Byens konstruksjon utdrag by Otto Ersland

Geir Atle Ersland

Byens konstruksjon

Varige spor i byens landskap

Byens konstruksjon

Geir Atle Ersland

Byens konstruksjon

Varige spor i byens landskap

Dreyers forlag o slo, 2011

Omslag og layout: Bækken Grafisk Design

Satt med Swift Neue og Foral

Omslagsillustrasjon: Köln i seinmellomalderen.

Frå Hartmann Schedels Weltchronik, utgitt i Nürnberg i 1493

Trykk: Scangraphic, Denmark

Printed in Poland

Isbn 978-82-8265-029-8

Forfattararen har motteke støtte frå Det faglitterære fond

Utgjeven med støtte frå Norsk kulturråd

Forord 7

Byens landskap 11

Historiske byar 12

Den urbane morfologien 14

Det bergenske opphavsproblemet 18

Opphavet til Nidaros, Oslo, Stavanger, Stockholm, København, Lübeck og Stockholm 20

Reproduksjon av bylandskapet 25

Stabiliteten i grunneigedomsmønsteret 26

Grunnleige 30

Grunnleigas funksjon for stabiliteten i tomtemønsteret 32

Slutten for den stabile grunneigedomsstrukturen 36

Grunneigedomssystemet som kulturminne 38

Jonsvollkvartalet 39

Ein karttradisjon 45

Edvard Edvardsens mellomalderprospekt 46

Hesselberg og Bergen i sagaene 49

Når kjeldene manglar overtek fantasien 49

Øysten W. Grimnes, den historieinteresserte oppmålingssjefen 51

Bernt Lorentzen – ein doktorgrad på gard og grunn 53

Bryggegravingane 54

Andre byar 55

Mellomalderbyens planelement 61

Ein metode for kartrekonstruksjon 62

Strandlinja 66

Gater og hamn 67

Det religiøse bylandskapet 70

Verdsleg makt og byfolkets torg 79

Rekonstruksjonen – Bergen omkring 1300 84

Samanlikninga 87

Halvsirkelen – mellomalderbyens grunnform 88

Grunneigedomsstrukturen 95 Kyrkjestruktur 97

Bøken i bispegarden 105

Edvardsen og den gamle bøken 106

Knut Fægri og bøken på Seim 107

Kongen eller biskopens bøk? 111

Mitt hjerte står i Bergens Fundas 115

Historieskriving og identitet 116

Renessanse, humanisme og historieskriving 118

Borgarskapets historie i tidleg nytid 120

Byidentitet og nasjon 122

Byidentiteten i møte med nasjonal sjølvforståing 126

Frå mangfald til konformitet 129

Byprospektet som kjelde til kollektiv identitet 130

Menneske eller kanonar 130

Byportrett som historiske kjelder 135

Kunstnar og registrator 136

Det store overblikket 142

Kongens by 144

Rådhus og torg 146

Forsvaret 150

Forbrytelse og straff 156

Det økonomiske grunnlaget 158

Frå hanseat til bergensborgar 161

Hanseatanes kontor versus borgaranes by 164

Kyrkjebyen 166

Det rurale i det urbane 170

Mangfald i opphav og konform identitet 172

Den store trebyen 175

Frigjeringa av bygrunn og byutviding på 1500- og 1600-talet 176

Brannallmenningane 179

Den einskaplege byen 184

Ein kultur- og ein helseakse 186

Perspektiv på byutvikling 189

Modernisering og diskontinuitet 190

Ekspansjon og kommunikasjon 192

Primær og sekundær morfologi 194

Ei byplansamanlikning 196

Notar 200

Litteratur og kjelder 202

Dette arbeidet er blitt til fordi eg gjennom fleire år har undervist i byhistorie, og fordi eg heilt sidan eg tok til med historiestudiet har interessert meg for utforminga av byar. Bygningar, bygrunn og tomtegrenser, hovudelementa i det som i engelsk faglitteratur ofte blir kalla urban landscape, og som eg omset med bylandskap, er eit fasinerande felt. Denne boka er i så måte meir ein prøve til korleis eg har nærma meg enkelte av områda innan temaet. Kunnskap om bylandskap vil ikkje bare vera til nytte for studentar eller dei som skal undervisa i emnet, det er også eit behov hos dei som skal forvalta byane at det blir utvikla meir metodisk kunnskap som kan gi overordna linjer for byanes historie. Det gjeld det kommunale nivået med byggesak- og planleggingsetatar, eller institusjonar som skal arbeida med det antikvariske arbeidet, og i tillegg alle dei som har interesse for byutvikling som eigarar av hus og grunn eller på andre måtar er engasjerte i det spenningsfeltet som alltid finst mellom det historisk konserverande og dynamisk fornyande.

Gjennom undervisning ved Universitetet i Bergen har eg i fleire semester laga fordjupingskurs i mellomalderens byutvikling. Bakgrunnen for at eg tok til å undervisa i emnet var at eg hadde skrive ei hovudoppgåve i historie (1989)

der eg analyserte eigedomsrett til bygrunnen i Bergen i mellomalderen, og seinare fekk høve til å skriva ei dr. art-avhandling (1994, publisert i 2011) om disposisjonsrettane til bygrunn. Eit større prosjekt delvis basert på erfaringane frå doktorgradsprosjektet blei gjennomført frå 2006 til 2008 i BerGIS-prosjektet. Her var det særleg Arne Solli som utvikla ein metode for å testa stabiliteten i grunneigedomsmønsteret ved hjelp av eit historisk GIS-basert kart.

http://Bergis.uib.no

Denne boka er ikkje byhistorie i tradisjonell forstand. Til det er tematikken for avgrensa, samstundes som han kryssar langt inn på marka til fag som geografi, arkitektur og det som til vanleg er arealplanleggarens arbeidsfelt. Dessutan er det gjort eit bevisst forsøk på å bryta med det byhistoriske konseptet som vanlegvis set byane inn i eit lokalhistorisk perspektiv. Urbanisering er trass alt ein av dei største prosessane i verdshistoria.

Det er ei tematisk tilnærming som har skapt denne boka, ikkje eit ønske om å skriva ein monografi om objektet byen eller meir spesifikt Bergen. Ein lokal tradisjon for slike monografiar er ikkje vanskelege å finna. Som det er vist i kapittelet Mitt hjerte står i Bergens Fundas, har Bergen ein tradisjon for slik byhistorieskriving som går 500 år tilbake i tida.

Mange av dei tema eg tar opp kunne blitt grundigare behandla. Mykje av litteraturen det blir vist til gir også større breidd i framstillinga enn det eg har gjort her. På eit vis blei ideen til denne boka omsett til eit prosjekt som voks i mange retningar. Eg kunne gått djupare inn i fleire av dei felta eg tar opp, og det kunne føyast til andre relevante emne og drøftingar.

Ei viktig inspirasjonskjelde er arbeida til lokalhistorikaren Johan Christian Koren Wiberg (1870–1945) som eg las då eg tok til med hovudfagsstudiet mitt på midten av 1980-talet. Som kunstnar og museumsdirektør hadde han ei visuell tilnærming til byhistoria, og formidla delar av byens historie som kart og teikningar. Dei viste fasar i utviklinga av byplanen, men også detaljar i arkitektur og interiør frå Koren Wibergs samtid. Fremst står arbeidet Bergensk Kulturhistorie (1921) der Koren Wiberg begynner med byens opphav i sagatida og følgjer utviklinga av byen som eit bygt område med vekt på utnytting av tomter og kva dette fekk å seia for «livsforholdene» i byen. Deretter er det fleire spesialkapittel for tema om enkelte bygningar og institusjonar, før han i dei tre siste kapitla tar for seg utviklinga av interiør og eksteriør. «Saa rik som Bergen er paa arkitektur og dekorative detaljer baade fra tidlige og senere kulturperioder, saa

fattig er byen paa kronologisk sammenhæng mellem overleveringene.»1

Koren Wibergs mål var å skapa samanheng, og det gjorde han gjennom eit storslått forsøk på å tolka den historiske byplanen omkring byens eldste hamn, Vågen. Dei overordna trekka i byplanen, tomte- og gatemønsteret, var fastlagde alt før Olav Kyrre grunnla byen, hevda han. Når det galdt bygningsinteriør og -eksteriør, var det derimot vanskelegare, for her var det knapt noko overlevert frå mellomalderen, og her blei det samanhengen frå barokken og til Koren Wibergs samtid som var det sentrale. Bergensk Kulturhistorie, som ifølgje tittelbladet har 350 originalteikningar av forfattaren, har i generasjonar fungert som eit oppslagsverk, om enn tolkingane hans med tida er blitt utsett for nødvendig fagleg kritikk.2 Det betyr likevel ikkje at ein skal unngå å la seg inspirera av Koren Wiberg til å sjå samanhengar og til å forsøka å skapa orden i eit materiale som kan virka kaotisk.

Koren Wibergs arbeid har fungert som eit inspirerande utgangspunkt for drøfting av sentrale sider ved Bergens historie, men han representerer verken eit start- eller sluttpunkt for denne typen historiske studiar. Studiet av Bergens historiske bylandskap, illustrert med kart, har tradisjonar tilbake til Edvard

Edvardsen (1630–1695), som var lærar ved byens katedralskule i siste halvdel av 1600-talet. Av nyare arbeid har Knut Helles band 1 av Bergen bys historie vore avgjerande for meg på line med Hans Emil Lidéns arbeid med Bergens kyrkjer i mellomalderen. Men her er også andre, som Per Jonas Nordhagens bok Trebyen Faller.

I den grad mitt arbeid kan vera til nytte håpar eg det er gjennom å visa dei lange tradisjonane i å visualisera byplanen som ein del av byhistoria, og å forsøkja å dra inn komparative aspekt ved å kasta eit blikk på andre byar. Men det er byhistorie som visuell erfaring som er det sentrale. Det er også eit poeng å gi oversikt over eit studiefelt som i stor grad er tverrfagleg. Geografi, arkeologi og arkitekturhistorie har alle gitt vesentlege bidrag til studiet av eldre byars form og utvikling, og ein historikar som gir seg i kast med feltet vil vera hjelpelaus utan desse bidraga. Noteapparatet er på vanleg måte meint til å kreditera tidlegare forsking og forskarar som eg står i stor gjeld til, men og til å visa kva dokumentasjon eg byggjer på. Som studiebok er det også teke omsyn til at tilvisingane skal hjelpa den interesserte lesaren vidare, og at boka, trass i dei manglar ho har, kan verka som ein portal til vidare fordjuping.

Denne boka har vore eit langt prosjekt. Når ho til slutt er blitt ferdig vil eg særleg takka grafisk designar Per Bækken som har laga det flotte kartet av mitt rekonstruksjonsforsøk over Bergen om lag 1300. Og for alt det gode arbeidet han har gjort med alle illustrasjonsforslaga mine, og ikkje minst fordi han fann fram bilda frå Knudsen-samlinga som viser det store treet på pynten ved Håkonshallen.

Byens landskap

Historie er eit abstrakt fag og handlar om det som er tapt.

Fortida let seg ikkje gjenskapa, sjølv om dette ofte blir forsøkt gjennom film, litteratur eller teaterliknande framføring av historiske hendingar. Det er bare studiet av eit fragmentert kjeldemateriale som kan setja oss på sporet av den tapte historia. Denne boka er eit forsøk på å gjera fortidas visuelle bymiljø til objekt for historisk analyse. Det visuelle bymiljøet må rekonstruerast på grunnlag av skrift, bilde og kart, men også arkeologiske funn og analyse er viktige. Dessutan, og i motsetnad til den tapte tida, finst også delar av den visuelle byhistoria overlevert i form av gater, plassar og bygningar. Slike kulturminne er viktige korrektiv til vår tolking av kjeldematerialet. Ingen analyse kan bortforklara det konkrete og handfaste som fortida har overlevert.

Hi STO ri SK e B yar

Kva er det så eg vil med denne boka? Om ein blar fort gjennom ho kan ein få det inntrykket at det er ei bok om Bergen, men byen er meint som eksempel, eit case innanfor kategorien mellomalderbyar. Den overordna meininga er at dette skal vera ei bok som gir eit utgangspunkt for å drøfta og forstå dei visuelle og historiske elementa i ein byplan. Boka tar opp tema som bør ha overføringsverdi til andre byar. Strukturane og prosessane som blir drøfta er generelle og representerer bidrag til å forstå korleis ein mellomalderby er konstruert. Som del av drøftinga blir det på enkelte punkt gjort ei samanlikning med andre byar.

Når det i enkelte avsnitt er lagt vekt på samanlikning er det for å streka under at det er viktig å få fram kunnskap som har generell verdi i analysen av historiske byplanar. Sjølve omgrepet historisk er fleirtydig. Vi kan bruka det om ei særleg viktig hending, og i ei slik tyding vil ein historisk by vera ein stad som gir assosiasjonar til noko som fann stad i fortida. Hiroshima er eit grelt eksempel. Uttrykket historisk kan brukast om noko som er gammalt, og då både negativt og positivt. Og det kan brukast til å understreka at noko er uaktuelt, slik det ofte blir nytta i politiske

debattar. I positiv tyding blir det brukt når det skal hjelpa til å understreka at noko er verdfullt, anten fordi det er tradisjonsberande eller identitetsskapande. Det er med bakgrunn i ei slik positiv tyding at vi ønskjer å besøkja historiske byar.

I denne boka er det med historiske byar meint byar med visuelle tradisjonar, det vil seia at dei er prega av stabilitet i utforminga av element som gatestruktur, byplan og arkitektur.

Dei fleste av oss oppfattar bruken av uttrykket historisk by som synonymt med karakteristikken som ein gammal by i den forstand at lokaliseringa går langt tilbake i tid. Ein by kan vera gammal sjølv om både hus, gater og alle andre konkrete element er nye. Få byar har bevart større delar av det opphavlege bygningsmiljøet. Dei er først og fremst gamle fordi dei har plasskontinuitet.

