν οι μάσκες οξυγόνου πρέπει να τη φορέσεις πρώτα εσύ και μετά να την βάλεις στο παιδί σου. Πράγματι αν δεν πάρει το οξυγόνο πρώτος ο γονέας, δεν θα μπορέσει να το πάρει ούτε το παιδί του. Τι χρειαζόμαστε για να υπάρχει λειτουργικότητα ώστε να έχουμε την αρκετά καλή γονική συμμετοχή; Αυτά τα πέντε σημεία είναι τα σημεία που νομίζω πρέπει να προβληματίσουν όλους με κάποιον τρόπο. 1. Χρειαζόμαστε καταρχήν ανοικτή, ξεκάθαρη και σαφή επικοινωνία. Να εξηγούμε για ποιον ακριβώς λόγο χωρίς να χρησιμοποιούμε το «έτσι και επειδή ή ξέρεις εσύ». Αυτά δεν είναι ξεκάθαρα μηνύματα και προκαλούν μπερδέματα, σύγχυση και ασάφειες. Ξεκάθαρα τα μηνύματα, κυρίες και κύριοι. 2. Μοίρασμα. Να αισθάνεται το παιδί ότι μοιραζόμαστε πράγματα μαζί του. Είπαν οι προλαλήσαντες ότι πρέπει να σταθούμε δίπλα στα παιδιά, να γίνουμε φίλοι με τα παιδιά. Προφανώς δεν το λέμε κυριολεκτώντας γιατί δεν μπορούμε να είμαστε φίλοι και δεν θέλουμε να είμαστε φίλοι μαζί τους (με την έννοια του φίλου). Αυτό που εννοούσαν οι προλαλήσαντες, αν κατάλαβα καλά, είναι να θέλουμε το μοίρασμα μαζί τους. Να ξέρει το παιδί ότι μπορεί να έρθει να μας μιλήσει για τα πάντα. Ότι είμαστε ένα 18
σταθερό σημείο το οποίο έχει απλώσει το χέρι και κρατιέται καλά και είμαστε ο πυλώνας που μπορεί να μιλήσει. 3. Θέλουμε ευελιξία (θα το αναπτύξει περισσότερο ο κ. Σταυρινίδης) 4. Θέλουμε σεβασμό στην αυτονομία του άλλου και αυτή είναι μια πάρα πολύ σημαντική παράμετρος. Ο άλλος, κυρίες και κύριοι, δεν είναι μόνο το παιδί, είναι και ο άλλος μέσα στην οικογένεια. Σεβασμός στην αυτονομία της συζύγου μου, σεβασμός στην αυτονομία του συζύγου μου, σεβασμός στην αυτονομία κάθε μέλους της οικογένειας. 5. Αναγνώριση της διαφορετικότητας. Στην ψυχολογία λέμε πως δεν θέλουμε συγχωνευμένες συναισθηματικά σχέσεις. Δεν θέλουμε σχέσεις που να καταβροχθίζουν το άτομο. Δεν θέλουμε μητέρες και πατέρες οι οποίοι στο δικό τους θέλω εγγράφουν τα πάντα. Το μόνο το οποίο τους απασχολεί είναι «Τι θα γίνει το παιδί; Τι θα κάνει ένα παιδί στη ζωή του;» Για να το κατανοήσετε θα σας δώσω ένα αληθινό περιστατικό. Ήξερα μια οικογένεια που το τετράχρονο παιδί τους δεν το φώναζαν με το όνομά του, αλλά το φώναζαν γιατρό. Πού είναι ο γιατρός; Έξω παίζει! Γιατρέ, έλα να φας! κτλ. Φανταστείτε τι σημαίνει αυτό για το παιδί; Τι σημαίνει αυτό για το «θέλω» της οικογένειας; Αυτό το παιδί πώς μεγαλώνει και τι θα σημαίνει αργότερα στην προσπάθειά του να κατασκευάσει τη δική του ταυτότητα στην εφηβική ηλικία; Υπάρχουν πάρα πολλά πράγματα τα οποία θα μπορούσαμε να λέγαμε, αλλά ακροθιγώς στάθηκα σε ορισμένα σημεία θεωρώντας τα πιο σημαντικά. Ελπίζω στη συζήτηση που θα ακολουθήσει να μας δοθεί η δυνατότητα να πούμε και να διαλευκάνουμε άλλα πράγματα. Σας ευχαριστώ πολύ.
«Γονικές παροχές και δυσκολίες κοινωνικής προσαρμογής στην παιδική ηλικία και στην εφηβεία: μια διαδραστική σχέση» Ομιλητής Δρ Παναγιώτης Σταυρινίδης Βιογραφικό Ο Παναγιώτης Σταυρινίδης είναι κάτοχος διδακτορικού (PhD) στην ψυχολογία από το Πανεπιστήμιο Κύπρου. Έχει βασικές σπουδές στην Ψυχολογία από το St Francis College της Νέας Υόρκης και μεταπτυχιακές σπουδές στην περιοχή της Μεθοδολογίας Ψυχολογικής Έρευνας στο Πανεπιστήμιο Reading του Ηνωμένου Βασιλείου. Το 2006 εργάστηκε ως μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Harvard των Ηνωμένων Πολιτειών. Σήμερα εργάζεται στο Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου όπου και διδάσκει προπτυχιακά και μεταπτυχιακά μαθήματα Ψυχολογίας. Είναι μέλος διεθνών επαγγελματικών συνδέσμων και συντονίζει ή συμμετέχει σε ερευνητικά προγράμματα στην Κύπρο και στο εξωτερικό. Εργασίες του έχουν δημοσιευθεί σε έγκυρες επιθεωρήσεις σε Ευρώπη και Ηνωμένες Πολιτείες και έχει παρουσιάσει τα αποτελέσματα ερευνών σε συνέδρια στην Κύπρο, Ελλάδα και διεθνώς. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται σε δυο περιοχές. Αφενός, στη διερεύνηση χαρακτηριστικών που οδηγούν σε ιδιαίτερες μορφές επιθετικότητας στην παιδική ηλικία. Αφετέρου, στη μελέτη των επιπτώσεων ειδικών μορφών γονεϊκότητας στην αναπτυξιακή προσαρμογή εφήβων (χρήση ουσιών και παραβατικότητα)
Καλημέρα σας. Να ευχαριστήσω και εγώ με τη σειρά μου την Παγκύπρια Σχολή Γονέων, τον Πρόεδρο και τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου για την πρόσκληση που μου έχουν απευθύνει για να προβώ στη δική μου εισήγηση σε αυτό το πολύ ενδιαφέρον συνέδριο το οποίο οργανώνει. Με-
ταφέρω επίσης τους χαιρετισμούς της προέδρου του τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου της κας Διακίδου, που μας έκανε την τιμή να είναι σήμερα μαζί μας. Επίσης να εκφράσω ως μέλος της ακαδημαϊκής κοινότητας του Πανεπιστημίου Κύπρου τις θερμές μου ευχαριστίες προς όλους τους γονείς, τους εκπαιδευτικούς και φορείς της πολιτείας, γιατί χωρίς όλους εσάς και χωρίς τη συμμετοχή των παιδιών σας στα σχετικά ερευνητικά προγράμματα, καμιά, και το τονίζω, εγχώρια παραγωγή έρευνας δεν θα ήταν δυνατή στον τομέα της ψυχολογίας, των παιδαγωγικών και πολλών άλλων σχετικών επιστημών. Γι’ αυτό το λόγο ένα μεγάλο ευχαριστώ προς όλους εσάς και τα παιδιά σας. Ξεκινώντας, μου έχουν κάνει εντύπωση οι φιγούρες βλέποντάς τις στο φυλλάδιο του προγράμματος του συνεδρίου. Εύκολα μπορεί κανείς να σκεφτεί μια ερώτηση η οποία με απασχολεί ως ψυχολόγο ερευνητή, αλλά και όλους μας εδώ. Τι βλέπουμε λοιπόν και πώς το μεταφράζουμε; Μπορούμε να το μεταφράσουμε ως εξής: ότι βλέπουμε δυο γονείς οι οποίοι κρατούν το παιδί τους. Μπορούμε να το μεταφράσουμε κι αλλιώς, ότι ένα παιδί κρατά τους γονείς του. Στη δεύτερη υπόθεση χρειάζεται λίγη προσπάθεια για να το δούμε έτσι, γιατί συνήθως βλέπουμε γονείς να κρατούν τα παιδιά τους. Μια τρίτη πρόκληση είναι να διερωτηθούμε αν αυτή η οικογένεια κατευθύνεται προς κάπου ή παραμένει στάσιμη; Αυτή είναι και μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις των οικογενειών, μεταφορικά μιλώντας, να προχωρούν, να αναπτύσσονται, να επιλύουν προβλήματα, να βελτιώνονται και όχι να παραμένουν στάσιμες. Οπότε αυτές οι φιγούρες δίνουν ένα 19
καλό έναυσμα και για τις θέσεις τις οποίες θέλω να σας παρουσιάσω. Με πολύ ωραίο τρόπο προετοίμασε το έδαφος και ο κ. Τάνταρος προηγουμένως. Επίσης με αφορμή την εισήγηση του συναδέλφου περί του «καλού γονέα», σας παραθέτω τη δική μου αντίληψη ξεκινώντας με το εξής ότι η πρόκληση της γονικότητας σήμερα δεν είναι η πρόκληση του να τα κάνει κανείς όλα ορθά. Αλλά η μεγαλύτερη πρόκληση, εξετάζοντας χιλιάδες γονείς μέσα από τα ερευνητικά προγράμματα, είναι να κάνει ένας γονέας όσο το δυνατό λιγότερα λάθη ή να αποφύγει τα μεγάλα λάθη Εκεί είναι που ανιχνεύει κανείς τον good enough parent, τον αρκετά προσαρμοστικό μάλλον γονέα, για τον οποίο μιλούσε προηγουμένως ο συνάδελφος. Ο τίτλος της εισήγησης μου μπορεί να ακούγεται πολύ σύνθετος, αλλά δεν είναι και όλα θα γίνουν πολύ κατανοητά μέσα σε λίγα λεπτά. Καλούμαστε να απαντήσουμε σε κάποια ερωτήματα τα οποία προκύπτουν από τον τίτλο αυτής της εισήγησης: 1. Για ποιες γονικές πρακτικές μιλάμε; 2. Σε ποιες δυσκολίες ψυχοκοινωνικής προσαρμοστικότητας αναφερόμαστε; 3. Για ποια διαδραστική σχέση μιλάμε; Για ποιες γονικές πρακτικές μιλάμε; Συχνά, ξέρετε, συζητώντας πλέον με πάρα πολλούς γονείς διαπιστώνω την εξής υγιή πρόθεση: Την πρόθεση ότι θα ήθελαν να γνωρίζουν τι συμβαίνει στους χώρους που συχνάζει το παιδί τους, με ποιους κοινωνικοποιείται το παιδί, σε τι πράξεις προβαίνει, αν γίνεται κάτι το επικίνδυνο ή όχι; Την πρόθεση αυτή την έχουν οι γονείς, καθώς τα παιδιά τους μεγαλώνουν και φεύγουν όχι από την οικογένεια, αλλά από το στενό προστατευτικό πλαίσιο της κοινωνικοποίησης μέσα στο σπίτι 20
και πλέον κοινωνικοποιούνται πολύ περισσότερο έξω από αυτό, όπως για παράδειγμα στη γειτονιά με φίλους, στο πάρκο, σε χώρους διασκέδασης κατά την εφηβεία και σε άλλες μορφές κοινωνικοποίησης όπου τον κυρίαρχο έλεγχο δεν τον έχουν οι γονείς. Εκεί ακριβώς προκύπτει το εξής ερώτημα: «Αν ως γονιός γνωρίζεις περισσότερα για την κοινωνικοποίηση του παιδιού σου, σημαίνει κατά ανάγκη και λιγότερα προβλήματα;» Διαισθητικά ξέρω ότι όλοι μας ωθούμαστε προς το να απαντήσουμε καταφατικά. Πως ναι, το να γνωρίζεις περισσότερα μάλλον σε φέρνει σε μια θέση που όποτε χρειαστεί, μπορείς να προστατέψεις το παιδί σου από κοινωνικούς κινδύνους. Είναι όμως πάντα έτσι; Τι πληροφόρηση μπορεί να μας δώσει η επιστημονική παρατήρηση πάνω σε αυτό; Προς απάντηση αυτού του ερωτήματος έρχονται στην επιφάνεια κάποια ζητήματα σχετικά με τη γονική γνώση και πολύ περισσότερο με τις πηγές των γνώσεων. Οι γονείς από πού αντλούν τις γνώσεις στην προσπάθειά τους να ελέγξουν τα παιδιά τους θέλοντας να ξέρουν με ποιους πάνε, τι κάνουν, πότε, πώς το κάνουν και αν υπάρχει κάποιος κίνδυνος σε αυτά τα οποία κάνουν; Απαντώντας σε αυτή την ερώτηση έρχεται αυτό που ονομάζεται γονική επίβλεψη, όπου είναι η δυνατότητα των γονιών, η προσπάθειά τους να επιβλέπουν τα παιδιά τους. Όπως ξέρετε αφετηρία της επίβλεψης είναι οι γονείς και δέκτης της επίβλεψης το παιδί. Τι προϋποθέτει η γονική επίβλεψη; Η γονική επίβλεψη προϋποθέτει προσπάθεια ελέγχου του παιδιού. Όμως ποιου ελέγχου, αφού παρατηρούμε ότι υπάρχουν δυο μορφές ελέγχου; Του ψυχολογικού ελέγχου του παιδιού ή του ελέγχου της συμπεριφοράς του παιδιού. Αν πρόκειται για τον ψυχολογικό έλεγχο, έχω να σας πω, πως μπορεί να σας κάνει περισσότερη ζημιά παρά να σας δώσει περισσότερα οφέλη. Γιατί στον ψυχολογικό έλεγ-
χο, ασκούμε συναισθηματική πίεση στο παιδί, θέλουμε να νιώθει άσχημα αν σκέφτεται να κάνει κάτι το οποίο δεν μας ικανοποιεί. Γι’ αυτό χρησιμοποιούμε τις γνωστές εκφράσεις: «Αυτό που πήγες και έκανες ή αυτό που κάνεις να ξέρεις με στενοχώρησε πάρα πολύ. Ή αν προβείς σε κάτι τέτοιο δεν θα είμαι ευχαριστημένη κ.α». Το παιδί φυσικά γνωρίζει ότι σας στενοχώρησε, αλλά δεν χρειάζεται να δημιουργούμε ένα ενοχικό περιβάλλον. Καμιά επιστημονική έρευνα δεν υποστηρίζει ότι η πίεση, οι ενοχές, οι φωνές, οι τύψεις μπορούν να έχουν κάποια οφέλη. Όμως τι μπορεί να έχει όφελος; Η οριοθέτηση του παιδιού, θέση την οποία δέχεται η επιστήμη και είναι έλεγχος της συμπεριφοράς. Για παράδειγμα, όταν ένα παιδί είναι τεσσάρων χρονών, μπορεί να κοινωνικοποιηθεί μέσα στο σπίτι και στην αυλή του σχολείου. Όταν θα είναι έξι με οχτώ χρονών, κάτω από επίβλεψη, το παιδί κοινωνικοποιείται ίσως και λίγο στη γειτονιά. Στα δώδεκα με δεκατέσσερα του το παιδί θα έχει τη δυνατότητα να μπορεί να πάει μέχρι το πάρκο της κοινότητας μόνο του να παίξει, ενώ στα δεκαέξι του θα έχει τη δυνατότητα να βγει με κάποιους φίλους σε κάποιο χώρο να διασκεδάσει για κάποιες ώρες. Αλλά όλα αυτά βλέπετε πως συμβαίνουν σε αντίστοιχες φάσεις της ανάπτυξης του παιδιού και όχι αυθαίρετα, και πάντοτε μέσα από το φιλτράρισμα, του ελέγχου, της έγκρισης και της οριοθέτησης των γονιών. Και ναι, εδώ δεχόμαστε ότι μπορεί να έχει οφέλη κάτω από κάποιες συνθήκες. Πώς αλλιώς θα αντλούν πληροφορίες οι γονείς προσπαθώντας να ασκήσουν το γονικό τους ρόλο; Εκμαιεύοντας πληροφορίες, προσπαθώντας πολλές φορές με κάποιους έμμεσους τρόπους, να κάνουν το παιδί να παραδεχτεί αν έχει προβεί σε κάτι το οποίο είναι άσχημο ή όχι. Κάποτε χρησιμοποιούνται μέθοδοι οι οποίες είναι
