Byens konstruksjon by Otto Ersland

Geir Atle Ersland

Byens konstruksjon

Varige spor i byens landskap

Byens konstruksjon

Geir Atle Ersland

Byens konstruksjon

Varige spor i byens landskap

Dreyers forlag o slo, 2011

Omslag og layout: Bækken Grafisk Design

Satt med Swift Neue og Foral

Omslagsillustrasjon: Köln i seinmellomalderen.

Frå Hartmann Schedels Weltchronik, utgitt i Nürnberg i 1493

Trykk: Scangraphic, Denmark

Printed in Poland

Isbn 978-82-8265-029-8

Forfattararen har motteke støtte frå Det faglitterære fond

Utgjeven med støtte frå Norsk kulturråd

Forord 7

Byens landskap 11

Historiske byar 12

Den urbane morfologien 14

Det bergenske opphavsproblemet 18

Opphavet til Nidaros, Oslo, Stavanger, Stockholm, København, Lübeck og Stockholm 20

Reproduksjon av bylandskapet 25

Stabiliteten i grunneigedomsmønsteret 26

Grunnleige 30

Grunnleigas funksjon for stabiliteten i tomtemønsteret 32

Slutten for den stabile grunneigedomsstrukturen 36

Grunneigedomssystemet som kulturminne 38

Jonsvollkvartalet 39

Ein karttradisjon 45

Edvard Edvardsens mellomalderprospekt 46

Hesselberg og Bergen i sagaene 49

Når kjeldene manglar overtek fantasien 49

Øysten W. Grimnes, den historieinteresserte oppmålingssjefen 51

Bernt Lorentzen – ein doktorgrad på gard og grunn 53

Bryggegravingane 54

Andre byar 55

Mellomalderbyens planelement 61

Ein metode for kartrekonstruksjon 62

Strandlinja 66

Gater og hamn 67

Det religiøse bylandskapet 70

Verdsleg makt og byfolkets torg 79

Rekonstruksjonen – Bergen omkring 1300 84

Samanlikninga 87

Halvsirkelen – mellomalderbyens grunnform 88

Grunneigedomsstrukturen 95 Kyrkjestruktur 97

Bøken i bispegarden 105

Edvardsen og den gamle bøken 106

Knut Fægri og bøken på Seim 107

Kongen eller biskopens bøk? 111

Mitt hjerte står i Bergens Fundas 115

Historieskriving og identitet 116

Renessanse, humanisme og historieskriving 118

Borgarskapets historie i tidleg nytid 120

Byidentitet og nasjon 122

Byidentiteten i møte med nasjonal sjølvforståing 126

Frå mangfald til konformitet 129

Byprospektet som kjelde til kollektiv identitet 130

Menneske eller kanonar 130

Byportrett som historiske kjelder 135

Kunstnar og registrator 136

Det store overblikket 142

Kongens by 144

Rådhus og torg 146

Forsvaret 150

Forbrytelse og straff 156

Det økonomiske grunnlaget 158

Frå hanseat til bergensborgar 161

Hanseatanes kontor versus borgaranes by 164

Kyrkjebyen 166

Det rurale i det urbane 170

Mangfald i opphav og konform identitet 172

Den store trebyen 175

Frigjeringa av bygrunn og byutviding på 1500- og 1600-talet 176

Brannallmenningane 179

Den einskaplege byen 184

Ein kultur- og ein helseakse 186

Perspektiv på byutvikling 189

Modernisering og diskontinuitet 190

Ekspansjon og kommunikasjon 192

Primær og sekundær morfologi 194

Ei byplansamanlikning 196

Notar 200

Litteratur og kjelder 202

Dette arbeidet er blitt til fordi eg gjennom fleire år har undervist i byhistorie, og fordi eg heilt sidan eg tok til med historiestudiet har interessert meg for utforminga av byar. Bygningar, bygrunn og tomtegrenser, hovudelementa i det som i engelsk faglitteratur ofte blir kalla urban landscape, og som eg omset med bylandskap, er eit fasinerande felt. Denne boka er i så måte meir ein prøve til korleis eg har nærma meg enkelte av områda innan temaet. Kunnskap om bylandskap vil ikkje bare vera til nytte for studentar eller dei som skal undervisa i emnet, det er også eit behov hos dei som skal forvalta byane at det blir utvikla meir metodisk kunnskap som kan gi overordna linjer for byanes historie. Det gjeld det kommunale nivået med byggesak- og planleggingsetatar, eller institusjonar som skal arbeida med det antikvariske arbeidet, og i tillegg alle dei som har interesse for byutvikling som eigarar av hus og grunn eller på andre måtar er engasjerte i det spenningsfeltet som alltid finst mellom det historisk konserverande og dynamisk fornyande.

Gjennom undervisning ved Universitetet i Bergen har eg i fleire semester laga fordjupingskurs i mellomalderens byutvikling. Bakgrunnen for at eg tok til å undervisa i emnet var at eg hadde skrive ei hovudoppgåve i historie (1989)

der eg analyserte eigedomsrett til bygrunnen i Bergen i mellomalderen, og seinare fekk høve til å skriva ei dr. art-avhandling (1994, publisert i 2011) om disposisjonsrettane til bygrunn. Eit større prosjekt delvis basert på erfaringane frå doktorgradsprosjektet blei gjennomført frå 2006 til 2008 i BerGIS-prosjektet. Her var det særleg Arne Solli som utvikla ein metode for å testa stabiliteten i grunneigedomsmønsteret ved hjelp av eit historisk GIS-basert kart.

http://Bergis.uib.no

Denne boka er ikkje byhistorie i tradisjonell forstand. Til det er tematikken for avgrensa, samstundes som han kryssar langt inn på marka til fag som geografi, arkitektur og det som til vanleg er arealplanleggarens arbeidsfelt. Dessutan er det gjort eit bevisst forsøk på å bryta med det byhistoriske konseptet som vanlegvis set byane inn i eit lokalhistorisk perspektiv. Urbanisering er trass alt ein av dei største prosessane i verdshistoria.

Det er ei tematisk tilnærming som har skapt denne boka, ikkje eit ønske om å skriva ein monografi om objektet byen eller meir spesifikt Bergen. Ein lokal tradisjon for slike monografiar er ikkje vanskelege å finna. Som det er vist i kapittelet Mitt hjerte står i Bergens Fundas, har Bergen ein tradisjon for slik byhistorieskriving som går 500 år tilbake i tida.

Mange av dei tema eg tar opp kunne blitt grundigare behandla. Mykje av litteraturen det blir vist til gir også større breidd i framstillinga enn det eg har gjort her. På eit vis blei ideen til denne boka omsett til eit prosjekt som voks i mange retningar. Eg kunne gått djupare inn i fleire av dei felta eg tar opp, og det kunne føyast til andre relevante emne og drøftingar.

Ei viktig inspirasjonskjelde er arbeida til lokalhistorikaren Johan Christian Koren Wiberg (1870–1945) som eg las då eg tok til med hovudfagsstudiet mitt på midten av 1980-talet. Som kunstnar og museumsdirektør hadde han ei visuell tilnærming til byhistoria, og formidla delar av byens historie som kart og teikningar. Dei viste fasar i utviklinga av byplanen, men også detaljar i arkitektur og interiør frå Koren Wibergs samtid. Fremst står arbeidet Bergensk Kulturhistorie (1921) der Koren Wiberg begynner med byens opphav i sagatida og følgjer utviklinga av byen som eit bygt område med vekt på utnytting av tomter og kva dette fekk å seia for «livsforholdene» i byen. Deretter er det fleire spesialkapittel for tema om enkelte bygningar og institusjonar, før han i dei tre siste kapitla tar for seg utviklinga av interiør og eksteriør. «Saa rik som Bergen er paa arkitektur og dekorative detaljer baade fra tidlige og senere kulturperioder, saa

fattig er byen paa kronologisk sammenhæng mellem overleveringene.»1

Koren Wibergs mål var å skapa samanheng, og det gjorde han gjennom eit storslått forsøk på å tolka den historiske byplanen omkring byens eldste hamn, Vågen. Dei overordna trekka i byplanen, tomte- og gatemønsteret, var fastlagde alt før Olav Kyrre grunnla byen, hevda han. Når det galdt bygningsinteriør og -eksteriør, var det derimot vanskelegare, for her var det knapt noko overlevert frå mellomalderen, og her blei det samanhengen frå barokken og til Koren Wibergs samtid som var det sentrale. Bergensk Kulturhistorie, som ifølgje tittelbladet har 350 originalteikningar av forfattaren, har i generasjonar fungert som eit oppslagsverk, om enn tolkingane hans med tida er blitt utsett for nødvendig fagleg kritikk.2 Det betyr likevel ikkje at ein skal unngå å la seg inspirera av Koren Wiberg til å sjå samanhengar og til å forsøka å skapa orden i eit materiale som kan virka kaotisk.

Koren Wibergs arbeid har fungert som eit inspirerande utgangspunkt for drøfting av sentrale sider ved Bergens historie, men han representerer verken eit start- eller sluttpunkt for denne typen historiske studiar. Studiet av Bergens historiske bylandskap, illustrert med kart, har tradisjonar tilbake til Edvard

Edvardsen (1630–1695), som var lærar ved byens katedralskule i siste halvdel av 1600-talet. Av nyare arbeid har Knut Helles band 1 av Bergen bys historie vore avgjerande for meg på line med Hans Emil Lidéns arbeid med Bergens kyrkjer i mellomalderen. Men her er også andre, som Per Jonas Nordhagens bok Trebyen Faller.

I den grad mitt arbeid kan vera til nytte håpar eg det er gjennom å visa dei lange tradisjonane i å visualisera byplanen som ein del av byhistoria, og å forsøkja å dra inn komparative aspekt ved å kasta eit blikk på andre byar. Men det er byhistorie som visuell erfaring som er det sentrale. Det er også eit poeng å gi oversikt over eit studiefelt som i stor grad er tverrfagleg. Geografi, arkeologi og arkitekturhistorie har alle gitt vesentlege bidrag til studiet av eldre byars form og utvikling, og ein historikar som gir seg i kast med feltet vil vera hjelpelaus utan desse bidraga. Noteapparatet er på vanleg måte meint til å kreditera tidlegare forsking og forskarar som eg står i stor gjeld til, men og til å visa kva dokumentasjon eg byggjer på. Som studiebok er det også teke omsyn til at tilvisingane skal hjelpa den interesserte lesaren vidare, og at boka, trass i dei manglar ho har, kan verka som ein portal til vidare fordjuping.

Denne boka har vore eit langt prosjekt. Når ho til slutt er blitt ferdig vil eg særleg takka grafisk designar Per Bækken som har laga det flotte kartet av mitt rekonstruksjonsforsøk over Bergen om lag 1300. Og for alt det gode arbeidet han har gjort med alle illustrasjonsforslaga mine, og ikkje minst fordi han fann fram bilda frå Knudsen-samlinga som viser det store treet på pynten ved Håkonshallen.

Byens landskap

Historie er eit abstrakt fag og handlar om det som er tapt.

Fortida let seg ikkje gjenskapa, sjølv om dette ofte blir forsøkt gjennom film, litteratur eller teaterliknande framføring av historiske hendingar. Det er bare studiet av eit fragmentert kjeldemateriale som kan setja oss på sporet av den tapte historia. Denne boka er eit forsøk på å gjera fortidas visuelle bymiljø til objekt for historisk analyse. Det visuelle bymiljøet må rekonstruerast på grunnlag av skrift, bilde og kart, men også arkeologiske funn og analyse er viktige. Dessutan, og i motsetnad til den tapte tida, finst også delar av den visuelle byhistoria overlevert i form av gater, plassar og bygningar. Slike kulturminne er viktige korrektiv til vår tolking av kjeldematerialet. Ingen analyse kan bortforklara det konkrete og handfaste som fortida har overlevert.

Hi STO ri SK e B yar

Kva er det så eg vil med denne boka? Om ein blar fort gjennom ho kan ein få det inntrykket at det er ei bok om Bergen, men byen er meint som eksempel, eit case innanfor kategorien mellomalderbyar. Den overordna meininga er at dette skal vera ei bok som gir eit utgangspunkt for å drøfta og forstå dei visuelle og historiske elementa i ein byplan. Boka tar opp tema som bør ha overføringsverdi til andre byar. Strukturane og prosessane som blir drøfta er generelle og representerer bidrag til å forstå korleis ein mellomalderby er konstruert. Som del av drøftinga blir det på enkelte punkt gjort ei samanlikning med andre byar.

Når det i enkelte avsnitt er lagt vekt på samanlikning er det for å streka under at det er viktig å få fram kunnskap som har generell verdi i analysen av historiske byplanar. Sjølve omgrepet historisk er fleirtydig. Vi kan bruka det om ei særleg viktig hending, og i ei slik tyding vil ein historisk by vera ein stad som gir assosiasjonar til noko som fann stad i fortida. Hiroshima er eit grelt eksempel. Uttrykket historisk kan brukast om noko som er gammalt, og då både negativt og positivt. Og det kan brukast til å understreka at noko er uaktuelt, slik det ofte blir nytta i politiske

debattar. I positiv tyding blir det brukt når det skal hjelpa til å understreka at noko er verdfullt, anten fordi det er tradisjonsberande eller identitetsskapande. Det er med bakgrunn i ei slik positiv tyding at vi ønskjer å besøkja historiske byar.

I denne boka er det med historiske byar meint byar med visuelle tradisjonar, det vil seia at dei er prega av stabilitet i utforminga av element som gatestruktur, byplan og arkitektur.

Dei fleste av oss oppfattar bruken av uttrykket historisk by som synonymt med karakteristikken som ein gammal by i den forstand at lokaliseringa går langt tilbake i tid. Ein by kan vera gammal sjølv om både hus, gater og alle andre konkrete element er nye. Få byar har bevart større delar av det opphavlege bygningsmiljøet. Dei er først og fremst gamle fordi dei har plasskontinuitet.

Historiske byar har alle til felles at det finst fysiske spor etter ulike utbyggingsfasar. Som regel er det gater og tomtemønster som høyrer til dei eldste og mest tradisjonsbundne delane. Slike element er også komne til gjennom byens historie på ein slik måte at dei markerer etappar i byutviklinga, og dei står fram som minner frå ulike periodar. Bygningar er som oftast yngre, sjølv om enkelte kan vera frå byens eldste tid.

Utsikt mot City of London i 1588. Også i mellomalderen og fram til The Great Fire dominerte den store St. Paul-katedralen londons skyline. Dette er eit utsnitt frå eit større panorama over byen i 1588. Om lag 80 år seinare fanst det knapt ein einaste bygning tilbake av det som her er vist. langs Themsen stod pakkhusa i mellomalderen med opne kaiar ut mot elva. Det er eit slåande trekk ved dagens City at elvebreidda knapt er tilgjengeleg for fotgjengarar i det som er londons eldste bydel. Utsn I tt frå W I ll I am s m I th’s V I e W of l on D on, 1588.

Utsikt mot City of London i 2005. Få byar er meir tradisjonsbundne og dynamiske på same tid enn london. Det som i dag er City of london representerer også området for mellomalderbyen london, og det var også her det romerske londinium låg. Denne delen av byen nærmar seg 1900 år. Men den romerske byen er det knapt spor av over bakken. Det er mogleg at byen låg heilt øyde i ein periode mellom seinantikken og tidleg mellomalder. Mellomalderbyen blei for ein stor del øydelagd i The Great Fire i 1666, og bombinga under den andre verdskrigen gjorde ende på mykje av det som var tilbake av 1700- og 1800-tals byen. Dagens City har ein skyline der Christopher Wrens kuppel over St. Pauls-katedralen har fått konkurranse frå dei stadig høgare kontorbygga til finansinstitusjonane som tradisjonelt har tilhald i denne delen av byen, og visuelt har dei i vår tid fått den plassen kyrkjetårna hadde i tidlegare hundreår. foto g a e rslan D 2005.

D e N U r B a N e MO r FO l OG ie N

Når vi i dag flyttar oss rundt i ein by til fots, i bil eller på annan måte, eller vi studerer eit bykart, orienterer vi oss etter visuelle kjenneteikn. Vi dannar oss eit bilde av eit bygt miljø som er sett saman av gater, bygningar og plassar. Dette er element som dannar mønster eller form, og dei er kjernen i byens form. Denne forma er resultat av ei historisk utvikling. I 1960 publiserte geografen Michael Robert Günther Conzen (1907–2000) Alnwick, Northumberland: A study in town-plan analysis. Det var ein studie av utforminga og eigedomsstrukturen i den vesle byen Alnwick nord for Newcastle. Eit viktig element i studien var observasjonen av ein stabil tomtestruktur. Conzen registrerte at Alnwicks seinmellomalderske bystruktur var svært lik den strukturen som fanst på 1770-tallet.1 Stabilitet for gater og tomter blei om lag samtidig skildra av den tyske forskaren Erich Keyser (1893–1968) som eit viktig element i mellomalderbyar i verket hans Städtegründungen und Städtebau in Nordwestdeutschland im Mittelalter (1958). Han utdjupa vidare temaet ved å bruka bykart som historiske kjelder. Keyser understreka at tomtegrensene stort sett var uendra gjennom fleire hundreår.2 Denne stabiliteten blei også understreka av Conzen, og han viste også til ein

prosess han kalla the burgage cycle. Burgage er ei nemning som kan brukast om mellomalderske tomter, og med the burgage cycle viste Conzen til at bruken av tomtene endra seg over tid sjølv om tomtegrensene var stabile.3 Conzens tilnærming var å ta utgangspunkt i det han kalla planeiningar (plan units), slike som gater, kvartal og bydelar. Ei planeining er unik i høve til andre planeingar i bylandskapet. Dei skil seg frå kvarandre ved at dei har oppstått på ulik tid, og at dei kan ha ulike kombinasjonar av planelement. Planelementa kan inndelast i tre kategoriar: 1) Gater og gatesystem, 2) Grunnar (tomter) (plots) og organiseringa deira i kvartal (street-blocks) og 3) bygningar eller kvartalsbebyggelse.4 Det kanskje mest nyskapande var at Conzen såg på grunnane, det vi i det daglege kallar tomter, som det sentrale elementet i analysen av urban morfologi. Bygeografen og Conzens elev J.W.R. Whitehand har sagt at studien av Alnwick kan reknast som sine qua non når det gjeld geografiske bykartanalysar.5

Den historiske byplanen representerer ifølgje Conzen ein kompilasjon, der detaljane gir informasjon om korleis kvart område opphavleg blei forma. Historiske byplanar er samansette av delar utforma til ulik tid og til ulike føremål. Det er dette som er kjernen i Conzens omgrep samansette einingar (composite entities).6 Det blir

derfor eit særskilt spørsmål å avgjera i kor stor grad dagens bygningsmasse kan tolkast som uttrykk for denne kompilasjonen. At dette handlar om grunn og gatestruktur, står klart fram når vi tar høgde for at, som alt nemnt, sjølv dei eldste byane har ein bygningsmasse som er ung om vi vurderer etter alderen på husa.

Når vi studerer korleis byar er utforma med hus, gater, torg og hamneområde, må vi ta med oss heile historia. Problemet er at bare sidan midten av 1800-talet er det gjennomført ei rimeleg systematisk og presis teikning av

Conzens kart over Alnwick i mellomalderen.

Denne figuren frå Conzens avhandling om alnwick viser korleis han la vekt på å få fram det opphavlege grunn- eller tomtemønsteret frå mellomalderen. Dei tre gatene Fenkell, Bondgate og Clayport omsluttar sentrumsområdet i byen, og her er rekonstruerte grenselinjer innteikna. i tilgrensande område ligg lange og smale grunnar der grensene dels er intakte og dels er utviska. Dei eldste delane av byen ligg innanfor den tilnærma ovale byplanen sør for slottet (a), mens vest for slottet ligg nyare bydelar.

Conzen 1960 s. 27.

kart. Og dette gjeld som ein hovudregel, sjølv om enkelte byar kan visa til eldre eksempel der krava til presisjon i form av målestokk og detaljutforming er tilfredsstillande, i alle høve for ein historisk analyse. Går vi tilbake til 1600talet er bykart som oftast laga med omsyn til militære behov, der poenget er å gi eit storlinja oversyn, og der detaljutforminga som oftast er konsentrert om festningsverk og liknande. Frå 1500-talet og tidlegare skal det godt gjerast at vi finn eksempel på bykart i det heile. Det betyr at vi ikkje har slike kjelder å hjelpa oss med

London på eit moderne turistkart.

På eit moderne turistkart over london er det ikkje heilt lett å sjå konturane av mellomalderebyen, City of london, det området som var den romerske provinsbyen londinium.

Men føl vi gatenettet frå Tower, til aldgate, Bishopsgate, Moorgate, aldersgate, New gate til ludgate og derifrå ned til breidda av Themsen, har vi også følgd traseen for bymuren.

Tower er godt synleg ved Themsen i aust medan St. Paul ligg i vest der mellomalderkatedralen som brann i 1666 også låg. london Bridge var den einast brua over Themsen.

Hovudforma for London i mellomalderen.

londons utforming i mellomalderen kan med utgangspunkt i det moderne turistkartet på førre illustrasjon, visast på ei enkel skisse som dette.

Karts KI sse g a e rslan D

dersom vi ønskjer å analysera byutforminga i mellomalderen. I byhistorieskrivinga finst det ein tradisjon for å rekonstruera kart over byar, men det finst inga metodisk tilnærming til korleis dette kan gjerast. Det er ei vanleg og inngrodd førestilling at den mellomalderske byplanen er kaotisk og utan overordna prinsipp, i motsetnad til dei romerske byane i antikken, renessansens planlagde byar, eller visjonære planleggingsarkitektur frå moderne tid.

Byens fysiske form eller struktur slik han utvikla seg over tid på grunnlag av naturgitte topografiske føresetnadar og menneskeskapte endringar av topografien, anten det var ferdsleårer, hus, plassar, kaiar og alt liknande, blir ofte kalla byens morfologi. Ved å kople saman omgrepa morfologi og historie kan vi danna omgrepet historisk-morfologisk. Ved å kombinera form med tid, som er historiefagets viktigaste variabel, kan omgrepet historisk-

morfologisk brukast til å beskriva endring av form over tid, dvs. byutviklinga som prosess. Det å forklara utviklinga av morfologien over tid er dermed like utfordrande som å analysera ei kvar form for struktur i endring.

Kastar vi eit historiografisk blikk på det historisk-morfologiske spørsmålet vil vi straks oppdaga at i ein lokal bergensk tradisjon er dette blitt omtala som historisk-topografisk. Ei detaljert drøfting av den historiske topografien for Bergen blei introdusert av Yngvar Nielsen (1843–1916) i Bergens historie fra de ældste Tider indtil Nutiden, en historisk-topografisk Skildring, frå 1877. Omgrepet historisk-topografisk blei også nytta av Nicolay Nicolaysen (1817–1911) då han gav ut Norske Magasin I–III, som han med ein undertittel kalla Historisk-Topografiske Skrifter om Norge. I dette låg truleg at kjeldepublikasjonen Norske Magasin skulle presentera historisk kjeldemateriale av særleg kulturhistorisk karak-

a Kart over Bergen 1877. i si bergenshistorie som kom ut i 1877 brukte yngvar Nielsen eit samtidig kart over Bergen og supplerte dette med merking av mellomalderske namn og kulturminne. Det kunne fungera til å orientera lesaren i forhold til samtidas bylandskap, men gav ikkje større hjelp til å forstå korleis mellomalderbyen var utforma eller hadde utvikla seg frå først av.

ter innanfor eit geografisk avgrensa område. Og det blei nytta av Gustav Storm da han i 1895 gav ut tekstar frå 1500-talet med beskrivingar av ulike delar av Norge. Arbeidet fekk tittelen Historisk-topografiske Skrifter om Norge og norske Landsdele forfattede i Norge i det 16de Aarhundrede

I omgrepet historisk-morfologisk blir det lagt vekt på form og utviklinga av denne. Det engelske omgrepet urban morphology er i særleg grad nytta av geografar eller arkitektar og planleggjarar som arbeider med det dei kallar urban landscape, eller på norsk bylandskap.7 På norsk er elles omgrepet landskap sterkt knytt til landsbygda eller den urørte naturen, slik at det for mange er forvirrande å bruka ord som landskap om byen. Men dette skuldast ein konvensjon knytt til språkbruk og ikkje til det faktum at både by og landsbygd, eller villmark for den saks skuld, er del av same geografisk overordna nivå, som med omgrepet landskap er beskrivinga av landjorda i motsetnad til det som er hav og sjø.

De T B er G e NSK e OPPH av SP r OB le M e T

Å gi seg i kast med ein mellomalderbys morfologi stiller ein overfor utfordringa å ta omsyn til eit tidsrom på innpå 1000 år, om ein arbeider

med norske byar. For andre delar av Europa er dette endatil eit relativt kort tidsrom, særleg i dei områda som grensar mot Middelhavet der bylivet var omfattande alt for 2000 år sidan eller meir. Dei norske mellomalderbyane har røtene sine i den store nordeuropeiske bydanningsperioden frå omlag 900–1300. I denne perioden voks Bergen til å bli Norges største, og kan plasserast som ein middels europeisk by med eit folketal opp mot 10 000.8

Opphavsspørsmålet er eit av dei norske mellomalderbyanes mest diskuterte tema. Blei byane grunnlagde eller voks dei fram organisk, dvs. utan eit klart initiativ basert på politiske, økonomiske, religiøse eller militære målsetjingar? Når det gjeld Bergen har enkelte meint at vi skal stola på dei tre sagaverka Morkinskinna, Fagrskinna og Heimskringla som gir kong Olav Kyrre, konge frå 1067 til 1093, æra av å ha grunnlagt byen. Andre har meint at byen har eldre røter i ein tidleg, eller førurban fase omtala som ein strandstad, og at sagaopplysningane om Olav Kyrres grunnlegging skal tolkast som at kongen gav strandstaden bystatus.

Tanken om at Bergen og dei andre eldste norske byane hadde utgangspunkt i ein strandstadfase blei lansert alt i 1849 av Peter Andreas Munch (1810–1863),9 og blei først imøtegått av Gustav Storm (1845–1903) i ein artikkel frå 1899. Storm

nytta eigedomsforholda som argument for at byane var grunnlagde ved å peika på at kongen hadde vore den opphavlege grunneigaren i dei viktigaste byane. Storm makta likevel i liten grad å rokka ved førestillinga om byane som sjølvgrodde. Dette hadde for ein del samanheng med at i eldre norsk historieforsking såg forskarane på handel som ein vesentleg bydannande faktor, og at det var eldre marknadsplassar som forklarte lokaliseringa av byane, slik m.a. Halvdan Koht (1873 –1965) skreiv i 1919.10

Nyare byhistorisk forsking har lagt mindre vekt på handelen som ei hovudforklaring, og i større grad sett den eldste urbaniseringa i samanheng med konsolideringa av konge og kyrkjemakt. I eit slikt perspektiv var byane viktige som sentrale støttepunkt for etableringa av eit rikskongedøme, og vesentlege som sentra for ei fast religiøs organisering av den kristne religionen. På dette punktet fanst det førebilde i dei delar av Europa der byane var eit avgjerande ledd i samfunnsorganisasjonen alt i antikken. At bydanninga kan ha hatt eit sett av årsaker, eller fleire samverkande faktorar, er i nyare forsking kopla til at byane på eit overordna nivå hadde funksjonar som dekka behov for eit større eller mindre oppland. Slike funksjonar har fått nemninga sentralfunksjonar og blir av Knut Helle i eit oversiktsverk for norsk byhistorisk forsking

inndelt i fire kategoriar som styrings-, religiøse (kult)-, økonomiske- og kulturelle funksjonar.11 Ei slik tilnærming til byanes funksjonar har også danna bakgrunnen for å forstå kvifor dei oppstod, og dette pregar også Helles Bergen bys historie band 1 (1982). Her er kapittel med overskrifter som Nye kirkelige institusjoner, Kongens by og Handelens sete, sentrale i forklaringa til at Bergen vaks fram frå slutten av 1000-talet. Helle gir likevel ikkje slepp på hypotesen om at det fanst ein beskjeden handelsplass, ein strandstad der Olav Kyrre sette kjøpstad, og følgjer dermed ikkje Bernt Lorentzen (1903–91). Lorentzen tolka i ei doktoravhandling i 1952 sagaenes opplysningar om Olav Kyrres rolle som uttrykk for at byen blei etablert utan eit tidleg urbant stadium i form av ein strandstad eller ein sesongprega marknadsplass.12

Hypotesen om at det fanst ein marknadsplass eller noko slag urbaniseringstendens før Olav Kyrres tid, er basert på enkelte arkeologiske funn av organisk materiale som kan tolkast som ein tettare bebyggelse i det eldste byområdet tilbake til 1000-talet og tidlegare.13 Problemet er at tolkinga ikkje kan gjerast bindande. Dei arkeologiske funna kan også forklarast som spor etter ein nærliggjande jordbruksbusetnad, og ein eventuell sesongprega aktivitet, kanskje knytt til kongsgarden på Alrekstad, som skal ha

Minnesmerke for Tønsbergs tusenårsjubileum i 1871. Dei første opplysningane om Tønsberg hos Snorre fortel om eit par gonger Harald Hårfagre var i Tønsberg. Snorre nemner desse episodane før han fortel om slaget ved Hafrsfjord. i historieskrivinga på 1800-talet blei slaget datert til 872. Sjølv om Snorre ikkje opplyser om når Harald var i Tønsberg, kunne det vanskeleg reknast som seinare enn 871, og dermed feira Tønsberg tusenårsjubileum i 1871. Til minne om jubileet blei dette tårnet reist på Slottsfjellet ved byen. Nyare historieforsking reknar ikkje lenger med at slaget ved Hafrsfjord fann stad før i 880-åra eller omkring 900.16 Det største problemet med å gjera Tønsberg til Norges eldste by er likevel at verken andre sagaverk eller arkeologiske funn støttar opp om Snorres omtale av Tønsberg. i særleg grad er det mangelen på arkeologisk dokumentasjon som er problematisk i denne samanhengen. foto

vore kongsgard alt på Harald Hårfagres tid. Det er gjetta på at kongsgarden hadde hamneplass i Vågen.14 Sjølv har eg i avhandlinga Kven eigde byen (1994) argumentert for at oppkomsten av Bergen må sjåast i lys av den sterke urbaniseringa i Nord-Europa frå 900- og fram til 1300-talet, og at grunnlegging av byar nærast på bar bakke var vanleg. Ei grunnlegging av Bergen under Olav Kyrre slik sagaene melder om, er i samsvar med tilsvarande forhold i andre europeiske, særleg tyske og engelske byar. Eit fellestrekk for mellomalderbyane var stabiliteten i grunneigedomsmønster og gatestruktur, og at denne stabiliteten i stor grad kan lesast ut av dagens bylandskap i den grad det ikkje er øydelagt av moderne reguleringar.

O PPH ave T T il Ni D ar OS , O S l O , S T ava NG er, S TOCKHO l M , Kø B e NH av N , l ü B e CK OG S TOCKHO l M

I dag er dei viktigaste norske mellomalderbyane dei største i landet, og bebyggelsen har spreidd seg langt ut over det eldste kjerneområdet. Men bortsett frå Oslo, gjeld det at mellomalderbyanes sentrum også er sentrum i dagens byar. Fire av dei norske byane har feira tusenårsjubileum. Det gjorde Tønsberg alt i 1871, Trondheim i 1997, og Skien og Oslo i 2000. Bergen feira i så måte eit

mindre ambisiøst 900-årsjubileum i 1970. Saman med ei handfull andre norske byar, har desse det til felles at dei er frå den perioden av historia då det i Norden oppstod byar for første gong. Sjølv om Tønsberg blir omtala som Norges eldste by innanfor ein populære tradisjon, er det Trondheim som har den beste dokumentasjonen for å gjera krav på rangen. I Tønsbergs tilfelle er Snorre den einaste av sagaforfattarane som nemner Tønsberg før Olav Kyrres tid som konge, altså tidlegast 1067. For Olav Kyrres kongstid finst det ein notis i sagaverket Morkinskinna som også nemner Tønsberg, og i dei første tiåra på 1100-talet er byen omtala så ofte at han må ha vore etablert på dette tidspunktet. Dette samsvarar også med arkeologiske funn som ikkje har gitt rimeleg sikre spor av at byen er eldre.15

Trondheim, eller Nidaros som er det vanlege namnet om mellomalderbyen, er i motsetnad til Tønsberg omtala i fleire og tildels eldre sagaverk enn dei Snorre står som forfattar til. Det er i forteljingane om kong Olav Tryggvason at sagaene opplyser om Nidaros for første gong. Da skal det alt ha stått enkelte hus der som tilhøyrde kjøpmenn, og at kongen grunnla byen. Også her er det Snorre som fortel mest detaljert om sjølve grunnleggingsaktiviteten, men i motsetnad til tilfellet for Tønsberg er det eldste byanlegget

også dokumentert arkeologisk. Sjølv om det første anlegget kan ha komme i forfall etter Olav Tryggvasons tid, ser det ut til at byen var i vekst under Olav Haraldssons kongstid (1015–1028) og fram mot midten av 1000-talet.17 Ei avgjerande hending for utviklinga av byen må det ha vore at det straks etter at Olav Haraldsson fall på Stiklestad, voks fram ein kult omkring kongens grav, og at han fekk status som Olav den heilage og Norges evige konge. Seinare i hundreåret går det fram av kjeldene at byen har eit bispesete, og Adam av Bremen, som ved midten av 1070åra skreiv erkesetet Hamburg-Bremens historie, kallar byen Trondheim, og omtalar han som hovudbyen for nordmennene.18

Tre år etter at Trondheim feira sitt 1000-årsjubileum arrangerte Oslo ei tusenårsmarkering. Oslo skil seg frå dei andre norske mellomalderbyane ved at byen etter ein brann i 1624 ikkje blei gjenreist. Både folk og funksjonar måtte på kongeleg kommando flytta til ein ny plass. Også namnet blei borte, og det kan diskuterast i kor stor grad det er kontinuitet mellom mellom-

Logo for Trondheims byjubileum i 1997. Byjubileet kan knytast til byens rolle som kyrkjehovudstad, og 1000-årsmarkeringa for den norske kyrkja som fann stad same året, var også knytt til Olav Tryggvason. logoen er ein tydeleg kross, men kan også assosierast med ein byplan med eit rettlinja gatenett slik byen fekk etter bybrannen i 1681.