Historiske byar har alle til felles at det finst fysiske spor etter ulike utbyggingsfasar. Som regel er det gater og tomtemønster som høyrer til dei eldste og mest tradisjonsbundne delane. Slike element er også komne til gjennom byens historie på ein slik måte at dei markerer etappar i byutviklinga, og dei står fram som minner frå ulike periodar. Bygningar er som oftast yngre, sjølv om enkelte kan vera frå byens eldste tid.

Utsikt mot City of London i 1588. Også i mellomalderen og fram til The Great Fire dominerte den store St. Paul-katedralen londons skyline. Dette er eit utsnitt frå eit større panorama over byen i 1588. Om lag 80 år seinare fanst det knapt ein einaste bygning tilbake av det som her er vist. langs Themsen stod pakkhusa i mellomalderen med opne kaiar ut mot elva. Det er eit slåande trekk ved dagens City at elvebreidda knapt er tilgjengeleg for fotgjengarar i det som er londons eldste bydel. Utsn I tt frå W I ll I am s m I th’s V I e W of l on D on, 1588.

Utsikt mot City of London i 2005. Få byar er meir tradisjonsbundne og dynamiske på same tid enn london. Det som i dag er City of london representerer også området for mellomalderbyen london, og det var også her det romerske londinium låg. Denne delen av byen nærmar seg 1900 år. Men den romerske byen er det knapt spor av over bakken. Det er mogleg at byen låg heilt øyde i ein periode mellom seinantikken og tidleg mellomalder. Mellomalderbyen blei for ein stor del øydelagd i The Great Fire i 1666, og bombinga under den andre verdskrigen gjorde ende på mykje av det som var tilbake av 1700- og 1800-tals byen. Dagens City har ein skyline der Christopher Wrens kuppel over St. Pauls-katedralen har fått konkurranse frå dei stadig høgare kontorbygga til finansinstitusjonane som tradisjonelt har tilhald i denne delen av byen, og visuelt har dei i vår tid fått den plassen kyrkjetårna hadde i tidlegare hundreår. foto g a e rslan D 2005.

D e N U r B a N e MO r FO l OG ie N

Når vi i dag flyttar oss rundt i ein by til fots, i bil eller på annan måte, eller vi studerer eit bykart, orienterer vi oss etter visuelle kjenneteikn. Vi dannar oss eit bilde av eit bygt miljø som er sett saman av gater, bygningar og plassar. Dette er element som dannar mønster eller form, og dei er kjernen i byens form. Denne forma er resultat av ei historisk utvikling. I 1960 publiserte geografen Michael Robert Günther Conzen (1907–2000) Alnwick, Northumberland: A study in town-plan analysis. Det var ein studie av utforminga og eigedomsstrukturen i den vesle byen Alnwick nord for Newcastle. Eit viktig element i studien var observasjonen av ein stabil tomtestruktur. Conzen registrerte at Alnwicks seinmellomalderske bystruktur var svært lik den strukturen som fanst på 1770-tallet.1 Stabilitet for gater og tomter blei om lag samtidig skildra av den tyske forskaren Erich Keyser (1893–1968) som eit viktig element i mellomalderbyar i verket hans Städtegründungen und Städtebau in Nordwestdeutschland im Mittelalter (1958). Han utdjupa vidare temaet ved å bruka bykart som historiske kjelder. Keyser understreka at tomtegrensene stort sett var uendra gjennom fleire hundreår.2 Denne stabiliteten blei også understreka av Conzen, og han viste også til ein

prosess han kalla the burgage cycle. Burgage er ei nemning som kan brukast om mellomalderske tomter, og med the burgage cycle viste Conzen til at bruken av tomtene endra seg over tid sjølv om tomtegrensene var stabile.3 Conzens tilnærming var å ta utgangspunkt i det han kalla planeiningar (plan units), slike som gater, kvartal og bydelar. Ei planeining er unik i høve til andre planeingar i bylandskapet. Dei skil seg frå kvarandre ved at dei har oppstått på ulik tid, og at dei kan ha ulike kombinasjonar av planelement. Planelementa kan inndelast i tre kategoriar: 1) Gater og gatesystem, 2) Grunnar (tomter) (plots) og organiseringa deira i kvartal (street-blocks) og 3) bygningar eller kvartalsbebyggelse.4 Det kanskje mest nyskapande var at Conzen såg på grunnane, det vi i det daglege kallar tomter, som det sentrale elementet i analysen av urban morfologi. Bygeografen og Conzens elev J.W.R. Whitehand har sagt at studien av Alnwick kan reknast som sine qua non når det gjeld geografiske bykartanalysar.5

Den historiske byplanen representerer ifølgje Conzen ein kompilasjon, der detaljane gir informasjon om korleis kvart område opphavleg blei forma. Historiske byplanar er samansette av delar utforma til ulik tid og til ulike føremål. Det er dette som er kjernen i Conzens omgrep samansette einingar (composite entities).6 Det blir

derfor eit særskilt spørsmål å avgjera i kor stor grad dagens bygningsmasse kan tolkast som uttrykk for denne kompilasjonen. At dette handlar om grunn og gatestruktur, står klart fram når vi tar høgde for at, som alt nemnt, sjølv dei eldste byane har ein bygningsmasse som er ung om vi vurderer etter alderen på husa.

Når vi studerer korleis byar er utforma med hus, gater, torg og hamneområde, må vi ta med oss heile historia. Problemet er at bare sidan midten av 1800-talet er det gjennomført ei rimeleg systematisk og presis teikning av

Conzens kart over Alnwick i mellomalderen.

Denne figuren frå Conzens avhandling om alnwick viser korleis han la vekt på å få fram det opphavlege grunn- eller tomtemønsteret frå mellomalderen. Dei tre gatene Fenkell, Bondgate og Clayport omsluttar sentrumsområdet i byen, og her er rekonstruerte grenselinjer innteikna. i tilgrensande område ligg lange og smale grunnar der grensene dels er intakte og dels er utviska. Dei eldste delane av byen ligg innanfor den tilnærma ovale byplanen sør for slottet (a), mens vest for slottet ligg nyare bydelar.

Conzen 1960 s. 27.

kart. Og dette gjeld som ein hovudregel, sjølv om enkelte byar kan visa til eldre eksempel der krava til presisjon i form av målestokk og detaljutforming er tilfredsstillande, i alle høve for ein historisk analyse. Går vi tilbake til 1600talet er bykart som oftast laga med omsyn til militære behov, der poenget er å gi eit storlinja oversyn, og der detaljutforminga som oftast er konsentrert om festningsverk og liknande. Frå 1500-talet og tidlegare skal det godt gjerast at vi finn eksempel på bykart i det heile. Det betyr at vi ikkje har slike kjelder å hjelpa oss med

London på eit moderne turistkart.

På eit moderne turistkart over london er det ikkje heilt lett å sjå konturane av mellomalderebyen, City of london, det området som var den romerske provinsbyen londinium.

Men føl vi gatenettet frå Tower, til aldgate, Bishopsgate, Moorgate, aldersgate, New gate til ludgate og derifrå ned til breidda av Themsen, har vi også følgd traseen for bymuren.

Tower er godt synleg ved Themsen i aust medan St. Paul ligg i vest der mellomalderkatedralen som brann i 1666 også låg. london Bridge var den einast brua over Themsen.

Hovudforma for London i mellomalderen.

londons utforming i mellomalderen kan med utgangspunkt i det moderne turistkartet på førre illustrasjon, visast på ei enkel skisse som dette.

Karts KI sse g a e rslan D

dersom vi ønskjer å analysera byutforminga i mellomalderen. I byhistorieskrivinga finst det ein tradisjon for å rekonstruera kart over byar, men det finst inga metodisk tilnærming til korleis dette kan gjerast. Det er ei vanleg og inngrodd førestilling at den mellomalderske byplanen er kaotisk og utan overordna prinsipp, i motsetnad til dei romerske byane i antikken, renessansens planlagde byar, eller visjonære planleggingsarkitektur frå moderne tid.

Byens fysiske form eller struktur slik han utvikla seg over tid på grunnlag av naturgitte topografiske føresetnadar og menneskeskapte endringar av topografien, anten det var ferdsleårer, hus, plassar, kaiar og alt liknande, blir ofte kalla byens morfologi. Ved å kople saman omgrepa morfologi og historie kan vi danna omgrepet historisk-morfologisk. Ved å kombinera form med tid, som er historiefagets viktigaste variabel, kan omgrepet historisk-

morfologisk brukast til å beskriva endring av form over tid, dvs. byutviklinga som prosess. Det å forklara utviklinga av morfologien over tid er dermed like utfordrande som å analysera ei kvar form for struktur i endring.

Kastar vi eit historiografisk blikk på det historisk-morfologiske spørsmålet vil vi straks oppdaga at i ein lokal bergensk tradisjon er dette blitt omtala som historisk-topografisk. Ei detaljert drøfting av den historiske topografien for Bergen blei introdusert av Yngvar Nielsen (1843–1916) i Bergens historie fra de ældste Tider indtil Nutiden, en historisk-topografisk Skildring, frå 1877. Omgrepet historisk-topografisk blei også nytta av Nicolay Nicolaysen (1817–1911) då han gav ut Norske Magasin I–III, som han med ein undertittel kalla Historisk-Topografiske Skrifter om Norge. I dette låg truleg at kjeldepublikasjonen Norske Magasin skulle presentera historisk kjeldemateriale av særleg kulturhistorisk karak-

a Kart over Bergen 1877. i si bergenshistorie som kom ut i 1877 brukte yngvar Nielsen eit samtidig kart over Bergen og supplerte dette med merking av mellomalderske namn og kulturminne. Det kunne fungera til å orientera lesaren i forhold til samtidas bylandskap, men gav ikkje større hjelp til å forstå korleis mellomalderbyen var utforma eller hadde utvikla seg frå først av.

ter innanfor eit geografisk avgrensa område. Og det blei nytta av Gustav Storm da han i 1895 gav ut tekstar frå 1500-talet med beskrivingar av ulike delar av Norge. Arbeidet fekk tittelen Historisk-topografiske Skrifter om Norge og norske Landsdele forfattede i Norge i det 16de Aarhundrede

I omgrepet historisk-morfologisk blir det lagt vekt på form og utviklinga av denne. Det engelske omgrepet urban morphology er i særleg grad nytta av geografar eller arkitektar og planleggjarar som arbeider med det dei kallar urban landscape, eller på norsk bylandskap.7 På norsk er elles omgrepet landskap sterkt knytt til landsbygda eller den urørte naturen, slik at det for mange er forvirrande å bruka ord som landskap om byen. Men dette skuldast ein konvensjon knytt til språkbruk og ikkje til det faktum at både by og landsbygd, eller villmark for den saks skuld, er del av same geografisk overordna nivå, som med omgrepet landskap er beskrivinga av landjorda i motsetnad til det som er hav og sjø.

De T B er G e NSK e OPPH av SP r OB le M e T

Å gi seg i kast med ein mellomalderbys morfologi stiller ein overfor utfordringa å ta omsyn til eit tidsrom på innpå 1000 år, om ein arbeider

med norske byar. For andre delar av Europa er dette endatil eit relativt kort tidsrom, særleg i dei områda som grensar mot Middelhavet der bylivet var omfattande alt for 2000 år sidan eller meir. Dei norske mellomalderbyane har røtene sine i den store nordeuropeiske bydanningsperioden frå omlag 900–1300. I denne perioden voks Bergen til å bli Norges største, og kan plasserast som ein middels europeisk by med eit folketal opp mot 10 000.8

Opphavsspørsmålet er eit av dei norske mellomalderbyanes mest diskuterte tema. Blei byane grunnlagde eller voks dei fram organisk, dvs. utan eit klart initiativ basert på politiske, økonomiske, religiøse eller militære målsetjingar? Når det gjeld Bergen har enkelte meint at vi skal stola på dei tre sagaverka Morkinskinna, Fagrskinna og Heimskringla som gir kong Olav Kyrre, konge frå 1067 til 1093, æra av å ha grunnlagt byen. Andre har meint at byen har eldre røter i ein tidleg, eller førurban fase omtala som ein strandstad, og at sagaopplysningane om Olav Kyrres grunnlegging skal tolkast som at kongen gav strandstaden bystatus.