υγιείς, όπως για παράδειγμα οι απευθείας ερωτήσεις για το πού έχει πάει και τι έχει κάνει εκεί. Κάποτε χρησιμοποιούνται λιγότερο ευθείες οδοί, πιο έμμεσες με λιγότερα οφέλη. Για παράδειγμα, στήνοντας κάποιες παγίδες στα παιδιά, «πες μου γιατί ξέρω» ή «έμαθα από φίλους τι έκανες» και διάφορα άλλα μέσα, προκειμένου να παραδεχτεί το παιδί τι έκανε κάποια πράγματα και στη συνέχεια η αντίδραση να μην είναι και τόσο υγιής. Ακόμα και για την εκμαίευση των πληροφοριών είμαστε έτοιμοι να δεχτούμε ότι δηλαδή είναι η συνθήκη μέσα από την οποία εκφράζεται αν θα είναι υγιής ή όχι. Και βεβαίως υπάρχει και μια άλλη πηγή πληροφόρησης που έχει αφετηρία το παιδί, η οποία ονομάζεται αυθόρμητη πληροφόρηση. Για ποια διαδραστικότητα μιλάμε; Διαδραστικότητα έχεις όταν και τα δύο μέλη είναι φορείς αιτιότητας και συνεπειών. Διαισθητικά όμως σκεφτόμαστε με αφετηρία τους γονείς και κατεύθυνση το παιδί. Ισχύει εν μέρει και έχουμε ενδείξεις ότι ο γονικός έλεγχος μπορεί να μειώνει τα προβλήματα της παιδικής συμπεριφοράς (ο συμπεριφορικός έλεγχος), το τονίζω ξανά. Και πάλιν όμως, όχι πάντα. Κάποιες έρευνες δείχνουν ότι ο συμπεριφορικός έλεγχος μπορεί να μην έχει τη θετική επίδραση την οποία θεωρούμε ότι πρέπει να έχει. Και κάποιες άλλες έρευνες δείχνουν ότι κάτω από κάποιες συνθήκες, καθώς αυξάνεις τη γονική επίβλεψη, αυξάνονται και τα προβλήματα προσαρμογής του παιδιού, ιδιαίτερα στην εφηβεία. Πώς μπορεί να συμβαίνει αυτό; Αυτό παρατηρείται ιδιαίτερα όταν το παιδί μπει σε ένα φαύλο κύκλο δυσκολιών προσαρμογής στην εφηβεία, όπως είναι η παραβατικότητα, η χρήση ουσιών, το κάπνισμα και ούτω καθεξής. Σε εκείνες τις περιπτώσεις είναι πολύ δύσκολο να ακυρωθεί το πρόβλημα μόνο με την επίβλεψη, μάλλον χρει21
άζεται να κερδηθεί μια άλλη μάχη. Όμως υπάρχουν και πολλοί λόγοι για να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε την αντίστροφη σχέση, δηλαδή με αφετηρία το παιδί και κατεύθυνση τους γονείς. Έχουμε έρευνες που αποδεικνύουν ότι προβλήματα προσαρμογής του παιδιού οδηγούν σε αδυναμία ελέγχου και σε γονική παραίτηση (αυτό που ονομάζουμε το σύνδρομο της γονικής παραίτησης). Και εδώ δημιουργείται ένας άλλος φαύλος κύκλος. Γιατί τα παιδιά έχουν δυσκολίες, οι γονείς δεν μπορούν να τα καταφέρουν μαζί τους, τα παιδιά έχουν περισσότερες δυσκολίες και οι γονείς φτάνουν στο σημείο όπου σηκώνουν τα χέρια ψηλά. Επίσης έχουμε το πρόβλημα της πρόωρης αυτονόμησης του παιδιού. Πρόωρα δίνονται περισσότερες ελευθερίες στα παιδιά, λιγότερη η οριοθέτησή τους, αυξάνονται τα προβλήματα και οι γονείς στη συνέχεια να τρέχουν ουσιαστικά πίσω από τα προβλήματα αυτά. Σε μια έρευνα που δημοσιεύσαμε πριν δυο χρόνια σε διεθνή επιθεώρηση για τη γονική επίβλεψη και τη χρήση αλκοόλ στην εφηβεία (θέλω με αυτά τα παραδείγματα να δείξω από εγχώρια τι συμβαίνει με τη γονική επίβλεψη), δυστυχώς τα δεδομένα μάς έδειξαν ότι η γονική επίβλεψη που δεν είχε καμιά προστασία, δεν μείωνε τη χρήση αλκοόλ στους εφήβους. Αντίθετα η χρήση μείωνε την επίβλεψη. Καθώς τα παιδιά έφταναν στην ηλικία των 15-16 χρόνων, όσα από αυτά τα παιδιά έπιναν περισσότερο από τα συνομήλικά τους, μελλοντικά οι γονείς τους τα επέβλεπαν λιγότερο, τα παρατούσαν, γιατί δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν. Τι συνέβαινε στην περίπτωση της αυθόρμητης πληροφόρησης που αφετηρία ήταν το παιδί; Ήταν ο μόνος προστατευτικός παράγοντας. Όταν τα παιδιά ένιωθαν ότι υπήρχε ένα κλίμα μέσα στο 22
οποίο μπορούσαν να μιλήσουν, τότε μελλοντικά μείωναν και τη χρήση του αλκοόλ. Ένα χρόνο μετά δημοσιεύουμε μια άλλη εργασία για να επιβεβαιώσουμε ή όχι αυτά τα περίεργα αποτελέσματα. Και όντως επιβεβαιώνονται γιατί βρίσκουμε τα ίδια ευρήματα, όμως με αφετηρία πλέον όχι με τη χρήση αλκοόλ αλλά την παραβατικότητα. Η γονική επίβλεψη να μην μειώνει όπως αναμενόταν την παραβατικότητα, αλλά να συμβαίνει το αντίθετο. Τα παιδιά που εμπλέκονταν σε παραβατικές συμπεριφορές να θέτουν τους γονείς τους σε μελλοντική αδυναμία να τα επιβλέψουν. Επίσης η αυθόρμητη πληροφόρηση είχε περισσότερο ευεργετικά αποτελέσματα, γιατί είχε ως αφετηρία το παιδί. Αλλά και το παιδί το οποίο μιλούσε στους γονείς του δεν μιλούσε μέσα σε ένα μαγικό, μεταφυσικό κλίμα. Γιατί αυτά τα παιδιά μιλούσαν για τα προβλήματα τα οποία αντιμετώπιζαν; Γιατί και οι γονείς προηγουμένως φρόντισαν να δημιουργηθεί ένα κλίμα, αγάπης, στοργής, αποδοχής και επικοινωνίας. Τι συμβαίνει με το γονικό ύφος; Γνωρίζοντας την πολυπλοκότητα της γονικής ψυχολογίας, δεν θέλω να προβώ σε υπεραπλουστεύσεις, αλλά γενικά παρατηρούμε ότι πολλούς γονείς, όχι όλους, μπορεί κανείς να τους ταξινομήσει σε τέσσερα διάτρητα γονικά στυλ. 1. Έχουμε τους διαλεκτικούς γονείς, που κρατούν μια σχετική ευελιξία και μια ισορροπία για την οποία μίλησε προηγουμένως ο συνάδερφος. Οριοθετούν και ελέγχουν, αλλά την ίδια στιγμή ξέρουν πότε να παραβλέπουν πράγματα, να αφήνουν σχετική ελευθερία και να ανταποκρίνονται στις ανάγκες του παιδιού κτλ. 2. Έχουμε τους γονείς που υιοθετούν ιδιαίτερα
αυταρχικό στυλ, με ιδιαίτερα ακραίες τιμωρητικές, διορθωτικές πρακτικές, θεωρώντας ότι η ακραία γονική επίβλεψη είναι η μόνη επωφελής οδός, όμως δεν είναι. Οι έρευνες μας στην Κύπρο και διεθνώς από το 2005 που ασχολούμαστε με αυτά τα θέματα, επιβεβαιώνουν ότι τα παιδιά που προέρχονται από πολύ αυταρχικές οικογένειες έχουν τα περισσότερα προβλήματα. 3. Έχουμε τους παραχωρητικούς γονείς που περισσότερο στέκονται στο να δείξουν την επικοινωνία και την αποδοχή στην οικογένεια, παρά να οριοθετήσουν. Κάτω από κάποιες συνθήκες μπορεί να δημιουργηθούν πολλά προβλήματα και κάτω από κάποιες άλλες ίσως και όχι (ελπίζω να τα συζητήσουμε στη συζήτηση που θα ακολουθήσει). 4. Η τέταρτη κατηγορία είναι οι αδιάφοροι γονείς, που ουσιαστικά δεν ασκούν το γονικό ρόλο, που προφανώς για να είσαστε ανάμεσα μας δεν ανήκετε σε αυτή την κατηγορία. Αν σας ενδιαφέρουν τα ποσοστά, εμένα όχι και τόσο, να σας πω, οι συστηματικές έρευνες τα τελευταία χρόνια βρίσκουν ότι υπάρχει ένα ποσοστό 8-10% που μπορεί κανείς να τους εντάξει μέσα στο προφίλ, αυτό της αδιαφορίας. Είναι επίσης και τα συναισθήματά σας τα οποία καθοδηγούν τη συμπεριφορά σας. Όταν έχουμε υψηλό επίπεδο άγχους με υψηλό επίπεδο αποφυγής, καταλήγουμε στο να έχουμε φοβικούς ανθρώπους. Όπως επίσης όταν έχουμε υψηλό επίπεδο άγχους με χαμηλό επίπεδο αποφυγής, έχουμε αγχώδεις γονείς. Αυτά τα δύο προφίλ είναι τα προφίλ προσκόλλησης που αφορούν τους φοβικούς και τους αγχώδεις γονιούς. Οι γονείς συνοδεύουν τη συμπεριφορά τους με υπερβολικό άγχος (σας το εξήγησε ο συνάδελφος) και
εγώ προσθέτω με έντονο φόβο. Για ποια πράγματα να έχει φόβο, θα μπορούσε να ρωτήσει κανείς. Φόβο για το πώς θα τα πάει το παιδί στο σχολείο, φόβο για τη σχέση με τον /την σύντροφο, φόβο για το μέλλον. Γενικότερα είναι οι γονείς που διαχέουν ένα έντονο φοβικό κλίμα μέσα στην οικογένεια. Οι έρευνες δείχνουν ότι τα παιδιά που προέρχονται από γονείς με έντονο άγχος και φόβο, έχουν πολύ περισσότερες πιθανότητες ανάπτυξης περιπτώσεων εσωτερικευμένων προβλημάτων (θα σας δείξω κάποια πράγματα αμέσως μετά). Ποια είναι τα πιο συχνά «σφάλματα»; Οι αγχώδεις και φοβικοί γονείς είναι συνήθως οι πιο ευάλωτοι, οι πιο υπερπροστατευτικοί, έχουν τον πιο ακραίο έλεγχο γιατί συνήθως φοβούνται και χρησιμοποιούν μέσα στον πανικό της οικογένειας τις πιο λανθασμένες πρακτικές διόρθωσης και τιμωρίας. Γι’ αυτό και έχουμε τη χειρότερη προσαρμογή στα παιδιά. Αλλά για ποια προσαρμογή μιλάμε; Δεν είναι ούτε κάτι αυθαίρετο ούτε κάτι αόριστο. Οι μελέτες μας δείχνουν ότι κάτω από αυτές τις συνθήκες έχουμε περισσότερες πιθανότητες για χαμηλότερη επίδοση, για λιγότερη αποδοχή συνομηλίκων και για προβλήματα εσωτερίκευσης, άγχους, καταθλιπτικά συμπτώματα, φοβίες, κοινωνική απόσυρση. Τα παιδιά με το ιδιαίτερα αυταρχικό προφίλ των γονέων, έχουν συνήθως περισσότερα προβλήματα εξωτερίκευσης στην εφηβεία, περισσότερη επιθετικότητα, παραβατικότητα, παρορμητικότητα και υπερκινητικότητα. Δεν είμαστε εδώ για να ενοχοποιήσουμε τους γονείς! Είμαστε εδώ για να πούμε το εξής. Οι περισσότεροι γονείς κάνουν συνήθως τα λιγότερο δυνατά λάθη και πολλές φορές το γεγονός ότι το παιδί τους μπορεί να μην τα πηγαίνει πολύ καλά ή να εμφανίζει δυσκολίες, δεν εξαρτάται από αυ23
τούς. Στην ερώτηση αυτή λοιπόν γιατί ένα παιδί δεν τα πάει καλά, συνήθως τείνουμε να απαντούμε με αφετηρία τους γονείς και αυτό είναι άδικο. Γιατί οι κλινικές παρατηρήσεις δείχνουν ότι τα παιδιά θα εμφανίσουν ορισμένες δυσκολίες προσαρμογής που δεν οφείλονται σε λανθασμένες πρακτικές των γονέων τους. Καταρχήν η πολυπλοκότητα των συστημικών λειτουργιών, που μίλησε και ο συνάδελφος προηγουμένως, είναι τέτοια, ώστε δεν μπορεί κανείς να ανιχνεύσει πού είναι η αρχική αιτία του προβλήματος, αλλά μιλάμε για κυκλικές αιτιότητες. Επίσης η ιδιοσυγκρασία του παιδιού είναι τα πυρηνικά συστατικά της προσωπικότητάς του που δεν έχουν να κάνουν τόσο πολύ με το πώς μεγαλώνουν και τι λάθη κάνουν. Αλλά πρόκειται για μια γενική περιγραφή της προσωπικότητας του παιδιού που μπορεί κάτω από ορισμένες συνθήκες να δημιουργήσει προβλήματα και καθώς μεγαλώνει η προσωπικότητα του να είναι και πέραν από τις γονικές επιρροές. Και καλά κάνουμε να το αποδεχτούμε αυτό ότι τα παιδιά δεν θα γίνουν οι κλώνοι των γονιών. Τα παιδιά θα γίνουν ένα πολύπλοκο σύστημα προσωπικότητας και ένα κομμάτι από αυτό το σύστημα θα είναι η αντανάκλαση των γονικών επιρροών. Όμως ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της προσωπικότητας του παιδιού θα πρέπει να δεχτούμε ότι δεν θα είναι αντανάκλαση των γονικών επιρροών. Τα παιδιά πλέον κοινωνικοποιούνται έξω από την οικογένεια, στην κοινότητα και όταν η ποιότητα της εκπαίδευσης τους (για την οποία και ο Υπουργός 24
και ο Πρόεδρος της Επιτροπής Παιδείας της Βουλής μας διαβεβαίωσαν για τη σημασία της) μειώνεται, τότε τα προβλήματα της κοινωνικοποίησης των παιδιών αυξάνονται, πράγμα που έχει παρουσιάσει η κοινωνιολογική έρευνα. Φυσικά η οικονομική κατάσταση ενός τόπου επηρεάζει την προσωπικότητα του παιδιού. Πώς τα παιδιά επηρεάζουν τους γονείς; Η προσαρμογή του παιδιού δρα ως μηχανισμός επιρροής προς τους γονείς. Ταυτόχρονα υπάρχουν οι προσδοκίες των γονιών. Καλώς ή κακώς, πολλές φορές, εγώ λέω κακώς, έχουμε διαφορετικές προσδοκίες και κακώς έχουμε διαφορετικές προσδοκίες από τα παιδιά μας. Οι προσδοκίες των γονιών διαφοροποιούνται ανάλογα με το φύλο του παιδιού. Υπάρχει σειρά ψυχολογικών ερευνών που δείχνουν, για παράδειγμα, ότι οι γονείς είναι περισσότερο αυστηροί και περιμένουν
καλύτερες επιδόσεις από τα αγόρια στις θετικές επιστήμες και στα μαθηματικά. Αυτό ξέρουμε ότι είναι άδικο γιατί στην ευφυΐα δεν υπάρχει φυλετική διαφορά, γιατί και τα κορίτσια μπορούν να τα πάνε εξίσου καλά αν όχι και καλύτερα. Αλλά ξέρουμε ότι οι προσδοκίες αυτές υπάρχουν. Η ηλικία του παιδιού επίσης επηρεάζει τις προσδοκίες και η προσαρμογή του σε προηγούμενα χρόνια. Το φύλο των γονιών, που σημαίνει γονικός ρόλος, άλλες φορές διακριτός ρόλος του πατέρα και άλλες φορές διακριτός ρόλος της μητέρας. Καθώς επίσης και η ηλικία των γονέων μπορεί να λειτουργήσει προς αυτή την κατεύθυνση. Κλείνοντας θα ήθελα να σας δώσω κάποιες πρακτικές εισηγήσεις, οι οποίες καλώς σας ενδιαφέρουν, κάποιες προειδοποιητικές ενδείξεις που βρίσκουμε συχνά στις έρευνες μας και στις κλινικές παρατηρήσεις των συναδέλφων από τον τομέα της παιδοψυχιατρικής. Ο συνδυασμός πολλών από τους πιο κάτω παράγοντες είναι οι προειδοποιητικές ενδείξεις που πρέπει να ενεργοποιήσουν την οικογένεια. Η απότομη και μεγάλη αύξηση ή μείωση του βάρους που θα προκύψει μέσα από την υπερφαγία ή ανορεξία, τα προβλήματα στον ύπνο, η υπνηλία ή η αϋπνία, οι απότομες και όχι εξελικτικές αλλαγές στην προσωπικότητα, η ξαφνική αλλαγή φύλων ιδιαίτερα στην εφηβική ηλικία, η συστηματική απουσία ή προσπάθεια για απουσία από το σχολείο, η απόσυρση και απομόνωση, οι εξάρσεις και βέβαια μιλάμε για τις εξάρσεις που είναι πέρα από το αναμενόμενο μεταβατικά στάδια στην εφηβεία και η ξαφνική σχολική αποτυχία. Η σχέση είναι διαδραστική και επιμένω σε αυτό. Για να γίνει όμως και πιο υγιής χρειάζονται δέκα πράγματα που κακό δεν κάνουν, αλλά καλό μπορεί να κάνουν.