Logo for Oslos 1000-årsjubileum i 2000. Tigeren symboliserer Tigerstaden, ei nemning som har opphav frå eit dikt Bjørnstjerne Bjørnson publiserte i 1870.22 Tigeren symboliserer det sterke og farlege, eigenskapar som ofte blir assosiert med det moderne, dynamiske og rastlause bylivet.

alderbyen Oslo og den byen Kristian 4. peika ut gatestrukturen for i 1624. At byen tok namnet

Oslo i 1925, året etter at han hadde feira 300 års jubileum som Kristiania, var eit grep som førte byen tilbake i selskap med byane frå den norske stordomstida i mellomalderen. Dermed var det lagt grunn for at byen kunne feira sine første 900 år i 1950. På det tidspunktet hadde området for mellomalderbyen blitt del av det tettare byområdet som følgje av Kristianias sterke vekst på 1800-talet.

Ifølgje Snorres Heimskringla var det Harald Hardråde som grunnla Oslo, eller meir presist slik teksten i sagaen omtalar det: let reisa ein kjøpstad aust i Oslo.19 Ut ifrå samanhengen i sagaen må det ha skjedd tidleg i kongens styringstid som var frå 1047 –1066.20 Men som for Trondheim er det også i Oslo gjort funn som tyder på aktivitet på plassen alt tidleg på

1000-talet. Særleg er det spor etter ei kyrkje og kristne graver som moglegvis kan daterast til omkring år 1000, som har gitt støtte til ein eldre, men udokumenterte hypotese om at det alt på 900-talet fanst ein handelsplass her. Men det er først frå og med Harald Hardrådes tid at det kan påvisast ein tettare bebyggelse. Og på same måte som for Bergen og Trondheim ser det ut til at Oslo blei bispesete under kongstida til Olav Kyrre ved slutten av 1000-talet.21

Tradisjonelt er det hertug Henrik Løve som er rekna som grunnleggar av Lübeck omkring 1160 slik det er omtala i Chronica Slavorum som truleg blei skriven omkring 1170. Byen har likevel eldre røter, men det eldste byanlegget blei totalt øydelagt av brann i 1157/58. Byen blei først grunnlagt av grev Adolf av Schauenburg i 1143, og då fanst det alt ei borg frå om lag 1100 på staden. Ho var reist av den vendiske fyrsten Kruto. Etter at Lübeck var brannherja i 1157/58 lukkast det hertug Henrik Løve å tvinga til seg herredømet over den lybske halvøya, og hertugen grunnla byen på nytt. Ein del av hertug Henriks grunnleggargjerning kan difor ha vore nyregulering eller gjenoppbygging av den øydelagde byen.23

Historikaren Erich Hoffmann har i det nyaste oversiktsverket over Lübecks historie tolka Henrik Løves innsats som ei storstilt gjenoppbygging, og ikkje ei nygrunnlegging.24 I denne

c Burgtor i Lübeck.

lübeck blei grunnlagt på ei halvøy mellom dei to elvane Wakenitz og Trave, og var bare landfast ved eit smalt eid i nord. Her hadde den vendiske fyrsten Kruto bygd ei borg alt omkring 1100, og byherrane på 1100-talet hadde også ei borg her. Men borga blei riven ned ved midten av 1220-åra som eit ledd i borgaranes motstand mot å bli direkte styrt av ein territorialherre. På ruinane blei det bygt eit kloster, og då byen seinare i mellomalderen fekk ein bymur blei Burgtor ein av tre portar inn i byen. foto g a e rslan D 2004.

samanhengen var det viktig at hertugen hadde tileigna seg full eigerett til grunnen på den lybske halvøya, og vi høyrer også om utstykking av tomter under grunnlegginga av Lübeck.25

Under striden mellom hertug Henrik Løve og keisar Fredrik Barbarossa, overgav borgarane i 1181 Lübeck til keisaren.26 Dermed kom byen direkte under keisarens styring og blei eit riksumiddelbart område. Dette var område av keisarriket som var direkte styrte av keisaren og ikkje av grevar, hertugar eller andre fyrstar som formelt sett var keisarens undersåttar. Denne riksumiddelbare statusen blei stadfesta av keisar Fredrik 2. i 1226 på initiativ frå dei lübske borgarane etter at den danske kongen hadde kontrollert både byen og andre nord-tyske område i dei første tiåra av 1200-talet. Keisarens direkte maktutøving var fjernt unna og gav byrådet i Lübeck stort sjølvstyre.27 På denne måten blei også den riksumiddelbare statusen grunnlaget for byrådets autonome maktstilling etter at den tysk-romerske keisarmakta frå og med slutten av 1200-talet fekk ei sterkt svekka politiske stilling.

Vurdert frå eit kjeldeperspektiv har Trondheim, Oslo, Bergen og Lübeck det til felles at byanes oppkomst eller grunnlegging er dokumentert gjennom mellomalderens historieskriving. I Københavns tilfelle finst ikkje slike

København i 1692, Havn og Absalons borg.

Biskop absalon fekk i gåve borga Havn frå kong valdemar og denne borga låg der det kongelege slottet seinare blei reist (B). På absalons tid låg borga på ein holme, men på kartet som er vist her har utfylling for lengst omslutta holmen. landsbyen Havn er lokalisert om lag vest for borga (a).

Kart oV er KøbenhaV n I 1692. U K jent te IK nar. s tatens a r KIV er. KøbenhaV n.

a Stockholm på 1500-talet.

i Braun og Högenbergs verk Civitates orbis terrarum (I–VI, 1572–1615) frå slutten av 1500-talet kjem Stockholms strategiske plassering ved innløpet til Mälarenområdet godt fram. Frå byen på øya midt i innløpet kunne all trafikk inn og ut av området kontrollerast. Perspektivet her er frå Brunkeberg nord for Stadsholmen, og bybebyggelsen er dominert av slottet Tre kronor og Storkyrkan.

narrative framstillingar om byens eldste tid. Derimot kan eit par sagaopplysningar frå første halvdel av 1000-talet gi gode indisium til at det fanst ein landsby kalla Havn der byen seinare voks fram.28 På slutten av 1150-åra og seinast i 1160 fekk biskop Absalon av Roskilde landsbyen av den danske kongen.29 Her bygde Absalon ei borg, eit militært støttepunkt for å kontrollera skipstrafikken i Øresund. Denne kongelege gåva til biskopen er kjend gjennom eit stadfestingsbrev frå paven i 1186.30 Historikaren Erik Kjersgaard har i Københavns historie frå 1980 konkludert med at kong Valdemars gåve var ei forlening på livstid. Grunnen til stadfestinga var at biskop Absalon ønskte at gåva skulle leggjast varig til bispestolen i Roskilde.31 Den første som brukar namnet København (Kjøpmannshavn) er den danske historieskrivaren Saxo. Han var i teneste hos biskopen av Roskilde og skriv at biskop Absalon oppheldt seg i København då han møtte Erling Skakke, truleg i 1167. Dette

skreiv Saxo nokre tiår seinare, og det kan tyda på at landsbyen Havn raskt etablerte seg som ein stad der kjøpmenn møttest, kanskje nettopp fordi borga Absalon bygde kunne gi vern for handelsaktivitet på plassen.

Stockholm er første gong nemnt i 1252 som utferdarstad for to dokument. Dokument utferda i Stockholm viser ein auke i dei følgjande åra, rett nok er det bare overlevert tre brev frå 1260-åra, men frå 1270-åra er det åtte og frå 1280-åra så mange som 31.32 Stockholm kom til etter initiativ av Birger Jarl og på hans område, og dei første tomtegrunnane blei stykka ut rundt torget.33 Sjølv om det kan ha vore busetnad på Stadsholmen før 1250, er det ikkje grunnlag for å sjå denne som eit første steg i bydanninga.34 Arkeologiske undersøkingar har heller ikkje påvist spor som indikerer ei eldre busetjing, men her er det likevel slik at arkeologiske undersøkingar stort sett er gjennomførde i strandsonen langs Stadsholmen.35

Reproduksjon av bylandskapet

Gater og bygningar frå ei tid som er forbi blir oppfatta som særleg pittoreske og interessante for tilreisande. Det ligg ei positiv oppleving i at eit bymiljø framstår som historisk, og det gir ei oppleving av å få del i noko som er varig. Slike eigenskapar koplar dei fleste av oss saman med å vera trygg.

Dette er eit paradoks – for nettopp byane blir også knytte til det raske, omskiftelege og pulserande. Også dette er eigenskapar som mange finn tiltrekkande ved byane. Ja, kanskje er det kombinasjonen av desse to sidene ved det urbane som gir byane ein uimotståeleg dualisme. Derfor er det eit mål for denne boka å prøva å avdekka enkelte sider ved det fasetterte som ligg i omgrepet by eller urbanitet. Korleis har historiske bygningsmiljø overlevt i eit pulserande og dynamisk bysamfunn?

Anten ein reknar byane som nærast grodde fram av seg sjølve frå eit førurbant stadium, eller at dei blei grunnlagde på bar bakke, er det gjennomgåande at spørsmålet om bygrunnen og disposisjonsretten til denne står sentralt. Som eg peika på i innleiingskapitlet, hadde bygeografen M.R.G. Conzen i 1960 utvikla ein analytisk modell der tomtegrenser eller grunnar er minsteeininga i det stabile planmønsteret. Grunnar eller tomter har ofte bevart utforminga frå byens eldste tid, eller den tida då ein del av byen først blei bygd. Dette er ein observasjon som ligg til grunn for Conzens teoretiske rammeverk.1 Spørsmålet er kva som er årsaka til denne stabiliteten. For Bergen går studiar av urbane grunneigedomsstrukturar tilbake til cirka 1900, og lokalhistorikaren Koren Wiberg formulerte det som eit program i 1921:

For Bergens vedkommende er det paa høi tid, at tomternes og grundplanernes utviklingshistorie nu for første gang behandles. Det vil være av væsentlig betydning, at dette arbeide utføres, mens der endnu findes brukbare rester av den ældre bebyggelse, som svinder hurtigere, end man kanskje er opmerksom paa. Med de gamle kvartaler forsvinder ogsaa anledningen til

at undersøke tomterne og de underliggende kulturlag. Derfor har vor tid det største ansvar overfor efterslegten, som kun vil være henvist til mere eller mindre løse formodninger om mange for byens kulturhistorie betydningfulde spørsmål.2

Koren Wiberg hadde utvikla ein hypotese for Bergen der han hevda at det fanst ein etablert bebyggelse, ein strandstad, som Olav Kyrre ein gong mellom 1070 og 1075 utstyrde med kjøpstadstatus. Kongens grunnlegging var ei regulering av den juridiske statusen til strandstaden.3 Koren Wibergs standpunkt var at den delen av Bergen som kunne førast tilbake til mellomalderen hadde bevart sitt tomte- og gatemønster, eit mønster som framleis kunne gi informasjon om korleis byen hadde utvikla seg frå dei eldste tider.4 Arbeidet til Koren Wiberg er eit tidleg eksempel som passar inn i Conzens konseptuelle rammeverk. Store arkeologiske utgravingar etter 1955 har likevel vist at Koren Wibergs hypotesar om dei tidlege byggemønstra i Bergen inneheld fleire feil. Koren Wiberg var mellom anna ikkje klar over at hamneområdet hadde gjennomgått ei omfattande utfylling, og at det området han meinte var primært byggeland eigentleg var utfylt og sekundært.5 Dette betyr likevel ikkje at hans hypotese om levetida for bygningsmønsteret er feil, det vil seia at det

avspeglar mønsteret frå den tida då det først blei danna. Det er tidspunktet for danninga av den første bebyggelsen som har vore fokus i den nyaste fagdebatten og ikkje planløysinga i form av gatemønster og tomtegrenser.

Uansett kva synspunkt ein i dag har på Koren Wibergs arbeid, er det ikkje til å komma ifrå at han definerte ei vesentleg oppgåve for den lokale byhistoriske forskinga. Det kjem tydeleg fram i arbeidet til Koren Wibergs fremste kritikar, Bernt Lorentzen. Doktoravhandlinga hans fekk tittelen Gård og grunn i Bergen i middelalderen. Lorentzen hevda at særleg bybrannane i 1248 og 1476 representerte vesentlege etappar der eldre bygge- og tomtemønster blei endra. Breie tversgåande passasjar gjennom bygningsmassen, allmenningar, blei introduserte etter brannen i 1248, og etter 1476-brannen blei det bygd breiare og høgare enn tidlegare i Bryggen-området.6 Men verken dokumentariske kjelder eller arkeologiske funn gir eintydig støtte til ein slik utviklingstypologi. Registreringa av tomtegrenser blei tillagd stor vekt i dei arkeologiske utgravingane på Bryggen mellom 1955 og 1969, og eit resultat var at tomtestrukturen ser ut til å vera bevart frå det tidspunktet dei utfylde områda blei bygde første gong.7

Eigedomsgrenser og grunneige blei gjennomgått av Knut Helle, i arbeidet hans med

Bergen bys historie i mellomalderen.8 Sjølv har eg drøfta grunnlaget for at eigedomsgrensene i Bryggen-området kan ha opphav i ein grunnleggingsfase der grunn er utparsellert etter ein felles mal.9 Arkeologen Gitte Hansen tar opp delar av problemstillinga knytt til grunnutstykkinga i Bergen i doktoravhandlinga The emergence of a town. Analysen hennar byggjer også på tanken om ei planmessig utparsellering av grunnar. Men Hansen har i tillegg trekt delar av denne prosessen lenger bakover i tid, til det tredje tiåret av 1000-talet.10 Knut Helle hevdar likevel at Hansens dokumentasjon også kan forlikast med grunnutstykking i Olav Kyrres tid.11

Mi interesse for Koren Wibergs arbeid, som etter kvart gjorde meg merksam på Conzens teoriar, har bakgrunn i at eg i 1985 sette i gang arbeidet med ein analyse av eigarforholda til bygrunnen i Bergen i seinmellomalderen. Grunnlaget for analysen var eit register, ei grunnbok over alle grunnar som blei nytta som tomter for hus, hagar eller liknande private føremål. Eg identifiserte i alt 2355 grunnar registrerte i 1686, der det er opplyst om eigarar, leigarar og andre detaljar. Boka er i tillegg supplert med nye opplysingar for perioden 1686–96, i eit fåtal tilfelle også fram til 1699. Dette gjeld for grunnar som Manufakturhuset kravde inn leige for, og for desse er det også

Utsnitt frå første side i Grundebog for Bergen.

Grunnboka er sett opp i 1686 med det føremålet å skaffa oversikt over alle grunnar som skulle betala ei årleg leige til Manufakturhuset, eit kombinert fattighus og straffeanstalt i Bergen. i overskrifta står følgjande: Grundebog over alle grunder j Bergen, med forklaring hos de som nogen sig for odel og eye eller og pro officio tilholder, de øfrige følger Manufactur hußit effter Kongl: Mayts: allernaadigste brev. Kort sagt, all grunn som ingen andre kunne bevisa eigerett til, skulle Manufakturhuset ha leige av.

Dermed er det sannsynleg at boka er basert på ein grundig gjennomgang av heile byen og at all grunn er med. i alt er det registrert 2355 grunnar, og av desse kravde Manufakturhuset leige for 1799.13

notert den årlege leigebetalinga i den same perioden. Namnet Grundebog for Bergen viser at føremålet med boka var å skaffa oversikt over grunnane, tomtene, i byen. Av boka går det fram at huseigarane leigde grunn, og at dette systemet var tilnærma absolutt.12

Grunnane i Bergen blei nytta til tomter for bygningar, men også til hageflekkar og liknande.

Dei var avgrensa til dei delane av bygrunnen som blei nytta i samband med nærings- og bustadføremål. Dei som brukte bygrunnen var byburar, og bruksretten leigde dei av grunneigarane. I prinsippet kunne det vera like mange leigarar som grunnar, men talet var noko lågare, for i fleire tilfelle hadde ein leigar meir enn éin grunn. Grunneigarar var det derimot betydeleg færre av. Dei var i hovudsak jordegodseigarar, anten private familiar, kyrkjelege institusjonar eller kongen, og der eigedom i byen høyrde med som del av det same godset. Ein eigar kunne eiga relativt store og samanhengande område av bygrunnen, men slike område var utleigde som mange tomter eller grunnar.14 Etter reformasjo-

nen var det faktisk kongen, dvs. krona som blei den største grunneigaren i Bergen pga. konfiskasjon av kyrkjegods.

Når eg brukar termen grunn og ikkje tomt, har det å gjera med at tomt i vanleg språkbruk ofte er synonymt med tomter til hus. Men det er og eit poeng at grunn er den vanlege termen i det historiske kjeldematerialet. Dei tilsvarande termane på engelsk er plot, eller på tysk Grund. I latinske kjelder er det ofte nytta area. Det er desse grunnane som dominerer utnyttinga av byarealet både historisk og i vår eiga tid. Og dette er eit viktig moment til kvifor Conzen såg på grunnane som minsteeininga i byplanen.

I mellomalderen og heilt fram til det 20. hundreåret har omfattande bybrannar vore eit relativt vanleg fenomen. Bergen hadde hyppige brannar frå 1100-talet og utover, med intervall på 20 til 30 år til og med så seint som på 1700- og 1800-talet. I 1702 blei 85 prosent av bygningsmassen øydelagd i brann og i 1756 nesten 40 prosent. Mindre brannar fann stad i 1774, 1795, 1800, 1830 og 1855. Øydeleggingane

Rode nr. 20, utsnitt Ø.W. Grimnes’ kart. Både arealmessig og i talet på eigedomar var rode 20 den minste av dei 24 rodene som byen administrativt blei delt inn i på 1600-talet. rode 20 bestod av området mellom torget og Korskirken. rodeinndelinga hadde utgangspunkt i borgarpliktene til vektarteneste, og den opphavlege inndelinga må ha teke omsyn til talet på borgarar. Når rode 20 arealmessig er den minste, indikerer dette at her var talet på borgarar høgt då rodeordninga oppstod. Det var først omkring 1780 at eigedomane innan rodene blei nummererte.

var store fordi bygningsmaterialet for det meste var tre. Slike brannar øydela stort sett alle fysiske hindringar for endringar i tomtestrukturen, spesielt i område der eit stort tal nabogrunnar hadde same eigar. I teorien skulle derfor ingenting hindra ein eigar å slå saman fleire grunnar eller skapa ein ny tomtestruktur etter ein brann.

I prosjektet BerGIS, som Arne Solli og eg gjennomførte i 2006–08, blei det lagt vekt på å analysera store mengder data om grunnar.15 Eit av hovudmåla var å rekonstruera eit detaljert kart over Bergen frå slutten 1600-talet på grunnlag av grunnboka frå 1686. Data frå 1686 jamførte vi med ei tilsvarande grunnbok frå 1753. Denne gjengir i hovudtrekk teksten frå 1686, men med tillegg for nye grunnar. Talet på grunnar i målinga frå 1753 er 2756, altså ein vekst på om lag 17 prosent i høve til dei 2355 grunnane i 1686.

Det viktigaste med 1753-boka i høve til 1686-versjonen er at meir enn halvparten av grunnane i 1753-boka har ei adresse som gir ei

nøyaktig lokalisering av grunnen. Adressene er innskrivne i 1780-åra på grunnlag av eit unikt adressesystem som blei oppretta i 1770-åra. Bakgrunnen var at frå og med 1600-talet blei den bygde delen av byarealet delt inn i 24 sektorar kalla roder. Føremålet med rodeinndelinga var å letta organiseringa av borgarpliktene som politiog brannvakt, altså vektarteneste. Ein studie utført av Arne Solli har vist at sidan rodeinndelinga blei ei fast territorial inndeling, kunne ho også nyttast ved skattlegging og etter kvart også til å adressera eigedomane, og i 1770-åra blei kvar grunn innan ei rode tildelt eit nummer. Adressa blei sett saman av nummeret på roda og eit grunnummer: for eksempel 2–42 er rode 2, grunn 42. Vanlegvis var det 80–140 grunnar i ei rode. I 1880-åra gjekk byadministrasjonen bort frå rodesystemet og eit meir moderne adresseringssystem kom i bruk i form av gatenamn og husnummer, og i 1888 blei det laga eit kart der grunnane fekk både gateadresse og rodenummer. Dette var for å letta overgangen frå det gamle til det nye adressesystemet.16

I 2006 laga Arne Solli eit GIS-kart17 av 1888-kartet ved å halda det saman med eit rekonstruert rodekart utforma av Bergens oppmålingssjef Øystein W. Grimnes i 1934. På GIS-kartet registrerte Solli alle grunnane i 1753boka der det er oppgitt ei rodeadresse. Sidan 1753-boka, med mindre justeringar og tillegg, er ein kopi av boka frå 1686, kan vi enkelt lokalisera og adressera meir enn halvparten av alle grunnane i 1686. Då rodesystemet blei oppretta i 1770-åra blei kvar einaste grunn i byen undersøkt, og kvar grunn blei oppgitt med referanse til registra frå 1686 og 1753. Undersøkinga blei registrert i 24 hefte, eit for kvar rode, og desse hefta er i dag ved Byarkivet i Bergen. Ved å bruka desse hefta er det mogleg å gi ei adresse for dei fleste grunnane som ikkje har ei rodeadresse i registeret frå 1753, og deretter å setja desse grunnane i samband med 1686-boka.18 På denne måten har det lukkast å gi ei rodeadresse for ca. 1780 av dei i alt 2355 grunnane i 1686-boka. Sidan mange av grunnane i 1686-målinga er oppførte med mål, kan desse samanliknast med tilsvarande areal i GIS-kartet og samanlikninga støttar teorien om ein generell stabilitet i tomtegrensene i Bergen frå slutten av 1600-talet og fram til midten av 1800-tallet.

Gr UNN lei G e

Ved hjelp av eit stort datamateriale frå kart og grunnbøker kunne BerGIS-prosjektet underbygga dei hypotesane som var framsette tidlegare både for Bergen og andre byar når det gjeld stabiliteten i tomtestrukturen. Men kvifor blei grunnane bevarte og kva skal til for å bryta denne stabiliteten? Sidan stabiliteten er observert i mange byar og europeiske område, er det ikkje overraskande at det er lagt fram fleire teoriar. Eit moment er det overordna urbane topografiske rammeverket. Gater, plassar, parkar, torg, sjø- og kailinjer og andre element, gjer det vanskeleg å endra på tomtegrenser. Men slike element avgrensar likevel bare dei større einingane, slike som kvartal, og forklarar ikkje den stabile grunn- eller tomtestrukturen innanfor. Ei forklaring på denne stabiliteten er at nabogrunnane med sine hus, hagar og gjerde, ikkje gav rom for forandring. Bygeografen Terrence R. Slater, ein elev av Conzen, har vist til at i fleire engelske byar blei grunnar delte inn i mindre grunnar, men at ei slik oppdeling ikkje viska ut dei originale grensene. Nabogrunnar kunne slåast saman til større grunnar, men ei slik utvikling er først og fremst ein tendens frå dei siste hundreåra.19 Dette stemmer også overeins med den tyske historikaren Rolf Hammel-Kiesows hypotesar for Lübeck.20 Desse forklaringane tar

omsyn til bruken av fysiske strukturar som grunnar og kvartal. I tillegg understreka Conzen at differensieringa og den korporative karakteren til mellomaldersamfunnet måtte vera med i vurderinga når han hevda at:

…the harmony between the ancient street system and plot pattern and its later traditional building fabric has depended very much on the relative stability of preindustrial society in its technology, its building methods, and its economic, social and cultural conventions which, while allowing individual expression, kept individual effort well within the generally accepted form language of its period.21

I motsetning til geografane har historikarane i stor grad lagt vekt på dei juridiske aspekta når det gjeld å forklara stabiliteten i grunneigedomsmønsteret. Det er trekt fram at grunnar representerte viktige juridiske rettar som sikra brukaren status som borgar. Den britiske historikaren Michal M. Postan (1898–1981) hevda at huseigarane:

… in medieval towns, or burgesses as they came to be known, were deemed to be personally free and held their land by burgage tenure, a fully free title which approached very closely to the concept of full untrammeled ownership represented by the Roman proprietas.22

Ifølgje Postan hadde byfolk, på same måte som alle andre i mellomaldersamfunnet, rettar definerte med utgangspunkt i forhold til jord. Den belgiske historikaren Hans van Werveke (1898–1974) peika derimot på at leige av bygrunn har fleire likskapspunkt med romersk enn med germansk lov, i og med at fokuset er på personens rett til å disponera og bruka grunnen og ikkje eit personleg forhold mellom ein territorialherre og ein undersått.23 Slik leige av bygrunn har også blitt kalla fri leige, eller på tysk arveleige (Erbleihe).24 Ei slik leigeform gav grunnherren rett til å krevja ei årleg avgift og eventuelle andre plikter frå leigaren fordi han hadde overeigerett (Obereigentum). Leigaren hadde rett til å bruka grunnen, det vil seia bruksrett (Untereigentum, Nutzungsrecht).

Mellom tyske historikarar er denne forma for leige også kalla grunnleggingsleige (Gründerleihe), ut frå ein hypotese om at slik leige blei brukt til å definera eit leigeforhold mellom territorialherren og bybuarane når ein by blei grunnlagd.25 Ein annan teori er at slik leige ikkje kan knytast direkte til grunnen, men har oppstått ved at arbeidsplikt og andre tenester som bybuarane skulda territorialherren blei omgjorde til eit årleg pengebeløp – (the borough render/firma burgi). Denne leiga blei pålagt dei som disponerte grunn.26

Gjennom det danske arkeologiprosjektet

Projekt Middelalderbyen gjorde rettshistorikaren

Ole Fenger ei undersøkjing der han la vekt på forskjellen mellom moderne og mellomaldersk eigedomsrett. I mellomalderen gav ikkje privat eigedomsrett full rett til å disponera eigedomen, men var del av eit sett av rettar. Ifølgje Fenger kan ein her skilja mellom dominium utile (retten til å bruka) som gav leigaren bruksretten, og dominum directum (retten til å styra) som gav grunneigaren rett til å overføra bruksretten til ein annan part.27 Desse to formene samsvarar med den tysk terminologien for Über- und Untereigentum. Å krevja inn leige var ein rett, og det å kunne disponera leigeobjektet, bruksretten, var ein annan. Ifølgje Fenger blei bruksretten oppretthalden så lenge den årlege leiga blei betalt.28 Hammel-Kiesow har beskrive eit tilsvarande system for Lübeck.29

Gr UNN lei G a S FUNKS j ON FO r

ST a B ili T e T e N i TOMT e M ø NST ere T

Vender vi tilbake til Bergen er det eit vesentleg trekk at leige av grunn er hovudfokus for nesten all skriftleg dokumentasjon som omhandlar grunneige frå mellomalderen og fram til tidleg på 1800-talet. I grunnbøkene frå 1686 og 1753 er hovudfokus retta mot grunnleige og kven som

kravde inn denne.30 Når det nye adressesystemet basert på rodesystemet blei oppretta i 1770-åra, var dette for å effektivisera innkrevjinga av leiga og å skaffa oversikt over kven som var ansvarleg for den årlege betalinga.31

Mine studiar av opphavet til grunnleigesystemet i Bergen viser at det oppstod i seinmellomalderen, truleg ei tid etter 1350 då verknaden av Svartedauden og pestepidemiar førte til ei kraftig svekking av økonomien til dei store jordgodseigarane. Dette skjedde samtidig med at Bergen opplevde ekspansjon innan fjernhandelen, ikkje minst som eit resultat av eit auka engasjement og kontroll med denne handelen frå hanseatiske kjøpmenn. Ei kartlegging av eigedomsretten til bygrunn i seinmellomalderen viser at omkring år 1500 eigde kyrkjelege og verdslege godseigarar det aller meste av grunnen. Ofte var dette større grunneigedomar som var oppdelte i mindre grunnar og leigde ut til byfolk. I Bergen ser det dermed ut til at leige av grunn oppstod i seinmellomalderen, og at dette har si hovudårsak i at grunneigarane begynte å leiga ut grunn som følgje av økonomisk nedgang. Eigarane var ikkje lenger i stand til verken å utnytta eller halda ved like eigne byhus. Tidlegare var derimot eigedomssystemet basert på at godseigarar nytta grunn i byane til å føra opp hus som dei anten sjølve brukte til å omsetja overskotet frå jordegods, dvs.

til å driva handel eller dei ønskte å vera til stades i byen på andre måtar. Dei dreiv også utleige av hus til bybuarar. Det eldste dokumentet som nemner grunnleige er frå 1420, og det finst ikkje indikasjonar på at grunnleige eksisterte då Bylova blei forfatta i 1276. Lova nemner derimot ofte husleige.32

Eit interessant moment i vilkåra for å leiga grunn i Bergen var at når ein kontrakt først var sett opp mellom partane, var det seinare ikkje mogleg å forandre den årlege leiga. Leigetakaren kunne på si side overføra grunnen til ein ny leigar utan å konsultera grunneigaren så lenge den nye leigetakaren aksepterte vilkåra i avtalen. Dette understrekar at leigetakaren hadde ein sterk posisjon. Grunnleigeavtalar frå 1500-talet viser at ein leigetakar faktisk kunne selja avtalen. Kjøparen ville då få hand om ein etablert leigeavtale med den årlege grunnleiga som den einaste faste utgifta.33 Grunneigarane hadde i regelen lite makt over bruken av grunnen. Eit unntak frå dette var dersom leigetakaren gløymde å betala leiga, eller oversåg å betala leiga tre år på rad. I slike tilfelle kunne grunneigaren krevja grunnen tilbake saman med eigedomsrett til husa på grunnen.34

Generelt samsvarar leigetakarens sterke posisjon godt med idéen om å disponera ein grunn i forhold til omgrepa dominium utile

og dominium directum. Dermed kan dette også forklara kvifor retten til å leiga grunn kunne overleva ein bybrann. Etter ein brann kunne den som disponerte grunnen byggja opp igjen husa han før hadde hatt på det arealet grunnleigeavtalen definerte. Dermed ville også grunneigedomsstrukturen frå før brannen bli reprodusert.

Ein stabilitet i grunneigedomsstrukturen betyr at morfologiske endringar i form av regulering var vanskeleg. Frå andre halvdel av 1500-talet og framover blei det i Bergen oppretta fleire opne plassar eller breie gateløp kalla allmenningar. Slike tiltak skjedde etter større brannar, og føremålet var at den tettbygde bykjernen skulle delast opp i seksjonar som skulle hindra framtidige brannar i å spreia seg. Den siste av desse allmenningane blei oppretta etter ein brann i 1756. Allmenningar fanst også i mellomalderen. Bylova frå 1276 skil mellom allmenningar, gater og smug. Likevel, mellomalderens allmenning var ein brei passasje som var tilgjengeleg for alle, og hovudføremålet var at dei som ikkje disponerte grunn med direkte tilgang til hamna også skulle ha slik tilgang. Mellomalderallmenningane var heller ikkje så breie som dei seinare brannallmenningane.

Å oppretta brannallmenningar var ikkje enkelt sidan grunnleigarane motsette seg å gi

frå seg grunn. Når det likevel kunne gjennomførast slike tiltak, skuldast dette at store delar av bygrunnen blei konfiskert av kongen etter reformasjonen. Dette var i hovudsak grunn som hadde høyrt til kloster eller biskopen i byen. Kongen, eller i praksis kongens representant som lensherre over Bergenhus, blei på grunn av reformasjonen den største forvaltaren av bygrunn, og kontrollerte ikkje minst store område som ikkje var utbygde. Dermed hadde lensherren høve til å flytta eller makeskifta grunnleigeavtalar. Det var bare mogleg å overtala leigetakarar til å flytta frå grunnane dersom dei fekk tilbod om nye grunnar av tilsvarande standard.

I ein rapport forfatta etter brannen i 1702 kan vi lesa historia om ein ung kjøpmann som var utanbys under brannen. Huset og alt han eigde blei øydelagt, og kona og barna slapp så vidt unna i live. Dei måtte springa nakne gjennom gatene, er den dramatiske kommentaren i rapporten. Men dette var likevel ikkje det verste som skjedde. Verre var det at kjøpmannens grunn blei konfiskert, og at han derfor var blitt ein fattig mann.35 Rapporten tydeleggjer kor viktig det var med kompensasjon i ny grunn, og historia gir viktig innsyn i kva som følgde etter at brann hadde herja byen. Det viktigaste aktivum, og i mange

tilfelle det einaste etter at hus og eigedelar var øydelagde, var retten til å disponera grunnen. Og denne retten måtte beskyttast dersom den brannlidne skulle ha ein sjanse til å gjenreisa posisjonen han tidlegare hadde i bysamfunnet. I den ekstreme situasjonen etter ein storbrann blei dei mekanismane som konserverte byens morfologiske struktur enda tydelegare, for i ein slik situasjon ville einkvar leigetakar beskytta sin rett til å bygga opp sin del av bylandskapet. Bybrannen i 1702 øydela 85 prosent av den bygde byen, og etter katastrofen blei det lagt fram eit omfattande forslag om ein ny og meir brannsikker by. Arbeidet gjekk føre seg under leiing av kongelege embetsmenn, men til sist blei likevel resultatet bare ei mindre utviding av eit fåtal gater. Hovudgrunnen til dette var ifølgje embetsmennene at byfolk ferdigstilte nye hus på øyane i distriktet, og deretter blei husa demonterte og frakta inn til byen om natta. Der blei dei i ly av mørket plasserte på sine respektive grunnar.36 Dette førte til at sjølv etter ein så omfattande brann som den i 1702, blei likevel byen gjenreist etter den gamle grunninndelinga, og dermed blei det morfologiske mønsteret frå tidlegare konservert.