Tanken om at Bergen og dei andre eldste norske byane hadde utgangspunkt i ein strandstadfase blei lansert alt i 1849 av Peter Andreas Munch (1810–1863),9 og blei først imøtegått av Gustav Storm (1845–1903) i ein artikkel frå 1899. Storm

nytta eigedomsforholda som argument for at byane var grunnlagde ved å peika på at kongen hadde vore den opphavlege grunneigaren i dei viktigaste byane. Storm makta likevel i liten grad å rokka ved førestillinga om byane som sjølvgrodde. Dette hadde for ein del samanheng med at i eldre norsk historieforsking såg forskarane på handel som ein vesentleg bydannande faktor, og at det var eldre marknadsplassar som forklarte lokaliseringa av byane, slik m.a. Halvdan Koht (1873 –1965) skreiv i 1919.10

Nyare byhistorisk forsking har lagt mindre vekt på handelen som ei hovudforklaring, og i større grad sett den eldste urbaniseringa i samanheng med konsolideringa av konge og kyrkjemakt. I eit slikt perspektiv var byane viktige som sentrale støttepunkt for etableringa av eit rikskongedøme, og vesentlege som sentra for ei fast religiøs organisering av den kristne religionen. På dette punktet fanst det førebilde i dei delar av Europa der byane var eit avgjerande ledd i samfunnsorganisasjonen alt i antikken. At bydanninga kan ha hatt eit sett av årsaker, eller fleire samverkande faktorar, er i nyare forsking kopla til at byane på eit overordna nivå hadde funksjonar som dekka behov for eit større eller mindre oppland. Slike funksjonar har fått nemninga sentralfunksjonar og blir av Knut Helle i eit oversiktsverk for norsk byhistorisk forsking

inndelt i fire kategoriar som styrings-, religiøse (kult)-, økonomiske- og kulturelle funksjonar.11 Ei slik tilnærming til byanes funksjonar har også danna bakgrunnen for å forstå kvifor dei oppstod, og dette pregar også Helles Bergen bys historie band 1 (1982). Her er kapittel med overskrifter som Nye kirkelige institusjoner, Kongens by og Handelens sete, sentrale i forklaringa til at Bergen vaks fram frå slutten av 1000-talet. Helle gir likevel ikkje slepp på hypotesen om at det fanst ein beskjeden handelsplass, ein strandstad der Olav Kyrre sette kjøpstad, og følgjer dermed ikkje Bernt Lorentzen (1903–91). Lorentzen tolka i ei doktoravhandling i 1952 sagaenes opplysningar om Olav Kyrres rolle som uttrykk for at byen blei etablert utan eit tidleg urbant stadium i form av ein strandstad eller ein sesongprega marknadsplass.12

Hypotesen om at det fanst ein marknadsplass eller noko slag urbaniseringstendens før Olav Kyrres tid, er basert på enkelte arkeologiske funn av organisk materiale som kan tolkast som ein tettare bebyggelse i det eldste byområdet tilbake til 1000-talet og tidlegare.13 Problemet er at tolkinga ikkje kan gjerast bindande. Dei arkeologiske funna kan også forklarast som spor etter ein nærliggjande jordbruksbusetnad, og ein eventuell sesongprega aktivitet, kanskje knytt til kongsgarden på Alrekstad, som skal ha

Minnesmerke for Tønsbergs tusenårsjubileum i 1871. Dei første opplysningane om Tønsberg hos Snorre fortel om eit par gonger Harald Hårfagre var i Tønsberg. Snorre nemner desse episodane før han fortel om slaget ved Hafrsfjord. i historieskrivinga på 1800-talet blei slaget datert til 872. Sjølv om Snorre ikkje opplyser om når Harald var i Tønsberg, kunne det vanskeleg reknast som seinare enn 871, og dermed feira Tønsberg tusenårsjubileum i 1871. Til minne om jubileet blei dette tårnet reist på Slottsfjellet ved byen. Nyare historieforsking reknar ikkje lenger med at slaget ved Hafrsfjord fann stad før i 880-åra eller omkring 900.16 Det største problemet med å gjera Tønsberg til Norges eldste by er likevel at verken andre sagaverk eller arkeologiske funn støttar opp om Snorres omtale av Tønsberg. i særleg grad er det mangelen på arkeologisk dokumentasjon som er problematisk i denne samanhengen. foto

vore kongsgard alt på Harald Hårfagres tid. Det er gjetta på at kongsgarden hadde hamneplass i Vågen.14 Sjølv har eg i avhandlinga Kven eigde byen (1994) argumentert for at oppkomsten av Bergen må sjåast i lys av den sterke urbaniseringa i Nord-Europa frå 900- og fram til 1300-talet, og at grunnlegging av byar nærast på bar bakke var vanleg. Ei grunnlegging av Bergen under Olav Kyrre slik sagaene melder om, er i samsvar med tilsvarande forhold i andre europeiske, særleg tyske og engelske byar. Eit fellestrekk for mellomalderbyane var stabiliteten i grunneigedomsmønster og gatestruktur, og at denne stabiliteten i stor grad kan lesast ut av dagens bylandskap i den grad det ikkje er øydelagt av moderne reguleringar.

O PPH ave T T il Ni D ar OS , O S l O , S T ava NG er, S TOCKHO l M , Kø B e NH av N , l ü B e CK OG S TOCKHO l M

I dag er dei viktigaste norske mellomalderbyane dei største i landet, og bebyggelsen har spreidd seg langt ut over det eldste kjerneområdet. Men bortsett frå Oslo, gjeld det at mellomalderbyanes sentrum også er sentrum i dagens byar. Fire av dei norske byane har feira tusenårsjubileum. Det gjorde Tønsberg alt i 1871, Trondheim i 1997, og Skien og Oslo i 2000. Bergen feira i så måte eit

mindre ambisiøst 900-årsjubileum i 1970. Saman med ei handfull andre norske byar, har desse det til felles at dei er frå den perioden av historia då det i Norden oppstod byar for første gong. Sjølv om Tønsberg blir omtala som Norges eldste by innanfor ein populære tradisjon, er det Trondheim som har den beste dokumentasjonen for å gjera krav på rangen. I Tønsbergs tilfelle er Snorre den einaste av sagaforfattarane som nemner Tønsberg før Olav Kyrres tid som konge, altså tidlegast 1067. For Olav Kyrres kongstid finst det ein notis i sagaverket Morkinskinna som også nemner Tønsberg, og i dei første tiåra på 1100-talet er byen omtala så ofte at han må ha vore etablert på dette tidspunktet. Dette samsvarar også med arkeologiske funn som ikkje har gitt rimeleg sikre spor av at byen er eldre.15

Trondheim, eller Nidaros som er det vanlege namnet om mellomalderbyen, er i motsetnad til Tønsberg omtala i fleire og tildels eldre sagaverk enn dei Snorre står som forfattar til. Det er i forteljingane om kong Olav Tryggvason at sagaene opplyser om Nidaros for første gong. Da skal det alt ha stått enkelte hus der som tilhøyrde kjøpmenn, og at kongen grunnla byen. Også her er det Snorre som fortel mest detaljert om sjølve grunnleggingsaktiviteten, men i motsetnad til tilfellet for Tønsberg er det eldste byanlegget

også dokumentert arkeologisk. Sjølv om det første anlegget kan ha komme i forfall etter Olav Tryggvasons tid, ser det ut til at byen var i vekst under Olav Haraldssons kongstid (1015–1028) og fram mot midten av 1000-talet.17 Ei avgjerande hending for utviklinga av byen må det ha vore at det straks etter at Olav Haraldsson fall på Stiklestad, voks fram ein kult omkring kongens grav, og at han fekk status som Olav den heilage og Norges evige konge. Seinare i hundreåret går det fram av kjeldene at byen har eit bispesete, og Adam av Bremen, som ved midten av 1070åra skreiv erkesetet Hamburg-Bremens historie, kallar byen Trondheim, og omtalar han som hovudbyen for nordmennene.18

Tre år etter at Trondheim feira sitt 1000-årsjubileum arrangerte Oslo ei tusenårsmarkering. Oslo skil seg frå dei andre norske mellomalderbyane ved at byen etter ein brann i 1624 ikkje blei gjenreist. Både folk og funksjonar måtte på kongeleg kommando flytta til ein ny plass. Også namnet blei borte, og det kan diskuterast i kor stor grad det er kontinuitet mellom mellom-

Logo for Trondheims byjubileum i 1997. Byjubileet kan knytast til byens rolle som kyrkjehovudstad, og 1000-årsmarkeringa for den norske kyrkja som fann stad same året, var også knytt til Olav Tryggvason. logoen er ein tydeleg kross, men kan også assosierast med ein byplan med eit rettlinja gatenett slik byen fekk etter bybrannen i 1681.

Logo for Oslos 1000-årsjubileum i 2000. Tigeren symboliserer Tigerstaden, ei nemning som har opphav frå eit dikt Bjørnstjerne Bjørnson publiserte i 1870.22 Tigeren symboliserer det sterke og farlege, eigenskapar som ofte blir assosiert med det moderne, dynamiske og rastlause bylivet.

alderbyen Oslo og den byen Kristian 4. peika ut gatestrukturen for i 1624. At byen tok namnet

Oslo i 1925, året etter at han hadde feira 300 års jubileum som Kristiania, var eit grep som førte byen tilbake i selskap med byane frå den norske stordomstida i mellomalderen. Dermed var det lagt grunn for at byen kunne feira sine første 900 år i 1950. På det tidspunktet hadde området for mellomalderbyen blitt del av det tettare byområdet som følgje av Kristianias sterke vekst på 1800-talet.

Ifølgje Snorres Heimskringla var det Harald Hardråde som grunnla Oslo, eller meir presist slik teksten i sagaen omtalar det: let reisa ein kjøpstad aust i Oslo.19 Ut ifrå samanhengen i sagaen må det ha skjedd tidleg i kongens styringstid som var frå 1047 –1066.20 Men som for Trondheim er det også i Oslo gjort funn som tyder på aktivitet på plassen alt tidleg på

1000-talet. Særleg er det spor etter ei kyrkje og kristne graver som moglegvis kan daterast til omkring år 1000, som har gitt støtte til ein eldre, men udokumenterte hypotese om at det alt på 900-talet fanst ein handelsplass her. Men det er først frå og med Harald Hardrådes tid at det kan påvisast ein tettare bebyggelse. Og på same måte som for Bergen og Trondheim ser det ut til at Oslo blei bispesete under kongstida til Olav Kyrre ved slutten av 1000-talet.21

Tradisjonelt er det hertug Henrik Løve som er rekna som grunnleggar av Lübeck omkring 1160 slik det er omtala i Chronica Slavorum som truleg blei skriven omkring 1170. Byen har likevel eldre røter, men det eldste byanlegget blei totalt øydelagt av brann i 1157/58. Byen blei først grunnlagt av grev Adolf av Schauenburg i 1143, og då fanst det alt ei borg frå om lag 1100 på staden. Ho var reist av den vendiske fyrsten Kruto. Etter at Lübeck var brannherja i 1157/58 lukkast det hertug Henrik Løve å tvinga til seg herredømet over den lybske halvøya, og hertugen grunnla byen på nytt. Ein del av hertug Henriks grunnleggargjerning kan difor ha vore nyregulering eller gjenoppbygging av den øydelagde byen.23

Historikaren Erich Hoffmann har i det nyaste oversiktsverket over Lübecks historie tolka Henrik Løves innsats som ei storstilt gjenoppbygging, og ikkje ei nygrunnlegging.24 I denne

c Burgtor i Lübeck.

lübeck blei grunnlagt på ei halvøy mellom dei to elvane Wakenitz og Trave, og var bare landfast ved eit smalt eid i nord. Her hadde den vendiske fyrsten Kruto bygd ei borg alt omkring 1100, og byherrane på 1100-talet hadde også ei borg her. Men borga blei riven ned ved midten av 1220-åra som eit ledd i borgaranes motstand mot å bli direkte styrt av ein territorialherre. På ruinane blei det bygt eit kloster, og då byen seinare i mellomalderen fekk ein bymur blei Burgtor ein av tre portar inn i byen. foto g a e rslan D 2004.

samanhengen var det viktig at hertugen hadde tileigna seg full eigerett til grunnen på den lybske halvøya, og vi høyrer også om utstykking av tomter under grunnlegginga av Lübeck.25

Under striden mellom hertug Henrik Løve og keisar Fredrik Barbarossa, overgav borgarane i 1181 Lübeck til keisaren.26 Dermed kom byen direkte under keisarens styring og blei eit riksumiddelbart område. Dette var område av keisarriket som var direkte styrte av keisaren og ikkje av grevar, hertugar eller andre fyrstar som formelt sett var keisarens undersåttar. Denne riksumiddelbare statusen blei stadfesta av keisar Fredrik 2. i 1226 på initiativ frå dei lübske borgarane etter at den danske kongen hadde kontrollert både byen og andre nord-tyske område i dei første tiåra av 1200-talet. Keisarens direkte maktutøving var fjernt unna og gav byrådet i Lübeck stort sjølvstyre.27 På denne måten blei også den riksumiddelbare statusen grunnlaget for byrådets autonome maktstilling etter at den tysk-romerske keisarmakta frå og med slutten av 1200-talet fekk ei sterkt svekka politiske stilling.

Vurdert frå eit kjeldeperspektiv har Trondheim, Oslo, Bergen og Lübeck det til felles at byanes oppkomst eller grunnlegging er dokumentert gjennom mellomalderens historieskriving. I Københavns tilfelle finst ikkje slike

København i 1692, Havn og Absalons borg.

Biskop absalon fekk i gåve borga Havn frå kong valdemar og denne borga låg der det kongelege slottet seinare blei reist (B). På absalons tid låg borga på ein holme, men på kartet som er vist her har utfylling for lengst omslutta holmen. landsbyen Havn er lokalisert om lag vest for borga (a).

Kart oV er KøbenhaV n I 1692. U K jent te IK nar. s tatens a r KIV er. KøbenhaV n.

a Stockholm på 1500-talet.

i Braun og Högenbergs verk Civitates orbis terrarum (I–VI, 1572–1615) frå slutten av 1500-talet kjem Stockholms strategiske plassering ved innløpet til Mälarenområdet godt fram. Frå byen på øya midt i innløpet kunne all trafikk inn og ut av området kontrollerast. Perspektivet her er frå Brunkeberg nord for Stadsholmen, og bybebyggelsen er dominert av slottet Tre kronor og Storkyrkan.

narrative framstillingar om byens eldste tid. Derimot kan eit par sagaopplysningar frå første halvdel av 1000-talet gi gode indisium til at det fanst ein landsby kalla Havn der byen seinare voks fram.28 På slutten av 1150-åra og seinast i 1160 fekk biskop Absalon av Roskilde landsbyen av den danske kongen.29 Her bygde Absalon ei borg, eit militært støttepunkt for å kontrollera skipstrafikken i Øresund. Denne kongelege gåva til biskopen er kjend gjennom eit stadfestingsbrev frå paven i 1186.30 Historikaren Erik Kjersgaard har i Københavns historie frå 1980 konkludert med at kong Valdemars gåve var ei forlening på livstid. Grunnen til stadfestinga var at biskop Absalon ønskte at gåva skulle leggjast varig til bispestolen i Roskilde.31 Den første som brukar namnet København (Kjøpmannshavn) er den danske historieskrivaren Saxo. Han var i teneste hos biskopen av Roskilde og skriv at biskop Absalon oppheldt seg i København då han møtte Erling Skakke, truleg i 1167. Dette

skreiv Saxo nokre tiår seinare, og det kan tyda på at landsbyen Havn raskt etablerte seg som ein stad der kjøpmenn møttest, kanskje nettopp fordi borga Absalon bygde kunne gi vern for handelsaktivitet på plassen.