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Ενθάρρυνση του διαλόγου Ελευθερία έκφρασης απόψεων Ξεκάθαρες προσδοκίες Οριοθέτηση Κλίμα αποδοχής και φροντίδας Τα παιδιά βλέπουν τον τρόπο με τον οποίο οι γονείς επιλύουν τις συγκρούσεις και μετά πολλές φορές υιοθετούν το μοντέλο αυτό στην κοινωνικοποίηση τους. Άρα είναι καλό να προσέχουμε πώς επιλύονται οι συγκρούσεις του ζευγαριού. Δεν χρειάζονται οι ακραίες πρακτικές αλλά η υιοθέτηση ενός υγιούς προτύπου. 7. Επίσης οι φράσεις «θέλω να κάνεις αυτό», ιδιαίτερα κουνώντας το δάκτυλο προς το παιδί, καλό είναι να αποφεύγεται και θα ήταν προτιμότερο να πεις του παιδιού «εγώ θα επέλεγα να έκανα αυτό..» και όχι «αυτό είναι το μόνο πράγμα που πρέπει να κάνεις». 8. Τα κοινά ενδιαφέροντα είναι επίσης σημαντικά. Δημιουργούνται δεσμοί, που καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν φεύγουν λίγο από κοντά σας γιατί αρχίζουν να έχουν ενδιαφέροντα που δεν είναι καθόλου συμβατά με τα δικά σας (από μια ηλικία και μετά οι γάμοι, τα βαφτίσια δεν τους ενδιαφέρουν, καλό είναι να βρείτε άλλα ενδιαφέροντα) 9. Να δεχτούμε ότι κάποιες από τις αλλαγές στην ανάπτυξη του παιδιού είναι απλά φυσιολογικές. 10. Κλείνω με τα 3 σίγμα. Τα παιδιά θέλουν σταθερότητα, συνέπεια, συνοχή. Συνοχή σημαίνει συναισθηματικά δεμένη οικογένεια. Σας αφήνω, παρακαλώντας σας να επιλέξετε τις μάχες τις οποίες πραγματικά αξίζει να δώσετε. Σας ευχαριστώ! 25
«Ο ρόλος των γονιών στην ομαλή ψυχοκοινωνική πορεία του παιδιού προς την ενηλικίωση» Ομιλητής Δρ Άννα Παραδεισιώτη Βιογραφικό Η Δρ Αννα Παραδεισιώτη είναι Παιδοψυχίατρος Ψυχοθεραπεύτρια Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας. Εργάζεται στις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Εφήβων από το 1993, είναι Βοηθός Διευθύντρια Τμήματος/Κλινικής, Επιστημονική Συντονίστρια των Υπηρεσιών Παγκύπρια όπως και της Ενδονοσοκομειακής Μονάδας Εφήβων στο ΝΑΜ ΙΙΙ. Έχει συμβάλει στο σχεδιασμό, την οργάνωση και την επέκταση των Παιδοψυχιατρικών Υπηρεσιών στην Κύπρο, βάσει των προδιαγραφών της Π.Ο.Υ Έχει συντονίσει, εκπροσωπώντας το Υπουργείο Υγείας, 6 Ευρωπαϊκά Ερευνητικά Διακρατικά προγράμματα σε θέματα που αφορούν την ψυχική Υγεία των Παιδιών και Εφήβων. Έχει αναπτύξει πλούσιο κλινικό, εκπαιδευτικό, συγγραφικό και ερευνητικό έργο.
Να σας χαιρετίσω όλους και εγώ με τη σειρά μου και να ευχαριστήσω τον Πρόεδρο και τα Μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου της Παγκύπριας Σχολής Γονέων για την ευκαιρία που μου δόθηκε να σας παρουσιάσω ορισμένες σκέψεις για το ρόλο των γονιών στην ομαλή ψυχοκοινωνική πορεία του παιδιού προς την ενηλικίωση. Όλοι έχετε στους φακέλους σας τις διαφάνειες της παρουσίασής μου. Εγώ θα εστιαστώ σε ορισμένα σημεία. Πριν αρχίσουμε αυτό το ταξίδι από τη βρεφική ηλικία προς την ενηλικίωση του παιδιού και το ρόλο μας ως γονείς στο ταξίδι αυτό, επιτρέψτε να μοιραστώ μαζί σας ένα προβληματισμό που έχω αυτή την περίοδο και ζώντας ως πολίτης της κυπρια26
κής κοινωνίας και ως ειδικός ερχόμενη σε επαφή με πολλές οικογένειες και παιδιά. Η δίνη της οικονομικής κρίσης και των πολλών κοινωνικών προβλημάτων, απόρροια όχι μόνο της οικονομικής αλλά και κοινωνικής κρίσης της εποχής μας, αποδεικνύει ότι αυτό που γράφεται στον τίτλο του συνεδρίου, ότι οι ενδυναμωμένοι γονείς βοηθούν ώστε να υπάρχουν ανθεκτικά παιδιά είναι μια μεγάλη αλήθεια. Ακριβώς για το λόγο αυτό σκέφτομαι πως θα πρέπει να στοχεύσουμε πολύ περισσότερο στο να φροντίσουμε και να ενδυναμώσουμε τους γονείς σε αυτή την πολύ δύσκολη περίοδο, ώστε να μπορέσουν να στηρίξουν τα παιδιά τους. Προηγουμένως ο καθηγητής κ. Τάνταρος πολύ εύγλωττα έχει μεταφέρει πως το άγχος των γονιών μεταφέρεται και στα παιδιά. Και πράγματι αυτή την περίοδο βιώνουμε πολύ αγχωμένους ενήλικες. Εξου και τα αποτελέσματα του Π.Ο.Υ δείχνουν ότι η κατάθλιψη είναι η δεύτερη σε συχνότητα νόσος στους Ευρωπαίους πολίτες. Επίσης άλλες μελέτες από τον ευρωπαϊκό χώρο δείχνουν ότι οι χώρες που βιώνουν έντονη κρίση, οι ενήλικες είναι ιδιαίτερα αγχωμένοι και τα ποσοστά κατάθλιψης αυξημένα και δυστυχώς να αναφέρουμε ότι έχουμε υψηλά ποσοστά αποπειρών ή και ολοκληρωμένων αυτοκτονιών. Οπότε είναι πολύ ουσιαστικό και κρίσιμο στο πώς θα ενδυναμώσουμε τους γονείς για να μπορέσουν να αναπνεύσουν, αλλά και να βοηθήσουν τα παιδιά τους να αναπνεύσουν. Εγώ θα έλεγα πως ακούγοντας όλα όσα προηγήθηκαν με κάλυψαν οι δύο ακαδημαϊκοί. Όντως το μεγάλωμα ενός παιδιού από την εμβρυική ηλικία μέχρι την ενηλικίωση, είναι ένα ταξίδι. Ένα ταξίδι συμπόρευσης των παιδιών μαζί με τους γονείς τους. Συμφωνώ πάρα πολύ ότι σε αυτό το
ταξίδι συμμετέχει ολόκληρη η οικογένεια, και όντως αρχικά είχε δοθεί πολλή έμφαση στο ρόλο της μητέρας, αλλά σιγά σιγά αναγνωρίστηκε πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος και του πατέρα και ταυτόχρονα των υπολοίπων μελών της οικογένειας. Είναι λοιπόν ένα ταξίδι από την πλήρη εξάρτηση μέσα στο χρόνο για να φτάσει κάποιος μέχρι την ενήλικη ζωή πλέον ως αυτόνομος άνθρωπος για να μπορεί να δημιουργεί και να φτιάχνει πολιτισμό. Οι γονείς λοιπόν είναι συνεργοί σε αυτό το ταξίδι, της πορείας από την εξάρτηση στην αυτονόμηση, στο να ξετυλιχτούν όλες αυτές οι εν δυνάμει δυνατότητες που εμπεριέχονται στο έμβρυο. Έτσι είναι συνεργοί στο ξετύλιγμα του νήματος της ζωής του παιδιού, όπου θα μπορέσει να ξεδιπλώσει όλες τις ικανότητές του. Το παιδί είναι λοιπόν προικοδοτούμενο γενετικά με όλα εκείνα τα στοιχεία που θα συνθέσουν τη δική του προσωπικότητα, όμως οι γονείς θα βοηθήσουν στην τελική διαμόρφωση. Γνωρίζουμε επίσης τη μεγάλη σημαντικότητα των πέντε πρώτων χρόνων ζωής του παιδιού, στο να δημιουργηθεί η προσωπικότητά του. Βέβαια οι ειδικοί εστιάζουν στα δύο πρώτα χρόνια ζωής, όπου βέβαια καθοριστικό ρόλο παίζει η ποιότητα σχέσης που αναπτύσσει το μωρό με τους γονείς του. Θεωρώ ότι πολύ καθοριστική είναι η δουλειά του ΒΙΟΝ, όπου αναφέρεται στο πώς ο γονέας μπορεί να εμπεριέχει τα πρώιμα άγχη του βρέφους, όχι μόνο να τα απορροφήσει, αλλά να τα μετουσιώσει και να τα δώσει πίσω στο βρέφος με ένα καθησυχαστικό τρόπο. Ο γονέας λειτουργεί από την μια πλευρά σαν μια προστατευτική ασπίδα και από την άλλη σαν ένα άτομο που μπορεί να απορροφήσει όλο αυτό το πρωτογενές άγχος και να το μεταποιήσει σε δημιουργία. Επίσης γονέας είναι αυτός που νοηματοδοτεί όλα τα αυτά τα μηνύματα που στέλνει το βρέφος και είναι πολύ ενδιαφέρουσες όλες αυτές οι διαδικασίες που γίνονται, όπως για παράδειγμα
το πώς μαθαίνει το παιδί το λόγο μέσα από την πρώιμη διαδραστική σχέση του με τους γονείς. Ο κ. Τάνταρος πολύ εύστοχα έχει μιλήσει για την πολύ καλή μητέρα και συμφωνώ ιδιαίτερα και με τους δύο ομιλητές. Δεν πρόκειται να φτιάξουμε τέλειους γονείς, εμείς θέλουμε να μιλήσουμε και να συναλλαγούμε με τους αρκετά καλούς γονείς και να τους ενδυναμώσουμε σε αυτό το ρόλο τους. Επίσης ο Γουίνικοτ έχει μιλήσει για την αρχική βρεφική περίοδο και για το ρόλο της μητέρας αλλά και του πατέρα, όπου καλούνται να δημιουργήσουν μια φυσιολογική σε εισαγωγικά «ψευδαίσθηση» ότι είναι απορροφημένοι και συνδεδεμένοι με το βρέφος. Όντως το παιδί που νιώθει την απόλυτη εξάρτηση έχει ανάγκη από αυτή την απόλυτη «αφοσίωση» σε εισαγωγικά. Όμως μεγαλώνοντας σιγά σιγά και ωριμάζοντας γνωστικά και ψυχοσωματικά, αντιλαμβάνεται τους περιορισμούς των γονιών και αυτοί οι περιορισμοί, αυτή η «έλλειψη» είναι που τον ωθεί στην περαιτέρω αυτονόμησή του. Αργότερα αυτό το καταλαβαίνουμε στα παιδιά μας. Όταν τους λύνουμε όλα τους τα προβλήματα και όταν τους παρέχουμε όλα τα υλικά εφόδια και δεν τα αφήσουμε να δημιουργήσουν και δεν τα αφήσουμε να γευτούν μέσα από την έλλειψη την ανάγκη να εφεύρουν άλλους τρόπους να προχωρήσουν στη ζωή τους, τότε δημιουργούμε καθηλωμένα άτομα. Στο τέλος του πρώτου χρόνου το βρέφος έχει τη δυνατότητα να συγκροτηθεί και να αρτιωθεί ως εν πρόσωπο. Πλέον μπορεί να ξεχωρίσει τον εαυτό του από τους άλλους και μπορεί να αποσαφηνίσει τα όρια του εαυτού του, ενώ μπορεί να συνδέσει τον ψυχισμό του με σωματικές λειτουργίες και ενστικτώδεις ενορμήσεις. Έχει πλέον τη σημαντική ικανότητα να συνδέεται με πρόσωπα και αρχίζουν βεβαίως να εξελίσσονται οι δευτερογενείς διαδικασίες, της σκέψης, νόησης και συμβολισμού. 27
Έτσι λοιπόν οι γονείς καλούνται στον πρώτο χρόνο ζωής του παιδιού και μέσα από το σωματικό απλά κράτημα και τις σωματικές φροντίδες να βοηθήσουν στο να αναπτυχθούν και να εμφανιστούν όλες αυτές οι ψυχονοητικές και κινητικές ικανότητες του παιδιού. Να σημειώσουμε ότι το σωματικό κράτημα προϋποθέτει και ένα ψυχικό κράτημα του βρέφους Οι γονείς πρέπει να απορροφούν τα πρώιμα άγχη του βρέφους, τα οποία είναι έντονα και αρχέγονα και να διατηρούν την ψυχική του ομοιόσταση. Οι γονείς οφείλουν να αναγνωρίζουν και να διαφοροποιούν, να νοηματοδοτούν τις ανάγκες και τα αρχέγονα συναισθήματα του βρέφους. Αν ρωτήσετε μια μητέρα ή ένα πατέρα, πότε κλαίει ένα παιδί, θα δείτε ότι μπορούν να ξεχωρίσουν το κλάμα του αν είναι για φαγητό ή ζητώντας να κοιμηθεί. Καταλαβαίνουν τη διαφορετικότητα του κλάματος από τη χροιά της φωνής του βρέφους και αυτό μας κάνει ιδιαίτερη εντύπωση για την ενσυναίσθηση που αναπτύσσεται μεταξύ των γονέων με τα παιδιά τους. Προσχολική ηλικία Προχωρώντας στην προσχολική ηλικία το παιδί ολοκληρώνει την πρώτη φάση αυτονόμησης και εξατομίκευσης του. Είναι μια πολύ σημαντική φάση ζωής, όπου πλέον επιτυγχάνει και έχει την ικανότητα, χωρίς να είναι παρούσα η μητέρα ή ο πατέρας, να διατηρεί ζωντανή τη φιγούρα τους, μέσα στον ψυχισμό του. Έτσι να μπορεί σιγά σιγά να τους αποχωρίζεται για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα χωρίς να επηρεάζεται αρνητικά ψυχικά. Είναι η φάση όπου τα παιδιά, στα σχολεία προσχολική εκπαίδευσης, μπορούν να αναπτυχθούν και να δημιουργήσουν χωρίς προβλήματα και επομένως να διευρύνουν τις σχέσεις τους όχι μόνο με τα μέλη της οικογένειας, αλλά και με τα μέλη της μικροκοινωνίας του νηπιαγωγείου. Στη συνέχεια ακολουθεί η ικανότητα της διαφο28