Forklaringa til at byen blei gjenreist på grunnlag av det eldre grunnmønsteret, og at byens morfologi på denne måten blei

Kart over brannområdet i 1702.

bevart, er leigetakarens rett til dominium utile. Det er denne bruksretten som gir han ein sterk juridisk posisjon, ikkje den årlege leiga. Pengeverdien av leiga var nominelt stabil og inflasjon kom til å redusera ho til ein symbolsk verdi meir enn ei inntekt av økonomisk verdi. Leiga var eit symbol for kven som hadde bruksrett og kven som hadde eigedomsrett. At eigaren ikkje var i stand til å auka leiga er ein indikasjon på styrkeforholdet mellom dominium utile og dominium directum.

19. mai 1702 tok det til å brenna like ved Manufakturhuset (32), og brannen spreidde seg nordover mot Bryggen og Nordnes. Hanseatane hadde strenge brannforskrifter og på Bryggen (13) hadde det ikkje vore brann sidan 1476. Men i 1702 lukkast det heller ikkje i å beskytta seg mot brann i byen slik det hadde gjort fleire gonger på 1500- og 1600-talet. På Nordnes stoppa brannen ved den breie Nyallmenningen (48) (Holbergsallmenning) som var anlagt etter ein brann 1686. Kartet er basert på j.P. Wilsters kart frå ca. 1690, her i utsnitt frå Harris 1991 s. 31. Originalen er på Bergenhus. Markeringa av brannområdet er sett til av G.a ersland.

Dersom stabiliteten i grunneigedomsstrukturen hadde samanheng med den sterke stillinga til bruksretten, må vi også rekna med at endringar fann stad dersom bruksretten blei svekka. Koren Wibergs studiar av Bergen hadde bakgrunn i dei prosessane som gjorde at store delar av det eldre bysentrum blei underlagt ei moderne nyregulering frå andre halvdel av 1800-talet og utetter. Det er ei antikvarisk interesse for byen som kulturminne som forklarar det sterke engasjementet som kjem til uttrykk gjennom hans illustrerte framstillingar i stort format som Bidrag til Bergens kulturhistorie (1908) og Bergensk kulturhistorie (1921). I studien av Alnwick kommenterte Conzen at introduksjonen av moderne kommunikasjon og industri både endra og truga det gamle byplanmønsteret. Og vidare hevda han at:

In Britain as a whole the urban scene has been powerfully affected by the main phase of the industrial revolution in the nineteenth century and further urban growth in the twentieth. Yet in the majority of cases the kernels of our towns show in fact a historical townscape in the sense that existing town plan and building fabric are dominated more or less by traditional forms

ranging from the medieval or even Roman to the late-Georgian or Regency periode.37

Ei slik blanding av det gamle grunneigedomsmønsteret og store område som er omregulerte gjennom dei siste 160 åra pregar også Bergen. Men kvifor er det slik? Dersom hypotesen om bruksrettens sterke posisjon er gyldig, ser det ut til at ein føresetnad for å bryta opp det gamle grunnmønsteret er ei juridisk svekking av disposisjonsretten over grunnane, altså ei svekking av dominium utile. Den fundamentale basisen for dette er at regulerande instansar og det juridiske apparatet er sterkt nok til å overprøva leigaranes rettar. Dette kunne skje som eit resultat av at lovgjevarane og dei som hadde eigedomsretten hadde samanfallande interesser. Ny lovgiving og ein ny juridisk praksis som innebar ein svekka posisjon for den som hadde bruksretten, gjorde det lettare å annullera, overprøva og reforhandla eldre grunnleigeavtalar. I Bergens tilfelle kjem dette til syne for første gong etter ein brann i 1855. Ved gjenreisinga etter denne brannen blei det ikkje teke omsyn til verken eigedoms- eller bruksretten, det vil seia at både eigarar og brukarar måtte godta at grunn blei omfordelt innanfor rammene av eit nytt rektangulært gatenett. For ettertida var det slutt på å ta omsyn til det gamle grunneige-

Utsnitt av reguleringsplan etter brannen i 1855. Dei nye kvartala er streka opp som rektangel over området slik det var bygd før brannen. reguleringa sette til side alle spor etter det historiske bylandskapet og introduserte ein ny type rette gateløp som skilde seg skarpt frå dei tradisjonelle buktande gateløpa i Bergen. ei slik regulering ville ha vore umogleg dersom dei individuelle bruksrettane til huseigaren hadde stått fremst, slik dei gjorde ved tidlegare brannar.

U tsn I ttet er frå h arr I s 1991 s. 58.

domsmønsteret, heretter føresette gjenreising at det blei etablert ein ny grunn- og gatestruktur.

Det nye prinsippet for gjenreising tok ikkje omsyn til tidlegare eige- og leigeforhold, og dermed var det mogleg å gjennomføra storstilt byplanlegging. Gjenreisinga etter brannen i 1855 var eit direkte resultat av eit ønskje om ein meir regulert byplan. Nye lover for å styrkja dei lokale styresmaktene i reguleringssaker blei vedtekne alt i 1830 og 1848. Det var oppretta ei stilling som byplanleggar (stadskonduktør), og ei av hovudoppgåvene hans var å utarbeida eit detaljert bykart.38 I ein større samanheng må dei nye reguleringsprinsippa også sjåast i lys av store samfunnsendringar og moderniseringsprosessar. Industrialiseringa nådde Bergen i 1840-åra med eit markert behov for å organisera store økonomiske investeringar. Norges Bank etablerte ei avdeling i Bergen i 1845, og private bankar og forsikringsselskap blei oppretta i 1850- og 1860-åra. Desse tiltaka markerte eit skilje i den økonomiske veksten og endringar i næringslivet. I 1840-åra blei det også stilt krav om ei utbetring i levekåra for både den enkelte borgaren og for handel og næring. Dette var ei tid bort frå laissez-faire doktrina, og til ein epoke der bystyret tok på seg oppgåva med å tilrettelegga for utvikling. Det var framvekst av ein offentleg sektor som arbeidde for å forbetra

byen med felles gode for innbyggarane.39 Frå 1850-åra var det dermed skapt eit grunnlag for at eldre bystrukturelle element måtte vika dersom brann øydela bygningar og det på denne måten var skapt grunnlag for å forbetra byplanen til beste for fellesskapen.

I reguleringsspørsmål blei dei nye tiltaka først føreslegne for område som ikkje tidlegare var bygde. Dette blei sikra gjennom ein ny type interessenteigarskap og lovgjeving som gav det offentlege større juridisk makt i samband med overtaking av privat eigedom. Med brannen i 1855 låg det meste til rette for å ta nye metodar i bruk også i eit område som hadde bygningstradisjonar hundrevis av år tilbake i tida. Endringane i Bergen er i stor grad samanliknbare med funna Conzen gjorde i Newcastle. Han konkluderte med at:

…the burgage pattern has been transformed in two ways: by building repletion and a metamorphosis of the actual plot pattern. In the old kernel of present day cities building repletion is functionally varied according to the economic and social impulses of different periods.40

Det bergenske bylandskapet har endra seg etter 1855 i samsvar med det Conzen karakteriserte som ein prosess der det gamle grunnmønsteret

c Nyregulering av Bergen sentrum 1900–1916. i ein kort periode tidleg på 1900-talet blei store deler av det historiske sentrum i Bergen omforma. i 1890-åra hadde eit investeringsselskap kjøpt opp all grunn i den søre delen av Bryggen, og i perioden 1899–1911 blei den gamle bygningsmassen riven og erstatta med nye murkvartal og ein ny gatestruktur. Denne forma for systematisk oppkjøp riving og nyregulering av delar av den gamle byen har bare skjedd to gonger. På Bryggen som vist på kartet (a), og ved riving i det såkalla jonsvollkvartalet (D) omkring hundre år seinare. elles er det brann som har gitt høve til nyreguleringsprosjekt. i 1901 brann fleire rekker med sjøboder langs Nordnessida av vågen, og desse blei erstatta av tre større kompleks av lagerhus i mur (B). Den mest dramatiske reguleringa kom etter bybrannen i 1916 (C). Det omfatta også området som var nyregulert etter brannen i 1855. På kartutsnittet frå 1957 kjem det klart fram på kva måte nyreguleringane bryt med det eldre mønsteret som er bevart i områda omkring. Gul og raud farge markerer tre- eller murhus. f rå b ergen Komm U nes netts ID er.

blei ignorert.41 Etter bybrannen i 1855 blei område som fram til då var bevarte med den opphavlege tomtestrukturen, totalt reorganiserte ved eit storstilt gjenreisingsprosjekt, og tilsvarande prosjekt følgde alle seinare brannkatastrofar. I 1916 øydela brann fleire enn 380 bygningar, og resultatet var eit heilt nytt sentrumsområde med nye breie og rette gater flankert av moderne murarkitektur. Ein annan katastrofe som gav rom for storstilt gjenreising var den andre verdskrigen, som forårsaka store skadar i Bergen. Gjenreisinga i 1950- og 1960-åra tok ikkje omsyn til det historiske bylandskapet, og grunneigarar hadde ikkje anna val enn å akseptera økonomisk kompensasjon for tap av grunn.

Grunnleigesystemet som dominerte disposisjonsretten til grunn i Bergen på 1600- og 1700-talet oppstod i seinmellomalderen, og det er ein variant over mellomalderens juridiske idé om dominium utile og dominium directum. Stabiliteten i grunnstrukturen kan sjåast på som ein indikasjon på at dominium utile var sterkare enn dominium directum. I Bergen gav betaling av ei årleg grunnleige rett til å disponere grunn. Dette var éin måte for å tileigna seg dominium utile på, andre måtar kan ha eksistert i andre byar. Poenget er at store endringar i det gamle morfologiske mønsteret blei mogleg

på det tidspunktet leigarane ikkje lenger kunne stå imot styresmakter som lovregulerte til fordel for grunneigarane. Dermed kunne det setjast i verk ei storstilt vidareutvikling i den gamle bykjernen, og som følgje av dette forsvann det mellomalderske grunneigedomsmønsteret innanfor store område av det gamle bylandskapet.

Gr UNN ei G e DOMSS y ST e M e T

SOM KU l TU r M i NN e

Spora av byens eldste utforming er øydelagd i område som er regulerte etter 1855. I dagens bybilde utgjer den delen av byen som var bygd før 1855 ein arealmessig mindre del, men dette er historisk sett byens kjerneområde, og det er også dagens sentrum. Bortsett frå nokre få kyrkjer, det gamle kongeslottet (Bergenhus) og eit fåtal mindre steinbygningar, er det ingen hus i Bergen frå mellomalderen. Likevel, trass nyreguleringar er enno enkelte delar av det historiske bysentrum intakt. Og i dei eldste delane utgjer også dette ein mellomalderstruktur. Dette mønsteret er likevel ikkje verna av ei kulturminnelov på same måte som bygningar. Men om det er slik at mønsteret viser byens utvikling som ein kompilasjon gjennom hundevis av år, er det i høgste grad eit viktig kulturminne.

Kunnskapen om stabilitet i grunneigedomsmønsteret og den juridisk sterke stillinga bruksretten til grunn hadde, kan fungera som den teoretiske basisen for eit vern av bylandskapet. Grunnleige finst i stor grad i mellomalderske og tidlegmoderne byar, men så langt er det ingen studiar som har hatt som føremål å samanlikna desse. Ulike juridiske tradisjonar og språklege omgrep skapar store utfordringar i arbeidet med å utføra eit slikt arbeid. Sidan utgangspunktet for dette kapitlet er Conzens studie av Alnwick, er det eit poeng at grunnleige var dominerande i Alnwick på 1500-talet. Conzen gjorde likevel ikkje greie for i kor stor grad slik leige var ein faktor i det stabile grunnmønsteret. Den viktigaste faktoren i Bergens tilfelle må ha vore at vilkåra for grunnleige gav leigetakaren ein juridisk trygg posisjon. Når denne posisjonen blei sett under press endra det også dei fysiske strukturane som grunneigemønsteret representerte.

Sett i forhold til at det historiske innslagspunktet for eit brot med dei gamle prinsippa for byutvikling skjedde ved midten av 1850-åra, er det svært heldig at det eldste rimeleg detaljerte og topografisk pålitelege kartet over byen basert på moderne oppmålingsprinsipp er frå 1848. Det blei utført av stadskonduktør Ole Petter Riis

Høgh (1806–1852).42 Kartet hans let seg prøva mot nyare kartarbeid, og ein slik test viser at det er nøyaktig i både detaljar og proporsjonar. Kartet blei teikna sju år før reguleringa i 1855, men også reguleringskartet frå 1855 viser korleis hovudstrukturen tok seg ut tidlegare.43

Høgh hadde teke på seg ei stilling som i prinsippet omfatta ansvaret for byplanlegging, oppmåling og alle små og store oppgåver som høyrde inn under desse felta. Bystyret hadde i instruksjonen til Høgh pålagt han å måla opp alle byens små og store grunneigedomar, og det var Høghs meining at skulle dette arbeidet bli vellykka, måtte han først laga eit generalkart over byen.44 Kartet han teikna dokumenterer i rimeleg detalj byens form før dei nye prinsippa for regulering slo igjennom med brannen i 1855. Dermed kan også Høghs kart brukast til å identifisera dei områda som enno har den opphavlege strukturen.

jONS v O ll K var T ale T Ei interessant reguleringssak er saneringa av det som har fått namnet Jonsvollkvartalet. Her blei dei siste husa rivne i april 2007 etter at eigedomane i kvartalet tidlegare var kjøpte opp for å realisera eit større nybyggingsprosjekt.

a Riving av hus i Jonsvollkvartalet 4. april 2007. Kor lang tid tar det å gjenreisa eit hus som er 300 år? foto g a e rslan D 2007.

Utsnitt av flyfoto, Jonsvollkvartalet før 2007. Kvartalet er markert med lilla, og var på dette tidspunktet i bruk som parkeringsplass. av dei tre siste husa som blei rivne (2007), står to øvst til venstre og eitt nedst til høgre. Få år tidlegare hadde området vore tettbygd og midt på plassen stod eksersishuset, bygd for militære føremål tidleg på 1800-talet, men seinare i hundreåret brukt både som utstillingslokale og større tilstellingar. Men i kva byplanhistorisk samanhengen stod eksersishuset og jonsvollkvartalet med husa rundt?

f rå b ergen Komm U nes netts ID er. fargemar K er I ng g a e rslan D

Området ved Jonsvollkvartalet i 1646. Dette utsnittet av det eldste kjente kartet over Bergen, teikna av isaac van Geelkerck i 1646, viser få detaljar ved jonsvollkvartalet. engen er markert som mønstringsplass (Monsterplaets), og vi ser reperbanen (roperbaen) ved den seinare Baneveien. Kartet gir ikkje grunnlag for å bestemma om området var utbygd. Uansett blei det seinare jonsvollkvartalet del av den bygde byens ytterområde ved midten av 1600-talet.

o r I g I nalen V e D Det Kongel I ge b I bl I ote K ,KøbenhaV n. g K s 717, gI gas 32. fargemar K er I ng g a e rslan D

Jonsvollkvartalet i 1733.

På dette utsnittet av eit kart frå 1733 utført av Claudius emanuel Barth, ser vi bygningar i to parallelle rekker som er bundne saman i vest. Den raude firkanten markerer omtrent tomtene for dei to siste husa i jonsvollkvartalet som blei rivne i april 2007 (innfelt). Plasseringa samsvara med dei byggelinjene Geelkerck har antyda på kartet frå 1646, og husa kan ha stått der alt då.

Kart U tsn I ttet er frå h arr I s 1991 s. 106–07. fargemar K er I ng g a e rslan D

c Jonsvollkvartalet i 1848. Bebyggelsen vi identifiserte på kartet frå 1733 er lett gjenkjenneleg på dette utsnittet av stadskonduktør Høghs kart frå 1848. Men her er også eksersishuset komme til. langs Kalmargjerdet, her kalt «Kalmargaden» til venstre på kartet, er det enno ope område, men hageparsellar er markerte med breie linjer. Slike hagar ser vi også i mindre format, markerte med korsmønster. Hageanlegget ved Kalmargaten og heile det opne området mellom husrekkene ned til eksersishuset blei kalla for Kalmarhagen. Sjølv om dette kartet er meir detaljert er det liten grunn til å tru at karakteren til bygningsmønsteret var vesentleg forskjellig i 1733. Det bestod av trehus langs gatene, men bak var det ubygt område. Bygginga av eksersishuset var eit første trinn i å fylla inn mellom husrekkene.

h øghs K art er V e D b ergen byar KIV fargemar K er I ng g a e rslan D

cJonsvollkvartalet på Ø.W. Grimnes’ rodekart. Her er utviklinga av jonsvollkvartalet sett inn på eit utsnitt av rodekartet som oppmålingssjef Grimnes laga i 1933/34. Kart er påført både rodenummer og gateadresser. Grensene mellom rodene 9, 10 og 11 er markerte med kraftigare strek. Då jonsvollsgaten blei anlagt, skar gata gjennom husrekkene mot engen og Nøstet, og slik blei den tidlegare samanhengande bygningsstrukturen delt i to. Det opne området inne mellom dei eldre trehusrekkene blei etterkvart tettbygd. Det tidlegare ubygde området blei tildelt eitt rodenummer (83) og parsellane nummererte fortløpande med bokstavar. i hovudtrekk førte utviklinga til ei nedbygging av det som tidlegare hadde vore opne hageområde. Det var folkeauken i siste del av 1800-talet som tvinga fram ei auka utnytting av tilgjengeleg tomtegrunn. Utviklinga førte likevel ikkje til riving av dei eksisterande trehusa, bortsett frå der det nye gateløpet blei slått gjennom. Derimot blei det fylt inn med større murhus bak den eldre randarkitekturen langs gateløpa. Dette skjedde langs jonsvollsgaten, men det er på kartutsnittet synleg også ved Sverresgate i området vest for engen. Denne forma for innfylling på ledig grunn skapte den typiske vekslinga mellom trehus og murhus som også i dag pregar områda i ytterkantane av det som ein gong var mellomalderbyen. Som regel er murhusa frå siste del av 1800-talet, og trehusa er 50–100 år eldre eller meir. fargemar K er I ng g a e rslan D

Flyfoto av Jonsvollkvartalet i 1951.

Dette flyfotoet frå 1951 viser mange nye trekk. Teateret er bygt på den gamle eksersisplassen på engen (1909). vest for teateret er det reist nye bygningar i området som blei øydelagt ved brannen i 1916. Kalmarhuset, arkitekt leif Grungs monumentale bygg frå 1936, er lett kjenneleg på den runde fasaden ut mot engen. i jonsvollkvartalet viser bildet den tette utnyttinga av tomtegrunnen mellom dei eldre trehusrekkene, men i aust er heile kvartalet borte etter bombing under den andre verdskrigen.

f rå b ergen Komm U nes netts ID er. fargemar K er I ng g a e rslan D

Kart over området ved Jonsvollkvartalet ca. 1980. jonsvollkvartalet var del av eit bygningsmønster som hadde utvikla seg frå 1600-talet. Kvartalet var historisk sett ein del av eit samanhengande kulturminne som viste byutvidinga frå midten av 1600-talet og i følgjande hundreår.

Kart b ergen Komm U ne. fargemar K er I ng g a e rslan D

a Flyfoto 2009.

Før rivinga inneheldt jonsvollkvartalet element frå tre vesentlege epokar:

1. ekspansjonen i byens ytterområde på 1600-talet med danninga av Nøstet som ein ny bydel.

2. Byutvidinga på 1800-talet då ny bebyggelse blei reist på ubygd grunn mellom dei eldste trehusrekken, og som dermed ikkje endra den eksisterande grunnstrukturen bortsett frå anlegget av jonsvollsgaten.

3. øydelegging under og nybygging langs Komediebakken etter den andre verdskrigen. ved gjenreisinga blei det gamle grunnmønsteret øydelagt, og slik sett er ytterlegare riving i området ei vidareføring av fase 3. f rå b ergen Komm U nes netts ID er. fargemar K er I ng g a e rslan D

Ein karttradisjon

Å skriva historie er eit forsøk på å skapa oversikt over tapt tid, eller å rekonstruera hendingar, prosessar og årsaksforholda bak desse. Skriv ein om utviklinga av eit bysamfunn melder også behovet seg for å visualisera byens utvikling i ulike periodar, og den kanskje mest oversiktlege metoden er å rekonstruera kart over bylandskap frå tidlegare tider. Dette viser seg også for byar med ein sterk historisk tradisjon. For Bergen har slike rekonstruksjonar vore mange sidan historie etablerte seg som eit forskingsfag i første halvdel av 1800-talet, men i ein tradisjonssamanheng er det kanskje mest interessant at det blei laga eit rekonstruksjonskart alt på 1600-talet.

eD var D eD var DS e NS M ell OM al D er P r OSP e KT

I 1674 gjorde konrektor (viserektor) Edvard Edvardsen ved Bergen katedralskole ferdig første versjon av si Bergens-beskriving, og ein ny versjon blei sluttført i 1694.1 Edvardsens historieverk står i ein tradisjon av skrifter forfatta i og om byen som tok til ved midten av 1500-talet. I det eksemplaret av Edvardsens manuskript som er grunnlaget for den trykte utgåva som kom ut i 1951–52, finst eit kart over Bergen i mellomalderen.2 Kartet viser at Edvardsen hadde ei klar oppfatning av at mellomalderbyen skilde seg frå den byen han kjende frå si eiga tid. Mange forfattarar av Bergens-historie har brukt Edvardsen, men ingen ser ut til å ha vore merksam på det nyskapande i å konstruera eit historisk kart. Kanskje er dette den første kartrekonstruksjonen for nokon mellomalderby? Det har så langt ikkje vore mogleg å påvisa ei inspirasjonskjelde til Edvardsens kart verken i norsk eller europeisk samanheng. Men ein detalj er interessant i høve til karteikning av Bergen på 1600-talet. Edvardsens kart har same utforming og orientering som det kartet over byen Isaac van Geelkerck teikna i 1646, der nord-aust er opp og sør-vest er ned (sjå s. 63). Dei bergenskarta som blei teikna i dei første tiåra etter, er orienterte omvendt.3

Edvardsens byprospekt (1694) over Bergen i mellomalderen. edvardsen har sett opp ei teiknforklaring med i alt 40 punkt til kartet. Forklaringa er organisert i fire spalter og mellom desse er følgjande tekst: BERGEN udj Norrige, hendes første Bygnings, sampt Kiercker oc Klosters Affritz, med den fuld komne Situation aff Ed: Ed: Berg: Con: Rect:

Nedanfor er edvardsens teiknforklaring gjengitt med sidetilvising til omtale av dei ulike objekta og motsvarande punkt for mitt eige rekonstruerte kart, sjå side 85.

1. Den første Christkircke eller Domkircken. Side 71, nr. 2.

2. Lille Christkircke. Side 71, nr. 1.

3. Slottet fordom.

4. Bøgen mit paa Communet.

5. Canickernes Bosted. Side 71, nr. 3.

6. Apostel Capel. Side 71, nr. 4.

7. Bispens Huus oc Skolen. Side 71, nr. 3.

8. S. Mariæ eller Vor Frue Kiercke. Side 74, nr. 10.

9. S. Nicolaj. Side 72, nr. 6.

10. S. Martinj. Side 76, nr. 18.

11. S. Halvardj Kiercke. Side 76, nr. 21.

12. S. Petri Capell. Side 74, nr. 14.

13. Kaarskiercken. Side 74, nr. 11.

14. Graa Brødre Kiercke, nu Domkiercken. Side 74, nr. 12.

15. Graabrødre Kloster, nu Bispe Gaarden. Side 74, nr. 12.

16. S. Cathrinæ Huus. Side 76, nr. 20.

17. Det Store S. Jørgen Hospitall. Side 77, nr. 24.

18. Nunnesætter, nu Lung-Gaard. Side 73, nr. 8.

19. Allehellgen Kiercke oc Kloster. Side 75, nr. 15.

20. S. Hans Kiercke oc Kloster. Side 73, nr. 9.

21. S. Oluffs Kiercke paa Backen. Side 73, nr. 7.

22. Munckeliff eller Birgite Kloster. Side 72, nr. 5.

23. S. Clemnes Kiercke. Nu Ny Kiercken. Side 77, nr. 22.

24. S Marette eller Margrittæ paa Nordnæss. Side 77, nr. 23.

25. S. Michaelis Kiercke. Side 76, nr. 19.

26. Munckelifs Broe.

27. S. Hans Broe.

28. De første Huus bygget i Bergen.

29. Den store lange Kong Haagens Sall paa Slottet.

30. Sverris Borg.

31. Broen imellem Allerhelgen oc Graa Brødre, giort af Steen ved Walchendorp.

32. De Engelske første Boliger siden nu rømmet for Skomagernes kaldis Skostrædet.

33. S. Jacobs Capell ved Borne Skaar, nu uden for Rafne Kroen. Side 78, nr. 27.

34. Marcken Vden for Byen.

35. Calvari eller Jerusalem.

36. Weyen til Sorte Digen.

37. Soel-Hiem, Bispen Gaard.

38. Houckeland.

39. Landaas.

40. Weyen ind ad Sand Wigen.

c Utsnitt av Hesselbergs kart over Bergen i mellomalderen. Kartet blei laga først og fremst med tanke på å kartfesta dei historiske hendingane i Bergen som er omtala i sagaene, og vi ser slag og trefningar merkte med kryssande sverd. Hesselberg skriv sjølv om grunnen til at han har laga kartet: «i den Tanke, det muligt ville interessere enkelte av Urdas læsere, at der medfulgte Tidsskriftet, et antiqvarisk-historisk Kart over Bergen og Omegn; er et Saadant forfattet, og derved især taget Hensyn til det 11te, 12te og 13de aarhundrede, som det Tidsrum, hvori der i disse egne forefaldt vigtige Begivenheder. Skiøndt flere Forfattere, og flittige Samlere, have oplyst meget om denne egn, ogsaa i geografisk Henseende, saa vil der dog endnu kunne tvistes meget, om enkelte Steders rette Beliggenhed. Naar et Kart, under saadanne Omstændigheder, dog for en Deel kan oplyse de historiske Beretninger, og være at henvise til, ved fremtidige undersøgelser, maa dets Udgivelse være nyttig.»5 f rå Ur Da 1842.

Etter Edvardsen gjekk det innpå 150 år før det blei gjort eit nytt forsøk på å laga eit kart over Bergen i mellomalderen. Det var det A. Hesselberg som stod for. Kartet han laga var basert på tolking av mellomalderens bylandskap slik det var omtalt i kongesagaene. Hesselbergs kart blei trykt i det antikvarisk-historiske tidskriftet Urda, som blei utgitt ved Bergen museum og med Willhelm Frimann Koren Christie (1778–1849) som redaktør.

Hesselberg teikna inn 30 bygningar og andre objekt, og plasserte i tillegg 23 områdenamn i og omkring byen på kartet. Han laga også eit detaljert oversyn over kvar i sagaene vi kan finna opplysningar om dei ulike elementa. At Hesselberg ikkje har kjent til kartet til Edvardsen kan vi utleia av at han avviser at Ludvig Holberg i si byhistorie frå 1736 opplyser om at Olavskyrkja stod på Nordnes.4 Dette er opplagt noko Hesselberg ville sett at Holberg hadde henta frå Edvardsen, som på sitt kart har plassert kyrkja på Nordnesryggen. I utforming viser Hesselbergs kart slektskap med det bykartet som blei publisert som vedlegg til Sagen og Foss’ topografiske beskriving frå 1824.

Når K jel D e N e M a NG lar O ver T e K F a NT a S ie N

I Bergens-historia si frå 1877 gjorde ikkje Yngvar Nielsen forsøk på å omsetja sine inngåande drøftingar av topografisk-historiske forhold til eit rekonstruert kart over mellomalderbyen.6 Den som følgde opp Hesselbergs kart var direktøren ved Det hanseatiske Museum Koren Wiberg. Han laga ikkje bare eitt, men fleire rekonstruerte kart supplerte med skisser av bylandskapet. Føremålet var å gi ei samla framstilling av Bergens utvikling frå den eldste tida og fram til seinmellomalderen. I hypotesane om den tidlegaste fasen i bydanninga er det skiljet i tolkinga av sagaopplysningane som er mest avgjerande. I kor stor grad grunnla Olav Kyrre byen med utgangspunkt i ein alt eksisterande busetnad, ein strandstad? Eller hadde grunnlegginga skjedd nærast på bar bakke? Ingen var ein ivrigare advokat for at byen hadde ei fortid som ein strandstad enn Koren Wiberg. Med ei mangslungen karriere som bildekunstnar, grunnleggar og leiar av Bergen kunsthåndverksskole, forfattar, arkeolog og historikar, er det ingen i den lokalhistoriske tradisjonen som med større entusiasme har formulert eit heilskapleg syn på Bergens opphav.7

Koren Wiberg tenkte seg at det opphavleg låg fleire gardsbruk på oversida av ein vei som gjekk parallelt med strandlinja på austsida av Vågen, og desse bruka hadde naust nede ved sjøen. Veien førde vidare sørover til kongsgarden på Alrekstad. Etter kvart som handelen tok seg opp langs den gode hamna ved Vågen, blei nausta supplerte med handelsboder og etter kvart meir permanent busetnad. Det var slik det blei danna ein strandstad, og det var denne Olav Kyrre gav by- eller kaupstadstatus, ifølgje Koren Wibergs tolking.8

Sentralt i Koren Wibergs framstilling står spørsmålet om eigedomsstruktur, ikkje minst utparsellering av grunn. Han såg for seg at dei første innbyggarane i strandstaden bygde på tomter langs sjøen. Når det ikkje var meir plass langs strandkanten, måtte dei neste ta til takke med tomtene bak, og dei tredje bak der igjen. Slik fortsette det til det blei danna lange rekker av hus som strekte seg like opp til den gamle

Teikninga viser korleis Koren Wiberg meinte strandstaden hadde utvikla seg fram til Olav Kyrre sette kaupstad i 1070. Ovanfor bebyggelsen ved vågen ligg gardsbruka Koren Wiberg hevda hadde naust ved vågen, og det var sjøvegen frå det enkelte bruket og ned til naustet som seinare blei til allmenningane og som er omtala i Bylova frå 1276.

Koren W I berg 1921 s. 48.

Slik førestilte Koren Wiberg seg Bergen i første halvdel av 1100-talet. ytst mot venstre bildekant ser vi at Kristkyrkja er under bygging, og det same gjeld Mariakirken eit stykke lenger inne. Den gamle vegen frå kongsgarden på alrekstad har nå fått bebyggelse også på oversida, og er blitt til øvrestretet.

Koren W I berg 1921 s. 50.

gardsveien. Det var slik husrekkene i det vi i dag kjenner som Bryggen blei danna. Og når det ikkje var plass til fleire hus på nedsida, måtte folk finna seg tomter ovanfor veien, og slik blei veien til Øvregaten, meinte Koren Wiberg. Koren Wibergs utviklingsmodell har fleire manglar. For det første er tanken om gardsbruk på oversida av ein vei som går parallelt med sjøen ikkje i tråd med den gamle gardsstrukturen på Vestlandet. Tradisjonelt låg bruka på Vestlandet i klyngetun. Det var først med utskiftinga av innmark frå 1840-åra og seinare at bruka blei skilde og kom til å liggja etter kvarandre.9 Men nausta blei liggjande i klynger også etter utskiftinga av innmarka fordi rettane ved sjøen ikkje blei utskifta. Slike naustklynger er synlege på Vestlandet også i dag. Koren Wiberg hadde delvis teke utgangspunkt i det jordbrukslandskapet langs Vestlandsfjordane han kjende frå eiga erfaring, men slik var det ikkje for 1000 år sidan. Likevel, denne feiltolkinga av det kultur-

d Før strandstaden.

Opphavet til øvregaten var ein vei frå kongsgarden på alrekstad til Holmen. Koren Wiberg meinte at kongen hadde naust på Holmen, og at ein Bjørgvins-gard låg ovanfor det naustet ved vågen som er merkt med 3. Her blei seinare torget etablert, og sjøveien til Bjørgvins-garden blei til Breidaallmenning. Dei andre bruka var utskilde frå Bjørgvinsgarden.

Koren W I berg 1921 s. 47.

historiske landskapet er ikkje den største innvendinga mot Koren Wibergs utviklingsmodell. Det vesentlege er kva arkeologiske utgravingar har dokumentert etter brannen på Bryggen i 1955. For eit av hovudresultata av gravingane var påvisinga av den omfattande utfyllinga i sjøen som hadde gått føre seg i mellomalderen, og som var ukjent for Koren Wiberg. Han hadde som utgangspunkt at dei fremste husa på Bryggen, slik han sjølv hadde dokumentert bygningane og tomtestrukturen i det omfattande arbeidet Det tyske kontor (1899), stod ved den opphavlege strandlinja. Arkeologane som starta utgravingane etter brannen på Bryggen i 1955, med Asbjørn Herteig (1919–2006) i spissen, fann derimot den opphavlege strandlinja lengst bak i branntomtene.10 Dei lange husrekkene i bryggegardane kunne ikkje ha blitt danna ved at tomtene var bygde frå sjøen og oppover, det hadde gått motsett til. Trass i dette, Koren Wiberg hadde sett ein standard for diskusjonen

om opphavet til Bergen som framleis har hevd, og der drøftinga av hus- og grunneigestruktur står sentralt. Koren Wiberg er truleg den byhistorikaren som i størst grad har prega oppfatninga av det eldste Bergen. Hans pedagogiske grep var å illustrera eigne framstillingar, og ettersom han var bildekunstnar, var han utstyrt både med teknikk og fantasi til oppgåva.