Stockholm er første gong nemnt i 1252 som utferdarstad for to dokument. Dokument utferda i Stockholm viser ein auke i dei følgjande åra, rett nok er det bare overlevert tre brev frå 1260-åra, men frå 1270-åra er det åtte og frå 1280-åra så mange som 31.32 Stockholm kom til etter initiativ av Birger Jarl og på hans område, og dei første tomtegrunnane blei stykka ut rundt torget.33 Sjølv om det kan ha vore busetnad på Stadsholmen før 1250, er det ikkje grunnlag for å sjå denne som eit første steg i bydanninga.34 Arkeologiske undersøkingar har heller ikkje påvist spor som indikerer ei eldre busetjing, men her er det likevel slik at arkeologiske undersøkingar stort sett er gjennomførde i strandsonen langs Stadsholmen.35

Mellomalderbyens planelement

Når fleire av forsøka på å teikna rekonstruerte kart for Bergens tidlegaste fase er nøkterne, skuldast dette manglande kjeldegrunnlag. Dei detaljerte forslaga byggjer på meir eller mindre kvalifisert gissing eller på spekulasjon. Når det gjeld det å teikna kart frå dei siste tiåra av 1100- og 1200-talet, er det derimot overlevert eit stadig aukande kjeldemateriale som gir tryggare grunnlag for ein betre detaljeringsgrad. Mellom dei skriftlege kjeldene er det opplysningar om hendingar slik dei er framstilte i sagaene som er einerådande fram mot ca. 1250. Men frå tida etter skiftar det skriftlege kjeldematerialet. Ei dominerande gruppe kjelder er frå no av dokument om ulike juridiske avtalar, som i mange tilfelle gir opplysningar om topografiski og den bygde byen. Men også lovmaterialet er til hjelp, og særleg viktig er Magnus Lagabøtes bylov frå 1276.

I Bylova blir det gitt ei beskriving av byen når det gjeld det nattlege vakthaldet. Til vakta skulle det utpeikast seks menn, og

…dei skal møtast ved Sandbru, og skal tre gå ned til bryggjene som er nærast kongens eplehage og derifrå inn etter bryggjene. Dei tre andre skal gå innover etter det øvre langstretet, og så skal dei møtast ved Olavskyrkja i Vågsbotn. Og der skal dei venda slik at dei som gjekk langs bryggjene skal gå ut øvre (stretet), og dei som kom øvre skal snu og gå ut langs bryggjene, og så møtast ved Sandbru. Og slik skal dei gå om kvarandre til det dagast og det blir ringt i småkyrkjene. Ropa skal dei ved kvar allemenning som går på tvers i byen vår.1

Til grunn for tolkinga av dette punktet i lova kan vi rekna med at patruljeringa omfatta det meste av den bygde byen. I så fall representerte Sandbru og kongens eplehage det eine ytterpunktet og Olavskyrkja i Vågsbunnen det andre. Mellom desse punkta gjekk det to ferdsleårer, ei langs Bryggjene og ei langs Det øvre langstretet. Vi kan lesa ut av lova at det gjekk allmenningar på tvers av byen. I det heile er det bildet lovavsnittet gir så konkret at det er freistande å bruka det som utgangspunkt for ein rekonstruksjon av mellomalderens byplan. e i N M e TOD e FO r K ar T re KONST r UKS j ON

Dei karta som er presenterte i det føregåande kapittelet, har det til felles at dei rekonstruerer mellomalderbyen med utgangspunkt i moderne topografiske data. Metodisk er det eit alternativ å ta utgangspunkt i eldre kart, og dette vil bli demonstrert i det følgjande. Først vil eldre kart bli brukte som grunnlag for å rekonstruera hovudlinene i den mellomalderske byplanen, og deretter vil relevante topografiske data bli plasserte inn på rekonstruksjonen. Metodisk er dette ein generell framgangsmåte, dvs. at han kan brukast for andre byar med tilsvarande kjeldemateriale. I prinsippet blei metoden utgreidd av Nils Ahnlund då han brukte det eldste kartet frå Stockholm (1620) til å framstilla mellomalderbyen då ännu den medeltida stadsbilden var helt bevarad, om än med vissa tillägg.2 Føresetnaden for ein slik rekonstruksjon er at det det finst eit kart som viser den mellomalderske byplanen i hovudtrekk, og der det er mogleg å identifisera nyare element som må lukkast ute ved rekonstruksjonen.

Det eldste kartet vi kjenner over Bergen er frå 1646. Kartet blei teikna av den nederlandske militæringeniøren Isaac van Geelkerck. Han hadde i oppdrag av kongen å syta for å koma med

a Isaac van Geelkercks kart over Bergen frå 1646. isaac van Geelkercks kart viser forslag til nye forsvarsanlegg som stipla linjer. Det inkluderer også ei sperring av vågen. Detaljane er elles sparsame, særleg innanfor den tettbygde byen rundt vågen. i Skuteviken er det derimot teikna inn små hus, og i Sandviken ser vi møller og mølledammar langs elva som kjem ned frå fjella. Her er også tre større hus ved sjøen som kan vera dei første sjøbodene her ute. Sjøboder i Sandviken blei utbygde i større skala frå 1650-åra og utetter.4 Nærare omtale av kartet og teiknaren finst i Harris 1991 s. 16ff og 132. Kartet er gjengitt i fleire verk, men alltid etter ein kopi utført i 1937 og som i dag er ved Bergen byarkiv. Den versjonen som er vist her, er derimot originalen. g K s 717, gI gas 32. Det Kongel I ge b I bl I ote K , KøbenhaV n.

forslag til betre forsvarsanlegg rundt byen.3 Det er dermed vesentleg for tolkinga av kartet å ha in mente kva Geelkerck ønskte å illustrera. Kartet viser i det alt vesentlege hovudstrukturen i bylandskapet med dei viktigaste gateløpa og omfanget av den tettbygde byen. Han la vekt på dei detaljane som var sentrale sett frå eit fortifiaksjonsperspektiv. Andre detaljar kan vi rekna med han tok med i den grad dei var nødvendige for overblikket eller orienteringas skuld.

Dette er eigentleg ein fordel dersom vi ønskjer å bruka kartet til å rekonstruera bytopografien i enda tidlegare tider, ettersom vi kan ha som føresetnad at det er dei store linene som er mest stabile, medan detaljane endrar seg oftare.

Som drøfta på side 36–38 representerte gjennoppbygginga etter brannen i 1855 noko nytt ved at den gamle grunn- og gatestrukturen ikkje blei følgd, men erstatta av nye prinsipp for regulering og gjenreising etter ein brann. Det medførte at dei kvartala som blei bygde etter 1855 framstod som diskontinuerlege i høve til den eldre byutviklinga. Reguleringsprinsippa som blei brukte i 1855 og seinare, resulterte i at informasjon som låg i den tidlegare strukturen gjekk tapt. For ettertida er det difor til alt hell at stadskonduktør Høgh i 1848 hadde teikna det første topografisk nøyaktige kartet over Bergen, der både gater og bygningar kan identifiserast i

rimeleg detalj. Dersom regelen om morfologisk stabilitet i det gamle planmønsteret er gyldig, skal det i prinsippet vera godt samanfall mellom Geelkercks og Høghs kart, men slik at Høgh har registrert byutvidingar etter Geelkercks tid. Dermed skal det og vera mogleg å utnytta Høghs kart til å testa kor påliteleg Geelkercks kart er. Dersom vi legg Geelkercks kart over Høghs kart, finn vi at det er godt samanfall mellom plasseringa av kyrkjene på dei to karta. Gatestrukturen hos Geelkerck er også lett å identifisera på Høghs kart. Ein konklusjonen er at sjølv om Geelkercks kart er unøyaktig i proporsjonane, er det påliteleg når det gjeld struktur. Det som skil dei to karta, er at det er fleire gateløp på Høghs kart, og byen hadde utvida seg i ytterområda i dei 200 åra mellom Geelkerck og Høghs registreringar. Det er uproblematisk å teikna inn Geelkercks kartdetaljar på Høghs kart, og resultatet blir ei justering av Geelkercks kart slik at proporsjonane samsvarar. Dermed har vi også justert Geelkercks kart slik at det samsvarar med eit moderne kart. Eit slikt justert Geelkerck-kart viser hovedkonturane av byen ved midten av 1600-talet der proporsjonane er korrekte, og det dannar utgangspunkt og underlag for å arbeida seg vidare tilbake til den byen som er omtala i Bylova frå slutten av 1200-talet.

a Høghs kart over Bergen i 1848. Det låg til stillingsinstruksen til stadskonduktøren at han skulle teikna eit generalkart over byen. Det blei ei utfordrande oppgåve der han kjempa mot manglande bykommunal forståing for kor arbeidskrevande arbeidet var.5 resultatet blei likevel eit kart med eit kunstnarisk tilsnitt og eit vell av fine detaljar. d

Utsnitt av Geelkercks kart.

Geelkercks problem var dei store avstandane og det proporsjonale forholdet mellom gater, bygningar og andre element i kartet. Måler vi avstandane mellom punkt på Geelkercks og Høghs kart, viser Geelkerckkartet seg å vera rimeleg påliteleg om vi måler avstandar frå Muren (a) og til kyrkjene (B) og rådhuset (C), men ikkje om vi måler den innbyrdes avstanden mellom bygningane B og C. Dette kan skuldast at Geelkerck hadde området ved Muren, som Geelkerck har gitt nemninga Binnen port (indre port), eller Nordnesryggen ovanfor som eit utsiktspunkt.

a Figur over utfyllinga i Vågen i perioden omkring 1100 og fram til 1332. Utfyllingsetappane er her relaterte til bybrannar som var avgjerande for å etablera ein indre kronologi i funna frå dei arkeologiske undersøkingane på Bryggen. På dette grunnlaget viser figuren at utfyllinga ut i vågen var inntil 70 meter fram til 1332. f rå h erte I g s. 73.

Eit generelt trekk ved hamnebyar i mellomalderen er at det gjekk føre seg ei meir eller mindre kontinuerleg utfylling for å skaffa byggeland og betre hamneforhold. Det å finna spor etter den opphavlege strandlinja var ei av dei store utfordringane under utgravingane på Bryggen. Då ho endeleg blei funnen, var resultatet overraskande og førte til ei radikal endring i oppfatninga av korleis den eldste byen hadde sett ut og utvikla seg dei første hundre åra. Av eit kart publisert av Asbjørn Herteig, som leia dei arkeologiske utgravingane på Bryggen etter brannen i 1955, får vi informasjon om utfyllinga i Vågen i etappar fram til 1332. Fram til 1170 var ein fase som er nemnt som the beach period. I denne perioden fanst det ikkje bryggjer. Det er derfor rimeleg å tru at strandlinja representerte grenselinja for det opphavlege byggelandet.6

Den nøyaktige påvisinga av den eldste strandlinja kjenner vi likevel bare i enkelte små brotstykke. I samband med arbeidet med Bergen bys historie fekk Knut Helle laga eit kart basert på grunnboringar og andre topografiske data som kartla den opphavlege

strandlinja rundt heile Vågen, og der dei sikre stadfestingane av denne er teikna inn.7

Overfører vi den opphavlege strandlinja til eit justert Geelkerck-kart, vil vi oppdaga at utfyllinga har vore omfattande i Vågsbunnen og på Bryggensiden, mindre eller ubetydeleg på motsett side (Strandsiden). Her er det også ein vesentleg observasjon at den kailinja Geelkerck teikna i 1646 langs Bryggen-området, faktisk ser ut til å vera omtrent den same som eksisterte like opp til slutten av 1800-talet då dei første moderne kaiane blei bygde. Men det kan også dokumenterast at kailinja her var den same på midten av 1500-talet, og dermed er det slik at all utfylling før Høgh teikna sitt kart, ser ut til å ha gått føre seg i mellomalderen. Grunnlaget for denne slutninga er at lensherren på Bergenhus, Erik Rosenkrantz, omkring 1560 fekk oppmålt tomtene til Bryggegardane, og dei overleverte oppmålingane tyder på at fronten i Bryggen-området på Rosenkrantz’ tid hadde nådd så langt ut som han stod omkring 1900. Og det gjeld stadig for den eldste delen av Bryggen også i dag.8 Strandlinja rundt Holmen (Bergenhus) kan vi eigentleg teikna ganske trygt på grunnlag av Høghs kart fordi strandområdet her ute enno var urørt ved midten av 1800-talet.

Den opphavlege strandlinja langs Vågen. Utsnitt frå kart i Knut Helles Bergen bys historie (1982) s. 20–21.

Strandlinja er i Bergen byhistorie også sett inn på flyfoto over byen s. 4–5. h er frå h erte I g 1985 s. 70–71.

Ga T er OG H a MN

Av gater i Bergen i mellomalderen var det eigentleg bare to, og Øvregaten er byens eldste. I Bylova er ho kalla Øvre langstretet (langstræti hit øfra), og det tyder på at det også fanst eit nedre strete, og sannsynlegvis var dette passasjen langs sjøfronten og innover bryggene.9 Dette er det vektarruta i Bylova som klart fortel om. Det eine vektarlaget gjekk langs Øvrestretet til dagens Lille Øvregate og derifrå inn til Olavskyrkja. Det kan vera verdt å merka seg at så seint som på Geelkercks kart, er enno ikkje Lille Øvregate teikna inn som ei samanhengande gate. Det tyder på at delar av dette gateløpet først fekk hus på begge sider etter 1650-åra. Det andre vektarlaget gjekk innover langs bryggene til Bryggesporen, eit namn som må tolkast som slutten på bryggjene. 10 Deretter har vektarane følgt ein trasé tilsvarande dagens Kong Oscarsgate og fram til Olavskyrkja.