ροποίησης του φύλου σε επίπεδο βιολογικό και κοινωνικό. Πλέον μέσα από τη διαδικασία των αντιδράσεων στην οικογένεια, κατορθώνει το παιδί να ταυτιστεί με το γονέα του ιδίου φύλου και οι ενορμήσεις καταλαγιάζουν με το τέλος της περιόδου αυτής. Το παιδί αρχίζει να αναπτύσσει ένα δικό του πρώιμο σύστημα αρχών και κανόνων και την ικανότητά του να αισθάνεται ενοχή. Το παιχνίδι γίνεται σιγά σιγά πλούσια συμβολικό και προς το τέλος της περιόδου αυτής ομαδικό. Η λειτουργία της γλώσσας εξελίσσεται και μπαίνοντας πλέον στο σχολείο στη δημοτική εκπαίδευση, το παιδί που είναι σαν σφουγγάρι, έχει την ικανότητα να απορροφά γνώσεις και να έχει καινούριες εμπειρίες κοινωνικότητας. Διευρύνονται πλέον οι σχέσεις του παιδιού πέραν από το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον και επίσης διευρύνονται τα ενδιαφέροντα και οι δραστηριότητες του εκτός σπιτιού. Ο ρόλος λοιπόν των γονιών, όπου οι γονείς χρειάζεται να έχουν μια ευελιξία στις διάφορες αναπτυξιακές φάσεις του παιδιού για να προσαρμοζόμαστε σε αυτές, συνεχίζει να είναι και θα παραμένει πάντοτε διευκολυντικός στην ομαλή πορεία προς την αυτονόμηση. Συχνά, μιλώντας με γονείς, καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει μια ανάγκη σχετικής «κτητικότητας» (σε εισαγωγικά) για τα παιδιά τους. Τα παιδιά έχουμε την εντύπωση ότι κάποιες φορές μας ανήκουν, αφού είναι τα πρόσωπα στα οποία μπορούμε να προβάλουμε τις δικές μας επιθυμίες και τα δικά μας θέλω κτλ. Δυστυχώς ή ευτυχώς δεν είναι αλήθεια αυτό το πράγμα. Εμείς απλά είμαστε δίπλα στα παιδιά μας, συντελεστές σε αυτό το δρόμο αυτονόμησης. Πολλές φορές αυτή η κτητικότητα προκαλεί πολλά προβλήματα στους ιδίους τους γονείς αλλά και στα ίδια τα παιδιά, καθηλώνοντάς τα ή παλινδρομώντας τα.
Έχουν μιλήσει οι προηγούμενοι ομιλητές για την ανάγκη της οριοθέτησης. Το σταθερό πλαίσιο (αγάπης θα έλεγα εγώ) που ταυτόχρονα καλλιεργεί την οριοθέτηση και τη δυνατότητα για εξερεύνηση στο παιδί, αλλά διευκολύνει την καλλιέργεια των γνωστικών και νοηματικών του ικανοτήτων. Χρειάζεται να δώσουμε χρόνο στα παιδιά μας και συναισθηματικό χρόνο αλλά και πραγματικό χρόνο, να έχουμε τη δυνατότητα να αναπτύξουμε τη διαλεκτική ικανότητα. Οι διαλεκτικοί γονείς είναι αυτοί που θα μπορέσουν να αφουγκραστούν τα παιδιά τους, να κατανοήσουν το ρυθμό που κινείται ο ψυχισμός τους και να τους βοηθήσουν ανάλογα. Βέβαια χρειάζεται χρόνος για να έχουμε κοινές θετικές εμπειρίες με τα παιδιά μας. Πολλές φορές καταλήγουμε η σχέση με τα παιδιά μας να είναι ένα μη και ένα πρέπει. Και είναι πολύ λίγες οι στιγμές και οι ώρες που διαθέτουμε για κοινή χαλάρωση, κοινή ψυχαγωγία κτλ. Ιδιαίτερα σε αυτές τις δύσκολες εποχές που όλοι τρέχουμε, όμως, είναι πάρα πολύ σημαντικές για τα παιδιά μας. Η εφηβική ηλικία είναι μια ιδιαίτερα περιπετειώδης περίοδος στη ζωή, αν σκεφτούμε και εμείς ως έφηβοι πως την έχουμε ζήσει. Άλλοι την περνούν λιγότερο και άλλοι περισσότερο την περιπέτεια στην εφηβεία. Είναι μια περίοδος όπως γνωρίζουμε, όπου αναβιώνεται η παιδική σεξουαλικότητα σε πιο ώριμη μορφή. Βέβαια ο έφηβος πρέπει να αναπτύξει όλες εκείνες τις ψυχικές διεργασίες για να ενσωματώσει το καινούργιο σεξουαλικά ώριμο σώμα του στην ήδη υπάρχουσα αναπαράσταση αυτού. Είναι μια διαδικασία όχι πάντα εύκολη και πολλές φορές παρουσιάζονται σημαντικές δυσκολίες που τις βλέπουμε εμείς στο χώρο που εργάζομαι. Παρατηρούμε τη δυσκολία των παιδιών να μεταβούν εύκολα από την παιδική ηλικία στην εφηβική και αργότερα προς την ενήλικη ζωή. Είναι η δεύτερη περίοδος της αυτονόμησης κα
εξατομίκευσης. Μια ρευστή περίοδος που μπορεί να εμφανιστούν προβλήματα μεν, αλλά και μια χρυσή δεύτερη ευκαιρία. Λόγω αυτής της ψυχικής ρευστότητας, παλιά προβλήματα και καθηλώσεις των προηγουμένων περιόδων ζωής θα τα ξαναδιαπραγματευθούν οι έφηβοι και αν υπάρχει το κατάλληλο περιβάλλον τα λάθη του παρελθόντος θα αποσβηστούν και να κτιστεί μια πιο ώριμη προσωπικότητα. Είναι επίσης μια περίοδος έντονης αντιπαράθεσης, αμφισβήτησης και απομυθοποίησης των γονιών. Πολλές φορές τα παιδιά θα μας αμφισβητήσουν και θα μας απομυθοποιήσουν, κάτι που ίσως πληγώσει το ναρκισσισμό μας ως γονείς, αφού μέχρι χθες μας είχαν σαν από μηχανής Θεούς όπου μας είχαν μυθοποιήσει, μας έβλεπαν σαν παντοδύναμους. Η περίοδος αυτή είναι οδυνηρή για μας τους γονείς, οδυνηρή και για τα παιδιά, γιατί το να απομυθοποιείς τον μέχρι χθες ήρωα σου δημιουργεί συναισθήματα μελαγχολίας και πένθους. Όμως είναι μια περίοδος που πρέπει να αντέξουμε και εμείς οι γονείς και τα παιδιά. Γιατί μέσα από αυτές τις στάσεις ρευστότητας, της κίνησης μεταξύ παλινδρόμησης και ανάπτυξης, ο έφηβος θα αποκρυσταλλώσει πλέον το δικό του ιδεολογικό και ηθικό κώδικα. Αυτές οι διεργασίες αναδιοργάνωσης βρίσκονται εν εξελίξει και είναι η δεύτερη χρυσή ευκαιρία όπου προηγούμενα κενά και καθηλώσεις θα διορθωθούν. Πρέπει επίσης να ξέρουμε να αναγνωρίσουμε και να σεβαστούμε ότι η ομάδα των συνομηλίκων διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο στην πορεία αυτονόμησής τους. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να διευκολύνουμε τα παιδιά να αναπτύξουν τέτοιες παρέες και να ανήκουν σε μιαν ομάδα συνομηλίκων τους. Το πλέγμα των σχέσεων με τους συνομήλικους τους είναι αυτό που θα τους κρατήσει και θα λειτουργήσει σαν ένα δεύτερο εγώ σε αυτή τη διαδικασία της συναισθηματικής αποκόλλησής τους από εμάς. 29
Στο τέλος της εφηβείας ο νεαρός πλέον ενήλικας είναι σε θέση να προσανατολιστεί με ωριμότητα επαγγελματικά, να συνάψει ώριμες και σταθερές ετερόφυλες σχέσεις, να αποκρυσταλλώσει μια δική του σταθερή ταυτότητα έχοντας την αίσθηση της συνέχειας και της συνοχής του εαυτού του και τέλος να έχει το δικό του κώδικα αξιών και ηθικών κανόνων. Να ενσωματώσει το ώριμο σεξουαλικό σώμα ενήλικα που έχει αποκτήσει, να δημιουργεί σταθερές σχέσεις κτλ. Ο ρόλος των γονιών σε αυτή την κρίσιμη μεταβατική περίοδο της εφηβείας είναι πολλαπλός. Οφείλουμε όμως ως γονείς να αντέξουμε την αμφισβήτηση και την αντιπαράθεση. Να μην απαντήσουμε δηλαδή με τον ίδιο τρόπο που μας φέρονται καμιά φορά τα παιδιά μας. Ταυτόχρονα, δουλεύοντας λίγο με το ναρκισσισμό μας, να είμαστε φυσικά και συναισθηματικά διαθέσιμοι προς αυτούς ώστε όποια στιγμή έρθουν, να βρουν έτοιμη την αγκαλιά μας, για να ακουμπήσουν πάνω και να μπορέσουμε να τους δώσουμε σε πράξη να καταλάβουν πως μπορούμε να τους εμπεριέξουμε και πάλι. Χρειάζεται πολλές φορές και έρχονται συχνά να μας ρωτήσουν για διάφορα θέματα της ζωής τους και τότε θα πρέπει να λειτουργούμε δίνοντας τους ένα στήριγμα και μια κατεύθυνση μέσα πάντα από διαλεκτικές διαδικασίες. Βέβαια ισχύει ότι η ευέλικτη οριοθέτηση είναι απαραίτητη όταν ο ίδιος δεν μπορεί να ελέγξει τον εαυτό του και τις ενορμήσεις του. Χρειάζεται και πάλι να λειτουργούμε εμείς οι γονείς για να βάλουμε κάποια όρια σε αυτή τη διαδικασία. Συμπερασματικά όπως είπα και στην αρχή η πορεία από τη βρεφική ηλικία ως την ενηλικίωση είναι ένας αγώνας για αυτονόμηση και διαφοροποίηση, τον οποίο θα περάσουν τα παιδιά μας, όπως τον περάσαμε κι εμείς. Μέσα από περιπέτειες και μερικές φορές πισωγυρίσματα το παιδί και αργότερα ο έφη30
βος αποκτά εκείνες τις δεξιότητες και τις ικανότητες που τον καθιστούν ικανό να τις πραγματοποιήσει. Εμείς είμαστε οι συνεργοί του αλλά τα παιδιά γενετικά έχουν τις ικανότητες να προχωρήσουν, αυτό δεν πρέπει να το ξεχνούμε. Πολλές φορές για τα δικά μας λάθη, τα παιδιά έχουν το δικό τους σύστημα ίασης και ανοσοποίησης. Έτσι έστω και αν κάνουμε λάθη ως γονείς το παιδί μπορεί να τα καταφέρει, αυτό να μην το ξεχνούμε. Και σύμφωνα με τον κ. Σταυρινίδη είναι λάθος να ενοχοποιούμε ακόμα και τους αδιάφορους γονείς. Ο στόχος είναι και μέσα από αυτές τις δικές τους ελλείψεις να βρούμε τα δυνατά στοιχεία που έχουν αυτοί οι γονείς και να χτίσουμε σε αυτά. Η θεραπεία πλέον δεν είναι η ενοχοποίηση των γονιών αλλά η ενδυνάμωση τους. Όχι να τους επισημάνουμε τα λάθη τους αλλά να τους βοηθήσουμε να χτίσουν πάνω στα θετικά τους σημεία. Οι πιο τολμηροί θεραπευτές καλούν τους γονείς να συμμετέχουν και αυτοί στο εξατομικευμένο θεραπευτικό σχέδιο για τα παιδιά τους. Εμείς τους καλούμε ως συνθεραπευτές και έτσι εμείς οι θεραπευτές δεν δουλεύουμε ως κλινικοί μόνο με το παιδί αλλά σε συνεργασία με όλη την οικογένεια έχοντας ως στόχο αυτή την ενδυνάμωση και κτίζοντας πάνω στα θετικά τους στοιχεία. Θα έλεγα επίσης ότι χρειάζεται να βρούμε αυτή τη λεπτή ισορροπία μεταξύ της ικανότητας να μπορούν να μας αποχωρίζονται τα παιδιά, να τους αφήσουμε ελεύθερους να ανοίξουν τα φτερά τους αναζητώντας καινούριες εμπειρίες διευρύνοντας έτσι το γνωστικό και συναισθηματικό τους ορίζοντα. Αλλά να τους δώσουμε τη δυνατότητα να γνωρίζουν ότι όταν το χρειάζονται το καταφύγιο της οικογένειας είναι εκεί και τους περιμένει, στο να τους ανακουφίσει, να τους ανατροφοδοτήσει για ένα καινούριο ταξίδι απόκτησης καινούριων εμπειριών. Σας ευχαριστώ πολύ.