ø y ST e N W. Gri MN e S , D e N H i STO riei NT ere SS er T e OPPM åli NGSS je F e N

Rekonstruksjonar av det mellomalderske bylandskapet har i den bergenske tradisjonen i hovudsak hatt som siktemål å identifisera eigedomsnamn i mellomalderen, og deretter plassera desse i høve til kvarandre og til den moderne byplanen. Det mest gjennomførte forsøket på å setja eit historisk rekonstruksjonsforsøk inn på moderne kart blei presentert

Utsnitt av Grimnes’ kart over Bergen i mellomalderen.

Utsnitt av Grimnes’ rekonstruerte kart. Som byplanleggar kunne ikkje Grimnes unngå freistinga å forbetra kommunikasjonane i mellomalderbyen, og teikna inn eit elles ukjent gateløp på nedsida av Mariakirken. f rå b ergen h I stor I s K e foren I ngs sK r I fter nr. 43, 1937.

av oppmålingssjef Ø.W. Grimnes. Han hadde sterk interesse for lokalhistorie, og stillinga som oppmålingssjef gav han betre føresetnader for å konstruera eit mellomalderbykart enn dei fleste. Kartet hans viser tydeleg handlaget til den profesjonelle kartteiknaren, og det er interessant ikkje minst fordi det er lagt over eit moderne bykart slik at det er lett å orientera mellomalderbyen i høve til den moderne byen. Grimnes støtta seg dels på Koren Wiberg, men ikkje minst på eit nøkternt skjøn representert ved Gerhard Fischer (1890–1977). Sistnemnde leia arkeologiske utgravingar og restaureringsarbeid på Bergenhus i perioden 1929–76.11

Lorentzens Bergen omkring 1100. Den enkle streken og dei få detaljane understrekar lorentzens nøkterne syn på den eldste byutviklinga. Men også han førestilte seg at det hadde vore naust ved vågen før byen kom opp, men desse meinte han låg i vågsbunnen. På den andre sida av vågen er Munkeliv kloster teikna inn og grensene for klosterets område er markerte med stipla linjer både innanfor og utanfor. at den ytste pynten av Nordnes ikkje var del av Munkelivs område, er eit synspunkt lorentzen er aleine om i den lokale historiografien. l orentzen 1952 s. 72.

Ber NT lO re NT ze N – ei N DOKTO r G ra D P å G ar D OG G r UNN

Rekonstruksjon av eit kart over fortidas bylandskap er eit puslespel som har hatt stor popularitet i bergensk samanheng, og det kom til å prega framstillinga i doktoravhandlinga til Bernt Lorentzen. Lorentzen stod i opposisjon til Koren Wiberg på eitt vesentleg punkt: Ifølgje Lorentzens tolking var ikkje byen prega av eit organisk framvakse byggjemønster, men eit resultat av ei grunnlegging og fleire omfattande reguleringar seinare. Olav Kyrre hadde ifølgje Lorentzen grunnlagt byen, og i grunnleggingsprosessen var utparsellering av grunn eit vesentleg element.12 Hans utgangspunkt var at grunnlegginga skjedde på eit område som

Lorentzens Bergen omkring 1200. Den store utbygginga av mellomalderbyen skjedde ved slutten av 1100- talet, hevda lorentzen. Hans kart-alternativ for perioden omkring 1200 er detaljrikt når det gjeld namn, plassering av kyrkjer og grenser for klosterområda. l orentzen 1952 s. 78.

var urørt mark, eller som i det høgste hadde karakter av jordbruk, slik som andre stadar langs fjordane på Vestlandet. Lorentzen hadde bakgrunn som lektor i historie og fransk, og var ein produktiv lokalhistorikar. Alt på 1930-talet hadde han gått ut med kritikk av Koren Wibergs framstillingar. Han hevda at Koren Wiberg hadde forført den Bergenske opinionen med sin versjon av den illustrerte strandstaden, slik at ingen var villige til å forsvara Olav Kyrre som kongen som verkeleg grunnla byen. Kritikken kom på trykk i eit stort anlagt bilag til Bergens Tidende i 1938. I doktoravhandlinga frå 1952 gav han eit nøkternt syn på korleis byen kan ha utvikla seg med utgangspunkt i Olav Kyrre som den som grunnla byen, utan nokon strandstad som ein tidleg fase.13

a Kart over Bergen ca. 1280 med Bryggegravingane markerte.

Koren Wiberg og Bernt lorentzen representerer ytterpunkta i synet på Bergens eldste oppkomst. Dette kartet er utarbeidd av Bryggens museum. Det tar omsyn til resultata av bryggegravingane og det er først og fremst dette som skil det i frå tidlegare kart. Kartet er brukt i Bergen bys historie band 1 (1982), men også i ei rad andre historieverk utgitt frå slutten av 1970-talet og til i dag.16 h er etter fI s C her 1980, plansje 1.

Bry GG e G ravi NG a N e

Arbeida til Koren Wiberg og Lorentzen danna bakgrunn for Knut Helles drøfting av hus, grunnar og topografiske forhold i mellomalderbyen i Bergen bys historie, band 1 (1982). I tillegg nytta Helle seg av resultata frå arkeologiske undersøkingar, særleg frå det store feltet som blei undersøkt i tida etter brannen på Bryggen i 1955. Eit avgjerande resultat frå desse gravingane var at det blei påvist at det eldste byanlegget ein fann spor av kunne daterast til om lag 1100.14 Funn og analyse av botanisk materiale viste seinare at busetnaden i området alt før 1100 kan ha vore tettare bygt enn vanleg for gardsbusetnad, og Helle har i seinare analysar halde ope for eit førurbant stadium før Olav Kyrres tid.15

aND re B yar

Den karttradisjonen som det her er vist eksempel på for Bergen er ikkje eit særsyn, men finst som del av ein lokalhistorisk og vitenskapleg tradisjon når det gjeld bystudiar. Størst autoritet i så måte får naturleg nok dei karta som blir presenterte i dei byhistoriske samleverka eller oversiktane over byanes historie. I eit komparativt perspektiv betyr slike kart mykje fordi det då blir ei rimeleg enkel sak å gjera ei visuell samanlikning mellom to eller fleire byar. a København før København. landsbyen Havn er nemnt i det gåvebrevet biskop absalon fekk av kong valdemar Knutsson like før 1160. Sjølve brevet er kjent gjennom ei stadfesting frå Pave Urban 3. i 1186. Det omfatta borga Havn (castrum de Hafn) og sjølve landsbyen Havn (uillam ipsam de Hafn) samt eit stort jordegods i distriktet omkring.17 København har dermed hatt eit stadium som landsby, eller kanskje ein strandstad om vi brukar den norske teminologien. Det var H.U. ramsing som påviste ei lokalisering for landsbyen og som teikna eit kart over den eldste utforminga. Det er grunnlaget for denne illustrasjonen som er frå Kjersgaard 1980 s. 30–31.18

a Lübeck ca. 1170.

Dette forsøket på å rekonstruera byplanen for lübeck viser situasjonen omkring 1170 og er henta frå lübeckische Geschichte som kom i første opplag i 1988. Her er den tettare bygde delen av byen lokalisert om lag midt på halvøya med to soknekyrkjer, Maria- og Peterskyrkja, og bispegarden med katedralen i sør som eit eige område. i nord er borga til territorialherren teikna inn. Her er det gjort fleire funn både frå slavisk og germansk busetnad daterte heilt tilbake til romartida. Kartet viser byplanen etter at hertug Henrik løve fekk kontroll med byområdet etter gjennoppbygging i 1159.19 f rå h ammel-K I esoW 1988/97 s. 51.

a Lübeck ca. 1182.

Kjeldemateriale for lübeck, både skriftleg og arkeologisk, gjer det mogleg å følgja utviklinga i dei eldste fasane i rimeleg detalj. Fram til 1181/82 då keisar Fredrik Barbarossa overtok territorialretten over byen, auka utbygginga på tvers av halvøya, og ei ny soknekyrkje, aegedienkyrkja, og johannesklosteret blei reist på austsida. f rå h ammel-K I esoW 1988/97 s. 55.

a Nils Ahnlunds kart over Stockholm i mellomalderen. Framleis er Nils ahnlunds arbeid «Stockholms historia føre Gustav vasa» det store referanseverket for den byhistoriske forskinga omkring den svenske hovudstaden. Til dette arbeidet gjorde ikkje forfattaren forsøk på å rekonstruera eit kart over mellomalderbyen, men nytta seg av ein annan teknikk som også er mykje brukt for andre byar. På det eldste kartet over Stockholm viste han plasseringa av viktige mellomalderske bygningar og plassnamn. Det som i størst grad hadde endra topografien i nyare tid, var utbygginga i sjøen slik at det bygde området tidleg på 1600talet gjekk lenger ut i vatnet enn det det hadde gjort tidlegare. 1. Norrbro. 2. Helgeandshuset. 3. Slottet. 4. Stadsdelen Helvetet. 5. Smedjegatan. 6. Storkyrkan. 7. Sankt Nikolai port. 8. Stadsdelen våmbfjärdingen. 9. rådhuset. 10. Gråmunkegränd. 11. Stortorget. 12. Köpmangatan. 13. västerlånggatan. 14. Gråbrödrakyrkan. 15. Gråbrødraklosteret. 16. Österlånggatan. 17. Kindstugan. 18. Svartmangatan. 19. Skomakargatan. 20. Sankt Gertruds gillstuga. 21. Svartbrödraklostret. 22 Korntorget (järntorget). 23. järnvågen. 24. Søderbro. 25. Klädeshuset. a hnl U n D 1951 V e D s. 464.

Bymodell av Trondheim i mellomalderen. eit alternativ til å rekonstruera byen på kart er å laga ein fysisk modell, men dette set også i enda større grad krav til at ein abstrakt analyse av eit bysamfunn skal omformast til eit konkret bylandskap. Bymuseum har ofte slike modellar, slik som denne som er frå middelalderutstillinga i vitenskapsmuseet i Trondheim. i slike bymodellar er detaljeringa både tredimensjonal og større enn på eit rekonstruert kart. Der kartteiknaren kan teikna inn gateløp og kvartal, må modellbyggaren modellera både hus og plassering. at vanskane er store når det gjeld å framstilla ein mellomalderby kjem lite fram i ein modell som verkar tilforlateleg som her. Til Olavsutstillinga i Trondheim i 1930, som var ei stor nasjonalmarkering av slaget på Stiklestad 900 år tidlegare, var Bergens bidrag seks bymodellar som viste byen i ulike fasar frå strandstaden og fram til 1820. Modellane blei utførte under Koren Wibergs leiing og uttrykte i eitt og alt hans tolkingar.20 Bortsett frå dei tre som viser byen i 1660, 1720 og 1820, har dei øvrige i dag bare antikvarisk interesse. e tter foto frå j on D ell 1996 s. 37.

c Nidaros i mellomalderen slik

P.A. Munch tolka topografien. i arbeidet sitt om norske byar presenterte Peter andreas Munch eit samtidig kart for Trondheim, der han sette inn mellomalderske namn og bygningar. Grunnen var kanskje først og fremst at framstillings- og trykketeknisk var dette ei løysing som var overkommeleg på hans tid, men metoden har også eit klart pedagogisk poeng ved at det var mogleg for lesararen å orientera seg innanfor eit kjent bylandskap. f rå mU n C h 1849.

Bymodell av Oslo omkring 1300. Då Kristiania feira 300-års jubileum i 1924, blei det laga ein bymodell av mellomalderbyen Oslo. Denne delen av byen var for lengst blitt ein del av den nye byen Kristian 4. hadde grunnlagt på den andre sida av Bjørvika i 1624 etter at Oslo var brunnen ned det året. Det at Kristiania etter kvart tok opp i seg territoriet til den tidlegare Oslo-byen, gjorde at byen tok namnet Oslo frå 1925, straks 300-årsjubileet for Kristiania var over. Dermed var grunnlaget lagt for 900-årsjubileum i 1950, og etter at enkelte historikarar og arkeologar hadde argumentert for at byen kunne førast tilbake til omkring år 1000, kosta Oslo på seg 1000-årsjubileum i 2000. Modellen står i dag ved Oslo Bymuseum og er ei vidareutvikling av 1924-modellen. foto g. a e rslan D 2011.

Oslo før 1100.

Gerhard Fischer laga fleire skisser over Oslo som skulle visa byen på ulike tidspunkt. Det er mogleg han kan ha vore inspirert av skissene av Bergen som Koren Wiberg publiserte i 1921, og som Fischer må ha blitt kjent med etter å ha arbeidd med arkologiske utgravingar og restaureringsarbeid ved Håkonshallen sidan 1929. Men i motsetnad til Koren Wiberg valde Fischer å sjå byen frå landsida. Dermed får skissene hans fram korleis byen vende seg mot sjøen og havet som den viktigaste vegen til og frå byen.

Denne skissa skal visa Oslo før 1100.

f rå fI s C her 1950 s. 5.

Oslo ca. 1250.

På denne skissa ser vi Fischers tolking av Oslos utstrekning omkring 1250, dvs før hertug Håkon, seinare kong Håkon den 5., frå 1280-åra tok til å byggja ut byen som eit administrativt sentrum.

f rå fI s C her 1950 s. 23.

Oslo før 1300. Framsida til G. Fischers bok til byjubileet i 1950. Mellomalderbyen Oslo fekk kanskje størst utstrekning på kong Håkon 5.s tid (1299–1319). Fischers skisse over byen i 1300 er truleg meint som eit bilde på byens stordomstid. Det forklarar også at Fischer valde dette motivet til framsida av jubileumsboka i 1950. årstala under tittelen viser også korleis historia til mellomalderbyen Oslo blei kopla saman med Kristianias historie ved grunnleggingsåret 1624.

a Stavanger i mellomalderen. i 1915 skreiv arkeologen og kunsthistorikaren anton Wilhelm Brøgger Stavangers historie i middelalderen og presenterte sitt rekonstruerte bykart. Stavanger i mellomalderen hadde i utgangspunktet topografiske føresetnader som minner om Bergen. Den eldste byen kom opp på den eine sida av ein djup våg. Når det gjeld statusen som eit tidleg bysamfunn har Stavanger også eit fellesskap med København. For begge byane finst det stadfestingsbrev der kongen over det danske eller norske riket overfører herrerettane over byen til biskopen av roskilde for Københavns del og for Stavangers del til biskopen der. i begge breva er formuleringa «sjølve byen/ landsbyen» brukt.21 Brøggers kart er elles prega av fleire detaljar som neppe lenger er i samsvar med gjeldande forskingsstatus. arkeologiske undersøkjingar har ikkje funne spor av at byen var bygd så langt nordover langs vågen som kartet viser. Dei to bygardane arnegard og Skagen låg sannsynlegvis ned til sjøen på vestsida inst i vågen. i botn av vågen låg også Biskopsbryggja, og ikkje i østervåg, der Brøgger har plassert ho. Plasseringa av Martinskyrkja sør for vatnet (Breiavatnet) finst det ikkje haldepunkt for. Det er snarare truleg at denne kyrkja låg eit stykke nord for Mariakyrkja ovanfor den alminnelege bebyggelsen på vestsida inst i vågen. f rå b røgger 1915 s. 173.

Mellomalderbyens planelement

Når fleire av forsøka på å teikna rekonstruerte kart for Bergens tidlegaste fase er nøkterne, skuldast dette manglande kjeldegrunnlag. Dei detaljerte forslaga byggjer på meir eller mindre kvalifisert gissing eller på spekulasjon. Når det gjeld det å teikna kart frå dei siste tiåra av 1100- og 1200-talet, er det derimot overlevert eit stadig aukande kjeldemateriale som gir tryggare grunnlag for ein betre detaljeringsgrad. Mellom dei skriftlege kjeldene er det opplysningar om hendingar slik dei er framstilte i sagaene som er einerådande fram mot ca. 1250. Men frå tida etter skiftar det skriftlege kjeldematerialet. Ei dominerande gruppe kjelder er frå no av dokument om ulike juridiske avtalar, som i mange tilfelle gir opplysningar om topografiski og den bygde byen. Men også lovmaterialet er til hjelp, og særleg viktig er Magnus Lagabøtes bylov frå 1276.

I Bylova blir det gitt ei beskriving av byen når det gjeld det nattlege vakthaldet. Til vakta skulle det utpeikast seks menn, og

…dei skal møtast ved Sandbru, og skal tre gå ned til bryggjene som er nærast kongens eplehage og derifrå inn etter bryggjene. Dei tre andre skal gå innover etter det øvre langstretet, og så skal dei møtast ved Olavskyrkja i Vågsbotn. Og der skal dei venda slik at dei som gjekk langs bryggjene skal gå ut øvre (stretet), og dei som kom øvre skal snu og gå ut langs bryggjene, og så møtast ved Sandbru. Og slik skal dei gå om kvarandre til det dagast og det blir ringt i småkyrkjene. Ropa skal dei ved kvar allemenning som går på tvers i byen vår.1

Til grunn for tolkinga av dette punktet i lova kan vi rekna med at patruljeringa omfatta det meste av den bygde byen. I så fall representerte Sandbru og kongens eplehage det eine ytterpunktet og Olavskyrkja i Vågsbunnen det andre. Mellom desse punkta gjekk det to ferdsleårer, ei langs Bryggjene og ei langs Det øvre langstretet. Vi kan lesa ut av lova at det gjekk allmenningar på tvers av byen. I det heile er det bildet lovavsnittet gir så konkret at det er freistande å bruka det som utgangspunkt for ein rekonstruksjon av mellomalderens byplan. e i N M e TOD e FO r K ar T re KONST r UKS j ON

Dei karta som er presenterte i det føregåande kapittelet, har det til felles at dei rekonstruerer mellomalderbyen med utgangspunkt i moderne topografiske data. Metodisk er det eit alternativ å ta utgangspunkt i eldre kart, og dette vil bli demonstrert i det følgjande. Først vil eldre kart bli brukte som grunnlag for å rekonstruera hovudlinene i den mellomalderske byplanen, og deretter vil relevante topografiske data bli plasserte inn på rekonstruksjonen. Metodisk er dette ein generell framgangsmåte, dvs. at han kan brukast for andre byar med tilsvarande kjeldemateriale. I prinsippet blei metoden utgreidd av Nils Ahnlund då han brukte det eldste kartet frå Stockholm (1620) til å framstilla mellomalderbyen då ännu den medeltida stadsbilden var helt bevarad, om än med vissa tillägg.2 Føresetnaden for ein slik rekonstruksjon er at det det finst eit kart som viser den mellomalderske byplanen i hovudtrekk, og der det er mogleg å identifisera nyare element som må lukkast ute ved rekonstruksjonen.

Det eldste kartet vi kjenner over Bergen er frå 1646. Kartet blei teikna av den nederlandske militæringeniøren Isaac van Geelkerck. Han hadde i oppdrag av kongen å syta for å koma med

a Isaac van Geelkercks kart over Bergen frå 1646. isaac van Geelkercks kart viser forslag til nye forsvarsanlegg som stipla linjer. Det inkluderer også ei sperring av vågen. Detaljane er elles sparsame, særleg innanfor den tettbygde byen rundt vågen. i Skuteviken er det derimot teikna inn små hus, og i Sandviken ser vi møller og mølledammar langs elva som kjem ned frå fjella. Her er også tre større hus ved sjøen som kan vera dei første sjøbodene her ute. Sjøboder i Sandviken blei utbygde i større skala frå 1650-åra og utetter.4 Nærare omtale av kartet og teiknaren finst i Harris 1991 s. 16ff og 132. Kartet er gjengitt i fleire verk, men alltid etter ein kopi utført i 1937 og som i dag er ved Bergen byarkiv. Den versjonen som er vist her, er derimot originalen. g K s 717, gI gas 32. Det Kongel I ge b I bl I ote K , KøbenhaV n.

forslag til betre forsvarsanlegg rundt byen.3 Det er dermed vesentleg for tolkinga av kartet å ha in mente kva Geelkerck ønskte å illustrera. Kartet viser i det alt vesentlege hovudstrukturen i bylandskapet med dei viktigaste gateløpa og omfanget av den tettbygde byen. Han la vekt på dei detaljane som var sentrale sett frå eit fortifiaksjonsperspektiv. Andre detaljar kan vi rekna med han tok med i den grad dei var nødvendige for overblikket eller orienteringas skuld.

Dette er eigentleg ein fordel dersom vi ønskjer å bruka kartet til å rekonstruera bytopografien i enda tidlegare tider, ettersom vi kan ha som føresetnad at det er dei store linene som er mest stabile, medan detaljane endrar seg oftare.

Som drøfta på side 36–38 representerte gjennoppbygginga etter brannen i 1855 noko nytt ved at den gamle grunn- og gatestrukturen ikkje blei følgd, men erstatta av nye prinsipp for regulering og gjenreising etter ein brann. Det medførte at dei kvartala som blei bygde etter 1855 framstod som diskontinuerlege i høve til den eldre byutviklinga. Reguleringsprinsippa som blei brukte i 1855 og seinare, resulterte i at informasjon som låg i den tidlegare strukturen gjekk tapt. For ettertida er det difor til alt hell at stadskonduktør Høgh i 1848 hadde teikna det første topografisk nøyaktige kartet over Bergen, der både gater og bygningar kan identifiserast i

rimeleg detalj. Dersom regelen om morfologisk stabilitet i det gamle planmønsteret er gyldig, skal det i prinsippet vera godt samanfall mellom Geelkercks og Høghs kart, men slik at Høgh har registrert byutvidingar etter Geelkercks tid. Dermed skal det og vera mogleg å utnytta Høghs kart til å testa kor påliteleg Geelkercks kart er. Dersom vi legg Geelkercks kart over Høghs kart, finn vi at det er godt samanfall mellom plasseringa av kyrkjene på dei to karta. Gatestrukturen hos Geelkerck er også lett å identifisera på Høghs kart. Ein konklusjonen er at sjølv om Geelkercks kart er unøyaktig i proporsjonane, er det påliteleg når det gjeld struktur. Det som skil dei to karta, er at det er fleire gateløp på Høghs kart, og byen hadde utvida seg i ytterområda i dei 200 åra mellom Geelkerck og Høghs registreringar. Det er uproblematisk å teikna inn Geelkercks kartdetaljar på Høghs kart, og resultatet blir ei justering av Geelkercks kart slik at proporsjonane samsvarar. Dermed har vi også justert Geelkercks kart slik at det samsvarar med eit moderne kart. Eit slikt justert Geelkerck-kart viser hovedkonturane av byen ved midten av 1600-talet der proporsjonane er korrekte, og det dannar utgangspunkt og underlag for å arbeida seg vidare tilbake til den byen som er omtala i Bylova frå slutten av 1200-talet.

a Høghs kart over Bergen i 1848. Det låg til stillingsinstruksen til stadskonduktøren at han skulle teikna eit generalkart over byen. Det blei ei utfordrande oppgåve der han kjempa mot manglande bykommunal forståing for kor arbeidskrevande arbeidet var.5 resultatet blei likevel eit kart med eit kunstnarisk tilsnitt og eit vell av fine detaljar. d

Utsnitt av Geelkercks kart.

Geelkercks problem var dei store avstandane og det proporsjonale forholdet mellom gater, bygningar og andre element i kartet. Måler vi avstandane mellom punkt på Geelkercks og Høghs kart, viser Geelkerckkartet seg å vera rimeleg påliteleg om vi måler avstandar frå Muren (a) og til kyrkjene (B) og rådhuset (C), men ikkje om vi måler den innbyrdes avstanden mellom bygningane B og C. Dette kan skuldast at Geelkerck hadde området ved Muren, som Geelkerck har gitt nemninga Binnen port (indre port), eller Nordnesryggen ovanfor som eit utsiktspunkt.

a Figur over utfyllinga i Vågen i perioden omkring 1100 og fram til 1332. Utfyllingsetappane er her relaterte til bybrannar som var avgjerande for å etablera ein indre kronologi i funna frå dei arkeologiske undersøkingane på Bryggen. På dette grunnlaget viser figuren at utfyllinga ut i vågen var inntil 70 meter fram til 1332. f rå h erte I g s. 73.

Eit generelt trekk ved hamnebyar i mellomalderen er at det gjekk føre seg ei meir eller mindre kontinuerleg utfylling for å skaffa byggeland og betre hamneforhold. Det å finna spor etter den opphavlege strandlinja var ei av dei store utfordringane under utgravingane på Bryggen. Då ho endeleg blei funnen, var resultatet overraskande og førte til ei radikal endring i oppfatninga av korleis den eldste byen hadde sett ut og utvikla seg dei første hundre åra. Av eit kart publisert av Asbjørn Herteig, som leia dei arkeologiske utgravingane på Bryggen etter brannen i 1955, får vi informasjon om utfyllinga i Vågen i etappar fram til 1332. Fram til 1170 var ein fase som er nemnt som the beach period. I denne perioden fanst det ikkje bryggjer. Det er derfor rimeleg å tru at strandlinja representerte grenselinja for det opphavlege byggelandet.6

Den nøyaktige påvisinga av den eldste strandlinja kjenner vi likevel bare i enkelte små brotstykke. I samband med arbeidet med Bergen bys historie fekk Knut Helle laga eit kart basert på grunnboringar og andre topografiske data som kartla den opphavlege

strandlinja rundt heile Vågen, og der dei sikre stadfestingane av denne er teikna inn.7

Overfører vi den opphavlege strandlinja til eit justert Geelkerck-kart, vil vi oppdaga at utfyllinga har vore omfattande i Vågsbunnen og på Bryggensiden, mindre eller ubetydeleg på motsett side (Strandsiden). Her er det også ein vesentleg observasjon at den kailinja Geelkerck teikna i 1646 langs Bryggen-området, faktisk ser ut til å vera omtrent den same som eksisterte like opp til slutten av 1800-talet då dei første moderne kaiane blei bygde. Men det kan også dokumenterast at kailinja her var den same på midten av 1500-talet, og dermed er det slik at all utfylling før Høgh teikna sitt kart, ser ut til å ha gått føre seg i mellomalderen. Grunnlaget for denne slutninga er at lensherren på Bergenhus, Erik Rosenkrantz, omkring 1560 fekk oppmålt tomtene til Bryggegardane, og dei overleverte oppmålingane tyder på at fronten i Bryggen-området på Rosenkrantz’ tid hadde nådd så langt ut som han stod omkring 1900. Og det gjeld stadig for den eldste delen av Bryggen også i dag.8 Strandlinja rundt Holmen (Bergenhus) kan vi eigentleg teikna ganske trygt på grunnlag av Høghs kart fordi strandområdet her ute enno var urørt ved midten av 1800-talet.

Den opphavlege strandlinja langs Vågen. Utsnitt frå kart i Knut Helles Bergen bys historie (1982) s. 20–21.

Strandlinja er i Bergen byhistorie også sett inn på flyfoto over byen s. 4–5. h er frå h erte I g 1985 s. 70–71.

Ga T er OG H a MN

Av gater i Bergen i mellomalderen var det eigentleg bare to, og Øvregaten er byens eldste. I Bylova er ho kalla Øvre langstretet (langstræti hit øfra), og det tyder på at det også fanst eit nedre strete, og sannsynlegvis var dette passasjen langs sjøfronten og innover bryggene.9 Dette er det vektarruta i Bylova som klart fortel om. Det eine vektarlaget gjekk langs Øvrestretet til dagens Lille Øvregate og derifrå inn til Olavskyrkja. Det kan vera verdt å merka seg at så seint som på Geelkercks kart, er enno ikkje Lille Øvregate teikna inn som ei samanhengande gate. Det tyder på at delar av dette gateløpet først fekk hus på begge sider etter 1650-åra. Det andre vektarlaget gjekk innover langs bryggene til Bryggesporen, eit namn som må tolkast som slutten på bryggjene. 10 Deretter har vektarane følgt ein trasé tilsvarande dagens Kong Oscarsgate og fram til Olavskyrkja.

Gatene høyrde til det offentlege byrommet, det vil seia at dei låg utanom området for den

private eigeretten. Slik var det også med allmenningane som i motsetnad til gatene ikkje følgde parallelt med sjølinja langs Vågen, men møtte denne tilnærma vinkelrett. Allmenningane i Bergen blir vanlegvis rekna som ei nyordning etter bybrannen i 1248.11 Jan Lindh som i 1978–79 leia utgravingane på tomta til Rosenkrantzgate 12 midt i traséen for mellomalderens Breidaallmenning, tolka funnmaterialet slik at det hadde vore bygd der tidlegare, altså før allmenningane blei anlagte.12 Det kan støtta hypotesen om at allmenningane var eit resultat av nyregulering etter brannen i 1248, slik Bernt Lorentzen tolka allmenningsstrukturen.13

Eit markant skilje i kjeldesituasjonen kan setjast ved 1270-åra. Når nettopp dette tiåret peikar seg ut, skuldast dette at Magnus Håkonsson (Lagabøte) utarbeidde ei ny bylov som blei lovteken i 1276. Det er særleg to stader i lova som fortel om hovudtrekk i utforminga av byen. Den eine staden er den alt siterte vektarruta, og den andre er plasseringa av ulike yrkesgrupper.

Det er i Bylovas byordning det blir bestemt kvar dei ulike yrkesgruppene skal ha tilhald:

Bergensvarianten:

Slik skipa vår herre kong Håkon og den verdige herren kong Magnus, at alle skomakarane ikkje skulle vera lengre ut i byen med varene sine enn til nord for Halvardskyrkjegarden både ovanfor og nedanfor stretet. Og ut i frå allmenningen, den som der er nest og til Autaallmenning, skal laggarar og karmakarar vera med sine varer både nedanfor og ovanfor stretet. Og frå Autaallmenning og til innanfor Martinskyrkjegarden skal skinnarane vera med sine varer både nedanfor og ovanfor stretet. Og utanfor Martinskyrkjegarden og til steinkyrkjegardsporten, på den øvre sida av stretet skal det vera gullsmedar i alle dei bodene som er delte, med jordgolv under og utan loft over, men på den nedre sida av stretet skal det vera kammakarar med sitt handverk. Og ut frå Steinkyrkjegarden og til Nikolaikyrkjeallmenningen skal det vera mathandlarar både ovanfor og nedanfor stretet. Og frå Nikolaikyrkjeallmenning og til Breidaallmenning skal alt farga klede skjerast og lerret til sals, og ingen annan stad seljast i byen vår enn i heile stykke hundre lerret nedanfor og ovanfor stretet, og ikkje selja i stretebodene anna enn kvar kan sjå kjøpet sitt. Og ut frå Breidaallmenning og til Buaallmenning ovanfor og nedanfor stretet skal alle pyntemakarar, malarar og salmakarar vera. Og i frå Buaallmenning både ovanfor og nedanfor stretet skal alle skreddarane vera med sitt handverk ut jamt med Peterskyrkjegardsporten. Og derifrå og til Mariakyrkjegarden skal det på nedsida av stretet vera brynjemeistrar, sverdsliparar og platemeistrar, og jamt på oversida av stretet skal det vera kistesnekrar med sitt handverk. Og ut i frå Mariakyrkjegardshjørna skal det vera skjoldmakarar med sitt handverk på oversida. Og utanfor Mariakyrkjegarden og til Sandbru skal det vera mathandlarar både ovanfor og nedanfor stretet. Og nede ved sjøen mellom Mariakyrkjeallmenning og Autaallmenning skal det ikkje vera mjølhandlarar, klede ellere lerret, ingen karmakarar eller kistesnekkarar, ingen bakarar og ingen slike handlarar som leiger hus for eit halvt år, for der skal kvar vera som ikkje er nemnt. Og ut frå Marikyrkjeallmenning og inn ifrå Autaallmenning langs heile stretet ovanfor Krosskyrkja på begge sider skal alle slag handlarar vera som elles ikkje er plasserte.14

Bylova blei utforma til å gjelda generelt for alle norske byar, men fekk eigne variantar for Bergen, Oslo, Nidaros, Bergen og Tønsberg på dei punkta der topografiske detaljar er nemnde.

Kart over allmenningane og vektarruta i Bergen på slutten av 1200-talet. Kartet er teikna med utgangspunkt i Geelkercks kart frå 1646 og justert etter Høghs kart frå 1848. Strandlinja er basert på arkeologiske og geotekniske data for den eldste strandlinja og utfyllinga i vågen fram til omkring 1300. vektarruta og plasseringa av allmenningane er gjort på grunnlag av opplysningar i Bylova frå 1276.

1. Mariaallmenning. 2. Buaallmenning. 3. Breidaallmenning. 4. Nikolaikyrkjeallmenning (Breidaallmenning med Stemnestova). 5. autaallmenning. 6. allmenning med ukjent namn. Bare for nr. 1, 4 og 5 er plasseringa av allmenningane rimeleg presis fordi plasseringane også er dokumenterte arkeologisk. Når det gjeld vektarruta skulle vektarane møtast ved Sandbru og derifrå skulle den eine vektargruppa gå ned ved kongens eplehage og innover bryggene. Det andre laget skulle gå frå Sandbru og innover det øvre langstretet (øvregaten), og dei to laga skulle møtast ved Olavskyrkja i vågsbunnen.27 Plasseringa av allmenningane er basert på Bylovas plasseringa av yrkesgruppene.28 Kart g a e rslan D 1994.