Gatene høyrde til det offentlege byrommet, det vil seia at dei låg utanom området for den

private eigeretten. Slik var det også med allmenningane som i motsetnad til gatene ikkje følgde parallelt med sjølinja langs Vågen, men møtte denne tilnærma vinkelrett. Allmenningane i Bergen blir vanlegvis rekna som ei nyordning etter bybrannen i 1248.11 Jan Lindh som i 1978–79 leia utgravingane på tomta til Rosenkrantzgate 12 midt i traséen for mellomalderens Breidaallmenning, tolka funnmaterialet slik at det hadde vore bygd der tidlegare, altså før allmenningane blei anlagte.12 Det kan støtta hypotesen om at allmenningane var eit resultat av nyregulering etter brannen i 1248, slik Bernt Lorentzen tolka allmenningsstrukturen.13

Eit markant skilje i kjeldesituasjonen kan setjast ved 1270-åra. Når nettopp dette tiåret peikar seg ut, skuldast dette at Magnus Håkonsson (Lagabøte) utarbeidde ei ny bylov som blei lovteken i 1276. Det er særleg to stader i lova som fortel om hovudtrekk i utforminga av byen. Den eine staden er den alt siterte vektarruta, og den andre er plasseringa av ulike yrkesgrupper.

Det er i Bylovas byordning det blir bestemt kvar dei ulike yrkesgruppene skal ha tilhald:

Bergensvarianten:

Slik skipa vår herre kong Håkon og den verdige herren kong Magnus, at alle skomakarane ikkje skulle vera lengre ut i byen med varene sine enn til nord for Halvardskyrkjegarden både ovanfor og nedanfor stretet. Og ut i frå allmenningen, den som der er nest og til Autaallmenning, skal laggarar og karmakarar vera med sine varer både nedanfor og ovanfor stretet. Og frå Autaallmenning og til innanfor Martinskyrkjegarden skal skinnarane vera med sine varer både nedanfor og ovanfor stretet. Og utanfor Martinskyrkjegarden og til steinkyrkjegardsporten, på den øvre sida av stretet skal det vera gullsmedar i alle dei bodene som er delte, med jordgolv under og utan loft over, men på den nedre sida av stretet skal det vera kammakarar med sitt handverk. Og ut frå Steinkyrkjegarden og til Nikolaikyrkjeallmenningen skal det vera mathandlarar både ovanfor og nedanfor stretet. Og frå Nikolaikyrkjeallmenning og til Breidaallmenning skal alt farga klede skjerast og lerret til sals, og ingen annan stad seljast i byen vår enn i heile stykke hundre lerret nedanfor og ovanfor stretet, og ikkje selja i stretebodene anna enn kvar kan sjå kjøpet sitt. Og ut frå Breidaallmenning og til Buaallmenning ovanfor og nedanfor stretet skal alle pyntemakarar, malarar og salmakarar vera. Og i frå Buaallmenning både ovanfor og nedanfor stretet skal alle skreddarane vera med sitt handverk ut jamt med Peterskyrkjegardsporten. Og derifrå og til Mariakyrkjegarden skal det på nedsida av stretet vera brynjemeistrar, sverdsliparar og platemeistrar, og jamt på oversida av stretet skal det vera kistesnekrar med sitt handverk. Og ut i frå Mariakyrkjegardshjørna skal det vera skjoldmakarar med sitt handverk på oversida. Og utanfor Mariakyrkjegarden og til Sandbru skal det vera mathandlarar både ovanfor og nedanfor stretet. Og nede ved sjøen mellom Mariakyrkjeallmenning og Autaallmenning skal det ikkje vera mjølhandlarar, klede ellere lerret, ingen karmakarar eller kistesnekkarar, ingen bakarar og ingen slike handlarar som leiger hus for eit halvt år, for der skal kvar vera som ikkje er nemnt. Og ut frå Marikyrkjeallmenning og inn ifrå Autaallmenning langs heile stretet ovanfor Krosskyrkja på begge sider skal alle slag handlarar vera som elles ikkje er plasserte.14

Bylova blei utforma til å gjelda generelt for alle norske byar, men fekk eigne variantar for Bergen, Oslo, Nidaros, Bergen og Tønsberg på dei punkta der topografiske detaljar er nemnde.

Kart over allmenningane og vektarruta i Bergen på slutten av 1200-talet. Kartet er teikna med utgangspunkt i Geelkercks kart frå 1646 og justert etter Høghs kart frå 1848. Strandlinja er basert på arkeologiske og geotekniske data for den eldste strandlinja og utfyllinga i vågen fram til omkring 1300. vektarruta og plasseringa av allmenningane er gjort på grunnlag av opplysningar i Bylova frå 1276.

1. Mariaallmenning. 2. Buaallmenning. 3. Breidaallmenning. 4. Nikolaikyrkjeallmenning (Breidaallmenning med Stemnestova). 5. autaallmenning. 6. allmenning med ukjent namn. Bare for nr. 1, 4 og 5 er plasseringa av allmenningane rimeleg presis fordi plasseringane også er dokumenterte arkeologisk. Når det gjeld vektarruta skulle vektarane møtast ved Sandbru og derifrå skulle den eine vektargruppa gå ned ved kongens eplehage og innover bryggene. Det andre laget skulle gå frå Sandbru og innover det øvre langstretet (øvregaten), og dei to laga skulle møtast ved Olavskyrkja i vågsbunnen.27 Plasseringa av allmenningane er basert på Bylovas plasseringa av yrkesgruppene.28 Kart g a e rslan D 1994.

I Bylova blir det rekna opp i alt seks allmenningar frå sør mot nord. Først ein namnlaus allmenning (den som er nærast Halvardskyrkjegarden i Vågsbunnen), deretter Autaallmenning (dagens Vetrlidsallmenning), Nikolaikyrkjeallmenning, Breidaallmenning, Buaallmenning og Mariaallmenning.15 Etter samanhengen er Nikolaikyrkjeallmenning tolka som ein allmenning som gjekk frå Vågen og opp til Nikolaikyrkja. Ruinar av kyrkja blei lokaliserte i 1895 på tomta til dagens Nikolaikirkeallmenning 5a og 5b.16 Men i ein utleigekontrakt frå 1441, der byrådet leigde ut ein grunn på Breidaallmenning, blir det opplyst at denne allmenningen førte opp til Nikolaikyrkjegardsmuren.17 Opprekning i Bylova er problematisk fordi det er den einaste gongen Nikolaikyrkjeallmenning er nemnt. Ifølgje opprekninga låg Breidaallmenning nord for Nikolaikyrkjeallmenning. Det er vanskeleg å tolka Bylova på annan måte ettersom lova nemner yrkesgrupper som skulle halda til mellom Nikolaikyrkjeallmenning og Breidaallmenning både ovanfor og nedanfor Stretet.18 I 1315 blei eit dokument utferda i Steinstova på Breidaallmenning, og nemninga Steinstova kan tyda på at det her er Stemnestova som er omtala.19 Stemnestova, byens rådhus var

bygd i stein, er påvist arkeologisk på traséen til det som etter Bylova er tolka som Nikolaikyrkjeallmenning. Dersom Steinstova i 1315-dokumentet og Stemnestova er same bygningen, ser det ut til at Breidaallmenning erstatta namnet Nikolaikyrkjeallmenning etter at Bylova blei skriven, og i så fall har dette skjedd før 1315.

På grunnlag av Bylova kan vi raskt teikna inn dei allmenningane som fanst på slutten av 1200-talet. Den sørlegaste allmenningen er ikkje nemnt med namn i lova, bare at han låg ved (nordafor) Halvardskyrkjegardsmuren. Kvar Halvardskyrkja låg er ikkje sikkert, og den namnlause allmenningen er det gjetta på kan ha vore den passasjen som i dag er kjent som Øvre Korskirkesmuget fordi dette smuget har ei breidd som samsvarar med det som i Bylova er oppgitt som mål for ein allmenning (om lag fire og ein halv meter).20 Traséen for den neste allmenningen er derimot sikker, det er sørsida av det som i dag er Vetrlidsallmenning.21 Nikolaikyrkjeallmenningens trasé er som alt nemnt samanfallande med det som seinare blei kalla Breidaallmenning. Den allmenningen som i lova blir kalla Breidaallmenning, må derimot ha lege lenger nord, og det er føreslege to

traséar. Det eine forslaget koplar allmenningen til Bredsgarden, og det blei tidlegare gjetta på at dei store steinkjellarane bak i garden kunne ha vore Stemnestova. Men i 1908 påviste Koren Wiberg Stemnestova arkeologisk på det han kalla den nye Breidaallmenningen, altså på Bylovas Nikolaikyrkjeallmenning. Koren Wiberg heldt fast ved tanken om at ein eldre Breidaallmenning hadde lege ved Bredsgarden, trass i at han hadde motbevist at dei gamle steinkjellarane der ikkje hadde noko med mellomalderens rådhus å gjera. Det hadde samanheng med at han såg for seg at det hadde vore eit framhald av allmenningen ovanfor Øvregaten som framleis låg ubygd på hans tid.22 Dette ubygde området fekk seinare namnet Koren Wibergs plass til minne om den markante byhistorikaren.

Bernt Lorentzen meinte at traséen for Svensgarden var den gamle Breidaallmenningen, og hevda at garden blei bygd på det som hadde vore allmenningsgrunn fram til brannen i 1476.23 Men denne tolkinga er vanskeleg på bakgrunn av eit dokument frå ca. 1700 som gir ei opprekning av gardar som høyrde til Det hanseatiske kontoret i 1449. Opprekninga som er ført topografisk frå nord til sør, viser at

Svensgarden alt i 1449 låg der Lorentzen meinte Breidaallmenning i Bylova låg.24 Dermed ser det ut til at det ikkje finst sikre haldepunkt for kvar den eldste Breidaallmenningen låg, bortsett frå at det må ha vore ein stad mellom Nikolaikyrkjeallmenning og Buaallmenning som gjekk langs Bugarden. Den nordlegaste allmenningen var Mariaallmenning, og denne blei påvist arkeologisk i 1979.25

Vektarruta er uproblematisk å identifisera. Den eine gruppa av vektarar har gått innover frå Sandbru, eit område like sør for slottet, og langs sjøfronten i Bryggem-området og til Bryggesporen. Deretter har dei følgd gateløpet som i dag er Kong Oscarsgate og til plassen framfor Domkirken, der Olavskyrkja låg på Bylovas tid. Den andre gruppa har gått opp frå Sandbru, bak Mariakirken og innover Øvregaten til Autaallmenning, kryssa denne og fortsett sørover langs ein trasé som i dag er Lille Øvregate, og fram til Olavskyrkja.26

De T reli G iø S e B yla NDSK a P e T

I mellomalderen sette det religiøse bygningsmiljøet preg på byen i ein heilt annan grad enn i seinare periodar. Det skuldast at mellomalderen var ei tid der religionen stod sterkt, men også at den katolske kyrkja var mykje meir mangfaldig

i sitt religiøse uttrykk enn den luthersk-protestantiske kyrkja som tok over etter reformasjonen i 1536. Mellom anna var klostra ein vesentleg del av det vi kan kalla byens religiøse struktur eller bygningsmiljø, men store delar av dette blei borte ved reformasjonen. I tillegg omfatta dette miljøet hospital, soknekyrkjer og ei rad andre kyrkjebygg, ikkje minst bispegarden som låg like ved kongeborga på Holmen. I det følgjande blir det gjort ein gjennomgang av kyrkjelege anlegg i Bergen i mellomalderen med namn og nummerering, og desse er overført til det rekonstruerte kartet på s. 85. Dei største og mest kjende kyrkjene frå mellomalderen kjenner vi frå mange skriftlege kjelder, og nokre få av dei står enno. Det er Mariakirken, Korskirken og Domkirken. At bare desse har overlevd skuldast også reformasjonen sidan dei også fekk oppgåver innan den nye kyrkjeordninga. For mellomalderen er det slåande kor mange kyrkjer Bergen hadde, og fleire av dei som i dag ikkje lenger er synlege er påviste arkeologisk. Men enkelte finst det bare få skriftlege opplysningar om, og her er ei kjeldegruppe kalla bergenfarartestament ei særleg kjelde. Dette er testament som hanseatiske kjøpmenn frå Lübeck sette opp etter at dei hadde flytta tilbake til heimbyen. Ofte tilgodesåg desse kjøpmennene bergenske kyrkjer,

kloster og hospital når dei gjennom testament gjorde greie for korleis det jordiske godset deira skulle fordelast.