Μέρος 3ο
ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ: Καλημέρα θα ήθελα να ευχαριστήσω τους εισηγητές για τις πολύ μεστές εισηγήσεις. Έχω δυο ερωτήσεις. 1. Προς κ. Σταυρινίδη: Αναφερθήκατε για τις προσδοκίες και το πώς επηρεάζουν τη στάση των γονέων προς τα παιδιά τους και σίγουρα είναι πολύ σημαντικές. Ήθελα να ρωτήσω αν έχετε υπόψη σας τον οικογενειακό «εξαιρισμό», τη σειρά γέννησης ενός παιδιού σε μια οικογένεια, κατά πόσο επηρεάζουν τις προσδοκίες των γονιών ανάλογα με τη σειρά γέννησης ενός παιδιού; Δρ Σταυρινίδης: Στην ερώτηση αυτή τέθηκαν 2 ζητήματα. Το πρώτο είναι σχετικά με τις προσδοκίες των γονιών σε σχέση με τη σειρά γέννησης και το δεύτερο ζήτημα οι πραγματικές επιπτώσεις από τν σειρά γέννησης (αν υπάρχουν ερευνητικά ευρήματα από Κύπρο ή από εξωτερικό). Ως προς το πρώτο είναι αλήθεια ότι η σειρά γέννησης μπορεί να δημιουργήσει υποκειμενισμό. Από τα πρωτότοκα παιδιά υπάρχουν συνήθως περισσότερες προσδοκίες. Και λέω συνήθως γιατί δεν ισχύει πάντα. Περισσότερες προσδοκίες αριστείας, περισσότερες προσδοκίες ικανοποίησης και του γονικού μοντέλου, δηλ. επιζητείται να εκπληρωθούν γονικές επιθυμίες που δεν είχαν ικανοποιηθεί από τους ίδιους γονείς. Ναι υπάρχει κάποια σχετική πίεση προς τα πρωτότοκα παιδιά. Ως προς τις πραγματικές επιπτώσεις όμως αν η σειρά γέννησης καθορίζει για παράδειγμα την επιτυχία, την ευφυΐα στα προβλήματα, αυτή η συζή-
τηση ξεκίνησε πριν χρόνια στην παλαιά ψυχολογία, όπου υπήρχαν τέτοια επιχειρήματα, ότι τα παιδιά που γεννιούνται μετά ή τα τελευταία παιδία ή τα λεγόμενα παιδιά σάντουιτς (ενδιάμεσα παιδιά) έχουν τις μεγαλύτερες δυσκολίες. Υπήρχαν αυτά τα επιχειρήματα, πλέον αυτού του είδους τα επιχειρήματα είναι τουλάχιστον αμφιλεγόμενα. Οπότε περισσότερο τείνουμε προς το να ακούμε διεθνώς την κοινότητα των ψυχολόγων και των ψυχιάτρων, ότι μάλλον δεν υπάρχει τόσο μεγάλη επίδραση στη σειρά γέννησης όπως πίστευαν προηγουμένως. Κλείνω με κυπριακά δεδομένα, όπου σε μια πρόσφατη έρευνα μου που είναι υπό δημοσίευση, όπου μελέτησα χαρακτηριστικά ψυχοπάθειας όπως επίσης και τάσεις για ακραία επιθετικότητα, για λόγους περιέργειας περισσότερο είχα συμπεριλάβει στις δύο αυτές μελέτες τη σειρά γέννησης. Τα δεδομένα δείχνουν ξεκάθαρα ότι δεν υπάρχει καμιά μα καμία απολύτως σημαντική διαφορά μεταξύ του πρώτου ή του τελευταίου παιδιού. Οπότε τείνω προς την πιο σύγχρονη θεώρηση ότι δεν έχει σημασία η σειρά της γέννησης, αλλά το πώς συμπεριφερόμαστε στα παιδιά μας, ανάλογα με τη σειρά της γέννησης. Δρ Τάνταρος: Συμφωνώ απολύτως με τον κ. Σταυρινίδη, αλλά θα ήθελα να αναφερθώ σε μια πρόσφατη δουλειά που κάναμε στην Αθήνα όπου είδαμε λίγο το θέμα της οικογενειακής συνοχής και της προσαρμοστικότητας σε σχέση με τη σειρά γέννησης και τη δημιουργία άλλων ιεραρχιών. Αυτό που πρέπει να ξεκαθαρίσω είναι η έννοια της συνοχής που έχει να κάνει με το πόσο συνδεδεμένα είναι τα 31
μέλη μιας οικογένειας και πόσο ασύνδετα είναι. Και το θέμα της προσαρμοστικότητας έχει να κάνει με το πόσο άκαμπτες και πόσο χαλαρές είναι οι οικογένειες ως προς την προσαρμογή τους. Αυτό που βρήκαμε είναι ότι τα δευτερότοκα παιδιά είχαν πολύ υψηλότερα σκορ στις αγχώδεις διαταραχές στις περιπτώσεις των οικογενειών που ήταν στα άκρα (τις πολύ συνδεδεμένες και τις πολύ ασύνδετες, καθώς και τις πολύ άκαμπτες και τις πολύ χαλαρές). Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι είναι η σειρά γέννησης που έχει πρόβλημα, αλλά έχει να κάνει με συμπεριφορές οι οποίες προκύπτουν από τους γονείς. 2. Προς κ. Παραδεισιώτη: Κάπου αναφέρατε ότι στα πρώτα 5-6 χρόνια ζωής διαμορφώνεται η προσωπικότητα του παιδιού, έχω την εντύπωση και αν έχω λάθος διορθώστε με, ότι αυτή η άποψη στηριζόταν πάνω σε ψυχαναλυτική θεωρία ενώ νεότερες έρευνες έδειξαν ότι ο άνθρωπος διά βίου μπορεί να αλλάξει την προσωπικότητά του και δεν είναι τόσο καθοριστικά τα πρώτα χρόνια. Ευχαριστώ πολύ. Δρ Παραδεισιώτη: Όσον αφορά για τη σημαντικότητα των 5 χρόνων ζωής μπορεί να έχει αρχίσει η ερευνητική δουλειά και οι εισηγήσεις από ψυχαναλυτικούς επιστήμονες, όμως το θέμα αυτό έχει εξεταστεί και από άλλους ερευνητές που δεν ενστερνίζονταν μόνο την ψυχαναλυτική θεωρία και πλέον αυτές οι απόψεις έρχονται και επιβεβαιώνονται και από τα κλινικά ευρήματα και δεδομένα. Να πούμε ότι από τη δική μας πολλή δουλειά που κάνουμε με παιδιά υιοθετημένα από χώρες όπου τα παιδιά ζουν σε ορφανοτροφεία και η υιοθεσία γίνεται στα 2 με 3 χρόνια της ζωής, ενώ είναι σωματικά υγιή τα παιδιά τα οποία υιοθετούνται, στην πορεία συναντούν σημαντικές δυσκολίες συμπεριφοράς και προσαρμογής. Όχι όλα τα παιδιά αλλά ένας σημαντικός αριθμός. Και έχουμε δει δηλαδή μέσα από την κλινική εμπειρία 32
πόσο τα σημάδεψαν αυτά τα δυο χρόνια ζωής σε στερητικά και ίσως κακοποιητικά περιβάλλοντα. Και βέβαιά νομίζω ότι όχι μόνο οι ψυχαναλυτές αλλά και άλλοι ερευνητές δίνουν μεγάλη σημασία σε τι εξελίσσεται στα 5 χρόνια ζωής του παιδιού και πως αναπτύσσονται όλες οι γνωστικές, ψυχοσυναισθηματικές και κινητικές του δραστηριότητες, έτσι ώστε πλέον στην ηλικία των 6 να είναι έτοιμο το παιδί να απορροφήσει όλη τη γνώση από τα σχολεία. Εξ ου και οι προσαρμοσμένες παιδαγωγικές μέθοδοι που ακολουθούνται σε όλα τα στάδια εξέλιξης του παιδιού. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούν να γίνουν επουλώσεις τραυμάτων, διορθώσεις καταστάσεων, δύσκολες καθηλώσεις κτλ. Εξ ου και υπάρχει δυνατότητα της θεραπείας και γι’ αυτό υπάρχουμε ως κλινικοί θεραπευτές. Εάν δεν πιστεύαμε στη δυνατότητα της θεραπείας, της ίασης, δεν θα είχαμε λόγο ύπαρξης. Αυτό όμως δεν αναιρεί το πόσο σημαντικά είναι αυτά τα χρόνια και ότι πρέπει ως γονείς και παιδαγωγοί να εστιαστούμε σε αυτά. 3. Οι ερωτήσεις μου απευθύνονται προς τους κ.κ. Τάνταρο και Σταυρινίδη: Ξεκινώντας από τους όρους άγχος και τι είναι το σπίτι, είναι λάθος να ονομάζεται σπίτι. Το σπίτι είναι θηλυκού γένους όπου σημαίνει οικία και η οικία ταυτίζεται με τη μητέρα η οποία είναι τροφοδότρια, η γη, η φύση κλπ. Ήθελα να επισημάνω ότι οι διάφορες συνήθειες μεταφέρονται π.χ. από το στρατό στο σπίτι (το βλέπουμε στη συμπεριφορά) από το γήπεδο στο σχολείο (σπάσιμο τουαλετών) από το χώρο εργασίας, οποιονδήποτε τον προσφωνούν μάστρε. Επίσης ήθελα να πω κάτι άλλο για σχολιασμό. Είναι παράδειγμα προς αποφυγή, η περίπτωση του εφευρέτη που πρώτος κατασκεύασε το αυτοκίνητο στην Αμερική, όπου έχασε τον τετράχρονο γιο του όταν αυτός έκλεψε το αμάξι του πατέρα του και πήγε και σκοτώθηκε. Ευχαριστώ.
4. Η ερώτησή μου απευθύνεται προς την κ. Άννα Παραδεισιώτη. Όσον αφορά τον πρώτο χρόνο ζωής του βρέφους, αν δεν καλυφθούν οι ανάγκες του πότε και σε πόσο σύντομο χρονικό διάστημα βλέπουμε κάποιες αλλαγές και συμπεριφορές;
λού; Το δεύτερο που θα ήθελα να ξέρω είναι σχετικά με τα διορθωτικά μέτρα. Μετά που θα κάνετε την έρευνα σε συνεργασία με το Υ.Π, τις ψυχιατρικές υπηρεσίες, τη Σχολή Γονέων, υπάρχει κάποια διορθωτική κίνηση ή μένουν μόνο στις έρευνες;
Δρ Παραδεισιώτη: Αν κάποιοι γονείς δεν καταφέρουν να ικανοποιήσουν σε επαρκή βαθμό τις πρώτες ανάγκες του παιδιού, μπορεί να έχουμε ποικίλα προβλήματα, μερικές φορές και μη αναστρέψιμα. Μερικές μητέρες λόγου χάριν που βρίσκονται σε επιλόχεια κατάθλιψη υπάρχει περίπτωση να μην μπορούν να ικανοποιήσουν τις σωματικές και συναισθηματικές ανάγκες των βρεφών τους. Και έχει βρεθεί από διάφορες μελέτες που γίνονται στην Αγγλία ότι η καταθλιπτικότητα των μητέρων, στον πρώτο χρόνο ζωής των βρεφών, αναπτύσσει προβλήματα συμπεριφοράς και μαθησιακές δυσκολίες στην προσχολική ηλικία. Το ενδιαφέρον και το ελπιδοφόρο ήταν όταν οι μητέρες αυτές πήραν την κατάλληλη βοήθεια και βγήκαν από αυτό το τέλμα, παρουσιάστηκε βελτίωση και σε αυτούς τους τομείς στα παιδιά τους. Γι’ αυτό και δίνουμε πάλι πολλή έμφαση και στο διαγνωστικό τομέα και έχουμε ευαισθητοποιήσει, με σχετικά προγράμματα, λειτουργούς πρωτοβάθμιας περίθαλψης όπως είναι επισκέπτες υγείας, μαίες να είναι πολύ ευαισθητοποιημένοι και να ανιχνεύουν την επιλόχεια κατάθλιψη, ώστε να ενεργοποιούμε τις μητέρες. Βέβαια σε πολλές ακραίες περιπτώσεις, όπως στην δουλείαιά του Σπίτ, όπου είχε παρατηρηθεί ότι βρέφη που ήταν σε ιδρύματα πολύ στερητικά είχαν φτάσει μέχρι το θάνατο αρνούμενα να τραφούν, ακριβώς γιατί τους έλειπε αυτή η συναισθηματική εξατομικευμένη φροντίδα.
Δρ Σταυρινίδης: Για όλους σας είναι προσβάσιμες οι έρευνες μου διαμέσου του διαδικτύου, υπάρχουν διάφορες ιστοσελίδες που φιλοξενούν σχεδόν όλα μου τα επιστημονικά συγγράμματα. Κάποτε παρανομώ ως προς τα πνευματικά δικαιώματα διαφόρων εκδοτικών οίκων, αλλά οτιδήποτε δημοσιεύεται που είναι προϊόν ερευνητικής εργασίας που έχει συμμετάσχει η κοινωνία θα πηγαίνει στην κοινωνία, που μπορεί να έρχεται αντίθετο ως προς τα πνευματικά δικαιώματα εκδοτικών οίκων. Τουλάχιστον τη δική μου δουλειά θα την βρείτε και στο διαδίκτυο. Όσον αφορά το αν τυγχάνει εκμετάλλευσης, έχω να σας πω ότι κοινοποιείται και το γεγονός ότι εδώ σήμερα είμαστε όλοι οι οργανωμένοι φορείς, Πανεπιστήμια, Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας, Παγκύπρια Σχολή Γονέων, φορείς του Υπουργείου, δείχνει ότι υπάρχει επαφή μεταξύ μας έτσι ώστε να τυγχάνει κάποιας μορφής εκμετάλλευσης. Αν είμαστε σε ιδανικό επίπεδο διάχυσης και εκμετάλλευσης των εργασιών αυτών πιθανόν όχι, αλλά νομίζω ότι δεν είναι από τις έρευνες οι οποίες μένουν σε συρτάρια.