I Bylova blir det rekna opp i alt seks allmenningar frå sør mot nord. Først ein namnlaus allmenning (den som er nærast Halvardskyrkjegarden i Vågsbunnen), deretter Autaallmenning (dagens Vetrlidsallmenning), Nikolaikyrkjeallmenning, Breidaallmenning, Buaallmenning og Mariaallmenning.15 Etter samanhengen er Nikolaikyrkjeallmenning tolka som ein allmenning som gjekk frå Vågen og opp til Nikolaikyrkja. Ruinar av kyrkja blei lokaliserte i 1895 på tomta til dagens Nikolaikirkeallmenning 5a og 5b.16 Men i ein utleigekontrakt frå 1441, der byrådet leigde ut ein grunn på Breidaallmenning, blir det opplyst at denne allmenningen førte opp til Nikolaikyrkjegardsmuren.17 Opprekning i Bylova er problematisk fordi det er den einaste gongen Nikolaikyrkjeallmenning er nemnt. Ifølgje opprekninga låg Breidaallmenning nord for Nikolaikyrkjeallmenning. Det er vanskeleg å tolka Bylova på annan måte ettersom lova nemner yrkesgrupper som skulle halda til mellom Nikolaikyrkjeallmenning og Breidaallmenning både ovanfor og nedanfor Stretet.18 I 1315 blei eit dokument utferda i Steinstova på Breidaallmenning, og nemninga Steinstova kan tyda på at det her er Stemnestova som er omtala.19 Stemnestova, byens rådhus var

bygd i stein, er påvist arkeologisk på traséen til det som etter Bylova er tolka som Nikolaikyrkjeallmenning. Dersom Steinstova i 1315-dokumentet og Stemnestova er same bygningen, ser det ut til at Breidaallmenning erstatta namnet Nikolaikyrkjeallmenning etter at Bylova blei skriven, og i så fall har dette skjedd før 1315.

På grunnlag av Bylova kan vi raskt teikna inn dei allmenningane som fanst på slutten av 1200-talet. Den sørlegaste allmenningen er ikkje nemnt med namn i lova, bare at han låg ved (nordafor) Halvardskyrkjegardsmuren. Kvar Halvardskyrkja låg er ikkje sikkert, og den namnlause allmenningen er det gjetta på kan ha vore den passasjen som i dag er kjent som Øvre Korskirkesmuget fordi dette smuget har ei breidd som samsvarar med det som i Bylova er oppgitt som mål for ein allmenning (om lag fire og ein halv meter).20 Traséen for den neste allmenningen er derimot sikker, det er sørsida av det som i dag er Vetrlidsallmenning.21 Nikolaikyrkjeallmenningens trasé er som alt nemnt samanfallande med det som seinare blei kalla Breidaallmenning. Den allmenningen som i lova blir kalla Breidaallmenning, må derimot ha lege lenger nord, og det er føreslege to

traséar. Det eine forslaget koplar allmenningen til Bredsgarden, og det blei tidlegare gjetta på at dei store steinkjellarane bak i garden kunne ha vore Stemnestova. Men i 1908 påviste Koren Wiberg Stemnestova arkeologisk på det han kalla den nye Breidaallmenningen, altså på Bylovas Nikolaikyrkjeallmenning. Koren Wiberg heldt fast ved tanken om at ein eldre Breidaallmenning hadde lege ved Bredsgarden, trass i at han hadde motbevist at dei gamle steinkjellarane der ikkje hadde noko med mellomalderens rådhus å gjera. Det hadde samanheng med at han såg for seg at det hadde vore eit framhald av allmenningen ovanfor Øvregaten som framleis låg ubygd på hans tid.22 Dette ubygde området fekk seinare namnet Koren Wibergs plass til minne om den markante byhistorikaren.

Bernt Lorentzen meinte at traséen for Svensgarden var den gamle Breidaallmenningen, og hevda at garden blei bygd på det som hadde vore allmenningsgrunn fram til brannen i 1476.23 Men denne tolkinga er vanskeleg på bakgrunn av eit dokument frå ca. 1700 som gir ei opprekning av gardar som høyrde til Det hanseatiske kontoret i 1449. Opprekninga som er ført topografisk frå nord til sør, viser at

Svensgarden alt i 1449 låg der Lorentzen meinte Breidaallmenning i Bylova låg.24 Dermed ser det ut til at det ikkje finst sikre haldepunkt for kvar den eldste Breidaallmenningen låg, bortsett frå at det må ha vore ein stad mellom Nikolaikyrkjeallmenning og Buaallmenning som gjekk langs Bugarden. Den nordlegaste allmenningen var Mariaallmenning, og denne blei påvist arkeologisk i 1979.25

Vektarruta er uproblematisk å identifisera. Den eine gruppa av vektarar har gått innover frå Sandbru, eit område like sør for slottet, og langs sjøfronten i Bryggem-området og til Bryggesporen. Deretter har dei følgd gateløpet som i dag er Kong Oscarsgate og til plassen framfor Domkirken, der Olavskyrkja låg på Bylovas tid. Den andre gruppa har gått opp frå Sandbru, bak Mariakirken og innover Øvregaten til Autaallmenning, kryssa denne og fortsett sørover langs ein trasé som i dag er Lille Øvregate, og fram til Olavskyrkja.26

De T reli G iø S e B yla NDSK a P e T

I mellomalderen sette det religiøse bygningsmiljøet preg på byen i ein heilt annan grad enn i seinare periodar. Det skuldast at mellomalderen var ei tid der religionen stod sterkt, men også at den katolske kyrkja var mykje meir mangfaldig

i sitt religiøse uttrykk enn den luthersk-protestantiske kyrkja som tok over etter reformasjonen i 1536. Mellom anna var klostra ein vesentleg del av det vi kan kalla byens religiøse struktur eller bygningsmiljø, men store delar av dette blei borte ved reformasjonen. I tillegg omfatta dette miljøet hospital, soknekyrkjer og ei rad andre kyrkjebygg, ikkje minst bispegarden som låg like ved kongeborga på Holmen. I det følgjande blir det gjort ein gjennomgang av kyrkjelege anlegg i Bergen i mellomalderen med namn og nummerering, og desse er overført til det rekonstruerte kartet på s. 85. Dei største og mest kjende kyrkjene frå mellomalderen kjenner vi frå mange skriftlege kjelder, og nokre få av dei står enno. Det er Mariakirken, Korskirken og Domkirken. At bare desse har overlevd skuldast også reformasjonen sidan dei også fekk oppgåver innan den nye kyrkjeordninga. For mellomalderen er det slåande kor mange kyrkjer Bergen hadde, og fleire av dei som i dag ikkje lenger er synlege er påviste arkeologisk. Men enkelte finst det bare få skriftlege opplysningar om, og her er ei kjeldegruppe kalla bergenfarartestament ei særleg kjelde. Dette er testament som hanseatiske kjøpmenn frå Lübeck sette opp etter at dei hadde flytta tilbake til heimbyen. Ofte tilgodesåg desse kjøpmennene bergenske kyrkjer,

kloster og hospital når dei gjennom testament gjorde greie for korleis det jordiske godset deira skulle fordelast.

I hovudsak er opplysningane om kyrkjelege anlegg i det følgjande henta frå Knut Helles Bergen bys historie, bind 1 og gjennomgangen til Hans Emil Lidén i Norges kirker, Bergen, bind I. 29 I desse verka er det til dels også fleire detaljar enn det som er teke med i den følgjande gjennomgangen. Ein viktig diskusjon av mellomalderens kyrkjestruktur finst også i Lidéns artikkel Middelalderens Bergen – kirkenes by frå 1985.30 Dei eldste oversiktene over kyrkjer og kloster i Bergen finst også i den tidlegaste byhistoriske skrivinga, som i Bergens Fundas, hos Edvard Edvardsen, Ludvig Holberg og Hilbrandt Meyer, men i desse skriftene er det også fleire opplagte forvekslingar og mistydingar.31

1. Den vesle Kristkyrkja. I Heimskringla skriv Snorre Sturlason (1178/79–1241) at Olav Kyrre bygde ferdig trekyrkja. Ut ifrå samanhengen er det rekna med at dette er den Kristkyrkja der Snorre skriv at Harald Gille og Sigurd Munn blei gravlagde i 1136 og 1155. I 1271 blei kyrkja kalla den vesle Trinitatiskyrkja, og den vesle kyrkja ved bispegarden. Ho fungerte som soknekyrkje for folk som hadde teneste i kongsgarden. Kyrkja blei truleg riven i 1531.32

2. Den store Kristkyrkja. Dette var domkyrkja i mellomalderen og vigd til Trinitatis, men kjeldene omtalar ho oftast som Kristkirkiu, og ho var kroningskyrkje og kongeleg gravferdskyrkje. Snorre skriv i samband med at Olav Kyrre sette kjøpstad i Bergen, at kongen begynte bygginga av Kristkyrkja, den store steinkyrkja, men at lite blei gjort med henne. Truleg var ho heller ikkje ferdig i 1155, for då blei Sigurd Munn gravlagd i den vesle Kristkyrkja. Men i 1163/64 blei Magnus Erlingsson krona i den store Kristkyrkja, noko som tyder på at ho var ferdig. I 1170 blei St. Sunnivas leivningar førte frå Selja i Nordfjord til Kristkyrkja. Kyrkja gjennomgjekk fleire reparasjonar og utvidingar, men blei riven i 1531.33

3. Bispegarden. Det er truleg at den første biskopen etablerte seg i Bergen alt på slutten av 1000-talet, og at ein bispegard blei reist like ved den vesle og den store Kristkyrkja.34

4. Apostelkyrkja. Ifølgje sagaen Morkinskinna bygde kong Øystein Magnusson (1103–1122) ei Apostelkyrkje i kongsgarden i Bergen. Dette skjedde medan kong Sigurd var på reise i Middelhavet, Midt-Austen og Konstantinopel (1108–1111). Denne kyrkja blei erstatta av ei ny Apostelkyrkje, som blei innvigd av kardinal Willem av Sabina då han var i Bergen i samband

med kroninga av Håkon Håkonsson i 1247. Denne Apostelkyrkja var bygd i stein, og blei riven då den tredje Apostelkyrkja blei innvigd i 1302. Bakgrunnen for at det blei bygd ei tredje Apostelkyrkja var at erkebiskop Jon Raude i 1274 kom med ei gåve til kong Magnus Håkonsson (Lagabøte) frå kong Filip 3. av Frankrike. Gåva var ein bit av Kristi tornekrone, og ein slik framståande relikvie måtte ha si eiga kyrkje. Den tredje apostelkyrkja stod i Kongens grasgard, truleg på det som er plassen framføre Rosenkrantztårnet i dag. Ho blei riven i 1529.35

5. Mikaelskyrkja i Munkeliv kloster. Om lag 1180 skreiv ein munk ei Norgeshistorie der han fortel at kong Øystein Magnusson bygde eit kloster nær Bergen til ære for erkeengelen Mikael. Dette blei Norges største kloster i mellomalderen, og er mest kjent som Munkeliv kloster. Tanken om at kong Øystein var grunnleggar, blei styrkt ved funnet av eit marmorhovud i 1853 der kyrkja stod. Det har innskrifta Eystein Rex. Fram til 1426 var klosteret eit benediktinarkloster, men det gjekk då over til birgittinarordenen. I 1455 blei høvedsmannen på Bergenhus, Olav Nilsson, og biskopen i Bergen drepne i klosterkyrkja etter at hanseatane gjorde oppløp og sette fyr på klosteret. Dei måtte byggja opp klosteret igjen etter pålegg frå paven. I 1531 blei klosteret gitt til

biskopen i Bergen til erstatning for bispegarden på Holmen. Klosteret fungerte som bispegard til 1536, då lensherre Tord Rod sette fyr på anlegget. Deretter blei bønder frå distriktet utkommanderte til å bryta ned murane. I 1562 fekk Erik Rosenkrantz lov av kongen til å henta stein frå klosteret. Steinen brukte han til å byggja eit steinhus ved Strandgaten eit stykke nedanfor klosteret. Dette huset er i dag kjent som Muren.36 Kyrkja blei utgraven i 1857–60.

6. Nikolaikyrkja. Ifølgje Bergens Fundas (ca. 1560) skal kong Øystein Magnusson ha grunnlagt Nikolaikyrkja. Og i ein variant av dette manuskriptet blir det opplyst at kyrkja og kyrkjegarden låg ovanfor Breidaallmenning der som kjøpmennene hadde vinkjellar og rådhus. I Bylova står det at det skal haldast vakt i Nikolaikyrkjetårnet av to mann kvar natt. Dessutan hadde kyrkja ei eldsløkkingsklokke som varsla når all eldstader i byen skulle sløkkjast. Denne klokka skulle også brukast av lagmannen når lagtinget skulle samlast. Absalon Pedersson (1528–1575) skriv at Nikolaikyrkja var soknekyrkje i den tida dei norske budde på Bryggen-siden, men at ho forfall etter at nordmennene flytta over på Strandsiden, dvs. vestsida av Vågen. Kyrkja er nemnt siste gong i eit bergenfarartestament i 1527.37

a Nikolaikyrkja på Scholeusstikket. Kyrkja er godt synleg på Hieronimus Scholeus’ framstilling frå omkring 1580, men då han teikna byen stod kyrkja i ruinar. a

lorentz Diderich Klüwers teikning av «Formentlige levninger af johnskirken og Klosteret derved i Bergen.» Klüwer er rekna for ein av Norges første antikvarar, og teikninga hans er truleg laga i 1823. Teksten til teikninga er trykt i lidén 1980 s. 143.

7. Olavskyrkja på Bakkane. Kyrkja låg i området kalla Bakkane like ovanfor Mariakirken og i det bratte området langs dagens Birkebeinergaten. Kyrkja er først nemnt i 1181 i Sverres saga og siste gong i eit bergenfarartestament i 1527 og var sannsynlegvis ei soknekyrkje.38

8. Nonneseter kloster. I Sverres saga er Nonneseter nemnt i 1183, og klosteret må ha blitt oppretta ei tid før dette. Klosterkyrkja er også omtala i samband med kampane mellom Magnus Blinde og Harald Gille i 1134/35, men Knut Helle meiner i si byhistorie at dette kan vera ein anakronisme. Ved slutten av 1400-talet blei Nonneseter overteke av birgittinarane i Munkeliv. I 1507 blei Nonneseter gitt til Antonius orden.39 St. Jørgen hospital høyrde også til St. Antonius, og det er mogleg at Nonneseter var del av hospitalet før det blei overført til Vincens Lunge. Sjå St. Jørgen nedanfor. I 1528 fekk Vincens Lunge, lensherre på Bergenhus, klosteret med alt jordegodset. Same

året blei det brote stein frå klosterbygningane, truleg for å senda han til Danmark. Bygging av ny hovudbygning på Lungegården medførte dels riving av kyrkjeruinen. I 1891 brann Lungegården, og etter dette blei alt rive bortsett frå tårnfoten og eit bakre kapell som låg ved koret i kyrkja.40

9. Jonsklosteret var eit augustinarkloster vigd til døyparen Johannes. Klosteret blei truleg oppretta i 1150-åra, og kan ha blitt brannherja i den første store brannen på Strandsiden i 1489. I 1552 overførte kongen kyrkja og kyrkjegarden til byrådet for å byggja nytt rådhus. Planane blei ikkje realiserte, og bygningane må ha blitt skadde i brannen i 1561. I 1579 blei kjellarar og tårn sett i stand. Tårnet blei no vakttårn, og dette brann i 1702. Etter brannen blei det kjøpt av private og delvis nedrive. Ei teikning frå tidleg på 1800-talet viser at delar av tårnet og kjellarane framleis stod, og restar må ha eksistert like til bybrannen i 1916.41

a Mariakirken på Reichborns prospekt av Kontoret i 1768. Utsnitt, originalen er ved Bergen byarkiv.

a Korskirken på 1740-bildet. Utsnitt av byprospekt frå om lag 1740. Originalen er ved Bergen museum.

10. Mariakirken. Dette er den best bevarte mellomalderbygningen i Bergen. Fundament til ei eldre kyrkje under den noverande kyrkja blei funne i 1974. Den eldre kyrkja kan vera frå første tredjepart av 1100-åra og kan ha lombardisk påverknad via domkyrkja i Lund. Om dette stemmer kan arbeidet tidlegast ha begynt i 1130-åra, helst ikkje før 1140, men ho er først nemnt i Sverres saga i 1183.42 Kyrkja blei i seinmellomalderen ei av to soknekyrkjer for hanseatane i Bergen og har av den grunn eit uvanleg rikt skriftleg kjeldemateriale.

11. Korskirken. Namnet på kyrkja har bakgrunn i at ho var vigd til den heilage krossen. Det er peika på store bygningsmessige likskapar med Mariakirken, og bygginga av dei to kyrkjene kan derfor å gått føre seg parallelt. Det er vidare sett fram ein hypotese om at dei to kyrkjene opphavleg blei bygde som soknekyrkjer i kvar sitt område av byen ved midten av 1100-talet.43

12. Fransiskanarklosteret med Olavskyrkja. Klosterkyrkja blei domkyrkje for biskopen i Bergen i 1539. Ved graving i 1882 blei det funne spor etter

den eldste Olavskyrkja. Dette var ei lita steinkyrkje med vesttårn. Eit mindre parti frå denne kyrkja kan i dag identifiserast i nordmuren på Domkirken. Olavskyrkja kan vera reist ein gong i åra 1150–80, og ho blei overteken av fransiskanarordenen etter bybrannen i 1248. Magnus Lagabøte blei gravlagd i fransiskanaranes kyrkje, og ikkje i den store Kristkyrkja på Holmen (Bergenhus), som var vanleg for kongelege i høgmellomalderen.44

13. Columbakyrkja/Steinkyrkja. Columbakyrkja er nemnt første gong i 1320 eit testament frå ein norsk stormann, og i testamentet til ein tysk kjøpmann i 1368. Men ut ifrå samanhengen må Columbakyrkja vera identisk med Steinkyrkja som er nemnt i Sverres saga 1181, 1185 og 1198. Ifølgje Bylova stod kyrkja ovanfor Øvregaten mellom Martinskyrkjegarden og Nikolaikyrkjeallmenning og var sannsynlegvis ei soknekyrkje. Det finst ingen opplysningar om kyrkja etter 1427.45

14. Peterskyrkja. Peterskyrkjegarden er nemnt i Sverres saga i 1183, Kyrkja var soknekyrkje, og kyrkjegardsporten er nemnt i Bylova. Kyrkja

Koren Wibergs skisse frå utgravinga i Peterskyrkja i 1912. i følgje Koren Wiberg viser skissa oppgravde jordmassar (1 og 2), golv (3 og 4), eit snitt i kyrkjegarden (5), ein del av søre langveggen i kyrkja, som var sterkt øydelagd (6), fals for tregolvet (7) og Wolpmands (arendt Meyers) kjellar (8).

Koren W I berg 1921 s. 140.

stod som ruin etter reformasjonen og blei utgraven av Koren Wiberg i 1908 og 1912. I ei avskrift av eit brev om grunnleige for Nordre Bugarden står: …een af Corporis Christi præbendis Grunder wid nafn Bogard ythre och nordre liggendis imellom Engelgaardt och thend indre Bogaard mett Brÿggen udi Bergen. Strecker sig udi lengden fran yderst paa Brüggen och up til Capitels grund som sancti Petri Kircke nu Thenne Dag öde paa staar… 46

15. Allehelgenskyrkja med hospital. Også Allehelgenskyrkja er første gong nemnt i Sverres saga i 1181. Kyrkja låg mellom det som i dag er Det gamle rådhus og Manufakturhuset. I Håkon Håkonssons saga blir det fortalt at kongen let reisa kyrkja frå grunnvollane. Truleg blei ho øydelagd ved brannen i 1248 og gjenreist av Magnus Lagabøte i 1266. Kong Magnus grunnla også hospitalet ved kyrkja. I 1308 blei kyrkja knytt til den kongelege kapellordninga, men kom i forfall etter reformasjonen. Eit mindre fragment, truleg frå hospitalet, er å finna i Det annekterede rådhus. 47

Allehelgenshospitalet og kyrkja.

På Scholeusstikket markerer bokstaven M: Spittal der Stat og N: Die altte kirche, urbis carcer. Dette er sannsynlegvis allehelgenshospitalet slik det stod i siste del av 1500-talet, og der den gamle kyrkja då blei brukt som fengsel for byen. Utsnitt frå Scholeusstikket ca. 1580.

Ruinen etter Lavranskyrkja. ruinen er i dag synleg bak Bryggens museum, og blei undersøkt arkeologisk i samband med utgravingane på Bryggen i 1956–69. foto g a e rslan D 2011.

16. Lavranskyrja. Denne vesle kyrkja på nedsida av Mariakirken er første gong nemnt 1206, men kan vera eldre. Det er ikkje kjent kva funksjon kyrkja hadde. Som kyrkje er bygningen nemnt siste gong i 1438 i eit bergenfarartestament, men det er sannsynlegvis denne steinbygningen som i 1568 blei utleigd av Erik Rosenkrantz, og ruinen blei arkeologiske utgraven i 1968.48

eit inventarium for Martinskyrkja frå 1686 finst i Bergenfarararkivet ved Byarkivet i lübeck. Det er nr. 16 i Kontorets generelle inventariebok påbegynt i 1686:

aNNO 1686 den 12. Martÿ befindet sich in St. Martini Kirche an Geräthe und Kirchenornat wie daßelbe den Glöckner Dirich Cathe in verwahrung gethan worden, als folget: ein schwarz Meßgewand. ein weiß Meßhembd. ein rothes Tuch auff den altar befestiget. ein weiß Tuch auf den altar. zweÿ kleine Tücher zu die Kelche. eine Silberne Kanne. zween Silberne Kelche. eine kleine Silberne Döse zu den Oblaten. zwo kleine vergüldete Schüßeln, zu beiden Kirchen gehörig.

1 große Krone mitt 16 armen. eine kleinere krone mitt 12 armen. eine kleine Krone mitt 8 armen.

Dreÿ große Meßinges leüchter aufs altar. einen kleinen leuchter und eine lichtscheere.

ahl fI n D bü C her 9 n r. 536. foto g a e rslan D 2006.

17. Dominikanarklosteret. Vi veit ikkje når dominikanarklosteret i Bergen blei grunnlagt, men det må ha vore før 1241, for i det året er prioren i klosteret nemnt. Kyrkja var truleg bygd i tre like til 1500 då det blei oppført ei kyrkje av stein og klosterbygningar med store kvelvingar. Desse blei øydelagde av brann i 1528.49

18. Martinskyrkja. Martinskyrkjegarden er nemnt i Bylova 1276, men kyrkja kan ha eksistert alt før bybrannen i 1248. Ho blei i seinmellomalderen soknekyrkje for den indre halvdelen av Bryggen. Kyrkja blei ikkje gjenreist etter brannen i 1702, men interiøret frå slutten av 1600-talet er kjent frå Det hanseatiske kontorets inventariebok.50

19. Mikaelskyrkja i Vågsbunnen. Først nemnt 1319, men kan ha eksistert tidlegare, kanskje før 1248, for i det året er det i Håkon Håkonssons saga fortalt at elleve kyrkjesokn brann. I 1320 blei det bestemt av biskopen at alle skomakarane nedanfor stretet i Vågsbunnen skulle høyra til Mikaelskyrkjesoknet, men i 1440 blei kyrkja ned-

lagt fordi ho var i dårleg stand, og kyrkjelyden og eigedomane blei overførte til Halvardskyrkja. Kyrkja låg truleg vest for Korskirken mellom Hollendergaten og Vågen. (Torget 9–11).51

20. Katarinahospitalet. Ifølgje Håkon Håkonssons saga blei Katarinakyrkja med hospital bygd ved Sandbru, og det er mogleg at ruinar av anlegget er utgravne ved Dreggsallmenningen. Hospitalet blei i 1266 flytta til Vågsbunnen, der det blei bygt ikkje langt frå Allehelgenshospitalet. Katarinahospitalet skulle vera for kvinner. På 1500-talet blei det hospital for Det hanseatiske kontoret, og var fattighus til 1771, deretter skule fram til 1874. Truleg blei det opphavlege anlegget sterkt skadd i 1702-brannen.52

21. Halvardskyrkja i Vågsbunnen er nemnt første gong i 1271. I 1320 bestemte biskopen at alle skomakarane ovanfor stretet skulle høyra til kyrkja. I 1440 blei soknet slege saman med soknet til Mikaelskyrkja. Lensherren Kristoffer Valkendorf begynte å riva kyrkja omkring 1558/59.53

Katarinahospitalet på Scholeusstikket. På Scholeusstikket markerer bokstaven l: Hospital von den Teutschen. Hospitalet låg eit stykke sør for Domkirken (K) omtrent ved dagens Kong Oscarsgate 44. Hanseatane hadde teke over drifta av Katarinahospitalet på 1500-talet.

Katarinahospitalet i 1768. j j reichborn laga denne teikninga av Katarinahospitalet i 1768, få år før det gjekk over til å bli brukt som skule. Til høgre for inngangsdøra er hospitalets hanseatiske merkestein. Han er i dag i muren ved Schøtstueanlegget på Bryggen. h er etter m eyer (1904) s. 548.

Katarinahospitalets inventarium 1693. eit inventarium for Katarinhospitalet frå 1693 finst i Bergenfarararkivet ved Byarkivet i lübeck. Det er nr. 18 i kontorets generelle inventariebok påbegynt i 1686.Teksten tar til slik: anno 1693: d 1th May: hath ein ehrsamer Kaufmann alhier verzeichnet, was für Gelder und vorrath bey dem Contorischen armen Hause zu Sth Catharinen sich befunden, von wannen dieselbe hergekommen, und bey wehm sie itzo stehen. f rå ahl fI n D bü C her 9 n r. 536. foto g a e rslan D 2006.

22. Erkebispegarden var residens og handelsgard for erkebiskopen i Nidaros (Trondheim). I Erkebispegarden var også ei Clemenskyrkje. Etter reformasjonen var den ytre delen av Nordnes del av Domkirkesoknet, men i 1620-åra blei dette området skilt ut som eige kyrkjesokn, og Nykirken blei reist på restane av Erkebispegarden.54

23. Margaretakyrkja. I 1301 blei ei kvinne som hadde gitt seg ut for å vera Margareta, dotter til kong Erik Magnusson, brent på Nordnes. Det oppstod ein folkeleg kult knytt til rettarstaden, og det blei bygt ei kyrkje der. Kyrkja er fleire gonger nemnt i tyske testament frå 1400-talet.55

24. St. Jørgen hospital er ifølgje lokalhistorikaren

B.E. Bendixen først nemnt i 1411, og at det då var eit hospital under Antonius-orden, eit klosterbrorskap som særleg tok seg av spedalske.

Knut Helle meiner at hospitalet var nytt i seinmellomalderen. Det er nemnt i ei rad bergenfarartestament. I eit testament frå 1468 blir det gitt ei gåve til St. Antonius, og det same finn vi også i eit testamente frå 1516. Det kan ikkje utelukkast at det her er meint St. Jørgen.56

25. Fabianus og Sebastianus kyrkje låg på Nordnes og er bare nemnt ein gong, og det er i eit tysk testamente frå 1365 som Fabiani et Sebastiani martirium beatorum in Nortnese. 57

26. St. Albanus kyrkje er nemnt i eit manuskript til Bergens Fundas, og at ho stod på Øvregaten.58

27. St. Jakobs kyrkje på Borneskjær er nemnt i Bergens Fundas som ei trekyrkje. Borneskjær låg der Tollboden blei bygd ved midten av 1600-talet. Det fanst i seinmellomalderen truleg også eit St. Jakobs kapell på Jerusalem som låg like nord for der Stadsporten blei bygt i 1628.59

31. Krosskyrkja på Årstad er nemnt i eit tysk testamente i 1395 og igjen i 1427. Kyrkja var bygd i stein og høyrde truleg til kongsgarden på Årstad.60 Årstad låg innanfor bygrensa i mellomalderen, men elles langt frå den tettare bygde byen. Dersom kyrkja var del av kongsgarden kan ho ha vore bygd alt i høgmellomalderen.

Nisje i ein del av muren etter Erkebispegarden. ruinar frå erkebiskopens anlegg inngår i dag som del av fundamentet til Nykirken. Denne gotiske lysopninga er synleg på sørsida av kyrkja. foto

Kyrkjer og kapell utan kjend lokalisering Fleire kyrkjer eller kapell er kjende av omtale utan at det finst nærare opplysningar som gjer det mogleg å lokalisera dei. Det ser også ut til at det gjennomgåande er lite som talar for å datera dei til før 1300. I enkelte tilfelle er det ikkje sikkert det er meint sjølvstendige bygningar, men kanskje bare eit alter i ei av dei større kyrkjene. Nedanfor er det gjort ei alfabetisk opprekning av desse.

Sta. Agathe er nemnt i eit testamente frå 1320. Kanskje var det eit lite kapell som forsvann tidleg i seinmellomalderen.61 Hilbrandt Meyer skriv i 1764 at det ifølgje ei tysk krønike fanst eit Sta. Anna-kapell i 1378. Det er også nemnt i Bergens Fundas. Lidén meiner det kan ha vore eit alter i ei av dei større kyrkjene.62 Sta. Gertrud er nemnt i eit tysk testamente frå 1517. Ifølgje Bergens Fundas var dette ei trekyrkje.63 Ei St. Mateus kyrkje er nemnt på 1600- og 1700-talet av Edvard Edvardsen og Hilbrandt Meyer.64 Men Meyer referer vel eigentleg bare til Edvardsen her, slik at Edvardsen er aleine om opplysninga. I testamentet til ein norsk stormann er ei Williamskyrkje nemnt i 1320, men ho er elles ukjend.65

Köln i Hartmann Schedels Weltchronik 1493. vi ser Kölnerdomen under bygging. Kyrkja blei påbegynt i 1248, men blei ikkje endeleg ferdigstilt før i 1880. Dei større kyrkjebygga i mellomalderen kunne det ta lang tid å byggja, gjerne hundre år, men koret blei vanlegvis bygd først og blei teke i bruk mens bygginga av kyrkja heldt fram. For Kölnerdomen ser det ut til at det på slutten av 1400talet var ferdigstilt eit tårn i vestfasaden og at det blei arbeidd med koret og skipet.

v er DS le G M a KT OG B y FO l K e TS TO r G

I det føregåande er mellomalderens religiøse institusjonar i Bergen plasserte i topografisk samanheng. I mellomalderen fungerte kyrkja ikkje bare som ei religiøs makt, men hadde også stor juridisk og politisk innverknad både for enkeltindividet og i eit større samfunnsmessig perspektiv. Slik sett verka kyrkja til at makta i samfunnet var delt mellom den geistlege og verdslege øvrigheta. Den verdslege makta var representert ved kongemakt, dei verdslege domstolane og byråda i byane. Også den verdslege maktstrukturen kan vi kartfesta i bylandskapet.

I. Kongsgarden på Holmen (Bergenhus). Kong Øystein Magnusson flytta kongssetet frå Alrekstad (Årstad) og ned til Holmen. Dette må ha skjedd før 1122 då kong Øystein døydde. Dermed starta utviklinga av det som etter kvart blei ei kongeborg strategisk plassert ytst i byens hamneområde. Tidleg på 1500-talt blei kongeborga utbygd som ein festning og fekk namnet Bergenhus. Spora etter det eldste anlegget er svake ifølgje Gerhard Fischers arkeologiske undersøkingar. Kong Øysteins anlegg låg nede ved sjøen der Håkonshallen og Rosenkrantztårnet står i dag, men den eldste kongsgarden blei overfallen og brent fleire gonger på 1100-talet. Kong Sverre (1177–1202) tok konsekvensen av desse erfarin-

gane og fekk bygd Sverresborg som eit sterkt borganlegg i stein. Her døydde også kong Sverre i 1202. Det var i følgje Knut Helle først ut mot 1240, under kong Håkon Håkonsson (1217–63), at området nede ved sjøen igjen blei interessant som utbyggingsområde for kongsgarden. Kongane frå Håkon Håkonsson til Erik Magnusson (1280–99) bygde eit anlegg som i store delar framleis er å finna i området.66

Kongsgarden på Holmen var ikkje bare eit representativt anlegg for den norske kongemakta, det blei også sentrum i kongens

Gerhard Fischers skisse over Holmen. f rå fI s C her 1980 s. 132. b

Gerhard Fischers skisse av kongsgarden på Holmen. f rå fI s C her 1980 s.133.

riksadministrasjon, og ein stad der aktuelle saker for byen blei avgjorde. Alt på 1100-talet blei kongsgarden viktig som oppebørselsentrum for inntekter frå området omkring byen. Kongens representantar i byen var gjaldkeren og syslemannen. Gjaldkeren skulle organisera vektartenesta i byen og utpeika vektarane etter råd frå bymennene. Han skulle også føra tilsyn med den økonomiske verksemda i byen, og prisar, mål og vekt var hans ansvarsområde. På same måte skulle han òg føra tilsyn med byggeforskrifter, forkynna offentlege kunngjeringar, driva inn kongens inntekter og ikkje minst organisera militærmakta og bønder og byfolks tenesteplikt i leidangen. Gjaldkeren skulle også sørgja for rettsforfølging av forbrytarar.67

Nordnes ser ut til å ha blitt ein rettarstad for politiske avrettingar, og her blei den falske Margareta brent i 1301.68

Toluholmen, tjuvholmen, seinare Christiansholm, var plassen for henging av uærlege mordarar og simple tjuvar fram til 1600-talet då galgen blei flytta til Nordnes.

II. Tingstaden. Bymøtet hadde både faste møtedagar og i tillegg samlingar kalla saman på kort varsel for å avgjera særskilde saker. Bylova har

Tjuvholmen i 1646. isaac van Geelkerck har på bykartet frå 1646 teikna «Tieuffholm» like utanfor møllene i Sandviken.