I hovudsak er opplysningane om kyrkjelege anlegg i det følgjande henta frå Knut Helles Bergen bys historie, bind 1 og gjennomgangen til Hans Emil Lidén i Norges kirker, Bergen, bind I. 29 I desse verka er det til dels også fleire detaljar enn det som er teke med i den følgjande gjennomgangen. Ein viktig diskusjon av mellomalderens kyrkjestruktur finst også i Lidéns artikkel Middelalderens Bergen – kirkenes by frå 1985.30 Dei eldste oversiktene over kyrkjer og kloster i Bergen finst også i den tidlegaste byhistoriske skrivinga, som i Bergens Fundas, hos Edvard Edvardsen, Ludvig Holberg og Hilbrandt Meyer, men i desse skriftene er det også fleire opplagte forvekslingar og mistydingar.31

1. Den vesle Kristkyrkja. I Heimskringla skriv Snorre Sturlason (1178/79–1241) at Olav Kyrre bygde ferdig trekyrkja. Ut ifrå samanhengen er det rekna med at dette er den Kristkyrkja der Snorre skriv at Harald Gille og Sigurd Munn blei gravlagde i 1136 og 1155. I 1271 blei kyrkja kalla den vesle Trinitatiskyrkja, og den vesle kyrkja ved bispegarden. Ho fungerte som soknekyrkje for folk som hadde teneste i kongsgarden. Kyrkja blei truleg riven i 1531.32

2. Den store Kristkyrkja. Dette var domkyrkja i mellomalderen og vigd til Trinitatis, men kjeldene omtalar ho oftast som Kristkirkiu, og ho var kroningskyrkje og kongeleg gravferdskyrkje. Snorre skriv i samband med at Olav Kyrre sette kjøpstad i Bergen, at kongen begynte bygginga av Kristkyrkja, den store steinkyrkja, men at lite blei gjort med henne. Truleg var ho heller ikkje ferdig i 1155, for då blei Sigurd Munn gravlagd i den vesle Kristkyrkja. Men i 1163/64 blei Magnus Erlingsson krona i den store Kristkyrkja, noko som tyder på at ho var ferdig. I 1170 blei St. Sunnivas leivningar førte frå Selja i Nordfjord til Kristkyrkja. Kyrkja gjennomgjekk fleire reparasjonar og utvidingar, men blei riven i 1531.33

3. Bispegarden. Det er truleg at den første biskopen etablerte seg i Bergen alt på slutten av 1000-talet, og at ein bispegard blei reist like ved den vesle og den store Kristkyrkja.34

4. Apostelkyrkja. Ifølgje sagaen Morkinskinna bygde kong Øystein Magnusson (1103–1122) ei Apostelkyrkje i kongsgarden i Bergen. Dette skjedde medan kong Sigurd var på reise i Middelhavet, Midt-Austen og Konstantinopel (1108–1111). Denne kyrkja blei erstatta av ei ny Apostelkyrkje, som blei innvigd av kardinal Willem av Sabina då han var i Bergen i samband

med kroninga av Håkon Håkonsson i 1247. Denne Apostelkyrkja var bygd i stein, og blei riven då den tredje Apostelkyrkja blei innvigd i 1302. Bakgrunnen for at det blei bygd ei tredje Apostelkyrkja var at erkebiskop Jon Raude i 1274 kom med ei gåve til kong Magnus Håkonsson (Lagabøte) frå kong Filip 3. av Frankrike. Gåva var ein bit av Kristi tornekrone, og ein slik framståande relikvie måtte ha si eiga kyrkje. Den tredje apostelkyrkja stod i Kongens grasgard, truleg på det som er plassen framføre Rosenkrantztårnet i dag. Ho blei riven i 1529.35

5. Mikaelskyrkja i Munkeliv kloster. Om lag 1180 skreiv ein munk ei Norgeshistorie der han fortel at kong Øystein Magnusson bygde eit kloster nær Bergen til ære for erkeengelen Mikael. Dette blei Norges største kloster i mellomalderen, og er mest kjent som Munkeliv kloster. Tanken om at kong Øystein var grunnleggar, blei styrkt ved funnet av eit marmorhovud i 1853 der kyrkja stod. Det har innskrifta Eystein Rex. Fram til 1426 var klosteret eit benediktinarkloster, men det gjekk då over til birgittinarordenen. I 1455 blei høvedsmannen på Bergenhus, Olav Nilsson, og biskopen i Bergen drepne i klosterkyrkja etter at hanseatane gjorde oppløp og sette fyr på klosteret. Dei måtte byggja opp klosteret igjen etter pålegg frå paven. I 1531 blei klosteret gitt til

biskopen i Bergen til erstatning for bispegarden på Holmen. Klosteret fungerte som bispegard til 1536, då lensherre Tord Rod sette fyr på anlegget. Deretter blei bønder frå distriktet utkommanderte til å bryta ned murane. I 1562 fekk Erik Rosenkrantz lov av kongen til å henta stein frå klosteret. Steinen brukte han til å byggja eit steinhus ved Strandgaten eit stykke nedanfor klosteret. Dette huset er i dag kjent som Muren.36 Kyrkja blei utgraven i 1857–60.

6. Nikolaikyrkja. Ifølgje Bergens Fundas (ca. 1560) skal kong Øystein Magnusson ha grunnlagt Nikolaikyrkja. Og i ein variant av dette manuskriptet blir det opplyst at kyrkja og kyrkjegarden låg ovanfor Breidaallmenning der som kjøpmennene hadde vinkjellar og rådhus. I Bylova står det at det skal haldast vakt i Nikolaikyrkjetårnet av to mann kvar natt. Dessutan hadde kyrkja ei eldsløkkingsklokke som varsla når all eldstader i byen skulle sløkkjast. Denne klokka skulle også brukast av lagmannen når lagtinget skulle samlast. Absalon Pedersson (1528–1575) skriv at Nikolaikyrkja var soknekyrkje i den tida dei norske budde på Bryggen-siden, men at ho forfall etter at nordmennene flytta over på Strandsiden, dvs. vestsida av Vågen. Kyrkja er nemnt siste gong i eit bergenfarartestament i 1527.37

a Nikolaikyrkja på Scholeusstikket. Kyrkja er godt synleg på Hieronimus Scholeus’ framstilling frå omkring 1580, men då han teikna byen stod kyrkja i ruinar. a

lorentz Diderich Klüwers teikning av «Formentlige levninger af johnskirken og Klosteret derved i Bergen.» Klüwer er rekna for ein av Norges første antikvarar, og teikninga hans er truleg laga i 1823. Teksten til teikninga er trykt i lidén 1980 s. 143.

7. Olavskyrkja på Bakkane. Kyrkja låg i området kalla Bakkane like ovanfor Mariakirken og i det bratte området langs dagens Birkebeinergaten. Kyrkja er først nemnt i 1181 i Sverres saga og siste gong i eit bergenfarartestament i 1527 og var sannsynlegvis ei soknekyrkje.38

8. Nonneseter kloster. I Sverres saga er Nonneseter nemnt i 1183, og klosteret må ha blitt oppretta ei tid før dette. Klosterkyrkja er også omtala i samband med kampane mellom Magnus Blinde og Harald Gille i 1134/35, men Knut Helle meiner i si byhistorie at dette kan vera ein anakronisme. Ved slutten av 1400-talet blei Nonneseter overteke av birgittinarane i Munkeliv. I 1507 blei Nonneseter gitt til Antonius orden.39 St. Jørgen hospital høyrde også til St. Antonius, og det er mogleg at Nonneseter var del av hospitalet før det blei overført til Vincens Lunge. Sjå St. Jørgen nedanfor. I 1528 fekk Vincens Lunge, lensherre på Bergenhus, klosteret med alt jordegodset. Same

året blei det brote stein frå klosterbygningane, truleg for å senda han til Danmark. Bygging av ny hovudbygning på Lungegården medførte dels riving av kyrkjeruinen. I 1891 brann Lungegården, og etter dette blei alt rive bortsett frå tårnfoten og eit bakre kapell som låg ved koret i kyrkja.40

9. Jonsklosteret var eit augustinarkloster vigd til døyparen Johannes. Klosteret blei truleg oppretta i 1150-åra, og kan ha blitt brannherja i den første store brannen på Strandsiden i 1489. I 1552 overførte kongen kyrkja og kyrkjegarden til byrådet for å byggja nytt rådhus. Planane blei ikkje realiserte, og bygningane må ha blitt skadde i brannen i 1561. I 1579 blei kjellarar og tårn sett i stand. Tårnet blei no vakttårn, og dette brann i 1702. Etter brannen blei det kjøpt av private og delvis nedrive. Ei teikning frå tidleg på 1800-talet viser at delar av tårnet og kjellarane framleis stod, og restar må ha eksistert like til bybrannen i 1916.41

a Mariakirken på Reichborns prospekt av Kontoret i 1768. Utsnitt, originalen er ved Bergen byarkiv.

a Korskirken på 1740-bildet. Utsnitt av byprospekt frå om lag 1740. Originalen er ved Bergen museum.

10. Mariakirken. Dette er den best bevarte mellomalderbygningen i Bergen. Fundament til ei eldre kyrkje under den noverande kyrkja blei funne i 1974. Den eldre kyrkja kan vera frå første tredjepart av 1100-åra og kan ha lombardisk påverknad via domkyrkja i Lund. Om dette stemmer kan arbeidet tidlegast ha begynt i 1130-åra, helst ikkje før 1140, men ho er først nemnt i Sverres saga i 1183.42 Kyrkja blei i seinmellomalderen ei av to soknekyrkjer for hanseatane i Bergen og har av den grunn eit uvanleg rikt skriftleg kjeldemateriale.

11. Korskirken. Namnet på kyrkja har bakgrunn i at ho var vigd til den heilage krossen. Det er peika på store bygningsmessige likskapar med Mariakirken, og bygginga av dei to kyrkjene kan derfor å gått føre seg parallelt. Det er vidare sett fram ein hypotese om at dei to kyrkjene opphavleg blei bygde som soknekyrkjer i kvar sitt område av byen ved midten av 1100-talet.43

12. Fransiskanarklosteret med Olavskyrkja. Klosterkyrkja blei domkyrkje for biskopen i Bergen i 1539. Ved graving i 1882 blei det funne spor etter

den eldste Olavskyrkja. Dette var ei lita steinkyrkje med vesttårn. Eit mindre parti frå denne kyrkja kan i dag identifiserast i nordmuren på Domkirken. Olavskyrkja kan vera reist ein gong i åra 1150–80, og ho blei overteken av fransiskanarordenen etter bybrannen i 1248. Magnus Lagabøte blei gravlagd i fransiskanaranes kyrkje, og ikkje i den store Kristkyrkja på Holmen (Bergenhus), som var vanleg for kongelege i høgmellomalderen.44

13. Columbakyrkja/Steinkyrkja. Columbakyrkja er nemnt første gong i 1320 eit testament frå ein norsk stormann, og i testamentet til ein tysk kjøpmann i 1368. Men ut ifrå samanhengen må Columbakyrkja vera identisk med Steinkyrkja som er nemnt i Sverres saga 1181, 1185 og 1198. Ifølgje Bylova stod kyrkja ovanfor Øvregaten mellom Martinskyrkjegarden og Nikolaikyrkjeallmenning og var sannsynlegvis ei soknekyrkje. Det finst ingen opplysningar om kyrkja etter 1427.45

14. Peterskyrkja. Peterskyrkjegarden er nemnt i Sverres saga i 1183, Kyrkja var soknekyrkje, og kyrkjegardsporten er nemnt i Bylova. Kyrkja

Koren Wibergs skisse frå utgravinga i Peterskyrkja i 1912. i følgje Koren Wiberg viser skissa oppgravde jordmassar (1 og 2), golv (3 og 4), eit snitt i kyrkjegarden (5), ein del av søre langveggen i kyrkja, som var sterkt øydelagd (6), fals for tregolvet (7) og Wolpmands (arendt Meyers) kjellar (8).

Koren W I berg 1921 s. 140.

stod som ruin etter reformasjonen og blei utgraven av Koren Wiberg i 1908 og 1912. I ei avskrift av eit brev om grunnleige for Nordre Bugarden står: …een af Corporis Christi præbendis Grunder wid nafn Bogard ythre och nordre liggendis imellom Engelgaardt och thend indre Bogaard mett Brÿggen udi Bergen. Strecker sig udi lengden fran yderst paa Brüggen och up til Capitels grund som sancti Petri Kircke nu Thenne Dag öde paa staar… 46

15. Allehelgenskyrkja med hospital. Også Allehelgenskyrkja er første gong nemnt i Sverres saga i 1181. Kyrkja låg mellom det som i dag er Det gamle rådhus og Manufakturhuset. I Håkon Håkonssons saga blir det fortalt at kongen let reisa kyrkja frå grunnvollane. Truleg blei ho øydelagd ved brannen i 1248 og gjenreist av Magnus Lagabøte i 1266. Kong Magnus grunnla også hospitalet ved kyrkja. I 1308 blei kyrkja knytt til den kongelege kapellordninga, men kom i forfall etter reformasjonen. Eit mindre fragment, truleg frå hospitalet, er å finna i Det annekterede rådhus. 47

Allehelgenshospitalet og kyrkja.

På Scholeusstikket markerer bokstaven M: Spittal der Stat og N: Die altte kirche, urbis carcer. Dette er sannsynlegvis allehelgenshospitalet slik det stod i siste del av 1500-talet, og der den gamle kyrkja då blei brukt som fengsel for byen. Utsnitt frå Scholeusstikket ca. 1580.

Ruinen etter Lavranskyrkja. ruinen er i dag synleg bak Bryggens museum, og blei undersøkt arkeologisk i samband med utgravingane på Bryggen i 1956–69. foto g a e rslan D 2011.

16. Lavranskyrja. Denne vesle kyrkja på nedsida av Mariakirken er første gong nemnt 1206, men kan vera eldre. Det er ikkje kjent kva funksjon kyrkja hadde. Som kyrkje er bygningen nemnt siste gong i 1438 i eit bergenfarartestament, men det er sannsynlegvis denne steinbygningen som i 1568 blei utleigd av Erik Rosenkrantz, og ruinen blei arkeologiske utgraven i 1968.48

eit inventarium for Martinskyrkja frå 1686 finst i Bergenfarararkivet ved Byarkivet i lübeck. Det er nr. 16 i Kontorets generelle inventariebok påbegynt i 1686:

aNNO 1686 den 12. Martÿ befindet sich in St. Martini Kirche an Geräthe und Kirchenornat wie daßelbe den Glöckner Dirich Cathe in verwahrung gethan worden, als folget: ein schwarz Meßgewand. ein weiß Meßhembd. ein rothes Tuch auff den altar befestiget. ein weiß Tuch auf den altar. zweÿ kleine Tücher zu die Kelche. eine Silberne Kanne. zween Silberne Kelche. eine kleine Silberne Döse zu den Oblaten. zwo kleine vergüldete Schüßeln, zu beiden Kirchen gehörig.