5. Συγχαρητήρια. Ήθελα να ρωτήσω τις έρευνες από πού μπορούμε να τις βρούμε; Είναι δημοσιευμένες, υπάρχουν στο ιντερνέτ ή κάπου αλ-
Δρ Παραδεισιώτη: Υπάρχει πράγματι μεγάλο χάσμα μεταξύ των ερευνητικών αποτελεσμάτων και στο πώς τα εφαρμόζουμε κλινικά. Νομίζω όμως ότι πλέον αυτές οι συνεργασίες που αναπτύσσονται μεταξύ ακαδημαϊκών φορέων, Πανεπιστημίων και υπηρεσιών, όπου εκεί είναι η παροχή υπηρεσιών σε κλινικό επίπεδο ή σε προληπτικό επίπεδο, είναι ουσιαστικής σημασίας. Έχουμε κάνει μια έρευνα, π.χ, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο για το σχολικό εκφοβισμό, τα πορίσματα της τα μελετούμε και προχωρούμε οι 33
συνεργαζόμενοι φορείς και αναπτύσσουμε παρεμβατικά προγράμματα στο σχολείο. Να μια πρακτική εφαρμογή και χρήσιμη των ερευνητικών αποτελεσμάτων που περνά στην εφαρμογή πρόληψης.
σιμο να προσδιορίσουμε τα χαρακτηριστικά της ενδυνάμωσης αυτής του γονιού για να μπορέσει ανταποκριθεί στις προκλήσεις τις οποίες δέχεται.
6. Μια εισήγηση για τη Σχολή Γονέων. Έχω τρία παιδιά και έμαθα για τη Σχολή Γονέων όταν το πρώτο μου παιδί ήταν τεσσάρων χρονών. Δηλαδή από 0 μέχρι 4 χρονών δεν ήξερα τίποτα για τη σχολή, αν δεν έψαχνα μόνος μου. Πιστεύω η Σχολή θα έπρεπε να γίνεται πριν από το γάμο ή και πριν από το μαιευτήριο. Μετά που γνώρισα τι κάνει η Σχολή Γονέων έχω να πω ότι είναι όλα αξιέπαινα όσα κάνει μέχρι τώρα. Ευχαριστώ.
Δρ Τάνταρος: Άποψή μου και χωρίς να θέλω να υπεκφύγω σε οτιδήποτε, δεν υπάρχουν δεκάλογοι επιτυχίας. Ο κ. Σταυρινίδης αναφέρθηκε κατεξοχήν σε δέκα σημεία. Ξέρετε σε έρευνες. Στην έννοια της γονικής εμπλοκής κατά πόσο οι γονείς ασχολούνται με τα θέματα του σχολείου, με τα μαθήματα διαβάσματος, υπάρχουν έρευνες που δίνουν όχι δεκάλογοι αλλά εικοσαλόγοι για το τι πρέπει να κάνει ένας γονέας. Αν σας διαβάσω ένα τέτοιο κατάλογο θα λέγατε μετά αμάν αγχώθηκα. Δεν θα μπορέσει να έχει κανένας στο μυαλό του όλα αυτά τα πράγματα να τα κάνει. Τα χαρακτηριστικά της ενδυνάμωσης έχουν να κάνουν κυρίως με την αντίληψη συγκεκριμένων ιδεών για το πώς θα κατανοήσει κάποια πράγματα και θα αφήσει τον εαυτό του. Αν για παράδειγμα έχουμε έναν αλκοολικό ή καταθλιπτικό πατέρα ή οποιοδήποτε πρόβλημα, μέσα στο σύστημα, προφανώς τα ζητήματα ενδυνάμωσης σε μια τέτοια περίπτωση είναι μια ολόκληρη συζήτηση. Με ένα γενικό τρόπο όμως, εφόσον δεν υπάρχουν ιδιαίτερα προβλήματα, θα πρέπει κανείς να κάνει μια σοβαρή προσπάθεια να αναρωτηθεί στη συζήτηση του με τον καθρέφτη του (με την προϋπόθεση να είναι αντικειμενικός καθρέφτης) ποια είναι τα πραγματικά συναισθήματά του. Να δει δηλαδή ποια είναι η θέση του μέσα σε αυτή την οικογένεια. Να δει τι θέλει να πετύχει. Τι είναι αυτό που θα ήθελε ο ίδιος; Τι είναι αυτό που κάνει τη δεδομένη στιγμή, πόσο μπορεί να παραδεχτεί ορισμένα πράγματα. Η Φρανσουάζ Ολτότ ήταν μια μεγάλη Γαλλίδα παιδοψυχαναλύτρια που έλεγε ότι θα πρέπει να παραδεχτούμε το συναίσθημα και να το ανακοινώσουμε ακόμα και στα βρέφη που δεν καταλαβαίνουν τι τους λέμε. Δηλαδή μπορείς να μιλάς σε ένα βρέφος και να του εξηγείς ότι την προκειμένη
Συντονιστής: Σχετικά με το συνέδριο, θα ήθελα να ενημερώσω ότι θα υπάρχει ειδική έκδοση του περιοδικού μας «Οικογένεια και Σχολείο» όπου θα υπάρχουν όλες οι εισηγήσεις και τα ερωταπαντήματα και τα πορίσματα που προκύπτουν. Ο σύνεδρος έκανε μια καίρια τοποθέτηση και ουσιαστική σχετικά με την ενημέρωση για τη Σχολή Γονέων. Παρά ταύτα στο φάκελο που σας δόθηκε υπάρχει μέσα ενημερωτικό υλικό για τη δράση της σχολής και γι’ αυτά που προγραμματίζει να κάνει. Μεταξύ σε όλα εκείνα που προγραμματίζει να κάνει, παρά τους περιορισμένους πόρους που έχει η Σχολή, είναι η ανάπτυξη ενός πιλοτικού προγράμματος για υποψήφιους γονείς. Ήδη έχουμε προχωρήσει σε συζητήσεις με συγκεκριμένο τμήμα του Υ.Π.Π και μπορούμε να πούμε ότι είναι ένα πρόγραμμα το οποίο θέλουμε να κάνουμε και με την κατάλληλη συμπαράσταση να προχωρήσουμε στην υλοποίηση του. 7. Το ερώτημα απευθύνεται προς κ. Τάνταρο και είναι αναφορικά με τη λειτουργικότητα του οικογενειακού περιβάλλοντος, όπου κάνατε αναστροφή της πυραμίδας και αναφερθήκατε χαρακτηριστικά στην ενδυνάμωση του ίδιου του γονιού για να είναι ο εαυτός του. Άρα είναι χρή34
στιγμή δεν έχω διάθεση να ασχοληθώ μαζί σου. Αν και σας ακούγεται κωμικό, αλλά αυτό που εισπράττει το βρέφος είναι το συναίσθημα. Το να παραδεχτείς σε ένα παιδί ότι τη στιγμή εκείνη είμαι εξαιρετικά κουρασμένος, όχι γιατί έχω οποιοδήποτε πρόβλημα μαζί σου, αλλά γιατί τσακώθηκα σήμερα στη δουλειά και τώρα το μόνο που θα ήθελα να κάνω είναι να ασχοληθώ με εμένα. Αν μπορείτε να πείτε αυτό στο παιδί, θα εκπλαγείτε από την ωριμότητα της αντίδρασης του γιατί θα σε αφήσει πραγματικά ήσυχο. Αν όμως μπεις στη διαδικασία ότι πρέπει να κάνω κάτι τώρα μαζί με το παιδί μου, ενώ η διάθεση μου δεν είναι για τέτοια, τότε υπάρχει μια σύγκρουση. Γιατί τα παιδιά δεν προσλαμβάνουν αυτό που τους λέμε, αλλά προσλαμβάνουν αυτό που αισθανόμαστε. Επομένως αν μπορεί κανείς να κάνει τόσο ειλικρινείς παραδοχές, έχει να κερδίσει πάρα πολλά πράγματα. Η αποενοχοποίηση που μπορεί να προκύψει από τέτοιου είδους πράγματα και το να ξέρω ότι άμα αισθάνομαι έτσι δεν με κάνει έναν κακό γονέα που δεν ενδιαφέρεται για το παιδί του, είναι νομίζω μια άσκηση για όλους. Αλλά και μια καλή αρχή για να μπορέσει να κάνει τα βήματα εκείνα που θα τον βοηθήσουν να έχει μια πιο ανοιχτή σχέση με τα παιδιά και τους υπολοίπους. 8. Το επόμενο ερώτημα απευθύνεται προς τον κ. Σταυρινίδη και είναι σε σχέση με το εύρημα όσον αφορά τη δημιουργία συστήματος αυθόρμητης πληροφόρησης που μειώνει την παραβατικότητα και τον αλκοολισμό των εφήβων. Αυτά τα στοιχεία του περιβάλλοντος δείχνουν ότι πρέπει να είναι αυθόρμητο, ίσως είναι χρήσιμο να προσδιορίσουμε περισσότερο αυτό το αυθόρμητο περιβάλλον και τη διαφοροποίηση που έχει από ένα κλειστό περιβάλλον, για να μπορέσουμε να λειτουργήσουμε και εμείς ως γονείς καλύτερα.
Δρ Σταυρινίδης: Να γίνει μια διευκρίνιση ότι ο μηχανισμός αυτός έχει να κάνει με την ενεργητική πληροφόρηση του παιδιού προς τους γονείς, είτε για πράγματα ουδέτερα, είτε για θετικά που συμβαίνουν στη ζωή του. Αλλά έχει να κάνει και με πράγματα αρνητικά - αρνητικές επιλογές που του συμβαίνουν. Όπως ότι απολαμβάνει να πίνει αλκοόλ στις εξόδους του, ότι καπνίζει, ότι μπορεί να προέβηκε σε μια παραβατική συμπεριφορά στο γήπεδο ή αλλού. Ποιος είναι ο αντίθετος μηχανισμός; Ο αντίθετος μηχανισμός είναι η απόκρυψη. Τα περισσότερα παιδιά όταν αρχίσουν να εμπλέκονται στην εφηβεία σε τέτοιου είδους επιλογές, συνήθως τείνουν προς την απόκρυψη. Η ερώτηση είναι γιατί προτιμούν την απόκρυψη και όχι την αυθόρμητη πληροφόρηση; Γιατί συνειδητά ή ασυνείδητα γνωρίζουν ότι οι επιλογές τους αυτές (χρήση ουσιών, παραβατικότητα) έχει αρνητικές συνέπειες και για τους ιδίους και δυνητικά μπορεί να επιφέρει αρνητικές συνέπειες, τιμωρία από τους γονείς ή και τιμωρία ακόμα από τον ίδιο το νόμο. Πότε λοιπόν δεν νιώθουν την ανάγκη για απόκρυψη; Όταν κυρίως, και εδώ βρίσκεται ο ενεργητικός ρόλος των γονιών, είναι μια διαχρονική, διαρκής προσπάθεια των γονιών να δημιουργήσουν ένα κλίμα στην οικογένεια που ουσιαστικά να μεταφέρει το εξής μήνυμα, ότι και αν όλα τα πράγματα πηγαίνουν στραβά να ξέρουν πως στην περίπτωση αυτή μπορούν να κουβεντιάσουν όλοι μαζί και να το λύσουν. Οι γονείς δεν λειτουργούν εδώ ως το δικαστήριο, αλλά λειτουργούν ως οι δικοί σου άνθρωποι. Δυστυχώς, και δεν το λέω φιλολογικά γιατί έχει πραγματική ψυχολογική σημασία, αν υπερισχύσει ο μηχανισμός της απόκρυψης, το πιο πιθανόν είναι τα παιδιά σας θα ζητήσουν πληροφόρηση και λύσεις από ανθρώπους ή και στήριξη έξω από την οικογένειά τους και εσάς. Εκεί είναι που χειροτερεύει και κλιμακώνεται η κατάσταση. 9. Το ερώτημα απευθύνεται προς την κ. Παραδει35
σιώτη, το οποίο σχετίζεται με την αγκύλωση που υπάρχει στα παιδιά μέσα από την υπερπροσφορά αγαθών, η οποία τους στερεί τη δυνατότητα να εφεύρουν νέους τρόπους επίλυσης των προβλημάτων. Άρα δημιουργούμε στην ουσία μια στερητική ενεργητικότητα. Άρα είναι χρήσιμο εδώ να δούμε ποιο είναι το περιβάλλον εκείνο το οποίο πράγματι είναι υγιές και προσφέρει πολλαπλού τύπου ερεθίσματα για να μπορέσει να έχει μια υγιής ανάπτυξη. Δρ Παραδεισιώτη: Αν δώσουμε την αίσθηση στα παιδιά μας πως δεν είμαστε παντοδύναμοι και δεν έχουμε όλες τις λύσεις, αλλά έχουμε και εμείς τους περιορισμούς μας είναι πάρα πολύ σημαντικό. Π.χ. Εγώ δεν ξέρω αυτό που ρωτάς, αλλά μπορώ να σε διευκολύνω να τρέξεις στο διαδίκτυο να βρεις τη λύση. Στα παιδιά που βρίσκονται στη βρεφική ηλικία βλέπουμε τους μπαμπάδες και τις μαμάδες ότι τρέχουν να ικανοποιήσουν τις κάθε σωματικές τους ανάγκες, π.χ. να τα ταΐσουν πριν ακόμα εκφράσει το αίτημα. Εκεί αρχίζει μια λανθασμένη σχέση διαντίδραση γονιού-παιδιού Θα πρέπει να αφήνουμε τα παιδιά να εκφράσουν το αίτημα και μετά να τους ικανοποιήσουμε το αίτημα. Μάλιστα η ικανοποίηση της ανάγκης θα πρέπει να γίνει με ένα τρόπο που αργότερα στη ζωή θα τους δώσουμε εναλλακτικές λύσεις να ψάξουν εν μέρει να λύσουν μόνοι τους το πρόβλημά τους. Δρ Τάνταρος: Μάλιστα εδώ είναι που βρίσκεται η πρώτη οριοθέτηση. Πότε είναι που αρχίζεις να λες σε ένα βρέφος ότι τώρα δεν είμαστε ένα, είσαι εσύ και εγώ; Ακριβώς από τις πρώτες αυτές ματαιώσεις. Π.χ. κλαίει γιατί πεινάει, θα κλάψει μέχρι η μαμά του να του ετοιμάσει το γάλα. Αυτή η ματαίωση είναι η πληροφορία ότι δεν είμαστε το ίδιο πλέον και αρχίζει να συγκροτείται μια ξεχωριστή προσωπικότητα. Πού χάνεται στο δρόμο η διαφορετικότητα αυτή 36
και αρχίζει να συγχωνεύεται το πράγμα; Πότε αρχίζει το πρώτο πληθυντικό και γίνεται κυρίαρχο; Πότε αρχίζουμε και μιλάμε στον πρώτο πληθυντικό; π.χ Τι έχουμε για διάβασμα; Τι έχουμε να κάνουμε; Έχουμε τεστ αύριο; Το πρώτο πληθυντικό δεν είναι πάντοτε ένοχο, αλλά κατά περίπτωση υποδηλώνει μια λογική συγχώνευσης. Π.χ. Την πρώτη μέρα που πάει το παιδί σχολείο, του λέει η μάνα του: Πήγαινε στη δασκάλα σου. Το παιδί δεν πάει, κτυπιέται και κλαίει, αλλά η μάνα επιμένει να πάει. Καθώς του μιλά η μάνα και του λέει να πάει, εκείνη είναι γαντζωμένη πάνω του. Εκείνη την ώρα ενεργεί μέσα της η ενοχή, γιατί σκέφτεται τι μάνα είναι και θα αφήσει το παιδί της στον παιδικό σταθμό. 10. Η ερώτησή μου απευθύνεται και στους τρεις εισηγητές. Μπορεί μια αποκλειστικά μονογονεϊκή οικογένεια να αντεπεξέλθει στα προαναφερόμενά σας και να βοηθήσει στην ανάπτυξη ενός παιδιού. Δρ Τάνταρος: Η σχέση είναι το κυρίαρχο πράγμα. Θέμα είναι πως νιώθει κανείς μέσα στη μονογονεϊκότητα. Αν νιώθει κανείς ότι είναι ένοχος, ότι έχει σοβαρό πρόβλημα, αυτό επηρεάζει έτσι και αλλιώς την κατάσταση. Σήμερα ζούμε σε μια εποχή που τα πράγματα δεν είναι όπως στο παρελθόν. Όταν μιλάμε για μονογονεϊκή οικογένεια, θα πρέπει να δούμε τι είδους είναι, αν είναι από διαζύγιο, αν είναι από επιλογή η μονογονεϊκότητα. Αν μιλάμε για περιπτώσεις διαζυγίου, η κοινωνία έχει αλλάξει σε αυτό θέμα, όπως έγινε στην Ελλάδα, το Δυτικό κόσμο, φαντάζομαι και στην Κύπρο. Χρησιμοποιείται πλέον τον όρο ζωντοχήρα, από πότε έχετε να τον ακούσετε; Η χήρα του ζώντος; Εξέλιπε πλέον αυτή η λέξη, γιατί μια γυναίκα που έχει πάρει διαζύγιο και ζει μόνη με το παιδί της δεν αντιμετωπίζεται ως δακτυλοδεικτούμενη που έχει πολλά προβλήματα. Από την άλλη υπάρχουν προβλήματα που σχετίζονται με τη μονογονεϊκότητα.