Utsn I tt frå g K s 717, gI gas 32. Det Kongel I ge b I bl I ote K , KøbenhaV n.

ruinen av Maria gildeskåle ligg mellom Bryggens museum og Mariakirken. ruinen blei arkeologisk undersøkt i samband med utgravingane på Bryggen 1956–69. foto: g a e rslan D 2011.

ikkje opplysningar om fast stad for bymøtet, men tidleg på 1300-talet blei det halde under open himmel på Mariakyrkjebakken. Slik måtte det vera fordi alle som ville kunne møta på bymøtet, men bare husfaste menn, dvs. dei som eigde eller leigde hus, og som sjølv dreiv utleige, hadde møteplikt.69

Bymøtet var ein gammal og innarbeidd institusjon då Bylova blei gitt i 1276. Bylagtinget er derimot nytt med lova. Bylagtinget skulle møta like ved Mariakyrkjegarden i Maria gildeskåle. Knut Helle peikar på at bylagtinget var eit representasjonsting og kunne haldast innomhus i motsetnad til bymøtet, som var eit allmannating. I alt skulle det utpeikast 48 representantar, 12 frå kvar byfjerding. Vi kjenner ikkje desse fjerdingsgrensene, og det er vanskeleg å avgjera om dei verkeleg har vore ei administrativ inndeling med praktisk følgjer. Men inndelinga har klare utanlandske førebilete, der inndeling i kvarter var vanleg. Bylagtinget blei leia av bylagmannen. I år 1300 blei Gulatinget flytta til

Bergen. Ifølgje Helle kan dette vera forklaringa på at bylagtinget ikkje ser ut til å ha spela noko stor rolle. Det var kanskje meir hensiktsmessig å skyta ankesaker frå bymøtet inn under Gulatinget, som hadde si årlege samling om sommaren.70

Dei vanlegaste straffeformene var anten bøter eller korporleg straff. Av den siste forma var det pisking, lemlesting eller dødsstraff som var vanleg. Den korporlege straffa var ei offentleg handling, men kvar pisking, brennmerking, avhogging av fingrar eller andre kroppsdelar har føregått i Bergen, veit vi ikkje. Etter Bylova skulle mindre korporleg straff eksekverast på bymøtet. Halshogging blei i hovudsak brukt mot politiske fangar og ærlege drapsmenn. Ærlege drapsmenn var dei som openlyst gjennomførte drapet og vedkjende seg dette. Tjuvar og uærlege drapsmenn blei hengde.71

III. Breidaallmenning og mellomalderens rådhus og torg. Restane etter mellomalderens rådhus med vinkjellar ligg i dag under Rosenkrantzgate 12. Ruinen blei først påvist og delvis undersøkt i 1908 av Koren Wiberg. Han grov ut ruinen i lengderetninga slik at den delen som vende mot sør blei avdekt. Kortveggen mot Vågen blei fjerna då tomta blei utgraven for nybygg i 1909.72

Ei ny og systematisk arkeologisk undersøking blei gjort av Jan Lindh i 1978–79, og med supplerande utgravingar av Øystein Ekroll i 1981–83.73 Den bygningsarkeologiske analysen etter utgravingane i 1981–83 konkluderte med

Koren Wiberg skisse over utgravingane av Vinkjellaren.

Koren Wiberg var den første som påviste kvar byens rådhus og vinkjellar hadde lege i mellomalderen og han grov ut den sørlege delen av ruinen.

f rå Koren W I berg 1908 tI llæg s. 7.

Ekrolls skisse over Vinkjellaren.

Den vestlege delen av kjellaren (ned på illustrasjonen) blei fjerna då det blei bygd på tomta i 1911–12. eK roll 1990 s. 31.

at bygningen hadde to utbyggingsetappar. Den eldste delen låg nærast Vågen, men også dei andre delane kan vera bygde i siste halvdel av 1200-talet eller tidleg på 1300-talet.74 I seinmellomalderen blei Bryggen-området dominert av hanseatiske kjøpmenn som organiserte seg i eit såkalla kontor, ein organisasjon som skulle ivareta dei rettane hanseatiske kjøpmenn hadde til å driva handel i Bergen og til å dømma i tvistemål seg imellom. Det hanseatiske kontoret bygde ved midten av 1400-talet ut eit eige administrasjonshus, Kjøpmannsstuen, mellom torget og rådhuset på Breidaallmenning.75

Det eldste torget i Bergen er nemnt i Bylova.76 Sannsynlegvis låg det ved enden av Breidaallmenningen og heilt ut til bryggekanten mot Vågen alt då Bylova blei skriven, men denne plasseringa høyrer vi første gong om i ein avtale Det hanseatiske kontoret gjorde om leige av grunn nedanfor rådhuset i 1480. Dei funksjonane Bylova legg til torget viser at dette var ein viktig del av bysamfunnet. Torget høyrde til mellom dei særskilde gridstadane, dvs. der folk skulle vera trygge og der overgrep skulle straffast hardare. Men om nogen blir dræpt i sitt hjem eller i arbeidshus (uthus), i have, paa brygger eller på gate som hører til den gaard, eller paa torv, da skal gjerningsmanden bøte dobbelt og fare utlæg. 77 Bylova gjer det også klart at alle varer som kjem til byen skal lossast og førast i hus eller til torget. For det første er det forbudt der at kjøpe malt og mel, korn og honning, hvete og vin, klæde og lerret, vadmel og rug, erter og bønner, skrei og smør, tran og meisesild og alskens skindvarer, flesk og kjeler og alskens utenlandske vare. Men om nogen blir overbevist om at han sælger dette slags vare frå skib eller paa andet sted end i hus eller paa torv, da bøte selgeren en mark sølv til kongen og likesaa kjøperen, og deres kjøp skal gaa omigjen og hver ha sit.78

Lova er ikkje særleg oppteken av å definera torget verken når det gjeld lokalisering eller utforming. Dette kan tolkast som at då lova

blei utforma, var torget så innarbeidd i byen at nærare presisering ikkje var naudsynt. Bildet av torget blir klarare med dei vedtektene som dukkar opp i rettarbøter seinare i mellomalderen. I vedtekter om handel og varetakstar i Bergen frå 1282 blir det sagt at levande naut og sauer skulle ingen kjøpa utan på torget. Det same galdt for fersk fisk, men denne kunne også omsetjast på bryggene.79 Dette blei innskjerpa i ei ny rettarbot i 1331 særleg med omsyn til utanlandske kjøpmenn.80

Torget skulle vera ein stad for tilfeldig omsetnad og for handlande utan fast tilhald i byen. På denne måten blei torghandelen godt tilpassa omsetnaden av ferskvarer der bønder og fiskarar frå omlandet kunne selja varene sine. Det er denne forma for handel som er typisk for torget og ikkje først og fremst at handelen gjekk føre seg i friluft. Bylova skil ut ei eiga gruppe varer som også kunne reknast som slike varer, men som var for plasskrevjande til å omsetjast på torget. Men paa torvet kan folk sælge hvad de vil foruten kvernstener eller tømmer eller skib. Disse ting skal han sælge over paa Stranden, der hvor det ikke hindrer opsætning av skibe.81 Om vi legg omsetnadsforma til grunn for torgdefinisjonen får byen i praksis to torg. Eit for lette og eit for tunge og plasskrevjande varer. To eller fleire torg er slett ikkje uvanleg i mellomalderbyane.

Min rekonstruksjon av byplanen omkring 1300. i det føregåande er dei ytste grensene for den bygde høgmellomalderbyen trekte opp på grunnlag av ei justering av det eldste bykartet (Geelkerck 1646). justeringa omfattar både ei jamføring med det eldste topografisk pålitelege kartet og innplassering av rimeleg sikre data om sjølinja rundt vågen ca. 1300. Kartet inneheldt også andre data som er relevante for eit meir detaljert rekonstruksjonskart for høgmellomalderen. Slike detaljar var mellom anna kyrkjene, enkelte gateløp og konturane av den bygde byen. rekonstruksjonen viser at Bryggen-området er den sentrale delen av byen, med ei hovudgate, øvrestretet, på oversida og ei ferdsleåre over bryggene på nedsida mot vågen. Sentralt på tvers gjekk Breidaallmenning frå Nikolaikyrkja og ned til vågen. Midt på allmenningen låg Stemnestova, byens rådhus, og mellom dette og bryggekanten låg torget. Byen var symmetrisk som ei vifte omkring Breidallmenningen som framstår som byens midtakse, og den bygde byen låg innanfor ein oval halvsirkel der hamnelinja utgjorde den lange grunnlinja. alt før 1350 hadde utbygginga spreidd seg vidare frå vågsbunnen og utover Nordnessida av vågen om lag til dagens Murallmenningen. Dermed førte dette også til at gateløpet frå Olavskyrkja med fransiskanarklosteret (Domkirken i dag), langs traséen som i dag er Domkirkegaten, knytte saman gateløpa på austsida av vågen med eit nyare gateløp på vestsida (Strandgaten i dag).

1. Den vesle kristkyrkja, 2. Den store kristkyrkja (katedralen eller domkyrkja i mellomalderen), 3. Bispegarden, 4. apostelkyrkja (dette var den tredje, dei to første apostelkyrkjene stod i borggarden til slottet), 5. Munkeliv kloster, 6. Nikolaikyrkja, 7. Olavskyrkja på Bakkane, 8. Nonneseter kloster, 9. jonsklosteret, 10. Mariakirken, 11. Korskirken, 12. Gråbrødreklosteret (Olavskyrkja, fransiskanarklosteret), 13. Columbakyrkja (Steinkyrkja), 14. Peterskyrkja, 15. allehelgenshospitalet, 16. lavranskyrkja, 17. Svartebrødreklosteret (dominikanarklosteret), 18. Martinskyrkja, 19. Mikaelskyrkja i vågsbunnen, 20. Katarinahospitalet, 21. Halvardskyrkja, 22. erkebispegarden. i. Slottet med Håkonshallen og Magnus lagabøtes tårn, ii. Mariakirkebakken med Maria gildeskåle, iii. Stemnestova (rådhuset) og torget. Kart p. bæ KK en og g.a. e rslan D 2011.

Sentrum i Bergen i mellomalderen var byens rådhus og torg på Breidaallmenning, midt i det som i dag er Bryggen. Dette var etter forholda eit ope område, med kanskje den største – og utan tvil den viktigaste plassdanninga i byen. Byrådet begynte truleg å halda møta sine her omkring 1300, og Gulatinget seinast frå tidleg på 1400-talet.82 Mellomalderbyens sentrum var ein politisk møtestad, og det var ein møtestad for torghandelen der dei fleste av byens innbyggarar skaffa seg daglege varer. Torget blei flytta i 1558 etter at borgarane i lengre tid hadde klaga til kongen over at torget låg slik til at hanseatane kjøpte dei beste varene før andre kom til. Det nye torget blei lagt inst i Vågsbunnen, og like ovanfor blir lensherren Kristoffer Valkendorfs hus gjort til nytt rådhus. Dermed blei samanhengen mellom rådhus og torg oppretthalden. I dag er denne historiske byplanaksen vanskeleg å få auge på.83

r e KONST r UKS j ON e N – Ber G e N OMK ri NG 1300

Så langt har rekonstruksjonen gitt oss eit hovudriss av høgmellomalderens byplan med brygger og strandline, det eldste gatenettet og allmenningane. Det er ruta for vektarane i Bylovas vaktbolk som gir haldepunkt for byens bygde område i siste halvdel av 1200-talet, og det dekte då strekninga frå kongeborga (Bergenhus) og til Olavskyrkja i Vågsbunnen (dagens domkyrkje). Bylova gir også opplysningar om allmenningar og plassering av kyrkjer. Bergen fekk sine grunntrekk alt tidleg i høgmellomalderen, men bare i Bryggenområdet kan vi rekna med ei tettare utbygging på 1200-talet. Område som Vågsbunnen og dei indre delane av Strandsiden blei tettare bygde utover på 1300-talet. Frå dette hundreåret og framover finst det mange dokument som

viser at det indre området av Nordnes blei utbygd etter same mønster som i Vågsbunnen. Pestkatastrofen i 1349 ser ikkje ut til å ha verka på den topografiske utviklinga av byen i nemneverdig grad i den forstand at byen opplevde stillstand eller direkte tilbakegang. Snarer tyder tendensar ved slutten av 1300talet på at det nå var press på ledig grunn. Slik kan vi tolka det kjeldematerialet som viser at Munkeliv kloster tok til å leiga ut grunnar langs Vågen i strandområdet utover Nordneshalvøya. Denne utbygginga av tidlegare ubygd grunn var ikkje omfattande, men kan likevel ha vore eit resultat av ein prosess der dei eldre delane av byen er blitt fortetta.84

I Bergen har utfylling utover den opphavlege strandlinja vore så omfattande at det meste av det vi dag oppfattar som delar av Bryggen og Vågsbunnen faktisk er utfylt grunn. For Bryggens del skjedde denne utfyl-

linga i hovudsak før midten av 1500-talet.

Dei ytre linene for Bryggen, slik vi ser dei på Geelkercks kart, er dei same som på kart frå før reguleringa omkring 1900 og brannen på Bryggen i 1955. Reguleringa i 1899–1910 og brannen i 1955 førte til at mindre enn ein fjerdedel av den historiske delen av Bryggen er bevart i dag. Når det gjeld kaiområdet er det bare utvidingar i første del av 1900-talet som har endra situasjonen på Bryggen.85 I Vågsbunnen har det derimot gått føre seg ein meir kontinuerleg utfyllingsprosess like frå 1200- og 1300-talet og fram til tidleg på 1900-talet. I dei siste hundreåra gjeld dette området ved torget. Strandsiden eller Nordnessida av Vågen ser ikkje i nemneverdig grad ut til å ha blitt utvida ved utfylling i mellomalderen. Her sette utfyllinga for alvor inn først på 1600-talet. Og i det siste hundreåret er det utfyllinga og anlegget av Strandkaien som er vesentleg.86

Gjennomgangen i dette kapitlet viser at Bergen var ein by med mange kyrkjer og andre religiøse institusjonar. Dei aller fleste ser ut til å ha blitt bygde på 1100-talet, og i alle høve før 1300. På kartet er dei grupperte etter funksjon. Det mest slåande er korleis soknekyrkjene dannar ein halvsirkel i bakkant av det bygde området. Vi ser også at klostra ligg i utkanten av den tettbygde byen. Dei eigentlege klosterordenane frå Nonneseter til Munkeliv, dannar ein akse vest for den eldste byen, medan dei to mindre ordenane ligg i kvar sin ende nord og sør for den bygde byen. I den sørlege enden ligg også hospitala.

Sjølv om det finst kjelder med opplysningar om ei mengd private hus og eigedomar, er desse ofte vanskelege å gi ei nøyaktig plassering. Dels skuldast dette at opplysningane er få, men viktigare er det at private bygningar i det alt vesentlege var i tre, og dermed er dei nærast umoglege å identifisera arkeologisk, rett og slett fordi dei fleste blei øydelagde ved brann eller alminneleg forfall. I den grad slik bebyggelse kan lokaliserast har dette samanheng med at tomta, dvs. grunnen, hadde same namn, og dette festa seg varig til bygningar. Dette er typisk for gardane på Bryggen. Stein som byggjemateriale var det først og fremst den politiske og religiøse eliten som nytta. Det er også bygningar i stein som er oftast nemnte i det skriftlege kjeldematerialet.

Samanlikninga

Byane har det til felles at dei dekkjer dei same behova for innbyggarane, slike som organisering av næring og bustader, adminstrasjon og styring, militært forsvar og religiøs utøving. Men finst det eit overordna fellesskap i byplanløysinga for desse behova? Ei samanlikning av bylandskap må ta utgangspunkt i overordna linjer, men finst det eit fellesskap mellom byplanar som gir grunnlag for generelle reglar, eller er byane i det alt vesentlege forma av lokale føresetnader?

Hedeby

Hedeby var ein dansk by, kanskje frå 700-talet, men blei oppgitt i siste del av 1000-talet etter at både den norske kongen Harald Hardråde og seinare slavarar hadde herja byen. i dag er plassen der byen låg først og fremst synleg ved den markerte vollen som går i ein halvsirkel omkring det som var byens bygde område. vollen fungerte som eit forsvarsanlegg, og tilsvarande er også synleg omkring Birka. i dag er Hedeby del av Slesvig-Holstein i det nordlege Tyskland. Ottar frå Hålogaland fortel på slutten av 800-talet at han drog til Hedeby etter at han hadde vore i Kaupang i Skiringssal. Byen har eit fellesskap med både Kaupang i vestfold og Birka i Mälaren-området. Også desse blei lagde øyde ved inngangen til ein periode da danninga av byar var stor i både Norden og i Nord-europa elles.

Halv S ir K ele N – M ell OM al D er B ye NS G r UNNFO r M

a Køln

Køln var ein av dei store nordeuropeiske byane i mellomalderen, men han hadde også ei fortid som den nordlegaste provinsbyen i Det romerske riket. På dette kartet frå 1807/08 er det mogleg å skimta konturane av eit rektangulert kvartalsystem for midtpartiet ned mot rhinen. Det romerske gatesystemet gjekk i stor grad i oppløysing tidleg i mellomalderen, og byen fekk den karakteristiske halvsirkelforma som på dette kartet blir understreka ved bastionsverka frå tidleg nytid. Kartet er henta frå W IKI me DI a Commons.

a Trondheim

Her er Trondheim vist slik byen var utforma før bybrannen i 1681. Mellomalderbyen var omslutta av ei elv i sør og aust, og sjøen i nord. i vest var det bare eit smalt eid som gav byen fastlandssamband. Den alminnelege bygde byen var orientert mot elva i aust. Dette var byens hamneområde. Katedralen er lett kjenneleg i sørenden av den tettbygde byen og herifrå går to og tre gater parallelt nordover og parallelt med hamnelinja langs elva. Den tettbygde byen i mellomalderen var organisert langs desse gatene og ned mot hamna. Slik sett var byen meir avlang, men den sentrale linja i byplanen var hamnelinja, på same måte som for Hedeby og Køln. På 1600-talet hadde den tettbygde byen spreidd seg nordover og vestover langs sjølinja. Det var tilgang til hamna som definerte kva som var byens attraktive ekspansjonsområde, men utbygginga i Trondheim kunne også ekspandera i mellomalderbyens bakre område, det som på kartet er merkt med i. g K s 717 g I gas 27, Det Kongel I ge b I bl I ote K , KøbenhaV n.

a Bergen ved midten av 1600-talet. Her er Bergen ved midten av 1600-talet framstilt av same teiknar som har laga kartet over Trondheim ovanfor. Også Bergens attraktive ekspansjonsområde var definert av tilgang til hamna, og den tettbygde byen hadde alt i mellomalderen spreidd seg over på vestsida av vågen i området som blei kalla Stranden. Dette var del av Nordnes-halvøya der det meste av grunnen var klosterområde, men som etter reformasjonen blei tilgjengeleg for alminneleg utbygging. ved midten av 1600-talet var dei meste attraktive tomtene langs hamna opptekne på begge sider av vågen, og på Strandsiden førte dette til at rekkene av sjøboder blei forlenga utover i vågen samstundes som det var mogleg å føra frakteskuter inn mellom bodene. På kartet er denne nyvinninga teikna inn for tre bodrekker på Strandsiden, men ved torget i vågsbunnen er denne byggeforma alt meir omfattande.1 i motsetning til situasjonen i Trondheim, fanst det lite areale for utbygging bak den eldre bystrukturen i Bergen, og også her blei Nordnes eit alternativ på 1600-talet.

g K s 717 g I gas 28, Det Kongel I ge b I bl I ote K , KøbenhaV n.

København ca. 1500.

Dette kartet over København omkring 1500 er ein rekonstruksjon laga på 1800-talet, men i det alt vesentlege i tråd med gjeldande oppfatningar. Byen hadde ei lang hamneline med ein gatestruktur som dels gjekk parallelt med hamna. Gatenettet i mellomalderens København er meir omfattande enn det Bergen hadde, og meir likt det som fanst i Trondheim. i Bergen var terrenget til dels sterkt skrånande ned mot hamna. i Trondheim var terrenget flatt, og eit nettverk av gater kunne lettare etablerast. Dette kan også forklara det mellomalderske gatenettet i København.2

Kartet er henta frå o nI elsens KøbenhaV n I m IDD elal D eren, s. 308. a

København i 1728.

eit kart frå tidleg på 1700-talet får klart fram at København hadde gått gjennom ein sterk vekstperiode frå 1500, først og fremst ved utfyllingar utover den gamle hamnelinja og ved ei sterk utviding av byområdet med nye bydelar aust for mellomalderens utbygde område. Mellomalderens byområde skil seg klart ut med ein usymmetrisk gatestruktur i kontrast til dei nyare bydelane med rektangulære kvartal.

s tatens ar KIV er. Ingen I ør Korpsets tegn I nger aV KøbenhaV ns befæstn I ng 1728. t e IK n I ng aV j f a rnhol D t.

Lübeck for turistar. eit enkelt moderne turistkart viser sentrale trekk ved lübecks mellomalderske bylandskap, men hovudfokus er på dei bygningane den interesserte besøkande bør få med seg. Byen dekte alt på 1200-talet heile den ovale halvøya som ligg mellom dei to elveløpa Wakenitz og Trave. Halvøya var opphavleg landfast med eit smalt eid i nord ved Burgtor, men her blei det laga ein kanal omkring 1900.

b Lübeck i 1830. eit «Grundriss von lübeck 1830» gir eit godt bilde av lübecks mellomalderske bylandskap innanfor «altstadt». Her hadde det knapt skjedd endringar sidan slutten av 1200-talet. Det viktigaste hamneområdet i lübeck var Untertrave, elvestykket nord for Holstentor (a) aust for Untertrave og opp mot Marienkirche (B). rundt rathaus og Markt (C) låg storkjøpmennenes område, men også omkring Petrikirche (D). Dei to hovudgateløpa Sandstrasse-Breitestrasse og Köningsstrasse går prallelt frå Klingenberg i sør, men startar eigentleg ved Domkirche (e) og går nordover til Burgtor (F). Desse gateløpa deler halvøya i ein vestleg og austleg del.

Den austlege delen var i stor grad område for handverkarar, småhandlarar og arbeidsfolk. vinkelrett frå hovudgatene går det fleire gater med namn samansett med Grube. Desse er særleg breie og ser ut til å tilsvara dei mellomalderske allmenningane i Bergen og brinkane i Stockholm. Med unntak for Kleine- og Grosse Gröpelgrube (G) på austsida like sør for Burgtor, finst Gruben bare på vestsida frå Beckersgrube (H) og nordover, og frå Marlesgrube (i) og sørover. Det som hadde endra seg for lübecks utforming i den lange perioden frå 1200-talet og fram til dette kartet frå 1830 blei teikna, var forsvarsanlegga omkring byen. ein bymur omkring heile halvøya blei reist tidleg på 1200-talet. Det er usikkert om tidlegare og meir avgrensa murverk blei reiste rundt byen.3 i seinmellomalderen blei bymuren forsterka, men ikkje utvida. Festningsanlegg på 1600- og 1700-talet med vollgraver og bastionar blei lagde utanfor mellomalderbyens grenser, slik det også framgår av kartet som viser at delar av muren blei ståande på austsida. f rå l übe CKI s C hes g es C h IC hte 1988/97. Kart 1. p lan Von f r I e D er IC h a ss C henfel D t 1830.

Også Stockholm og Lübeck har allmenningar. i lübeck heiter dei Gruben og i Stockholm brinkar. Bildet er frå Kåkbrinken i Gamla Stan Stockholm. foto: g a e rslan D 2003.

Utsnitt av Stockholms eldste kart frå omkring 1620. Om Stockholm veit ein sikkert at byen er yngre enn lübeck, og den tyske byen er ofte nemnt som eit førebilete for den eldste byplanen på Stadsholmen, og som i ei slik samanlikning tilsvarar lübecks altstadt. ein slik tanke kan også finna støtte i at det første dokumentet som blei utferda i Stockholm i 1252 nettopp var ein traktat mellom lübeck og Birger jarl. jarlen kan ha vore inspirert til å forma den nye byen etter lübsk mønster, og traktaten gav også lübeckarar tilgang til byen, noko som kan ha vore med å styrka påverknaden.4 Mellomalderens Stockholm voks fram på ei øy, og likna slik sett også på den lübske halvøya, men samanliknar vi kartet over Stockholm frå tidleg på 1600-talet med lübeck-kartet frå 1830, er det først og fremst det som er ulikt som stikk seg fram, og det er dei langsmale kvartala som omkransar dei indre bydelane i vest, sør og aust. Bare i nord der slottet ligg manglar slike langsmale kvartal. Men desse kvartala er sekundære og kom til etter kvart som byområdet blei utvida ved utfyllingar utanfor den eldste bymuren og nedanfor dei to gateløpa väster- (a) og østerlånggatan (b).5 Held vi unna desse utvidingane er det visse hovudtrekk som er sammanfallande med den lübske byplanen. Det var ei borg i nord i lübeck, og det er eit slott i nord i Stockholm (a). Den store soknekyrkja, Storkyrkan (B) kan tilsvara Marienkirche i lübeck, og rådhuset (C) i Stockholm låg mellom Storkyrkan og torget (D) på same måte som rathaus i lübeck ligg mellom Marienkirche og Markt. Også dei to gateløpa frå sør mot nord som deler byhalvøya i lübeck i ei aust- og vestside, kan vi ana i den eldste byplanen for Stockholm. Men sør i lübeck var biskopens område med katedralen, noko slikt fanst ikkje i Stockholm sidan byen ikkje var sete for ein biskop. Stockholm låg under bispestolen i Uppsala i mellomalderen der også katedralen stod.

Kart U tsn I ttet er henta frå K art gjeng I tt I DahlbäCK 1987 s. 39.

Gr UNN ei G e DOMSST r UKTU re N

Grunneigedomstrukturen og organiseringa av tomter og hus bestemmer detaljane, men også store linjer i byplanen. Det er særleg på dette nivået at den alminnelege befolkningas levesett og vilkår kjem fram på eit kart over bylandskapet. Spørsmålet er kor langt det er mogleg å komma ved å rekonstruera ein detaljert grunneigedomsstruktur. Det er gjort fleire ulike forsøk og felles for dei er at dei støttar seg til ein retrospektiv metode i større eller mindre grad. Det vil seia at ein føresetnad er at ein arbeider med strukturar som viser stor stabilitet over lange tidsrom, slik at kjelder frå nyare tid også kan vera med til å seia noko om forholda tidlegare, og at ein har rimeleg god oversikt over dei endringane som eventuelt har funne stad mellom tilkomsten av kjelda og den perioden ein ønskjer å undersøka.

cRamsings kart over København 1377 (blad 6)

Den københavnske byhistorikaren H.U. ramsing (1868–1946) rekonstruerte eit delaljert kart over København i mellomaderen ved å bruka ei liste over alle eigedomar i København i 1377, som finst i biskopen av roskildes jordebok som blei sett opp i 1370-åra. eigedomane i jordeboka er anten nemnde som tomter eller hus og kven som eigde dei, men elles blir det ikkje gitt opplysningar om presis lokalisering eller mål. Dei lange og smale tomtene liknar på dei Conzen teikna inn på mellomalderkartet for alnwick (sjå side 15), og er karakteristiske for eldre byplanar. Bygningane på slike tomter har ein relativ smal fasade mot gata, men strekkjer seg derifrå langt innover i kvartalet. f rå r ams I ng 1940 b. 3. h e I le K artet er se I nare re VID ert og p U bl I sert Kjersgaar D 1980 s. 98–99. d

Ramsings kart over København 1689 (blad 6)

Utgangspunktet for ramsings detaljerte rekonstruksjon av den Københavnske byplanen i 1377 var lister over eigedomsskatt, matriklar, som også hadde ei matrikkelnummerering. Den eldste var frå 1689. Denne matrikkelen blei jamført med yngre lister og kartmateriale.6 ramsing meinte det var godt samanfall mellom lista frå 1377 og dei seinare matriklane, og at han ved å teikna eit detaljert eigedomskart over byen i 1689, kunne bruka dette som underlag for å rekonstruera eit kart på grunnlag av opplysningane frå 1377 i roskildebiskopens jordebok. Københavns bygningsekspansjon heldt seg innanfor mellomalderens byområde til inn på 1800-talet, dels ved ei stadig høgare utnytting av bygrunnen, og dels ved ei ekstensiv utfylling i hamneområdet.7 Kart U tsn I tt frå r ams I ng 1940 b. 3.

c Min rekonstruksjon av grunneiga i Bryggen-området 1560. rekonstruksjonen av Bryggen tar utgangspunkt i prinsippet for utrekning av grunnleige i 1560-åra då lensherre erik rosenkrantz fekk slege fast at leiga skulle reknast ut etter lengda på grunnane. leigebrev frå denne prosessen er supplerte med opplysningar om leiger frå slutten av 1600-talet. Som underlag er det brukt eit kart frå 1880.8 a Mariakirken, B rosenkrantz’ steinhus (lavranskyrkja), C Peterskyrkja, D Nikolaikyrkja, e vinkjellaren, 1. lengda i atlegarden, 2. Den gamle kyrkjevegen, 3. Nagelgrunnen. 4. Nordre og Søre Gullskoen, 5. Søstergarden 6. Nordre engelgarden, 7. Søre engelgarden, 8. Bugarden, 9. Bredsgarden, 10. einarsgarden, 11. Nordre Svensgarden, Søre Svendsgarden, 12. jakobsfjorden, 13. Bellgarden 14. Holmedalen, 15. Kappen, 16. Det gamle torget 17. Grunnen under Kjøpmannsstuen, vinkjellaren og Hagen 18. Mökillgaard, 19. Solegarden, 20. revelsgarden, 21. Nordre leppen, 22. Søre leppen, 23. Nordre Bratten, 24. Søre Bratten, 35. Dramshusen, 26. Tre audegrunnar Schaften, ridstaden og Bollegard, 27. Finnegarden, 28. Brødregarden, 29. Nordre vetrliden, 30. Søre vetrliden, 31. rothmansgarden. f rå e rslan D 2011b s. 66.

Grunneigemønsteret i Lübeck ca. 1300. Tomtestrukturen i lübeck kan rekonstruerast i detalj for åra omkring 1300 på grunnlag av Die lübecker Oberstadtbücher, eit notarialregister over økonomiske avtalar mellom private partar. Dette materialet og andre topografiske kjelder blei ordna alt ved midten av 1800-talet. arkivaren Hermann Schroeder systematiserte kjeldeopplysningane etter eigeadresser slik at alle detaljar om endringar av eige og bruk av grunn i lübeck blei registrerte. registeret Grundstücke in lübeck bis 1600 aus dem Oberstadtbuch er i dag å finna i Byarkivet i lübeck.9 arbeidet er ein klar parallell til det arbeidet H.U. ramsing gjorde for København med utgangspunkt i roskildebiskopens jordebok. Men medan arbeidet til ramsing hadde ein reint topografisk karakter, der eigeadresser i ulike kjelder blei identifiserte i høve til kvarandre, er det schroederske registeret basert på kjelder som fortel om eigeoverdraging, pantsetjingar og ei rad andre slag juridiske hefte ved eigedomane. Samanlikna med Bergen går lübeck Breitestrasse på langs midt over byhalvøya, gata som tilsvarar øvregaten i Bergen. Herifrå går Gruben eller gatene ned mot hamna og tilsvarar dei bergenske allmenningane. Men dei langsmale grunnane vender seg ikkje med kortsida mot hamna slik som i Bergen, men ut mot Gruben eller gatene, og mellom desse går det Querstrassen som tilsvarar dei bergenske smuga. Kart frå h ammel-K I esoW 1988/97 s. 59.

K yr K je ST r UKTU r

Hans Emil Lidén er truleg den forskaren som mest systematisk har arbeidd med den mellomalderske kyrkjestrukturen i Bergen. Lidén peikar på det store talet på kyrkjer i Bergen, og at byen her skil seg ut frå andre norske byar, nærmast ligg Trondheim med 8–9 kyrkjer. I skandinavisk samanheng ser han ein samanheng mellom mange kyrkjer og dei eldste mellomalderbyane, medan yngre byar hadde færre, kanskje bare ei soknekyrkje. Elles var det særleg i England at enkelte byar hadde mange kyrkjer. For Lidén er det eit vesentleg poeng at den kyrkjestrukturen som kjeldene frå Bergen vitnar om på 1300-talet ikkje er opphavleg.10 Dei mange soknekyrkjene som kan lokaliserast til siste del av høgmellomalderen hadde etter Lidéns syn blitt bygde som private kyrkjer, men dei fekk seinare endra status til soknekyrkjer eller fekk andre funksjonar. Her blir Peterskyrkja trekt fram som eksempel på ei antatt privatkyrkje som seinare blei omgjort til soknekyrkje, Olavskyrkja i Vågsbunnen blei på 1200-talet omgjort til klosterkyrkje og Allehelgenskyrkja blei hospitalkyrkje.11

Lidén set fram ein modell for den eldste kyrkjeordninga der det fanst to hovudkyrkjer.

Omgrepet hovudkyrkje er brukt i Sverres saga i 1181. Ifølgje Lidén peikar Mariakirken og Korskirken seg ut som slike hovudkyrkjer, og dei representerer ei eldre sokneinndeling.

Lidéns hypotese omfattar også at dei to kyrkjene representerte kvar sitt vekstsentrum i den eldste delen av byen, og at private kyrkjer blei reiste omkring etter kvart som dei to byområda blei utvida og voks saman.12

Lidéns tilnærming i analysen av kyrkjestrukturen i ein mellomalderby understrekar eit avgjerande moment. Kyrkjestrukturen er utvikla over tid, og funksjonane til dei ulike kyrkjebygga har i mange tilfelle blitt endra. Det betyr at den rekonstruksjonen som er gjort av bylandskapet omkring 1300 (kapittel 4), viser ein kyrkjestruktur som er eit resultat av ei lang utvikling. Når dei mange soknekyrkjene ligg i ein halvsirkel i bakkant av den bygde byen, kan dermed dette reflektera kor stormenn i tidlegare tider bygde sine private kyrkjer, kanskje på grunneigedommar som strekte seg ned mot Vågen. Lidéns tolking av Mariakirken og Korskirken som plasserte innanfor kvart sitt vekstsentrum på 1100-talet er også interessant, men det kan også vera ei alternativ tolking at kyrkjene blei etablerte i kvar sin ende av det som alt var definert som eit einskapleg byområde.