1 große Krone mitt 16 armen. eine kleinere krone mitt 12 armen. eine kleine Krone mitt 8 armen.

Dreÿ große Meßinges leüchter aufs altar. einen kleinen leuchter und eine lichtscheere.

ahl fI n D bü C her 9 n r. 536. foto g a e rslan D 2006.

17. Dominikanarklosteret. Vi veit ikkje når dominikanarklosteret i Bergen blei grunnlagt, men det må ha vore før 1241, for i det året er prioren i klosteret nemnt. Kyrkja var truleg bygd i tre like til 1500 då det blei oppført ei kyrkje av stein og klosterbygningar med store kvelvingar. Desse blei øydelagde av brann i 1528.49

18. Martinskyrkja. Martinskyrkjegarden er nemnt i Bylova 1276, men kyrkja kan ha eksistert alt før bybrannen i 1248. Ho blei i seinmellomalderen soknekyrkje for den indre halvdelen av Bryggen. Kyrkja blei ikkje gjenreist etter brannen i 1702, men interiøret frå slutten av 1600-talet er kjent frå Det hanseatiske kontorets inventariebok.50

19. Mikaelskyrkja i Vågsbunnen. Først nemnt 1319, men kan ha eksistert tidlegare, kanskje før 1248, for i det året er det i Håkon Håkonssons saga fortalt at elleve kyrkjesokn brann. I 1320 blei det bestemt av biskopen at alle skomakarane nedanfor stretet i Vågsbunnen skulle høyra til Mikaelskyrkjesoknet, men i 1440 blei kyrkja ned-

lagt fordi ho var i dårleg stand, og kyrkjelyden og eigedomane blei overførte til Halvardskyrkja. Kyrkja låg truleg vest for Korskirken mellom Hollendergaten og Vågen. (Torget 9–11).51

20. Katarinahospitalet. Ifølgje Håkon Håkonssons saga blei Katarinakyrkja med hospital bygd ved Sandbru, og det er mogleg at ruinar av anlegget er utgravne ved Dreggsallmenningen. Hospitalet blei i 1266 flytta til Vågsbunnen, der det blei bygt ikkje langt frå Allehelgenshospitalet. Katarinahospitalet skulle vera for kvinner. På 1500-talet blei det hospital for Det hanseatiske kontoret, og var fattighus til 1771, deretter skule fram til 1874. Truleg blei det opphavlege anlegget sterkt skadd i 1702-brannen.52

21. Halvardskyrkja i Vågsbunnen er nemnt første gong i 1271. I 1320 bestemte biskopen at alle skomakarane ovanfor stretet skulle høyra til kyrkja. I 1440 blei soknet slege saman med soknet til Mikaelskyrkja. Lensherren Kristoffer Valkendorf begynte å riva kyrkja omkring 1558/59.53

Katarinahospitalet på Scholeusstikket. På Scholeusstikket markerer bokstaven l: Hospital von den Teutschen. Hospitalet låg eit stykke sør for Domkirken (K) omtrent ved dagens Kong Oscarsgate 44. Hanseatane hadde teke over drifta av Katarinahospitalet på 1500-talet.

Katarinahospitalet i 1768. j j reichborn laga denne teikninga av Katarinahospitalet i 1768, få år før det gjekk over til å bli brukt som skule. Til høgre for inngangsdøra er hospitalets hanseatiske merkestein. Han er i dag i muren ved Schøtstueanlegget på Bryggen. h er etter m eyer (1904) s. 548.

Katarinahospitalets inventarium 1693. eit inventarium for Katarinhospitalet frå 1693 finst i Bergenfarararkivet ved Byarkivet i lübeck. Det er nr. 18 i kontorets generelle inventariebok påbegynt i 1686.Teksten tar til slik: anno 1693: d 1th May: hath ein ehrsamer Kaufmann alhier verzeichnet, was für Gelder und vorrath bey dem Contorischen armen Hause zu Sth Catharinen sich befunden, von wannen dieselbe hergekommen, und bey wehm sie itzo stehen. f rå ahl fI n D bü C her 9 n r. 536. foto g a e rslan D 2006.

22. Erkebispegarden var residens og handelsgard for erkebiskopen i Nidaros (Trondheim). I Erkebispegarden var også ei Clemenskyrkje. Etter reformasjonen var den ytre delen av Nordnes del av Domkirkesoknet, men i 1620-åra blei dette området skilt ut som eige kyrkjesokn, og Nykirken blei reist på restane av Erkebispegarden.54

23. Margaretakyrkja. I 1301 blei ei kvinne som hadde gitt seg ut for å vera Margareta, dotter til kong Erik Magnusson, brent på Nordnes. Det oppstod ein folkeleg kult knytt til rettarstaden, og det blei bygt ei kyrkje der. Kyrkja er fleire gonger nemnt i tyske testament frå 1400-talet.55

24. St. Jørgen hospital er ifølgje lokalhistorikaren

B.E. Bendixen først nemnt i 1411, og at det då var eit hospital under Antonius-orden, eit klosterbrorskap som særleg tok seg av spedalske.

Knut Helle meiner at hospitalet var nytt i seinmellomalderen. Det er nemnt i ei rad bergenfarartestament. I eit testament frå 1468 blir det gitt ei gåve til St. Antonius, og det same finn vi også i eit testamente frå 1516. Det kan ikkje utelukkast at det her er meint St. Jørgen.56

25. Fabianus og Sebastianus kyrkje låg på Nordnes og er bare nemnt ein gong, og det er i eit tysk testamente frå 1365 som Fabiani et Sebastiani martirium beatorum in Nortnese. 57

26. St. Albanus kyrkje er nemnt i eit manuskript til Bergens Fundas, og at ho stod på Øvregaten.58

27. St. Jakobs kyrkje på Borneskjær er nemnt i Bergens Fundas som ei trekyrkje. Borneskjær låg der Tollboden blei bygd ved midten av 1600-talet. Det fanst i seinmellomalderen truleg også eit St. Jakobs kapell på Jerusalem som låg like nord for der Stadsporten blei bygt i 1628.59

31. Krosskyrkja på Årstad er nemnt i eit tysk testamente i 1395 og igjen i 1427. Kyrkja var bygd i stein og høyrde truleg til kongsgarden på Årstad.60 Årstad låg innanfor bygrensa i mellomalderen, men elles langt frå den tettare bygde byen. Dersom kyrkja var del av kongsgarden kan ho ha vore bygd alt i høgmellomalderen.

Nisje i ein del av muren etter Erkebispegarden. ruinar frå erkebiskopens anlegg inngår i dag som del av fundamentet til Nykirken. Denne gotiske lysopninga er synleg på sørsida av kyrkja. foto

Kyrkjer og kapell utan kjend lokalisering Fleire kyrkjer eller kapell er kjende av omtale utan at det finst nærare opplysningar som gjer det mogleg å lokalisera dei. Det ser også ut til at det gjennomgåande er lite som talar for å datera dei til før 1300. I enkelte tilfelle er det ikkje sikkert det er meint sjølvstendige bygningar, men kanskje bare eit alter i ei av dei større kyrkjene. Nedanfor er det gjort ei alfabetisk opprekning av desse.

Sta. Agathe er nemnt i eit testamente frå 1320. Kanskje var det eit lite kapell som forsvann tidleg i seinmellomalderen.61 Hilbrandt Meyer skriv i 1764 at det ifølgje ei tysk krønike fanst eit Sta. Anna-kapell i 1378. Det er også nemnt i Bergens Fundas. Lidén meiner det kan ha vore eit alter i ei av dei større kyrkjene.62 Sta. Gertrud er nemnt i eit tysk testamente frå 1517. Ifølgje Bergens Fundas var dette ei trekyrkje.63 Ei St. Mateus kyrkje er nemnt på 1600- og 1700-talet av Edvard Edvardsen og Hilbrandt Meyer.64 Men Meyer referer vel eigentleg bare til Edvardsen her, slik at Edvardsen er aleine om opplysninga. I testamentet til ein norsk stormann er ei Williamskyrkje nemnt i 1320, men ho er elles ukjend.65

Köln i Hartmann Schedels Weltchronik 1493. vi ser Kölnerdomen under bygging. Kyrkja blei påbegynt i 1248, men blei ikkje endeleg ferdigstilt før i 1880. Dei større kyrkjebygga i mellomalderen kunne det ta lang tid å byggja, gjerne hundre år, men koret blei vanlegvis bygd først og blei teke i bruk mens bygginga av kyrkja heldt fram. For Kölnerdomen ser det ut til at det på slutten av 1400talet var ferdigstilt eit tårn i vestfasaden og at det blei arbeidd med koret og skipet.

v er DS le G M a KT OG B y FO l K e TS TO r G

I det føregåande er mellomalderens religiøse institusjonar i Bergen plasserte i topografisk samanheng. I mellomalderen fungerte kyrkja ikkje bare som ei religiøs makt, men hadde også stor juridisk og politisk innverknad både for enkeltindividet og i eit større samfunnsmessig perspektiv. Slik sett verka kyrkja til at makta i samfunnet var delt mellom den geistlege og verdslege øvrigheta. Den verdslege makta var representert ved kongemakt, dei verdslege domstolane og byråda i byane. Også den verdslege maktstrukturen kan vi kartfesta i bylandskapet.

I. Kongsgarden på Holmen (Bergenhus). Kong Øystein Magnusson flytta kongssetet frå Alrekstad (Årstad) og ned til Holmen. Dette må ha skjedd før 1122 då kong Øystein døydde. Dermed starta utviklinga av det som etter kvart blei ei kongeborg strategisk plassert ytst i byens hamneområde. Tidleg på 1500-talt blei kongeborga utbygd som ein festning og fekk namnet Bergenhus. Spora etter det eldste anlegget er svake ifølgje Gerhard Fischers arkeologiske undersøkingar. Kong Øysteins anlegg låg nede ved sjøen der Håkonshallen og Rosenkrantztårnet står i dag, men den eldste kongsgarden blei overfallen og brent fleire gonger på 1100-talet. Kong Sverre (1177–1202) tok konsekvensen av desse erfarin-

gane og fekk bygd Sverresborg som eit sterkt borganlegg i stein. Her døydde også kong Sverre i 1202. Det var i følgje Knut Helle først ut mot 1240, under kong Håkon Håkonsson (1217–63), at området nede ved sjøen igjen blei interessant som utbyggingsområde for kongsgarden. Kongane frå Håkon Håkonsson til Erik Magnusson (1280–99) bygde eit anlegg som i store delar framleis er å finna i området.66

Kongsgarden på Holmen var ikkje bare eit representativt anlegg for den norske kongemakta, det blei også sentrum i kongens

Gerhard Fischers skisse over Holmen. f rå fI s C her 1980 s. 132. b

Gerhard Fischers skisse av kongsgarden på Holmen. f rå fI s C her 1980 s.133.

riksadministrasjon, og ein stad der aktuelle saker for byen blei avgjorde. Alt på 1100-talet blei kongsgarden viktig som oppebørselsentrum for inntekter frå området omkring byen. Kongens representantar i byen var gjaldkeren og syslemannen. Gjaldkeren skulle organisera vektartenesta i byen og utpeika vektarane etter råd frå bymennene. Han skulle også føra tilsyn med den økonomiske verksemda i byen, og prisar, mål og vekt var hans ansvarsområde. På same måte skulle han òg føra tilsyn med byggeforskrifter, forkynna offentlege kunngjeringar, driva inn kongens inntekter og ikkje minst organisera militærmakta og bønder og byfolks tenesteplikt i leidangen. Gjaldkeren skulle også sørgja for rettsforfølging av forbrytarar.67

Nordnes ser ut til å ha blitt ein rettarstad for politiske avrettingar, og her blei den falske Margareta brent i 1301.68

Toluholmen, tjuvholmen, seinare Christiansholm, var plassen for henging av uærlege mordarar og simple tjuvar fram til 1600-talet då galgen blei flytta til Nordnes.

II. Tingstaden. Bymøtet hadde både faste møtedagar og i tillegg samlingar kalla saman på kort varsel for å avgjera særskilde saker. Bylova har

Tjuvholmen i 1646. isaac van Geelkerck har på bykartet frå 1646 teikna «Tieuffholm» like utanfor møllene i Sandviken.