Κυρίαρχο στοιχείο και εδώ είναι πώς αντιλαμβάνεται και τοποθετείται κανείς στην πραγματικότητά του και πώς τη διαχειρίζεται. Δρ Σταυρινίδης: Ο συνάδελφος το έχει αναλύσει επαρκώς το θέμα και υιοθετώ τα όσα έχει πει. Θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε για ποιου είδους μονογονεϊκότητα μιλάμε, γιατί υπάρχουν πολλές μορφές. Εγώ κάνω το διαχωρισμό μεταξύ βίαιης και μη βίαιης και πολλές φορές κατ’ επιλογή μονογονεϊκότητας. Η βίαιη μονογονεϊκότητα είναι αυτή που προκύπτει από απώλεια, από θάνατο, από εγκατάλειψη, είναι και η πιο πιθανή μορφή που μπορεί να επιφέρει δυσκολίες στο άτομο και στα παιδιά που ζουν μέσα σε αυτό το περιβάλλον. Επίσης εκείνο που είναι πολύ σημαντικό είναι οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που συνοδεύουν τη μονογονεϊκότητα. Δυστυχώς, πολλές φορές, η πολιτεία δεν μπορεί να στηρίξει όσο θα ήθελε ή όσο πρέπει τη μονογονεϊκή οικογένεια. Οι συνθήκες εργασίας και οι υποχρεώσεις που βαραίνουν τους μονογονιούς είναι τέτοιες, που δυσκολεύονται πάρα πολύ να αντεπεξέλθουν και οι μετέπειτα συνέπειες δεν είναι κατ’ ανάγκη το αποτέλεσμα της μονογονεϊκότητας, αλλά είναι το προϊόν των μετέπειτα συνθηκών. Δρ Τάνταρος: Να προσθέσω εδώ ότι είναι σημαντικό και το στενό πλαίσιο, αν υπάρχει. Όταν μια μητέρα ζει μόνη της με ένα παιδί κατόπιν βίαιης μονογονεϊκότητας, είναι διαφορετικό από το να έχει ένα στήριγμα από παππούδες και γιαγιάδες και διαφορετικό να είναι τελείως μόνη της. Είναι μια παράμετρος που πρέπει να λάβουμε υπόψη. Δρ Παραδεισιώτη: Συνεχίζοντας το θέμα αυτό, θεωρώ ότι πρέπει να έχουμε υπόψη μας πως είτε τα βγάζει πέρα είτε όχι μια μονογονεϊκή οικογένεια, η πολιτεία οφείλει να έχει τις υπηρεσίες διαθέσιμες που θα μπορούν να την στηρίξουν. Αν τις χρειάζεται να έχει την πρόσβαση, να τις χρησιμοποιήσει. Το
πρόβλημα επί της πράξης είναι ότι στην περίοδο της οικονομικής κρίσης τα κάποια στηρίγματα, έστω τα οικονομικά, πλέον μειώνονται ή και εξαντλούνται. Ενώ η κοινωνική κρίση που συνοδεύει την οικονομική κρίση βαθαίνει, η πολιτεία δεν έχει τη διάθεση και την πολιτική και την προσπάθεια πολλές φορές να αναπτύξει αυτές τις υπηρεσίες που θα στηρίξει τον πληθυσμό που πλήττεται. Αυτό είναι το πρόβλημά μας, ότι δεν υπάρχουν δίπλα μας άλλες υπηρεσίες αρκετά επαρκείς για να στηρίξουν τις οικογένειες που υποφέρουν. 11. Θα ήθελα να κάνω ένα σχόλιο όσον αφορά την αναστροφή της πυραμίδας προτεραιότητας, στην οποία αναφέρθηκε ο κ. Τάνταρος. Η αναστροφή της πυραμίδας νομίζω πως μπορεί να παρερμηνευτεί και να περάσουν λάθος μηνύματα. Προσωπικά διαφωνώ αν και πρέπει να φροντίζουμε τους εαυτούς μας ως γονείς για να μπορέσουμε να αντεπεξέλθουμε στο ρόλο μας. Όχι όμως να βάζουμε μπροστά τον εαυτό μας όταν μιλάμε για πολύ μικρά παιδιά. Η προσωπική και η επαγγελματική μου εμπειρία μέχρι τώρα μου δείχνει ότι οι περισσότεροι βάζουν μπροστά τον εαυτό τους, την καριέρα, τα ταξίδια, τις εξόδους, ενώ τα παιδιά μένουν στους παιδικούς σταθμούς και στις γιαγιάδες. Έτσι δημιουργείται μια πίεση πρόωρης αυτονόμησης του παιδιού. Αντί να καλύπτουν τις συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο στο οποίο βρίσκεται, προσέχουμε πώς θα του αποκόψουμε πράγματα που χρειάζονται σε αυτή την ηλικία. Έτσι έχουμε τον πρόωρο απογαλακτισμό ή και καθόλου θηλασμό, τις πιπίλες και το μπιμπερό, που είναι ίσως ένας τρόπος να κρατήσουμε το παιδί σε μια απόσταση, η γρήγορη επιστροφή στην εργασία, η φροντίδα από οικιακές βοηθούς κ.λπ. Νομίζω ότι όλα αυτά είναι αντίθετα προς τη 37
θεωρία της προσκόλλησης, που ουσιαστικά σημαίνει να καλύπτουμε τις ανάγκες των παιδιών και να αναπτύσσουμε ένα δυνατό συναισθηματικό δεσμό με το γονέα. Ευχαριστώ. Δρ Τάνταρος: Σας ευχαριστώ για την επισήμανση σχετικά με τα λάθος μηνύματα που λαμβάνει κανείς από την αναστροφή της πυραμίδας. Να αναφέρω ότι στην παρουσίασή μου έχω κάνει αναφορά στον κίνδυνο να μιλήσει κανείς για τον εαυτούλη του, για να επισημάνω ακριβώς πως δεν ασχολείται κανείς μόνο με τον εαυτό του, σε βάρος των υπολοίπων, αλλά να είναι καλά με τον εαυτό του. Το γεγονός ότι κάποιος γονιός είναι καλά με τον εαυτό του, δεν έχει να κάνει με το αν αφήνει τα παιδιά στον παιδικό σταθμό κ.α. Δεν με απασχολεί το φαίνεσθε, αλλά το είναι. Αυτό που ξέρουμε όλοι πολύ καλά, είναι ότι μπορεί να δουλεύεις από το πρωί μέχρι το βράδυ και να βλέπεις τα παιδιά μόνο το σαββατοκύριακο και υπό περιορισμούς και όλα να είναι μια χαρά. Γιατί τα παιδιά αυτό που λαμβάνουν ως μήνυμα ότι είσαι εκεί στη σχέση. Η σχέση είναι μια διαδικασία πολύ πολύπλοκη και σύνθετη και το να κοινοποιηθεί στον άλλο η διαθεσιμότητά μας δεν συναρτάται ούτε με το αν κάνεις ταξίδια κ.α. Η αναφορά στην πυραμίδα έχει να κάνει με το συναίσθημα που νιώθεις για το αν είσαι καλά στη σχέση σου με το παιδί σου και πως αυτό το συναίσθημα κοινοποιείται προς τα κάτω. 12. Ευχαριστώ και τους τρεις εισηγητές γιατί έχω αντιληφθεί και από τις 3 εισηγήσεις πόσο σημαντική είναι η επικοινωνία μεταξύ γονιών και παιδιών και θα παρακαλούσα τους τρεις εισηγητές να μας δώσουν κάποιες πρακτικές συμβουλές ώστε να βελτιώσουμε την επικοινωνία με τα παιδιά μας. Δρ Τάνταρος: Οι συμβουλές για σωστή επικοινωνία συνοψίζονται στις τρεις λέξεις: ανοικτή, σαφής και ξεκάθαρη. Η επικοινωνία δεν είναι μόνο τα λό38
για. Η επικοινωνία είναι κυρίως μη λεκτική καθόσον και η ίδια γλώσσα και οι κουβέντες που λέμε έχουν εξωλεκτικά στοιχεία, γιατί μεταφέρουμε μηνύματα. Αν γράψουμε στον πίνακα τη φράση: «Πάμε για καφέ;» και σας ζητήσω να την διαβάσετε θα το κάνετε όλοι με τον ίδιο τρόπο γιατί δεν έχετε καμία σχέση με τον πίνακα, ως άψυχο όργανο. Αν σας ζητήσω να την πείτε σε διαφόρους ανθρώπους με τους οποίους σχετίζεστε, τότε η πιο πάνω φράση θα γίνει κατανοητή 1ον ως πρόσκληση, 2ον ως ερωτικό κάλεσμα, 3ον ειρωνεία, κ.α. με βάση τη σχέση που έχετε με το άτομο στο οποίο απευθύνεστε. Αυτό σημαίνει πως το να μιλάμε με ξεκάθαρο τρόπο και να μην ακολουθούμε υπεκφυγές, χωρίς να αφήνουμε πράγματα να αιωρούνται. Τι έχεις, αγάπη μου; Τίποτα! Αν το λες μουτρωμένος, το τίποτα τότε είναι ένα μήνυμα αμφιλεγόμενο, συγκρουσιακό, γιατί αυτό που λες δεν σχετίζεται με αυτό που νιώθεις. Πρόσκλησή μου είναι να σκεφτούμε όλοι μας πώς μπορούμε να είμαστε όλοι ειλικρινείς. Για να είμαστε ειλικρινείς και ξεκάθαροι ως προς τα μηνύματα με τα παιδιά μας, πρέπει πρωταρχικά να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας. Δύσκολο στοιχείο μερικές φορές. Δρ Σταυρινίδης: Να προσθέσω απλά έναν όρο που άκουσα από τον κ. Παρασκευόπουλο: «ελευθερόφρων έλεγχος των παιδιών και ελεγχόμενη ελευθερία». Καμιά φορά είναι καλό να ελέγχουμε τα παιδιά, αλλά την ίδια στιγμή αυτός ο έλεγχος είναι καλό να έχει μέσα κάποια συστατικά αυτονομίας του παιδιού, χαλαρότητας. Όπως είναι καλό να αφήνουμε ελευθερία και αυτονομία στα παιδιά, αλλά να το κάνουμε αυτό μέσα από μια ελεγχόμενη πρακτική. Αυτός που κατορθώνει να βρίσκει και να ξεκλειδώνει την ισορροπία ανάμεσα στα δύο, συνήθως δεν τα πάει και τόσο άσχημα. Μέσα στον πυρήνα της επικοινωνίας εγώ προσθέτω δυο κομμάτια, το κομμάτι της ευελιξίας να μπορούμε να δούμε τα μηνύματα μέσα από εναλλακτικές οπτικές. Να ρωτήσουμε το παιδί
τι εννοεί με αυτά τα οποία μας λέει, γιατί πολλές φορές κατανοούμε άλλα από αυτά που ακούμε, αλλά και εμείς να εξηγήσουμε στα παιδιά αυτά που λέμε, γιατί διαφορετικά τα αντιλαμβάνονται από αυτά που θέλουμε να τους πούμε. Τέλος επιμένω στο ότι δεν πρέπει να δίνονται μάχες που δεν αξίζουν. Πολλές φορές αναλώνονται οι γονείς και τα παιδιά προσπαθώντας να λύσουν προβλήματα τα οποία είναι τόσο μικρής σημασίας που την επομένη δεν τα θυμάται κανένας. Ωστόσο θυμόμαστε τον καβγά μεταξύ μας και τα αρνητικά συναισθήματα.
μας έβρισκε θετικούς.
13. Έχω να παρατηρήσω ότι συνέδρια τέτοιου είδους έχουν μεγάλο ενδιαφέρον και οι περισσότεροι εδώ είμαστε με την ιδιότητα του εκπαιδευτικού, κάποιοι έχουν αφήσει την ιδιότητα αυτή στο σπίτι και να είναι σήμερα εδώ ως γονείς. Η δική μου εισήγηση προς τη σχολή και αν μπορεί να το μελετήσει, είναι αν γίνεται να μετατραπούμε εμείς οι σύνεδροι σε ένα είδος εργαστηρίου. Τέλος θα ήθελα να ρωτήσω κατά πόσο υπάρχει τομέας εφαρμοσμένης ψυχολογίας, δηλαδή θα μπορούσαν να οργανωθούν σεμινάρια τα οποία θα μπορούσε ο γονιός να παρακολουθήσει;
14. Μια εισήγηση προς την Παγκύπρια Σχολή Γονέων είναι σε συνεργασία με την πολιτεία να γίνει προσπάθεια να θεσμοθετηθεί η εκπαίδευση των γονιών αμέσως μετά την απόκτηση παιδιού και γιατί όχι σε μελλοντικό στάδιο να γίνει ποινικοποίηση. Όπως δηλαδή είναι υποχρεωτική η εκπαίδευση στα σχολεία όπου ο γονέας θα πρέπει να στείλει το παιδί του μέχρι την Τρίτη γυμνασίου.