Soknekyrkje

Nidaros

Dette kartet over Nidaros i mellomalderen er basert på ein rekonstruksjon Grethe authén Blom gjorde i 1974 og som ho også tok med i nyutgåva av Trondheim bys historie band 1 i 1997. i mellomtida hadde det vore ein diskusjon både om byens opphavlege topografi og plasseringa av dei ulike kyrkjene basert på nyare arkeologiske undersøkingar.13 Situasjonen når det gjeld lokalisering av mellomalderkyrkjene er vanskelegare for Trondheims enn for Bergens vedkommande. For det første er det skriftlege kjeldematerialet meir sparsamt, og dessutan blei mellomalderbyplanen nyregulert etter ein bybrann i 1681. Felles for Nidaros og Bergen er det store talet på soknekyrkjer, men i Nidaros låg dei spreidde innanfor eit nettverk av fleire gater i motsetnad til Bergen der dei i hovudsak låg langs byens hovudgate i bakkant av dei bygde delane av byen. antatte og sikre soknekyrkjer er andreaskyrkja (2), Krosskyrkja (3), Den yngre Mariakyrkja (4), Gregoriuskyrkja (5), Olavskyrkja (6), Martinskyrkja (7) og Klemenskyrkja (8). Benediktskyrkja (13) har ukjent funksjon. Bispegarden (1), som var erkebiskopens residens med domkyrkja der skrinet til den heilage Olav stod, låg i den eine enden av byen, og som i Bergen låg også kongsgarden like ved, saman med eit dominikanarkloster (12). Nidaros hadde også eit fransiskanarkloster, men for høgmellomalderen er det usikkert kvar dette skal lokaliserast. To kloster låg på den andre sida av elva, det var elgseter kloster som høyrde til augustinarordenen (14) og Bakke nonnekloster som truleg høyrde til benediktinarordenen (15). Til byklostra må også benediktinarklosteret på Munkholmen ute i byfjorden reknast med, men det ligg utanfor ramma av dette kartet. To hospital låg ved utfartsvegar ut av den tettbygde byen, (9) og (11). Trass i eit utvikla gatenett samanlikna med Bergen, utgjorde også hamna ei kommunikasjonsmessig hovudline i Nidaros.

Oslo

Kyrkjestrukturen i Oslo var mindre kompleks enn i Nidaros og Bergen, men vi finn dei same elementa. Her var det tre soknekyrkjer som på same måte som i Bergen låg i bakkant av den bygde byen ned mot hamneområdet. av desse var Krosskyrkja (5) den yngste. Ho kan ha blitt soknekyrkje etter kvart som det blei tettbygd nord for bispegarden (1) og Halvardskyrkja (2), som var domkyrkje, og dominikanarklosteret (8). Dei to eldre soknekyrkjene, Klemenskyrkja (6) og Nikolaikyrkja (7), låg mellom bispegarden og kongsgarden (3). Oslo skil seg klart frå Bergen og Nidaros der bispegarden og kongsgarden var naboar. eit fransiskanarkloster (9) låg på den andre sida av alna-elva, men tett ved ei av ferdsleårene inn i byen. eit tredje kloster var Nonneseter (10) som låg nord for byen og høyrde til benediktinarordenen. Oslo ser ut til å ha hatt eit meir avansert gatenett enn Bergen. Mellom kongsgarden og domkyrkja gjekk det to parallelle gater, og det er truleg i dette området med Nikolai- og Klemenskyrkjene i sentrum, at den eldste tettbygde byen blei danna.14 Dei parallelle gatene, gjennom skriftlege kjelder kjende som austre- og vestre strete, følgde høgdedraget på langs av den halvøya eller neset som på den eine sida grensa mot alna-elva og på den andre sida mot sjøen i Bjørvika. Området mot sjøen var knytt til gatenettet med allmenningar og andre passasjar gjennom byen. av desse er to rimeleg sikkert lokaliserte, Biskopsallmenningen frå bispegarden og Halvardskyrkja og Klemensallmenning frå Klemenskyrkja. i Bylova (1276) er vektargangen forklart slik at to mann skulle gå ned Biskopsallmenningen og derifrå langs bryggene, to mann langs vestre strete og to langs austre strete, og alle skulle møtast ved Mariakyrkja (4).15 På Bylovas tid ser det dermed ut til at byens tettbygde område låg mellom bispegarden i nord, Bjørvika i vest, kongsgarden med Mariakyrkja i sør og alna-elva i aust. austre strete fortsette vidare nordover og ut av byen, eit område som blei kalla Gatene, som her kan bety at utfartsvegen frå byen var inngjerda.16 Her nord låg sannsynlegvis byens hospital. Det er funne ein mellomaldersk kyrkjegard om lag 200 meter nord for bispegarden.17 eit stykke lenger nordaust låg Martestokkar, som var mellomalderens rettarplass for Oslo.18 Kart p bæ KK en basert på s KI sse aV e r IK sC h I a 1991.

København

København blei i mellomalderen utstyrt med ein voll, delvis befesta med ein mur som strekte seg i halvsirkel omkring byen. Dette mur- og vollanlegget definerte utstrekninga til den tettbygde byen i seinmellomalderen, og han kom heller ikkje til å spreia seg i nemneverdig grad utanfor murane før i siste del av 1600-talet. København oppstod ved landsbyen Havn, og som det er antatt låg i vest mellom St. Klemenskyrkja, Gammel torv og hamna. Utbygginga følgde vidare austover langs sjøen. Dei bakre områda opp mot vollanlegget var i stor grad ubygde.19 i motsetnad til Bergen, Trondheim og Oslo hadde ikkje København eit bispesete i mellomalderen. Byen låg under bispesetet i roskilde, og biskopen var også byherre over København etter at kongen hadde overført råderetten ein gong omkring 1160. Denne råderetten tok kongen varig tilbake i 1417, og dette var utgangspunktet for utbygginga av København til rikshovudstad. ved den kongelege overføringa på 1100-talet fekk biskopen også Borga Havn, eit anlegg som blei vidare utbygd, og som i seinmellomalderen blei det kongelege slottet på Slottsholmen. Det næraste til ei domkyrkje i København var Mariakyrkja (vår Frue Kirke), som var oppretta av biskopen av roskilde som ei kollegiatkyrkje, det vil seia at ho hadde eit kollegium av prestar slik domkyrkjene hadde gjennom domkapitla. Kyrkja var den største i København i mellomalderen og hadde mange rikt utstyrte sidealter.20 Det fanst tre soknekyrkjer i byen. St. Klemenskyrkja var byens eldste og St. Nikolaikyrkja byens største og rikaste. Den tredje soknekyrkja var St. Peterskyrkja (St. Peders kirke). Denne låg utanfor det tettbygde området ned mot hamna i eit område der mange skomakarar heldt til.21 St. Klemenskyrkja og St. Nikolaikyrkja låg i kvar sin ende av den tettbygde byen langs hamna og dette kan minna om plasseringa av Mariakirken og Korskirken i Bergen, og fellesskapen i plan blir styrkt ved at ei soknekyrkje for skomakaranes område låg utanfor det sentral byområdet. Det fanst bare eit kloster i København, og det var Gråbrødre- eller fransiskanarklosteret. Det blei etablert på 1200-talet, og som andre kloster av denne ordenen skulle det leva av almisser, og derfor var også ei sentral plassering inne i byen viktig slik at munkane kunne driva tigging. København hadde to hospital. St. jørgens hospital for spedalske var plassert utanfor byen langs vegen til roskilde, og det blei truleg oppretta ved midten av 1200-talet. inne i byen låg Heilage-ande-hospitalet som blei oppretta i 1290-åra.

Kartet er basert på K art hos r ams I ng 1940 b. 2 s. 201.

100

helgeandsholmen

a Stockholm

Kartskisse over Stockholm og tilgrensande område i mellomalderen. landheving, og ikkje minst utfylling, auka byområdet i mellomalderen. Dei lyse områda er tilveksten av tørt land mellom 1300 og 1500. Byen blei danna på ei lita øy, Stadsholmen, ved innløpet til Mälaren-området og fekk dermed ei strategisk plassering både i forhold til gamle fjernhandelsvegar og i sentrum av eit konsolidert rikskongedøme.22 Borganlegg på og ved Helgeandsholmen er det funne spor etter seinast frå 1000-talet, men tettare utbygging omkring dette anlegget er ikkje påvist. ei borg på Stadsholmen blei først reist omkring 1250.23 Denne borga blei seinare utbygd til Stockholms slott. Omkring 1300 hadde Stockholm sannsynlegvis bymur på aust og vestsida, og som møttest i sør. langs denne danna det seg eit vestre og austre gateløp tilsvarande dei stipla linene på kartet. Det sentrale gateløpet i byplanen gjekk i tilnærma rett line midt over Stadsholmen, frå sør og nordover til torget (Stortorget) (i). Den eldste bymuren forsvann alt i seinmellomalderen og er ikkje påvist arkeologisk. ein ny, men ikkje samanhengande mur blei bygd lenger ute, dels på vest- og dels på austsida av Stadsholmen. Den eldste tettbygde byen kan ha oppstått i nord ved slottet (ii) og torget.24 Torget låg på sørsida av Storkyrkan og her blei også rådhuset reist. ved mellomalderens bygrunnleggingar var bygging av kyrkjer eit av dei første tiltaka, og om Stockholm blei danna omkring midten av 1200-talet, har det sannsynlegvis alt då funnest ei kyrkje der Nikolaikyrkja (Storkyrkan) (1) blei reist. Ho er nemnt første gong i 1279 og skal ha blitt innvigsla i 1306. Truleg stod ho då ferdig, men kan ha fungert like frå 1250-åra. Nikolaikyrkja var den einaste soknekyrkja på Stadsholmen i mellomalderen og blei også kalla Bykyrkan. Då byen etter kvart fekk forstadar på Norr- og Sødermalm blei det bygd mindre kyrkjer eller kapell der. Det var jakobskyrkja (2) på Norrmalm og Magdalenakyrkja (3) på Sødermalm. Her låg også ei krosskyrkje (4), men ho var truleg ei valfartskyrkje og ikkje ei alminneleg soknekyrkje. Stockholm fekk eit fransiskanarkloster (5) seinast i 1270-åra, og ordenen etablerte også eit kloster for kvinner, Klarakloster (6) på Norrmalm. På Stadsholmen blei det i 1330-åra reist eit dominikanarkloster (7), og på same tid fekk johanittarordenen i eskilstuna ein filial i Stockholm. Denne låg først på Helgeandsholmen, men omkring 1500 blei han flytta til ei tomt i den søraustlege delen av Stadsholmen (8).25 Helgeandshuset (9) var byens hospital. Det blei oppretta ikkje seinare enn omkring 1300, og var under byrådets styring. Hospitalet tok imot både proventfolk og fattige sjuke. eit hospital for spedalske var oppretta på Norrmalm alt i siste del av 1200-talet, men blei nedlagt og først oppretta på nytt omkring 1420 (10).26 Den nøyaktige plasseringa av St. jørgen-hospitalet i Stockholm er ikkje kjend, men som i andre byar var det også her plassert utanfor den tettbygde byen. Kart p bæ KK en basert på DahlbäCK 1987 s. 36 og 140.

stadsholmen

Soknekyrkje

Domkyrkja og

bispegarden

Hospital

Kloster

c Lübecks kyrkjestruktur i mellomalderen. Folketalet i lübeck er rekna til 15 000 omkring 1300, og det steig til 25 000 på 1400-talet.27 Dette gjorde lübeck til ein verkeleg storby etter mellomaldersk målestokk. likevel hadde ikkje byen fleire enn fire soknekyrkjer og dei var alle etablerte før 1230-åra. Marienkirche (1) og Petrikirche (2) var dei to eldste. Den første Marienkirche var reist alt før bybrannen i 1157 og Petrikirche i 1160-åra.28 i nord og søraust blei jacobikirche (3) og aegedienkirche (4) bygde seinast på 1220-talet. Medan dei to første soknekyrkjene var plasserte i dei typiske kjøpmannsområda midt på vestsida av byhalvøya, låg dei to siste i område prega av handverk- og småhandel. i 1160 overtok lübeck som bispesete etter Oldenburg, og katedralen (5) blei bygd heilt sør på byhalvøya. For byens status som kyrkjeleg sentrum var dette ein stor framgang. eit benediktinarkloster (6) blei etablert i 1177, eit fransiskanarkloster (Katharinenkloster) (7) i 1225 og eit dominikanarkloster (Burgkloster) (8) i 1229. På dette punktet skil lübeck seg frå Bergen, Nidaros og Oslo der dominikanarklostra låg nære domkyrkjene. eit nytt kvinnekloster (9) under augustinarordenen blei oppretta så seint som i 1502.29 Også i lübeck låg det eit hospital vigd til Den heilage ande (Heiligen-Geist-Hospital) (10) inne i byen, og utanfor byporten i vest eit St. jørgenhospital (St. jürgenspital) for spedalske. Kartet er te IK na aV f r I e D er IC h a ss C henfel D t 1830.

Lübecks profil. Dei sju tårna. Både roma og jerusalem skal etter tradisjonen vera bygde på sju høgder, og denne førestillinga blei også overført til byar som Konstantinopel og Moskva som begge gjorde krav på å vera romas arvtakar. Førestillinga om dei sju høgdene blei for Bergen utforma som dei sju fjella omkring byen, og ifølgje edvard edvardsen var desse rundemanen, Fløyen, Ulriken, Solheimsfjellet, Damsfjellet, lyderhorn og askeland.30 ifølgje Wikipedia (2011) er det registrert 51 byar spreidde over heile verda som er knytte til sju høgder eller fjell. For lübeck har sju tårn teke plassen til dei sju fjella. Desse pregar byen i dag på same måte som i mellomalderen og på dette koparstikket frå Braun og Högenbergs byatlas frå slutten av 1500-talet. Tårna er to for domkyrkja (De Dom), eitt for aegedienkyrkja (S. Tillien), eitt for Peterskyrkja (S. Peter), to for Mariakyrkja (vnse lefrowen karck) og eitt for jakobskyrkja (S. iacob).

Vurderte etter kyrkjestrukturen framstår Stockholm som Bergens motstykke med bare ei soknekyrkje innanfor det eldste byområdet. Det tilsvarande talet for Bergen var minst åtte omkring 1300. Ein slik ulikskap kan forklarast med at Stockholm er minst 150 år yngre enn Bergen. Da Bergen blei danna var systemet med soknekyrkjer ikkje etablert, derimot bygde stormenn eigne kyrkjer som under siste del av 1100-talet, seinast tidleg på 1200-talet blei omdanna til soknekyrkjer. Trondheim kan ha hatt ei tilsvarande utvikling. Det må likevel presiserast at dette er ei hypotese, og kjeldematerialet er for tynt til at utviklinga kan underbyggjast empirisk. Eit anna moment er størrelsen på byane. Målt i folketal var Bergen større enn Stockholm gjennom heile mellomalderen. For Stockholm er folketalet anslått til 6000–7000 på 1400-talet medan Bergen kan ha hatt eit folketal nærmare 10 000 alt i første del av 1300-talet, og det heldt seg på dette nivået også i hundreåret etter.31 Folketalsutrekningane er likevel høgst usikre, og uansett er ikkje tala for dei to byane så ulike at dette forholdet kan forklara den store forskjellen i talet på soknekyrkjer. For Bergen var utviklinga at fleire av soknekyrkjene blei nedlagde i seinmellomalderen sjølv om folketalet ser ut til å ha halde

seg på nivået frå høgmellomalderen. Det tyder på at talet på soknekyrkjer tidlegare hadde vore større enn strengt nødvendig.

Det ser også ut til at København og Lübeck hadde ein enkel soknestruktur. Begge byane blei danna omkring 1160, men her må det også leggjast til at dei begge hadde eldre forløparar. I København var ei Klemenskyrkje etablert, truleg som del av den eldre landsbyen Havn, og i Lübeck blei Mariakyrkja gjenreist etter at det første byanlegget brann i 1157. Etter kvart som København og Lübeck voks fekk dei to og tre kyrkjer som blei bygde som soknekyrkjer.

Den eldste utviklinga av Oslo ser ut til å liggja ein stad mellom oppkomsten av Nidaros og Bergen. Klemenskyrkja er datert til første halvdel av 1000-talet, men også Nikolaikyrkja til tida før sokneinndelinga hadde festa seg.32

Krosskyrkja er derimot yngre og kan ha blitt bygd som soknekyrkje frå første stund. Når byen ikkje hadde fleire kyrkjer, kan forklaringa vera at byen var vesentleg mindre enn Bergen og Nidaros i perioden da stormenn bygde private bykyrkjer.

Eit slåande trekk ved byane når det gjeld kyrkjeleg struktur er fordelinga av kloster.

I Nidaros og Bergen finn vi dei eldre klosterordenane som benediktinarar og augustinarar godt representerte både med kvinne- og manns-

kloster. Og på 1200-talet slo dei nye, såkalla tiggarordenane, fransiskanarane og dominikanarane, seg ned i desse byane. Benediktinarane var også representerte med eit nonnekloster i Oslo, men ikkje augustinarane. Fransiskanarane og dominikanarane var derimot sentralt plasserte i Oslo. Eit benediktinarkloster blei etablert i Lübeck i siste del av 1100-talet, men mest framtredande var fransiskanar- og dominikanarklostra som blei reiste i 1220-åra.

I København var fransiskanarane dei einaste munkane, medan fransiskanarane og dominikanarane slo seg ned i Stockholm. Dermed ser det ut til at også når det gjeld det mellomalderske klostervesenet er det ein tendens til ein enklare struktur i dei yngre byane. Her var det dei nye tiggarordenane som dominerte, og ei bakanforliggjande forklaring til dette kan vera at dei eldre ordenane var meir ekspansive før midten av 1100-talet.

Bøken i bispegarden

I dei føregåande kapitla har eg gjennomført ei kjeldebasert kartlegging av Bergens topografi, bygnings- og gatestruktur i mellomalderen. Eg har også vist til at slike rekonstruksjonar er ein del av ein tradisjon tilbake til 1840-åra, til den tida då moderne historieforsking blei eit fag i Norge. Men som eg også har vist, finst det for Bergen eit enda eldre eksempel med Edvard Edvardsens kart som han laga i siste del av 1600-talet. Og han har med ein detalj som ikkje finst på andre rekonstruksjonskart over det mellomalderske bylandskapet. Punkt fire i Edvardsens forklaring har teksten: Bøgen mit paa Communet, og gjeld altså eit tre.

eD var DS e N OG

D e N G a M le B ø K e N

Bøk er eit av Europas vanlegaste lauvtre, men England saman med Danmark og Sør-Sverige er dei nordlegaste områda for naturleg spreiing.

Når det i dag finst bøk i hagar og parkar har det bakgrunn i at det blei populært å planta treet på 1800- og 1900-talet. Men det finst to eldre førekomstar. Den eine er bøkeskogen ved Larvik og nærliggjande område i Vestfold og den andre er bøkeskogen på Seim i Nordhordland. Bøken ved Larvik og på Seim har klart seg på eiga hand i over 1000 år, men opphavleg er han mest sannsynleg planta. Desse førekomstane har altså ikkje spreidde seg naturleg, men vekstvilkåra var så gode at bøken blei viltveksande innanfor avgrensa områda. Når botanikarar i særleg grad interesserer seg for bøken på Seim, skuldast det at dette er verdas nordlegaste førekomst. Men kven kan ha planta bøken på Seim og ved Larvik? Og når bøk elles i Norge først blei vanleg i parkar og hagar på 1800-talet, kvar kom den bøken frå som Edvardsen omtalar i Bergen på slutten av 1600-talet?

Edvardsen har ikkje bare teikna bøken på kartet og forklart at dette er den gamle bøken på kommunen (bispegarden). Han har også omtala han i kapitlet der han skriv om den

gamle bispegarden. «Her står det til denne dag eit stort bøketre midt på. Det er svært stort og vidt og veldig høgt. Stamma måler fleire alner i omkrins og greinene kastar ein vid skygge, og noko liknande finst ikkje i heile det bergenske bispedømet.»1 Det var typisk for dei historisk og antikvarisk interesserte på 1600- og 1700-talet at dei skreiv om både historiske minnesmerke og naturfenomen i same rennet, ord som «merkeleg» eller «merkverdig» blei brukte der vi i dag ville seia interessant. At denne bøken var eit imponerande tre er stadfesta ved at samtidige kartteiknarar også registrerte det. På eit kart over Bergen frå 1690-åra der teiknaren elles bare konsentrerte seg om gater, bygningar og større terrengformasjonar, er bøken teikna inn. Bøken finst faktisk på fleire andre kart, og på det store Bergens-prospektet frå ca. 1740 er bøken teikna som det einaste treet kunstnaren har funne verdt å ta med. Bøken er også omtala i borgarmeister Hilbrandt Meyers Bergens-beskriving frå 1760-åra. Og då Meyers tekst blei publisert i 1904, kommenterte utgjevaren at dette sannsynlegvis var det treet som stod til for berre nokre få år tidlegare.2

Treet må ha vore gammalt alt då Edvardsen omtala det, og det går fram av omtalen at han tenkte seg at det hadde stått i den gamle bispegarden. Ein bøk kan bli opptil 400 år gammal,

så om det var Edvardsens bøk som framleis stod så seint som på slutten av 1800-talet, betyr det at han kan ha slått rot ein gong på 1400-talet og vore eit stort tre alt då Bispegarden blei riven i 1531. Dermed er det heller ikkje usannsynleg at det er dette treet vi ser avbilda på Scholeusstikket frå om lag 1580. Her står eit stort tre på pynten utanfor Håkonshallen.

Når bøken er med på Edvardsens kart over Bergen, viser det at han har ei klar oppfatning av at dette er eit tre bokstavleg talt med røtene i mellomalderen. Sidan treet er teikna inn på fleire kart over Bergen frå 1600- og 1700-talet er det også uvanleg godt dokumentert, truleg det treet i Norge med det beste historiske kjeldematerialet. Men det er usikkert kva endelikt det fekk. Dersom det stod like til slutten av 1800-talet, slik det kan sjå ut av kommentaren til utgjevaren av Hilbrandt Meyers Bergensbeskriving, skulle vi venta at treet var synleg på Bergens-prospekta frå tidleg på 1800-talet. På eit prospekt av Dreier frå 1821 er det plassert eit godt synleg tre nord for Håkonshallen. Men dette treet ser ikkje ut til å skilja seg særleg i størrelse frå andre tre i bakgrunnen. Kanskje var dette eit tre som hadde erstatta Edvardsens bøk, og som er det store treet som kjem fram på ein serie fotografi tekne ca. 1865–88? Vi må halda ope for at det ikkje var same treet som

kan dokumenterast frå 1500-talet og framover, men at det kan ha blitt erstatta fleire gonger.

Dette er likevel ein svak mulighet meir enn ein sannsynleg samanheng. Meir sannsynleg er det at det er same treet som kan dokumenterast på Scholeusstikket, og at det i alle høve stod då Hilbrandt Meyer skreiv om det i 1760-åra.

NUT Fæ G ri OG B ø K e N P å Sei M

Den bergenske botanikaren Knut Fægri skreiv ein studie om bøkeskogen på Seim i 1954 og arbeidet fekk internasjonal merksemd. Ved hjelp av pollenanalyse kunne Fægri påvisa at bøken var kommen til Seim ein gong mellom år 500 og 1000, og at han var planta og ikkje hadde etablert seg på grunnlag av naturleg spreiing.4 Fægri sette fram ein hypotese som skulle gi ei historisk forklaring til at bøken var kommen til Seim. Utgangspunktet hans var sagaopplysningane om at Seim høyrde med til Harald Hårfagres kongsgardar, og dette blei kombinert med Snorre Sturlasons sagaversjon der Harald er framstilt som ein ætling av Ynglingedynastiet som hadde sitt maktsentrum i Vestfold. Dermed blei det ein del av Fægris hypotese at bøk i Norge kunne dokumenterast i område som høyrde til kongar.5 Hypotesen baserte seg på ei nokså bokstavtru lesing av Snorres sagaverk. I dag er dette

Edvardsens bøk. edvardsen har teikna bøken (4) eit stykke bak slottet (3). Han har også teikna inn fortøyningsringen på pynten nordanfor og vurdert at han var frå mellomalderen, noko som heller ikkje er usannsynleg.3

Bøken hos Scholeus.

Både det som kan vera den store bøken og fortøyningsringen er godt synlege på dette utsnittet av Scholeusstikket fra ca. 1580.

Bøken på kart.

Bøken må ha vore imponerande sidan samtidige kartteiknarar syntes han var verd å ta med. Her er bøken på eit utsnitt av eit kart frå om lag 1720 av ein ukjend teiknar. Bøken har ei like framståande plassering på bl. a. kart av P.j. von Wilster frå omkring 1690, a von Heinens kart etter brannen i 1702 og C.e. Barths kart frå 1733. Harris 1991 s. 31, 45 og 106 og detalj frå forsats som er gjengitt her.

Bøken i 1740.

På det detaljrike panoramaet over Bergen frå om lag 1740 er bøken på pynten ved Bergenhus kunstferdig teikna. Og det er også det einaste treet den ukjende kunstnaren har brydd seg om å ta med i det elles svært detaljrike bildet.

cc er det edvardsens bøketre vi ser på dette utsnittet av eit prospekt av Dreier frå 1821? eller er det eit yngre tre som har erstatta det treet som hadde imponert tidlegare prospekt- og kartteiknarar?

Bergensfotografen Knud Knudsen har teke ein serie foto av Bergenhus, og på fleire ser vi eit stort tre på pynten utanfor Håkonshallen. Dette opptaket er gjort ein gong mellom 1875–82.

foto: Kn UD Kn UD sen, U bb -KK-1318-2139. Utsn I tt.

ei lesing som få historikarar vil gå god for. Det er reist sakleg tvil om Harald Hårfagre kom frå Ynglingeslekta i Vestfold, og rikssamlinga hans blir heller ikkje lenger rekna som ei samling av heile Norge, men som ei samling av eit sørvestnorsk rike.6 Dette samsvarar også godt med Snorres opplysingar om at Seim var ein av fem kongsgardar der Harald Hårfagre ofte oppheldt seg. I tillegg til Seim var dette Alrekstad, i dag Årstad ved Bergen, Fitjar på Stord, Avaldsnes på Karmøy og Utstein sør i Ryfylke.7

Snorre skriv også at Håkon den gode, son til Harald Hårfagre, blei gravlagd på Seim. På dette punktet har Snorre støtta seg til opplysingar i Olav Tryggvasons saga. Og Seim som gravstad for Håkon er også nemnt i sagaene Ágrip og Fagrskinna 8 Faktisk er det slik at av dei to kongane Harald og Håkon, er det Håkon som er tettast knytt til Seim. Fægri nemner også i sitt arbeid at Håkon hadde vore til oppfostring hos kong Athelstan av Wessex i England, men når det gjeld tolkinga av opphavet til bøken på Seim, legg han hovudvekt på oppfatninga av at den norske kongeslekta hadde opphavet sitt i Vestfold.9 Den engelske historieskrivaren William av Malmsbury (om lag 1095–1143) skriv at ein Harold frå Norge hadde sendt eit skip til kong Athelstan, og at dei norske sendemennene hadde møtt kongen i York.10 Snorre skriv at

Håkon blei framstilt for hoffet til Athelstan i London.11 Kvar Håkon oppheldt seg medan han var i England veit vi likevel ikkje noko om. Kong Athelstan var etterkommar etter kongane av Wessex som hadde Winchester som sitt hovudsete, ein posisjon byen også hadde til seint på 1100-talet.12 Men Athelstan var også den første kongen som herska over heile England.13

Det er altså ingen direkte grunn til å leggja vekt på Snorres framstilling av Harald Hårfagres tilknyting til Vestfold når vi skal forklara bøken på Seim. Slik sett er det større grunn til å argumentera for at Håkon den gode kan ha ført han med seg frå England. Håkon kan ha vore sterkt påverka av opphaldet sitt i England. Han blei kristna og tok med seg den nye religionen til Norge, men hadde ikkje større suksess når det galdt å omvenda undersåttane. Sagaskrivarane gir han større ære av å ha innført ei militærordning kalla leidang, og som kan ha vore inspirert av eit forsvarssystem utvikla nettopp i kongedømmet Wessex.14 Så om ein først skulle leita i sagalitteraturen for å finna ei forklaring til bøken på Seim, ville det vera like sannsynleg at han kom frå England som frå Vestfold. Men då må vi også innrømma at han kan ha komme kva tid som helst i den perioden vi kallar vikingtid, og frå alle dei område der bøk voks fritt og som hadde kontakt med Norge.

Utanfor Town Hall i Winchester står denne statuen av Alfred den store. alfred var bestefar til athelstan og fekk tilnamnet den store fordi han stod i mot vikinganes forsøk på å erobra heile england. Winchester var hovudsete for alfred og kongedømet Wessex.

foto: g a e rslan D 2010.

Det er ikkje vanskeleg å påvisa hyppig kontakt mellom norske, danske og engelske kongar. Frå Harald Hårfagre og Håkon den godes tid og fram til midten av 1030-åra er danske kongar meir eller mindre konstant engasjerte i kampar om kongemakt over Norge, anten direkte eller indirekte. Då nevøane til Håkon kjempa mot han i slaget på Fitjar i 961, kom dei frå Danmark og med støtte frå den danske kongen, og då Håkon døydde som følgje av at han blei såra i slaget, tok dei makta som den danske kongens underkongar. Ein liknande situasjon oppstod då Knut den mektiges allierte slo Olav Haraldsson i 1028 og 1030. Nå blei Norge ein del av det som er blitt kalla Knut den mektiges Nordsjø-imperium, som omfatta både England og Danmark. Då Knut den mektige døydde i 1035 gjekk det ikkje lang tid før Magnus den gode, son til Olav Haraldsson, var konge både over Norge og Danmark.

Det er faktisk slik at av dei områda bøken på Seim kan stamma frå, om vi legg dei skriftlege kjeldene til grunn, det vil seia Vestfold, England eller Danmark, så er det Vestfold som finn minst støtte. Når det er sagt må det også understrekast at det ikkje finst ei einaste opplysning om bøk i sagamaterialet heller. Politisk uro og krig er hovudmotiva i sagaene og slik sett er dette ein lite sannsynleg bakgrunn for å planta bøk.

Meir sannsynleg skjedde dette som del av det fredelege kvardagslivet som sagaskrivarane ikkje fann det bryet verdt å festa til pergament. Dermed er konklusjonen at historikarane ikkje er dei som kan gi svaret på kvar bøken på Seim har stamtreet sitt frå. Ein ny botanisk studie (2011) basert på genetiske markørar frå bøk henta frå England (Winchester), Danmark, Seim og Vestfold viser at bøken på Seim har størst slektskap med bøkepopulasjonar i Danmark. Det gjeld også bøken i Vestfold. Dei to førekomstane ser begge ut til å ha opphavet sitt i Danmark, og det er truleg mest fruktbart å leita etter historiske samanhengar knytt til handel enn til krig og røvartokter, når det gjeld menneskeskapt spreiing av bøk i tidleg mellomalder.15 Men denne studien løyser ikkje problemet med kvar Edvardsens bøk kom ifrå, for denne bøken er borte og det eksisterer ikkje lenger genetisk materiale som botanikarane kan nytta til sine studiar. På dette punktet må historikaren prøva å gi svar.

K ONG e N eller B i SKOP e NS B ø K ?

Då Harald Hårfagre samla sitt vestnorske rike omkring 900 og i dei første hundreåra etter, fanst det ikkje ein kongeleg sentraladministrasjon. Kongen var meir eller mindre konstant på

reise fordi han bare kunne herska effektivt ved sjølv å vera til stades. Det er i ei slik styringsform at ein kongsgard som Seim får meining. Kongsgardane var kongelege festepunkt i sine distrikt, og her blei kongens inntekter samla inn. Når kongen og hans følgje kom til ein kongsgard, kunne dei leva av det forrådet som var samla saman sidan førre besøk. På denne måten fungerte også kongsgardane så lenge ikkje den kongelege styringsmodellen blei varig endra. På 1000-talet blei det norske kongeriket ei fastare eining som omfatta det meste av Norge. Olav Haraldsson, som alt kort etter sin død blei den heilage, var den første kongen som faktisk var einekonge over heile riket, om enn bare for ei kort tid. På 1000-talet dukka også dei første byane opp, og seinare i mellomalderen er det mellom byane kongane reiste for å styra riket.

Etter at Håkon den gode blei hauglagd på Seim i 961, nemner ikkje sagaskrivarane denne kongsgarden. I skriftlege kjelder dukkar garden først opp igjen i ei oversikt frå 1300-talet over kyrkjegods under bispestolen i Bergen, og då var det den lokale soknekyrkja som eigde garden

Seim. 16 Bøkeskogen ligg likevel ikkje på garden

Seim, men på nabogardar, og der var bispestolen i Bergen ein stor jordeigar i seinmellomalderen.17 Garden Skaret der Fægri henta dei fleste

pollenprøvane, høyrde på si side til Munkeliv kloster ved slutten av 1100-talet.18 Det er godt mogleg at desse gardane var del av kongsgarden Seim på 900-talet, og at dei seinare er overførde frå kongen til bispestolen og Munkeliv kloster. Kong Øystein Magnusson (1103–1123) blir rekna som grunnleggjaren av Munkeliv, og bispestolen blei etablert i Bergen seint på 1000-talet under Olav Kyrre (1067–1093). Det var også Olav Kyrre som starta arbeidet på Kristkyrkja som blei sentrum for bispegarden i Bergen.19 Både det å oppretta kloster og bispestolar innebar overføring av jordegods til underhald for dei nye institusjonane, og det er ikkje usannsynleg at kongane Olav og Øystein har overført jordegods som låg til kongsgarden på Seim til bispestolen og klosteret i Bergen.