Utsn I tt frå g K s 717, gI gas 32. Det Kongel I ge b I bl I ote K , KøbenhaV n.

ruinen av Maria gildeskåle ligg mellom Bryggens museum og Mariakirken. ruinen blei arkeologisk undersøkt i samband med utgravingane på Bryggen 1956–69. foto: g a e rslan D 2011.

ikkje opplysningar om fast stad for bymøtet, men tidleg på 1300-talet blei det halde under open himmel på Mariakyrkjebakken. Slik måtte det vera fordi alle som ville kunne møta på bymøtet, men bare husfaste menn, dvs. dei som eigde eller leigde hus, og som sjølv dreiv utleige, hadde møteplikt.69

Bymøtet var ein gammal og innarbeidd institusjon då Bylova blei gitt i 1276. Bylagtinget er derimot nytt med lova. Bylagtinget skulle møta like ved Mariakyrkjegarden i Maria gildeskåle. Knut Helle peikar på at bylagtinget var eit representasjonsting og kunne haldast innomhus i motsetnad til bymøtet, som var eit allmannating. I alt skulle det utpeikast 48 representantar, 12 frå kvar byfjerding. Vi kjenner ikkje desse fjerdingsgrensene, og det er vanskeleg å avgjera om dei verkeleg har vore ei administrativ inndeling med praktisk følgjer. Men inndelinga har klare utanlandske førebilete, der inndeling i kvarter var vanleg. Bylagtinget blei leia av bylagmannen. I år 1300 blei Gulatinget flytta til

Bergen. Ifølgje Helle kan dette vera forklaringa på at bylagtinget ikkje ser ut til å ha spela noko stor rolle. Det var kanskje meir hensiktsmessig å skyta ankesaker frå bymøtet inn under Gulatinget, som hadde si årlege samling om sommaren.70

Dei vanlegaste straffeformene var anten bøter eller korporleg straff. Av den siste forma var det pisking, lemlesting eller dødsstraff som var vanleg. Den korporlege straffa var ei offentleg handling, men kvar pisking, brennmerking, avhogging av fingrar eller andre kroppsdelar har føregått i Bergen, veit vi ikkje. Etter Bylova skulle mindre korporleg straff eksekverast på bymøtet. Halshogging blei i hovudsak brukt mot politiske fangar og ærlege drapsmenn. Ærlege drapsmenn var dei som openlyst gjennomførte drapet og vedkjende seg dette. Tjuvar og uærlege drapsmenn blei hengde.71

III. Breidaallmenning og mellomalderens rådhus og torg. Restane etter mellomalderens rådhus med vinkjellar ligg i dag under Rosenkrantzgate 12. Ruinen blei først påvist og delvis undersøkt i 1908 av Koren Wiberg. Han grov ut ruinen i lengderetninga slik at den delen som vende mot sør blei avdekt. Kortveggen mot Vågen blei fjerna då tomta blei utgraven for nybygg i 1909.72

Ei ny og systematisk arkeologisk undersøking blei gjort av Jan Lindh i 1978–79, og med supplerande utgravingar av Øystein Ekroll i 1981–83.73 Den bygningsarkeologiske analysen etter utgravingane i 1981–83 konkluderte med

Koren Wiberg skisse over utgravingane av Vinkjellaren.

Koren Wiberg var den første som påviste kvar byens rådhus og vinkjellar hadde lege i mellomalderen og han grov ut den sørlege delen av ruinen.

f rå Koren W I berg 1908 tI llæg s. 7.

Ekrolls skisse over Vinkjellaren.

Den vestlege delen av kjellaren (ned på illustrasjonen) blei fjerna då det blei bygd på tomta i 1911–12. eK roll 1990 s. 31.

at bygningen hadde to utbyggingsetappar. Den eldste delen låg nærast Vågen, men også dei andre delane kan vera bygde i siste halvdel av 1200-talet eller tidleg på 1300-talet.74 I seinmellomalderen blei Bryggen-området dominert av hanseatiske kjøpmenn som organiserte seg i eit såkalla kontor, ein organisasjon som skulle ivareta dei rettane hanseatiske kjøpmenn hadde til å driva handel i Bergen og til å dømma i tvistemål seg imellom. Det hanseatiske kontoret bygde ved midten av 1400-talet ut eit eige administrasjonshus, Kjøpmannsstuen, mellom torget og rådhuset på Breidaallmenning.75

Det eldste torget i Bergen er nemnt i Bylova.76 Sannsynlegvis låg det ved enden av Breidaallmenningen og heilt ut til bryggekanten mot Vågen alt då Bylova blei skriven, men denne plasseringa høyrer vi første gong om i ein avtale Det hanseatiske kontoret gjorde om leige av grunn nedanfor rådhuset i 1480. Dei funksjonane Bylova legg til torget viser at dette var ein viktig del av bysamfunnet. Torget høyrde til mellom dei særskilde gridstadane, dvs. der folk skulle vera trygge og der overgrep skulle straffast hardare. Men om nogen blir dræpt i sitt hjem eller i arbeidshus (uthus), i have, paa brygger eller på gate som hører til den gaard, eller paa torv, da skal gjerningsmanden bøte dobbelt og fare utlæg. 77 Bylova gjer det også klart at alle varer som kjem til byen skal lossast og førast i hus eller til torget. For det første er det forbudt der at kjøpe malt og mel, korn og honning, hvete og vin, klæde og lerret, vadmel og rug, erter og bønner, skrei og smør, tran og meisesild og alskens skindvarer, flesk og kjeler og alskens utenlandske vare. Men om nogen blir overbevist om at han sælger dette slags vare frå skib eller paa andet sted end i hus eller paa torv, da bøte selgeren en mark sølv til kongen og likesaa kjøperen, og deres kjøp skal gaa omigjen og hver ha sit.78

Lova er ikkje særleg oppteken av å definera torget verken når det gjeld lokalisering eller utforming. Dette kan tolkast som at då lova

blei utforma, var torget så innarbeidd i byen at nærare presisering ikkje var naudsynt. Bildet av torget blir klarare med dei vedtektene som dukkar opp i rettarbøter seinare i mellomalderen. I vedtekter om handel og varetakstar i Bergen frå 1282 blir det sagt at levande naut og sauer skulle ingen kjøpa utan på torget. Det same galdt for fersk fisk, men denne kunne også omsetjast på bryggene.79 Dette blei innskjerpa i ei ny rettarbot i 1331 særleg med omsyn til utanlandske kjøpmenn.80

Torget skulle vera ein stad for tilfeldig omsetnad og for handlande utan fast tilhald i byen. På denne måten blei torghandelen godt tilpassa omsetnaden av ferskvarer der bønder og fiskarar frå omlandet kunne selja varene sine. Det er denne forma for handel som er typisk for torget og ikkje først og fremst at handelen gjekk føre seg i friluft. Bylova skil ut ei eiga gruppe varer som også kunne reknast som slike varer, men som var for plasskrevjande til å omsetjast på torget. Men paa torvet kan folk sælge hvad de vil foruten kvernstener eller tømmer eller skib. Disse ting skal han sælge over paa Stranden, der hvor det ikke hindrer opsætning av skibe.81 Om vi legg omsetnadsforma til grunn for torgdefinisjonen får byen i praksis to torg. Eit for lette og eit for tunge og plasskrevjande varer. To eller fleire torg er slett ikkje uvanleg i mellomalderbyane.

Min rekonstruksjon av byplanen omkring 1300. i det føregåande er dei ytste grensene for den bygde høgmellomalderbyen trekte opp på grunnlag av ei justering av det eldste bykartet (Geelkerck 1646). justeringa omfattar både ei jamføring med det eldste topografisk pålitelege kartet og innplassering av rimeleg sikre data om sjølinja rundt vågen ca. 1300. Kartet inneheldt også andre data som er relevante for eit meir detaljert rekonstruksjonskart for høgmellomalderen. Slike detaljar var mellom anna kyrkjene, enkelte gateløp og konturane av den bygde byen. rekonstruksjonen viser at Bryggen-området er den sentrale delen av byen, med ei hovudgate, øvrestretet, på oversida og ei ferdsleåre over bryggene på nedsida mot vågen. Sentralt på tvers gjekk Breidaallmenning frå Nikolaikyrkja og ned til vågen. Midt på allmenningen låg Stemnestova, byens rådhus, og mellom dette og bryggekanten låg torget. Byen var symmetrisk som ei vifte omkring Breidallmenningen som framstår som byens midtakse, og den bygde byen låg innanfor ein oval halvsirkel der hamnelinja utgjorde den lange grunnlinja. alt før 1350 hadde utbygginga spreidd seg vidare frå vågsbunnen og utover Nordnessida av vågen om lag til dagens Murallmenningen. Dermed førte dette også til at gateløpet frå Olavskyrkja med fransiskanarklosteret (Domkirken i dag), langs traséen som i dag er Domkirkegaten, knytte saman gateløpa på austsida av vågen med eit nyare gateløp på vestsida (Strandgaten i dag).

1. Den vesle kristkyrkja, 2. Den store kristkyrkja (katedralen eller domkyrkja i mellomalderen), 3. Bispegarden, 4. apostelkyrkja (dette var den tredje, dei to første apostelkyrkjene stod i borggarden til slottet), 5. Munkeliv kloster, 6. Nikolaikyrkja, 7. Olavskyrkja på Bakkane, 8. Nonneseter kloster, 9. jonsklosteret, 10. Mariakirken, 11. Korskirken, 12. Gråbrødreklosteret (Olavskyrkja, fransiskanarklosteret), 13. Columbakyrkja (Steinkyrkja), 14. Peterskyrkja, 15. allehelgenshospitalet, 16. lavranskyrkja, 17. Svartebrødreklosteret (dominikanarklosteret), 18. Martinskyrkja, 19. Mikaelskyrkja i vågsbunnen, 20. Katarinahospitalet, 21. Halvardskyrkja, 22. erkebispegarden. i. Slottet med Håkonshallen og Magnus lagabøtes tårn, ii. Mariakirkebakken med Maria gildeskåle, iii. Stemnestova (rådhuset) og torget. Kart p. bæ KK en og g.a. e rslan D 2011.

Sentrum i Bergen i mellomalderen var byens rådhus og torg på Breidaallmenning, midt i det som i dag er Bryggen. Dette var etter forholda eit ope område, med kanskje den største – og utan tvil den viktigaste plassdanninga i byen. Byrådet begynte truleg å halda møta sine her omkring 1300, og Gulatinget seinast frå tidleg på 1400-talet.82 Mellomalderbyens sentrum var ein politisk møtestad, og det var ein møtestad for torghandelen der dei fleste av byens innbyggarar skaffa seg daglege varer. Torget blei flytta i 1558 etter at borgarane i lengre tid hadde klaga til kongen over at torget låg slik til at hanseatane kjøpte dei beste varene før andre kom til. Det nye torget blei lagt inst i Vågsbunnen, og like ovanfor blir lensherren Kristoffer Valkendorfs hus gjort til nytt rådhus. Dermed blei samanhengen mellom rådhus og torg oppretthalden. I dag er denne historiske byplanaksen vanskeleg å få auge på.83

r e KONST r UKS j ON e N – Ber G e N OMK ri NG 1300

Så langt har rekonstruksjonen gitt oss eit hovudriss av høgmellomalderens byplan med brygger og strandline, det eldste gatenettet og allmenningane. Det er ruta for vektarane i Bylovas vaktbolk som gir haldepunkt for byens bygde område i siste halvdel av 1200-talet, og det dekte då strekninga frå kongeborga (Bergenhus) og til Olavskyrkja i Vågsbunnen (dagens domkyrkje). Bylova gir også opplysningar om allmenningar og plassering av kyrkjer. Bergen fekk sine grunntrekk alt tidleg i høgmellomalderen, men bare i Bryggenområdet kan vi rekna med ei tettare utbygging på 1200-talet. Område som Vågsbunnen og dei indre delane av Strandsiden blei tettare bygde utover på 1300-talet. Frå dette hundreåret og framover finst det mange dokument som

viser at det indre området av Nordnes blei utbygd etter same mønster som i Vågsbunnen. Pestkatastrofen i 1349 ser ikkje ut til å ha verka på den topografiske utviklinga av byen i nemneverdig grad i den forstand at byen opplevde stillstand eller direkte tilbakegang. Snarer tyder tendensar ved slutten av 1300talet på at det nå var press på ledig grunn. Slik kan vi tolka det kjeldematerialet som viser at Munkeliv kloster tok til å leiga ut grunnar langs Vågen i strandområdet utover Nordneshalvøya. Denne utbygginga av tidlegare ubygd grunn var ikkje omfattande, men kan likevel ha vore eit resultat av ein prosess der dei eldre delane av byen er blitt fortetta.84

I Bergen har utfylling utover den opphavlege strandlinja vore så omfattande at det meste av det vi dag oppfattar som delar av Bryggen og Vågsbunnen faktisk er utfylt grunn. For Bryggens del skjedde denne utfyl-

linga i hovudsak før midten av 1500-talet.

Dei ytre linene for Bryggen, slik vi ser dei på Geelkercks kart, er dei same som på kart frå før reguleringa omkring 1900 og brannen på Bryggen i 1955. Reguleringa i 1899–1910 og brannen i 1955 førte til at mindre enn ein fjerdedel av den historiske delen av Bryggen er bevart i dag. Når det gjeld kaiområdet er det bare utvidingar i første del av 1900-talet som har endra situasjonen på Bryggen.85 I Vågsbunnen har det derimot gått føre seg ein meir kontinuerleg utfyllingsprosess like frå 1200- og 1300-talet og fram til tidleg på 1900-talet. I dei siste hundreåra gjeld dette området ved torget. Strandsiden eller Nordnessida av Vågen ser ikkje i nemneverdig grad ut til å ha blitt utvida ved utfylling i mellomalderen. Her sette utfyllinga for alvor inn først på 1600-talet. Og i det siste hundreåret er det utfyllinga og anlegget av Strandkaien som er vesentleg.86

Gjennomgangen i dette kapitlet viser at Bergen var ein by med mange kyrkjer og andre religiøse institusjonar. Dei aller fleste ser ut til å ha blitt bygde på 1100-talet, og i alle høve før 1300. På kartet er dei grupperte etter funksjon. Det mest slåande er korleis soknekyrkjene dannar ein halvsirkel i bakkant av det bygde området. Vi ser også at klostra ligg i utkanten av den tettbygde byen. Dei eigentlege klosterordenane frå Nonneseter til Munkeliv, dannar ein akse vest for den eldste byen, medan dei to mindre ordenane ligg i kvar sin ende nord og sør for den bygde byen. I den sørlege enden ligg også hospitala.

Sjølv om det finst kjelder med opplysningar om ei mengd private hus og eigedomar, er desse ofte vanskelege å gi ei nøyaktig plassering. Dels skuldast dette at opplysningane er få, men viktigare er det at private bygningar i det alt vesentlege var i tre, og dermed er dei nærast umoglege å identifisera arkeologisk, rett og slett fordi dei fleste blei øydelagde ved brann eller alminneleg forfall. I den grad slik bebyggelse kan lokaliserast har dette samanheng med at tomta, dvs. grunnen, hadde same namn, og dette festa seg varig til bygningar. Dette er typisk for gardane på Bryggen. Stein som byggjemateriale var det først og fremst den politiske og religiøse eliten som nytta. Det er også bygningar i stein som er oftast nemnte i det skriftlege kjeldematerialet.