Δρ Τάνταρος: Φυσικά και υπάρχουν τέτοιες ομάδες και γίνεται ως τακτική. Και πιστεύω ότι εδώ με την κατάλληλη διεργασία, συζήτηση και οργάνωση, μπορούν να οργανωθούν και να δρομολογηθούν εναλλακτικές προς αυτή την κατεύθυνση, οι οποίες πράγματι θα είναι πολύ χρήσιμες. Δρ Σταυρινίδης: Την πιθανότητα εφαρμογών σε μετέπειτα συνέδρια, την υιοθετώ πλήρως και εμείς ως κομμάτι του τμήματος της Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου με τους ειδικευόμενους μας, κυρίως σε μεταπτυχιακά και διδακτορικά προγράμματα, προσφέρουμε κατά καιρούς τέτοιες υπηρεσίες σε φορείς του κράτους και μια τέτοια πρωτοβουλία θα
Δρ Παραδεισιώτη: Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον τέτοια βιωματικά προγράμματα που προσφέρονται στα σχολεία στα πλαίσια των μαθημάτων αγωγής προς τους μαθητές να γίνονταν αντίστοιχα προς τους γονείς των παιδιών στα σχολεία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση σημειώνει ότι για να είναι πετυχημένα τα παρεμβατικά προγράμματα στα σχολεία, θα πρέπει να συμπεριλάβει κάποιος και τους γονείς σε αυτές τις διαδικασίες.
15. Η ερώτηση είναι προς τους 3 εισηγητές: Εάν θεωρούν ότι υπάρχει ρόλος να παίξει η Εκκλησία ή η θρησκεία στη διαμόρφωση υγιούς σχέσης γονέα και παιδιού; Κατά πόσον υπάρχουν έρευνες που να σχετίζουν τη θρησκευτικότητα του γονέα, του παιδιού ή και των δυο μαζί; Και ποια είναι τα αποτελέσματα όσον αφορά τη διαμόρφωση της σχέσης που υπάρχει μεταξύ των δύο; Δρ Τάνταρος: Υπάρχει ένας πολύ γνωστός ψυχολόγος τουλάχιστον, ανάμεσα στους αναπτυξιακούς ψυχολόγους, ο Γιούλιν Πρόφενπερ, ο οποίος πρότεινε πριν κάμποσα χρόνια και είναι ακόμα σε ισχύ, ένα μοντέλο για να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο τα διάφορα κοινωνικά πλαίσια επηρεάζουν την ανάπτυξη του ατόμου. Αυτό το μοντέλο είναι ένα μοντέλο ομόκεντρων κύκλων. Ο πολύ μικρός κύκλος στο 39
κέντρο είναι τα λεγόμενα μικροσυστήματα τα οποία περιβάλλουν το αναπτυσσόμενο άτομο και όσο βγαίνουμε προς τους εξωτερικούς κύκλους πηγαίνουμε στα μέσω συστήματα, στα έξω συστήματα κτλ. Θα επικεντρωθώ στο μικροσύστημα γιατί δεν υπάρχει λόγος να επεκταθώ. Αυτό που υπάρχει στο μικροσύστημα που περιβάλλει το άτομο είναι αυτό που φανταζόμαστε. Ένα σύστημα που αναφέραμε είναι αυτό της οικογένειας, ένα άλλο είναι το σχολείο με την έννοια της σχολικής μονάδας, ένα άλλο είναι της εκκλησίας με την έννοια της ενορίας, η γειτονιά. Όλα αυτά τα πλαίσια που περιβάλλουν το άτομο έχουν τη θέση τους στην ανάπτυξη του ατόμου. Η σχέση που έχει η οικογένεια με τη θρησκεία (αν υπάρχει) μπορεί να είναι μια σχέση λειτουργική. Εφόσον δεν υπάρχει, τότε δεν υπάρχει ούτε σχέση. Εφόσον είναι αμφισβητούμενη μπορεί να είναι δυσλειτουργική κ.α. Ένα άτομο που αναπτύσσεται σε μια οικογένεια προφανώς επηρεάζεται από το θρησκευτικό συναίσθημα των γονέων. Έχει ρόλο επομένως η θρησκεία με την έννοια ότι μεταφέρει κάποια συγκεκριμένα μηνύματα προς τους γονιούς, μηνύματα τύπου αγάπη κ.α. Αυτά δεν είναι προβλήματα δυσλειτουργικά, παρά μόνο όταν ξεφεύγουν σε θρησκόληπτες συμπεριφορές. Οι θρησκόληπτες συμπεριφορές έχουν στοιχεία ψυχαναγκασμού και μπορούν να παραγάγουν μεγάλες δυσλειτουργίες. Το πραγματικό θρησκευτικό συναίσθημα και η άνθηση του θρησκευτικού καθήκοντος δεν νομίζω ότι δημιουργεί προβλήματα, αντίθετα μπορούν να συμβάλουν σε μια υγιή ανάπτυξη. Δρ Παραδεισιώτη: Σε πρακτικό επίπεδο ξέρουμε όλοι ότι υπάρχουν σχολές γονέων στα πλαίσια ενοριών, οι οποίες κάνουν ένα θαυμάσιο έργο. Επίσης υπάρχουν ιερείς και πνευματικοί με τους οποίους συχνά ερχόμαστε σε συνεργασία, που βλέπουν γονείς και έφηβους και όταν αναπτυχθεί αυτή η συνεργασία και μπει στην άκρη ο φόβος και η προκατάληψη, μπορεί να γίνει πολύ καλή δουλειά. Το δίκτυο 40
συνεργασίας απαιτεί να συνεργαζόμαστε με όλους τους φορείς που έχουν να κάνουν με τον άνθρωπο για αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των προβλημάτων. 16. Παρακαλώ σχολιάστε το εξής: Μέσα στα πλαίσια της εισήγησης για την καταπολέμηση του άγχους του αρκετά καλού γονιού με του σωστού γονιού, ο κ. Σταυρινίδης είπε ότι σαν γονείς πρέπει να κάνουμε τα λιγότερα λάθη. Μήπως αυτή η προσέγγιση για τα λιγότερα λάθη, στην ψυχολογία του γονιού είναι λάθος, γιατί λειτουργεί αρνητικά; Μήπως θα έπρεπε να ξεκινήσει ότι πρέπει να κάνει το σωστό και να το αφήσουμε το λάθος αν θα γίνει στην πορεία; Γιατί μου θυμίζετε λίγο ποδόσφαιρο όπου ο διαιτητής μπαίνει στο γήπεδο και του λένε ότι δεν πρέπει να κάνει λάθη. Αν πει για να κάνει τα λιγότερα λάθη, θα κάνει λάθος, ενώ θα έπρεπε να μπει με την ψυχολογία για να κάνει σωστά τη δουλειά του. Δρ Τάνταρος: Μια γενική παρατήρηση που την έκανα και πριν, είναι ότι δεν υπάρχει θέμα σωστού ή λάθους κατά τη γνώμη μου σε τελική ανάλυση, που πρέπει να γίνεται για να πετύχετε ως γονείς. Μπορώ να σας δώσω ένα δεκάλογο κάνε αυτό, κάνε το άλλο και εσείς να μην κάνετε απολύτως τίποτα, δηλαδή εγώ μπορώ να σας πω αυτό είναι το σωστό και εσάς να μην σας προκύπτει το σωστό. Το θέμα είναι ποια είναι η σχέση σας με το παιδί. Γιατί μπορεί να λέτε στο παιδί ο Τάνταρος, ο Σταυρινίδης και η Παραδεισιώτη είπαν θα πρέπει κάθε μέρα να ακολουθούμε τον τάδε κανόνα. Στο παράδειγμα που έδωσε ο κ. Σταυρινίδης αν είστε παραχωρητικός ή αδιάφορος, απλά το λέτε, δεν ελέγχεται τίποτε αν εφαρμόζεται αυτό το πράγμα ή όχι. Άρα φαινομενικά είστε σωστός και επί της ουσίας δεν είστε. Δρ Σταυρινίδης: Το γνωρίζω και από άλλες πα-
ρόμοιες εκδηλώσεις ότι στην προσπάθεια μας να μεταφέρουμε ένα μήνυμα με ορθό τρόπο μπορεί να μην το μεταφέρουμε τόσο ορθά όσο επιδιώκαμε στην αρχή. Γιατί προέβηκα σε αυτή την παραδοχή ή σε αυτή την επισήμανση; Κυρίως για να μην συμβεί αυτό το οποίο θεωρήσατε ότι συνέβηκε. Η πρόθεση ήταν να αποφορτίσω και όχι να φορτίσω τους γονείς με μια στρεσογόνα κατάσταση για το ζήτημα της διάπραξης γονικών σφαλμάτων. Στο δικό μου μυαλό, πρακτικά μιλώντας, η κατάσταση είναι απλή. Ένας γονιός ο οποίος μεγαλώνει το παιδί και έχει στην ευθύνη του το παιδί για πολλά χρόνια, θα κάνει λάθη, γιατί θα έρθουν οι στιγμές που θα πει μια κουβέντα παραπάνω, θα έρθει η ώρα που θα κάνει μια λάθος επιλογή, θα έρθει η ώρα που θα διαπληκτιστεί για τον λάθος λόγο. Δεν νομίζω να είναι περίεργο αυτό που λέω, ότι ο γονιός κάνει λάθη. Το ζήτημα δεν είναι αν θα γίνουν λάθη. Ήθελα να μεταφέρω πρώτα το μήνυμα ότι προσπαθούμε όλοι να μην γίνουν τα μεγάλα σφάλματα. Αυτό που μετρά είναι να μην γίνουν τα μεγάλα σφάλματα, τα οποία διακινδυνεύουν την ευημερία του παιδιού, την ευημερία των γονιών και φυσικά την ισορροπία της οικογένειας. Αυτή μοναχά ήταν η πρόθεσή μου και τίποτα περισσότερο. 17. Εισήγηση: Προτείνω στα επόμενα σας συνέδρια να έχει θέμα τι εισπράττει η νηπιαγωγός από τη μητέρα και η μητέρα από τη νηπιαγωγό και να γίνει μια πολύ καλή προσαρμογή έτσι ώστε τα παιδιά να νιώθουν άνετα, όπως και οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί και όλοι μαζί να έχουμε ως στόχο το σωστό μεγάλωμα των παιδιών. Συντονιστής: Αγαπητοί σύνεδροι, έχουμε φτάσει στο τέλος του συνεδρίου. Καλώ στο βήμα τον πρόεδρο της Παγκύπριας Σχολής Γονέων κ. Μουλαζίμη για να κλείσει το συνέδριο και ταυτόχρονα να σας προσκαλέσει στο επόμενο ετήσιο συνέδριο. Ευχαρι-
στώ πάρα πολύ. Ν. Μουλαζίμης: Πρέπει να ομολογήσουμε ότι πέρσι τέτοια εποχή τελειώνοντας το 1ο Παγκύπριο Συνέδριο υπήρχε ένας ενθουσιασμός, όπως και αυτή τη στιγμή πιστεύουμε ότι πραγματικά υπάρχει για την επιτυχία του και είχαμε δηλώσει και προκηρύξει την οργάνωση του 2ου Παγκύπριου Συνεδρίου. Στην πορεία όμως, ξεκινώντας τις προετοιμασίες για το 2ο Παγκύπριο Συνέδριο, και αυτό το γνωρίζουν οι συνεργάτες στο γραφείο μας, οι δυσκολίες του να οργανώσεις ένα Παγκύπριο Συνέδριο και να είναι επιτυχημένο είναι τεράστιες. Για όσους πιθανόν δεν γνωρίζετε η υποδομή που υπάρχει στη σχολή δεν είναι η μεγαλύτερη, έχοντας μόνο δυο συνεργάτες. Άρα θα πρέπει να ευχαριστήσουμε ιδιαιτέρως εκείνους τους ανθρώπους οι οποίοι πολύ σκληρά εργάστηκαν ούτως ώστε το συνέδριο τούτο να έχει ετοιμαστεί και παρουσιαστεί, ας μου επιτραπεί με τον πιο επαγγελματικό τρόπο. Πιστεύουμε ότι οι στόχοι που είχαμε θέσει εξ αρχής και τους οποίους είχαμε αναγνώσει στο χαιρετισμό μας, έχουν εκπληρωθεί. Εκ προοιμίου γνωρίζαμε ότι είχαμε συμπαραστάτες σε αυτό το συνέδριο επιστημονικούς συνεργάτες πολύ καταξιωμένους, οπότε ήταν δεδομένο ότι θα είχαμε από επιστημονικής πλευράς ένα εξαιρετικό καλό συνέδριο. Η αγωνία που πάντα υπάρχει σε τέτοιας μορφής εκδηλώσεις είναι αν η προσέλευση του κόσμου είναι τέτοια που να ικανοποιήσει τις προσδοκίες μας. Φαίνεται ότι η προσέλευση ήταν πέραν των προσδοκιών μας και θα πρέπει να ευχαριστήσουμε όλους εσάς. Να ευχαριστήσουμε εκ μέρους όλων, όλους τους εισηγητές και τον καθένα ξεχωριστά για την τιμή που μας έκαναν να είναι εδώ μαζί μας, τον κ. Τανταρο, τον κ. Σταυρινίδη και την κα Παραδεισιώτη. 41
ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ————————————————————————————————————— 1. Το οικογενειακό μοντέλο έχει διαφοροποιηθεί τα τελευταία χρόνια διότι: α) Υπάρχει βελτίωση του μορφωτικού επιπέδου και των δύο γονέων. β) Έγινε μεγαλύτερη αστικοποίηση του πληθυσμού. γ) Οι κλειστές κοινότητες δεν υπάρχουν πλέον διότι η τηλεόραση, τα ΜΜΕ, το διαδίκτυο, τα κινητά τηλέφωνα, η αύξηση της διακίνησης του πληθυσμού συνέβαλαν στην παγκοσμιοποίηση και των πιο μικρών κοινωνιών. δ) Αυξήθηκαν τα διαζύγια. ε) Αυξήθηκαν οι μονογονεϊκές οικογένειες. στ) Συνήθως εργάζονται και οι δύο γονείς. ζ) Το εργασιακό άγχος επηρεάζει τις σχέσεις γονέων – παιδιών. 2. Το επίπεδο μόρφωσης των γονέων βοηθά στην καλύτερη αντίληψη των προβλημάτων των παιδιών. Όμως το ψηλό επίπεδο μόρφω-
42
σης δεν λύνει από μόνο του τα προβλήματα. 3. Οι αγχώδεις και ανασφαλείς γονείς συνήθως κάνουν λάθη και μεταδίδουν το δικό τους άγχος και τη δική τους ανασφάλεια στα παιδιά τους. 4. Δεν υπάρχει έτοιμη συνταγή για να εφαρμοσθεί σε όλες τις περιπτώσεις. Κάθε παιδί είναι μια διαφορετική προσωπικότητα και χρειάζεται ανάλογη προσέγγιση. 5. Ο διάλογος, η ελευθερία έκφρασης, η αποδοχή των απόψεων του παιδιού, η ορθή κοινή οριοθέτηση των σχέσεων γονέα – παιδιού βοηθούν στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού. 6. Οι σχέσεις γονέων – παιδιών διαφοροποιούνται συνέχεια από τη βρεφική, προσχολική, σχολική, εφηβική ηλικία μέχρι την ενηλικίωση. Οι γονείς πρέπει να αναπροσαρμόζουν συνέχεια τον τρόπο, τη μέθοδο, το ύφος της επικοινωνίας με τα παιδιά τους για να συμβάλλουν θετικά στην ψυχική και συναισθηματική ανάπτυξή τους.
44