Frå ein historikars perspektiv er det eit hovudproblem når det gjeld bøkeskogen på Seim at det ikkje finst omtale av bøk i området i mellomalderkjelder. Ein av gardane der Fægri samla prøvar har namnet Bøkjevoll, og det kan vanskeleg forklarast på annan måte enn at det referer til bøkeskogen i området. Den eldste kjende kjelda til dette namnet er likevel så sein som 1611.20 Dette er dermed den eldste skriftlege opplysninga om bøk i området, men det er ingen grunn til å tru at ikkje namnet er eldre. Fægri drog også inn namnet Oldenfit,

ein gamal bøk kastar skygge over portalen i Mariakirkens sørvegg. er det ein etterkommar etter edvardsens bøk? foto g a e rslan D 2005.

namnet på skipreida, det vil seia den lokale mellomalderske administrative militær- og skattekrinsen. Han føreslo at den første delen olden var ei avleiing av eit eldre ord for bøk eller eik.21 Dette er likevel ikkje i samsvar med tolkinga som er gitt i verket Norske Gaardenavne, der det er føreslege at olden står for fjord.22

Det kan i så fall vera eit namn på deler av Lygrefjorden som kan ha vore den sentrale kommunikasjonsåra i skipsreida.

Vi står igjen med at første gongen eit bøketre er nemnt i skriftlege kjelder faktisk er Edvardsens omtale i manuskriptet som låg føre i sin første versjon i 1674. I seg sjølv ei botanisk-antikvarisk interessant opplysning. Og sidan bøketreet ifølgje Edvardsen på hans tid blei omtala som gammalt og veldig, tyder dette på at alt i hundreåra før fanst det minst tre førekomstar av bøk i Norge: I tillegg til Vestfold og på Seim i Nordhordland, også i Bergen, om det så bare var eitt tre på den sistnemnde staden. Men kvifor stod det ein bøk her, eit tre som Edvardsen meinte var så gammalt at det fortente ein plass på det kartet han rekonstruerte over mellomalderbyen? Fægri hadde i si tid knytt bøken til Harald Hårfagres kongsgard på Seim, som rett nok ligg tre kilometer unna bøkeskogen ved Lygrefjorden. Ein annan av Haralds kongsgardar var Alrekstad, i dag Årstad

ved Bergen, som ligg om lag to kilometer unna plassen der Edvardsens bøk stod.

Likskapspunkta mellom Seim og Alrekstad og Lygrefjorden og Vågen er for svake til å dra rimelege konklusjonar. Edvardsens bøk kan ikkje ha vore så gammal at han gjekk tilbake til byens eldste tid, for ikkje å snakka om Harald Hårfagres tid. Men Edvardsens bøk kan ha vore etterkommar frå bøk som var planta i Bergen i seinmellomalderen. Ein hypotese kan vera at plantinga blei gjort av ein representant for bispestolen. Bøken stod jo midt på kommunet, altså bispegarden ifølgje Edvardsen, og bispestolen var i mellomalderen jordeigar i det same området der det framleis veks bøk på Seim.

Det einaste grunnlaget så langt for å etablera eit samband mellom bøken ved Lygrefjorden og bøken i Bergen er tilknytinga til bispestolen. Bøken på Seim stod i eit jordbruksområde som dels var bispestolens eigedom. Bøken i Bergen stod ifølgje Edvardsen mellom ruinane etter mellomalderens bispegard. Det er ein nærliggjande hypotese at bøken i Bergen er henta frå Seim ein gong før 1500 og planta av einkvan med tilknyting til bispegarden. Men vi kan heller ikkje sjå bort frå at bøken har ein samanheng med kongsgarden på Alrekstad, og at Edvardsens bøk var ein etterkommar frå bøk som var planta her kan hende alt under Øystein Magnusson tidleg på 1100-talet. Det var jo kong Øystein som flytta kongsgarden

frå Alrekstad og til Holmen. Kanskje kan det også ha eksistert ein mindre førekomst av bøk i Bergen i mellomalderen? Edvardsen seier ikkje at bøken han teikna var den einaste. I dag veks bøk fleire stader i byens eldste område, men er alle eksemplara planta ut dei siste par hundre åra eller finst det også etterkommarar etter Edvardsens bøk, og med aner i mellomalderen? Var bøken kongens tre i tidleg norsk mellomalder, og finst det spor etter bøk frå mellomalderen ved kongsgardane på Fitjar, Avaldsnes og Utstein?

Mitt hjerte står i Bergens Fundas

I enkelte byar finst det ein sterk følelse av å tilhøyra eit fellesskap, og at byen, dvs. det å vera medlem i ein byfellesskap, er avgjerande for denne fellesskapsfølelsen. I andre byar er fenomenet mindre framtredande. Denne fellesskapen kan også vera grunnlag for den enkeltes identitet og følelse av å høyra til innanfor felles kulturelle, sosiale og for den saks skuld historiske rammer. Identitet med ein fellesskap har ikkje minst å gjera med kven som skal reknast innanfor og utanfor den same fellesskapen. Om ein i norsk samanheng spurde kven som hadde byidentitet, ville bergensarane scora høgt, anten ein spurde dei sjølv eller den øvrige norske befolkninga. Kvifor er det slik?

Hi STO rie SK rivi NG OG i D e NT i T e T

I ein artikkel i Norsk biografisk leksikon har historikaren Anders Bjarne Fossen karakterisert Edvard Edvardsen og historieverket hans på følgjande måte: Edvardsen var personlig en meget beskjeden mann, men ikke på fødebyens vegne. Allerede på tittelbladet angir han grunntonen som kommer til å klinge gjennom hele verket: en naiv og grenseløs stolthet av og kjærlighet til fødebyen.1

Edvardsen, som var son av ein skomakar frå Bergen, hadde si universitetsutdanning med studieopphald både i København og Leiden, men han var stolt av heimbyen sin. Han kalla byen Den Wiit-berømte, Den i fordum Dage Kongelige Residentzis, oc endnu høy-Privilegerede Kiøb- oc Handel-Stad Bergen udi Norrige. Bergensidentiteten er eit begrep, og han var også etablert på Edvardsens tid. Francis Bull (1887–1974) skriv i Norsk litteraturhistorie (1958) at bergensaranes lokalpatriotisme hadde personifisert seg i Edvardsen.2

Det er ei alminneleg oppfatning at Bergen har ein særleg bykultur der identiteten som bergensar står sentralt. Ofte blir denne identiteten anten gjort narr av eller han blir framstilt som noko misunnelsesverdig, noko andre norske bysamfunn gjerne skulle ha. For den

lokale fotballentusiasten er Bergen og Brann eitt og det same, og supportarens viktigaste krav til ein ekte bergensar er at han står last og brast med fotballaget. Andre vil framheva at bergensarane har særlege karaktertrekk, til dømes at dei er høgrøysta og sjølvgode. I denne samanhengen blir det også lagt vekt på karakteristiske trekk ved byen som ei særeigen arkitektonisk oppleving, eller det klimatiske – regnet ville truleg komma øvst på lista over karakteristiske trekk ved Bergen dersom det blei gjennomført ei brei undersøking både i og utanfor byen. Den bergenske identiteten har mange fasettar. Spørsmålet er om det finst historiske forklaringar til korleis den bergenske identiteten oppstod og kva funksjon han hadde?

Då den nye norske nasjonen skulle skapast og festast som idé i det norske folket etter 1814, blei det historikaranes oppgåve å gi ei samlande og kontinuerleg framstilling av norsk historie frå dei eldste tider og til notida. Ein av dei første professorane i historie ved Universitetet i Christiania, Peter Andreas Munch, skreiv eit bandsterkt verk – det blei på tusenvis av sider. Han kalla det Det norske Folks Historie og etter åtte band var han kommen fram til 1397.3 Lenger kom heller ikkje Munch før han døydde 53 år gammal i 1863. Han nådde å dekka nasjonens historie fram til då det norske mellom-

Tittelsida frå nasjonalutgåva av Snorres Heimskringla. Dette er andre utgåve frå 1900. verket blei illustrert av fleire av dei fremste norske bildekunstnarane. Og mange av illustrasjonane har nærast fått ikonisk status, og er seinare brukte på ny og på ny i norske historieverk. Den visuelle førestillinga som blei skapt av sagatida ved hjelp av desse illustrasjonane er truleg dominerande blant det breie historieinteressert publikum også i dag.

alderkongedømet blei ein varig og etter kvart underordna del i ein union med Danmark ved slutten av 1300-talet. Unionstida tok ikkje slutt før Eidsvollsforsamlinga i 1814 proklamerte at Norge var eit sjølvstendig kongerike igjen, om enn det snart måtte godtas at riket skulle ha felles konge og utanrikspolitikk med Sverige i ein ny union som varte fram til 1905.

Heilt sidan Munchs gigantiske verk om det norske mellomalderriket har norske historikarar produsert fleirbandverk over den norske historia, og det har stort sett skjedd med 20–30-års mellomrom. Samla representerer denne historieskrivinga eit prosjekt som knapt nokon annan nasjon kan visa maken til. Og prosjektet har fungert til å skapa oppfatninga av at det finst ei historie som er felles for nasjonen og for nordmenn. Men historieskriving om det norske riket var ikkje noko nytt som dukka opp etter 1814. Alt i mellomalderen blei det skrive historie. Frå slutten av 1100- og på 1200-talet blei det skrive fleire historieverk om dei norske

kongane, og på slutten av 1800-talet blei også denne sagalitteraturen dregen inn som ledd i forteljinga om det moderne Norge.

Snorre Sturlasons monumentale verk om dei norske kongane blei folkelesnad omkring 1900. Men er mellomalderens sagaskriving Norgeshistorie på same måten som dei verka som Munch og seinare historikarar skreiv? Svaret er både ja og nei. Dei mellomalderske sagaverka handlar først og fremst om kongane og deira bragder. Dette kan vi også lesa om i moderne historiebøker, men her legg forfattarane vekt på å analysera og forklara hendingane, og i dette ligg ein av dei store forskjellane mellom mellomalderens og moderne historikarar. Dei første er opptekne av personane, dei siste av samfunnet personane lever i. Hovudfokus for moderne norsk historieskriving har vore forteljinga om nasjonen. Når lesaren har fått innsikt i denne forteljinga, har han også fått del i ei felles oppleving av fortida, og blitt del av ein historisk fellesskap som omfattar medlemmene

av nasjonen. Denne nasjonen er eit territorium, og fellesskapen høyrer til dei som oppheld seg innanfor nasjonens grenser. Dei som ikkje vedkjenner seg denne fellesskapen, stiller seg utanfor og risikerer å bli mistenkte for å undergrava nasjonen og bli utstøytte.

r e N e SS a NS e, HUM a N i SM e OG H i STO rie SK rivi NG

På 1500-talet blei det i Norge skrive historieverk som i titlane signaliserer eit territorialt fokus, og det er to forfattarar som peikar seg ut. Det er Absalon Pedersson, som skreiv Om Norgis Rige, men han er mest kjend for ei dagbok med notisar over større og mindre hendingar i Bergen i åra 1552 til 1572. Samstundes med Absalon skreiv lagmannen Mattis Størsson (ca. 1500–1569) Den norske Krønicke. Medan Absalon prøvde å skriva ei sjølvstendig syntese på grunnlag av eigne kjeldestudium og observasjonar, bygde Mattis Størsson på Snorres Heimskringla og andre sagaverk, og slik sett var dette eit forsøk på å gjera mellomalderens historieskriving tilgjengeleg for 1500-talets lesarar. Mattis Størsson forfatta også eit skrift om Det hanseatiske kontoret i Bergen og gjorde utdrag av sagaverk og mellomalderske lovtekstar.4

Absalon Pedersson og Mattis Størsson blir rekna som sentrale medlemmer i ein krets av lærde i Bergen ved midten av 1500-talet som er blitt kalla Bergens-humanistane. Til denne kretsen høyrde truleg også forfattaren av Bergens Fundas, som sannsynlegvis blei forfatta i 1559. Bergens Fundas blei seinare omskriven i ein versjon på rim, Bergens Rimkrønike. Krønikeskriving på rim, og krønikeskriving i det heile, var ein seinmellomaldersk tradisjon i Norden, og Nicolay Nicolaysen, som var den første til å publisere både Fundasen og Rimkrøniken ved midten av 1800-talet, meinte at krøniken var den eldste. Men til dette viste Gustav Storm at forholdet var omvendt.5

Ikkje lenge etter Fundasen, seinast i 1585, blei det forfatta eit skrift med tittelen Die Nordische Saw, eller Den norske So, som har blitt den moderne tittelen.6 Bortsett frå Mattis Størssons Den norske krønike, som blei trykt i København alt i 1594, har dei skriftene som her er nemnte det til felles at dei ikkje blei trykte før langt seinare. Med unnatak frå Absalons dagbok, som bare finst i eitt eksemplar, blei dei andre kopierte og sirkulerte i Bergen fram til i alle fall på 1700-talet.7

Omgrepet humanisme er knytt til renessansen, og har utspring i kritikken av den dogmatiske læra kyrkja praktiserte. Humanisme

var såleis å setja spørsmål ved dogmer. Men renessanse er eit velkjent omgrep brukt som term for ei kulturell nyorientering i overgangen mellom mellomalderen og tidleg nytid, og i den humanistiske tradisjonen blei historieskrivinga eit vesentleg element. Denne historieskrivinga hadde som eit underliggjande tema at antikken var ei stordomstid, deretter sette ei mørkare forfallstid inn, for deretter å bli etterfølgd av ny framgang i forfattarens eiga tid. Ein tidleg representant for denne historieskrivinga var Leonardo Bruni (ca. 1370–1444), som skreiv Historia til det florentinske folket, altså historie for byen Firenze. Bruni er nemnt av Grethe Authen Blom (1922–2004) i bandet hennar av Trondheim bys historie som ein representant for byhistorieskri-

Tittelside til manuskript av Die Nordische Saw. Forfattaren til dette skriftet er ukjent, men skriftet har blitt til ein gong i første halvdel av 1580-åra. Det inneheldt både historiske opplysningar, særleg om Bergen, og allegoriar over samtidas forhold. Det er også eit skrift som skal vekka det kristne menneske ved å peika på jærteikn i tida. eitt av desse var at det i Oslo den 7. juli 1581 blei fødd eit underleg svin. Det hadde munn, øyre og tenner som ei ape, men auge som ein hare. Nase hadde det som eit menneske, men frå hovudet voks eit horn så langt at det likna snabelen på ein elefant. Og hårlaust var svinet med mjuk og kvit hud. Det var Die Nordische Saw, eller den norske so (purke).11 Teksten under teikninga er frå lukas evangelium 21, 25: es wirden zeichen gesehen ahn der Sohn, Mohn und Stirne. Und auff erden wirtt leutten Bange sein. f rå g K s 2836, Det Kongel I ge b I bl I ote K , KøbenhaV n.

ving. Det var ein tradisjon ho hevdar nettopp går tilbake til den italienske renessansen.8 Ein av Brunis samtidige var Flavio Biondo (1388–1463), som Harald Beyer (1891–1960) i forordet til ei utgåve (1928) av Absalons Pederssons Om Norgis Rige, hevdar var inspirator til dei norske humanistane.9 Biondo hadde som Bruni det same synet på stordom, nedgang og ny vekst, sjølv om dei periodiserte ulikt. Bruni meinte det var det romerske keisardømets einevelde som førte til nedgang, medan Biondo meinte at nedgangen kom med dei barbariske invasjonane i seinantikkenen.10

Den norske humanismen har i liten grad vore emne for historikarane. Det er først og fremst litteraturhistorikarane som har

formulert synspunkta og skapt omgrepa knytt til desse.12 Harald Beyers innleiing til Absalon Pederssons Om Norgis Rige er eit vesentleg bidrag, men særleg må Francis Bull framhevast. Han hadde arbeidd med heile den norske litteraturen frå dansketida. Det var eit karakteristisk trekk ved dei norske humanistane at dei ikkje var opptekne av dei klassiske språka. Dei norske humanistane skreiv dansk (norsk) og ikkje latin. Norge fekk ikkje ein eigenproduksjon av religiøs litteratur ved reformasjonen, og det er forklaringa til at det i Norge heller ikkje kom eigne boktrykkeri så tidleg. Medan både Sverige og Island fekk Bibelen på sitt språk, måtte Norge nøya seg med den danske. Trykkekunsten var utan tvil eit vesentleg moment for å fremja humanismen, og frå 1500-talet finst spreidde opplysningar om bokhandlarar, likeeins bokbindarar.13 I 1558 var det ein bokbindar i Bergen kalla Jasper Thelemand. Og Absalon Pedersson nemner at Henrik bokførar døydde 21. juli 1560.14 Spørsmålet er om det danske språket var framandt for dei som skreiv i Norge på 1500-talet, eller om språket var meir eit sosialt enn eit nasjonalt skilje.

Bull tolkar miljøet i Bergen, som han kallar den vestlandske humanisme, som resultat av at bergensarane ser at det går oppover etter ein århundre lang økonomisk nedgang. Og byen

har «en forunderlig blanding av storstilt nasjonalhistorisk sans, frisk Europa-luft og selvgod bypatriotisme.» Bull framhevar Absalon Pederssons Om Norgis Rige på ein plass for seg mellom overleverte skrifter frå denne tida. Dei bergenske humanistane sådde «sine frø vidt utover, men det som spirer i Norge i den følgende tid, blir mest til en hel del småkratt, ikke mange store trær.»15 Til dette krattet kan vi også gå ut frå at Bull rekna Bergens Fundas, sjølv om han karakteriserte det som det mest betydningsfulle arbeidet frå Bergen på 1500-talet ved sida av Absalon Pederssons skrifter. Det ser ikkje ut til at Bull vurderte det som ein variant av samtidig eller tidlegare europeisk byhistorieskriving, og det sjølv om han framheva Flavio Biondo som ein føregangsmann når det galdt historisktopografisk litteratur og den første som gav ei topografisk skildring av Roma.16

B O r G ar SK a P e TS H i STO rie i T i D le G N y T i D

Den engelske historikaren Rosemary Sweet gav i 1997 ut boka The writing of Urban history in Eigthteen Century England. Her hevdar ho at engelske byar på 1700- og 1800-talet skapte byidentitet ved å produsera byhistorie i bokform. Utgangspunktet til Rosemary Sweet er

d Jubileumsskriftet til BHF 1994. i det første skriftet Bergen historiske Forening publiserte etter stiftinga i 1894 var Gardsretten for jakobsfjorden og Bellgarden. Det var ei kjelde til hanseatanes liv i Bergen, og i seg sjølv er dette interessant sidan det skjedde i ein periode der ein norsk nasjonalisme og dyrkinga av det norske stod på sitt høgaste.

at ho kan påvisa at ei rekkje byar i England får sine eigne historiebøker på 1700-talet, og at dei mellom anna har følgjande fellestrekk:

• Byane har ei ærerik fortid.

• Byborgarane, først og fremst kjøpmennene, er heltane i historia – ofte i konflikt med kongar eller andre territorialherrar, framande kjøpmenn eller byar.

• Føremålet med slik byhistorie er å skapa byidentitet.

• Denne byhistorieskrivinga er eit særkjenne for det vi kan kalla nummer to byar, dvs. byar som kjem etter den fremste i riket.17

Slik byhistorieskriving som Sweet skildrar, er ikkje noko særkjenne for engelske byar, ikkje for 1700-talet heller. Til dømes fekk London sitt første historieverk tidleg på 1500-talet, og ein framståande by som Venezia sitt i siste del av same hundreåret. Men det var på 1700-talet den store mengda av byhistoriske verk kom ut. Dei blei trykte og fann ein lesarkrins innanfor sine eigne bysamfunn. Eit slikt perspektiv let seg utan vanskar overføra til Bergen, for Bergens historie kom på trykk første gong i 1737, og forfattar var ingen ringare enn ein av byens aller største søner, Ludvig Holberg. Og etter det kom i 1824 Bergens Beskrivelse av Lyder Sagen (1777–1850) og Hermann

Foss (1790–1853), i 1877 Yngvar Nielsens Bergen fra de ældste tider og indtil nutiden, og firebandsverket Bergen bys historie blei utgitt frå 1979–1985 med eit forfattarkollegium ved Universitetet i Bergen.

Norge har ein særleg sterk lokalhistorisk tradisjon, og Bergen har landets eldste lokalhistoriske foreining. Bergen historiske Forening blei stifta i 1894 og har sidan nærast årleg gitt ut skriftet Bergen historiske Forening – Skrifter.18 I det siste hundreåret har skrivinga av Bergenshistorie vore så omfattande at ho i norsk samanheng bare blir overgått av skrivinga av nasjonens historie. Og som det alt er peika på, den bergenske historieskrivinga tok heller ikkje til med Holberg.

Holbergs fremste forteneste i denne samanhengen er at byens historie for første gong kom på trykk. Holberg hadde i sitt arbeid henta store deler av framstillinga frå læraren ved katedralskolen i Bergen, Edvard Edvardsens utrykte manuskript.19 Men den bergenske historieskrivinga hadde teke til med Bergens Fundas. Mikjel Sørlie publiserte ei kjeldekritisk utgåve av verket i 1957, og slutta seg til Gustav Storm som hevda at skriftet var det verkelege grunnlag for seinare historieverk om Bergen.20 Storm gjorde i sin omtale eit poeng av at skriftet hadde stor betydning for å vurdera tapte kjelder til norsk mellomalderhistorie. Han meinte det

Første side av manuskript til Bergens Fundas. Denn første Part i denne Bogh indeholder om Bergenns Funndatz och Herlighedt.

Om Fordom Kiøbsteder udi Norige.

fa K s I m I le t I l s ørl I es te K st U tgåV e frå 1957. f rå g K s 991. Det Kongel I ge b I bl I ote K , KøbenhaV n.

kunne vera ei oppgåve for den nye historiske foreininga i byen å få i stand ei grundigare utgåve av skriftet.21 Det skjedde også, men først med Sørlies utgåve i 1957. Sørlie gjer merksam på at forfattaren har hatt tilgang til kjelder som dels er kjende i dag, men også slikt materiale som må reknast som tapt. Ei nærare undersøking av kjeldegrunnlaget ville etter Sørlies meining vera ønskjeleg.22 Det er faktisk Bergens Fundas som opplyser om at Bergen blei grunnlagt i 1070, det som i dag blir rekna for å vera byens offisielle grunnleggingsår. Men vi kjenner ikkje kva kjelde forfattaren hadde til dette årstalet og til mange andre opplysningar om byen eldste historie, og den grundige analysen av kjeldetilfanget til Bergens Fundas som både Storm og Sørlie tok til orde for, er enno ikkje gjort.

Bergens Fundas begynner med Harald Hårfagre, går vidare til at byen blei grunnlagt av Olav Kyrre og viser at han har ei ærerik fortid. Bergens Fundas endar med å fortelja korleis

lensherren Kristoffer Valkendorf i 1558 tvinga dei tyske skomakarane til å ta borgarskap, og at han flytta torget frå Bryggen til Vågsbunnen (der torget framleis ligg). I den første Bergenshistoria er det altså slik at framstillinga av Harald Hårfagres rikssamling og flyttinga av torget begge er vesentlege politiske hendingar. Det er nærast slik at Harald Hårfagres samling av kongeriket er starten på ei utvikling som blir fullførd med at Bergen får nytt Torg. Og for det bergenske bysamfunnet var lensherrens aksjon mot skomakarane ei stadfesting av at bare borgarar skulle ha rettar etter byprivilegia. Flyttinga av torget understreka også at denne viktige økonomiske og politiske møteplassen no var utanfor kontrollen til hanseatane på Bryggen. I Bergen blei fokuset på borgaren og borgarskapet som byens elite sterkare enn før ved midten av 1500-talet, noko ikkje minst innstiftinga av ei borgarbok vitnar om. Dei første innførslene er frå 1552, og Borgarboka og Bergens Fundas er dermed frå det same tiåret.

Byi D e NT i T e T OG N a S j ON

Rosemary Sweet understrekar at i byhistorieskrivinga i England på 1700-talet er det byborgarane, og først og fremst kjøpmennene, som er heltane i historia – og at dei ofte er i konflikt med

d Illustrert tittelside til ein tyskspråkleg versjon av Bergens Fundas. Tårnet i framgrunnen kan minna om byens våpen på 1500- og 1600-talet, slik vi mellom anna ser det på Scholeusstikket. Håkonshallen kan vera bygningen bak tårnet. Hallen har både trappegavel og det vesle karnappet på langsida inntakt. Begge delar kan sjåast på Scholeusstikket. ved midten av 1600-talet stod langmurane i hallen utan tak, slik hallen er avbilda på ei randteikning på eit kart frå omkring 1650.26 På den andre sida av vågen står sjøboder side ved side og med store vimplar over gavlen. Slik blir borgaranes posisjon som handelsfolk portrettert i bybildet. Derimot er det ikkje gjort noko ut av å framstilla Bryggen og Det hanseatiske kontoret. legge elles merke til at det blir drive stongfiske, og at ein seglbåt med sprisegl kryssar vågen. Den øverste teksten: Beschutz auch Unses landes Herrn, mit Segen wollst reichlich Mehrn Dieser Stadt raht und gantz Gemein lass die Herr Chry(s)t befohlen sein mit deinem Schutz der engelein lass alzeit bey und um uns sein. Den nedre teksten: Bergen Schlos und die Sieben Kugels Bedeuten die Sieben Berge die umm Bergen liggen. f rå n K s 1553, Det Kongel I ge b I bl I ote K , KøbenhaV n.

kongar eller andre territorialherrar, framande kjøpmenn og byar. Denne modellen blir stadfest i Bergens Fundas ved at borgarane vinn over kjøpmennene ved Det hanseatiske kontoret og skomakarane, ei talrik gruppe handverkarar som ønskte alle borgaranes rettar, men som ikkje var villige til å stilla seg under byrådets jurisdiksjon.

Framstillinga av hanseatane og tyske handverkarar som motpart til borgarane er eit hovudmotiv i Bergens Fundas. Og den negative tendensen overfor hanseatane har også fått norske historikarar til å tolka Bergens Fundas som utrykk for nasjonal tendens, eller eit veksande byborgarskap med nasjonalt sinnelag. Bergens Fundas finst på norsk/dansk i 13 manuskript,

men i tillegg finst skriftet i omsetjing til tysk. Nicolaysen seier i forordet til si utgåve at han kjenner til 22 handskrifter og at halvparten er på høg- eller nedertysk.23

Som Bergens Fundas er også Den norske So eit verk som først og fremst handlar om Bergen, og den antihanseatiske tendensen er også her eit svært framtredande trekk. Nicolaysen som publiserte dei delane av verket som han fann av historisk kjeldeverdi, omsette teksten til «modersmålet», dvs. hans eigen norsk/dansk. Han argumenterte elles for at forfattaren hadde opphalde seg i Bergen, og at han skreiv for sine «venner og dicipler» i byen.24 Francis Bull skreiv om Den norske so at stemninga og tankegangen er norsk.25 Men då

er det påfallande at skriftet bare er kjent gjennom tyskspråklege avskrifter.

Spørsmålet er om den antihanseatiske tendensen skal tolkast som uttrykk for nasjonalfølelse. Problemet med ei vektlegginga av det nasjonale perspektivet er at det er ei vinkling som er i tråd med den nasjonale tendensen i moderne historieskriving. Ifølgje Rosemary Sweet var føremålet med byhistorie på 1700-talet å skapa byidentitet, og at identitet handla om å definera kva gruppe ein sjølv høyrde til og kven som ikkje høyrte til. Til det siste kjenner vi til at bergensarane i nyare tid tok i bruk ordet «stril» for på ein enkel måte å karakterisera alle som kom frå det nære omlandet, men som ikkje var aksepterte som medlemmer i bysamfunnet. Ei anna gruppe som kom langvegs frå, men som heller ikkje blei akseptert, var hanseatane. Om desse blei det brukt det nedsetjande ordet garp. Det er av norrønt opphav og betydde eigentleg ein uredd kar, men fekk etter kvart tilleggstydingar brukt om ein rå og brutal person, ein høgrøysta skrythals eller ein flåkjeft.

I Norsk litteraturhistorie band I frå 1974 blir det hevda at storparten av litteraturen frå 1500- og 1600-talet er skriven på dansk-norsk og at han ikkje blei trykt, og at dersom forfattarane hadde hatt som mål å få skriftene sine trykte, ville dei ha brukt latin. Dermed blir det konkludert

med at forfattarane anten skreiv for sin eigen del, eller på oppdrag frå samfunnstoppar.27

Men dette forklarar ikkje spreiingsmønsteret skriftene frå Bergen fekk. Bergens Fundas, Den norske so, Om Norigs Rige og Edvardsens byhistorie blei kopierte for hand, og talet på slike kopiar må ha vore vesentleg høgare enn dei eksemplara som er overleverte til vår tid. Skriftene må også ha sirkulert i eit miljø der det fanst behov for den historiske kunnskapen dei formidla. Det at skriftene ikkje blei trykte kan ha med målgruppa å gjera, for det var ikkje ein elite av lærde som las og skreiv latin, men eit byborgarskap med språkleg kompetanse dansk/ norsk og tysk.

Handskrivne kopiar var ei formidlingsform med tradisjonar tilbake til mellomalderen. Edvardsens manuskript og dei andre byhistoriske skriftene blei formidla på same måte som sagaverka. Dei var framhald av ein tradisjon frå mellomalderen då alle historieverk blei overleverte i avskrifter. Slik sett kan vi seia at det er innanfor denne tradisjonen at vi finn den eldste bergenske byhistorieskrivinga. Då Edvardsen arbeidde på sitt manuskript, var den bergenske byhistorieskrivinga alt blitt over hundre år, og han brukte sjølv både Bergens Fundas og Den norske so. Kanskje gjekk desse handskriftene på lån mellom borgarar som også gjorde eigne

d Fem blad Bergenshistorie. Bergens Fundas, edvard edvardsens og ludvig Holbergs historie om den vidkjende handelsstaden Bergen, yngvar Nielsens Bergen fra de ældste Tider og Bergens historie b. 1–4, representerer synteser av byens historie, forfatta i kvart sitt hundreår. i ein slik tradisjon kan vi venta eit nytt verk om byens historie omkring 2060–70, eller kanskje eit par ti-år seinare.

avskrifter. Vi kan heller ikkje sjå bort ifrå at dei ikkje blei trykte fordi trykte bøker var omfatta av sensur. Dei byhistoriske arbeida er til tider svært polemiske i karakter og uttrykker sterke politiske oppfatningar.

Men kvifor er så mange av dei overleverte manuskripta av Bergens Fundas og Den norske so på tysk? Den tradisjonelt tyskbrukande gruppa i Bergen var hanseatane. Dei hadde svore eid på at dei ikkje skulle gifte seg eller slå seg ned i Bergen, men vera trufaste mot Det hanseatiske kontoret og dei hanseatiske heimbyane. Men frå slutten av 1500-talet og i aukande grad utover i det følgjande hundreåret var det fleire og fleire hanseatar som braut eiden, som stifta familie i byen og let seg skriva inn i den bergenske borgarboka. Sidan ein stor del av variantane av dei eldste byhistoriske verka er på tysk, og dei sannsynlegvis er produserte i Bergen, er det nærliggjande å føresetja at ei av målgruppene var hanseatar som hadde gjort seg til bergenske byborgarar. Den sterke antihanseatiske tendensen kan i ein slik samanheng ikkje lesast som uttrykk for eit nasjonalt sinnelag, men fungerte til å legitimera eller unnskylda det sviket det var at ein hanseat braut eiden til den kontorske fellesskapen. Ved lesing av Bergens-historie blei nye borgarar inkluderte i den etablerte byborgarskapens kollektive hukommelse, og for

fråfalne hanseatar blei det gjennom å lesa om hanseatanes ugjerningar stadfesta at det var rett å bryta med Kontoret.

I ein serie om erkebergenske familiar i Bergens Tidene frå 1985 blei det sagt at: «Erkebergenserne kom slett ikke fra Bergen. Men da det gryende bergenske borgerskap gikk til stormløp på Det hanseatiske kontors handelsdominans på 1500- og 1600-tallet stod de på fremste skanse.»28 Om vi vurderer produksjonen av byhistorie frå same periode må dette synet nyanserast. Det var ikkje slik at det var hanseatane som blei fordrivne eller utkonkurrerte. Det var derimot fråfalne hanseatar som iherdig skapte seg ein bergensk identitet, mellom anna ved å tileigna seg antihanseatisk historieskriving for å overbevisa både seg sjølve og andre om at dei var bergensarar så gode som nokon. Eller sett på spissen: Det var ikkje den bergenske borgarskapen som fordreiv hanseatane, det var hanseatar som erobra borgarskapen. Dei gjekk aktivt inn for å integrere og identifisere seg i eit bysamfunn dei ikkje var fødde inn i. Vi kan også ha som hypotese at dette galdt for andre tilflyttarar til byen, men dei fråfalne hanseatane utgjorde eit så sterkt element i byborgarskapen at tysk språk kan ha vore tilnærma likestilt med norsk/ dansk i byens leiande sosiale sjikt. I 1764 skriv borgarmeister Hilbrandt Meyer at tysk neppe

d 17. mai-prosesjon.

Først i den bergenske 17. maiprosesjonen kjem 17. komiteen, som her på dette fotoet frå prosesjonen i 2000. etter komitéen kjem brannvesenet og politiet, dei moderne etatane som har overteke oppgåvene til det gamle vektarkorpset der borgarane måtte gjera teneste. foto g a e rslan D 2000.

kan kallast framandt språk i Bergen.29 Og det er velkjent at Mariakirken hadde gudsteneste på tysk heilt til 1860-åra, altså i over hundre år etter at Det hanseatiske kontoret var avvikla.

Prosesjonar i byane var vanleg knytt til kyrkjas markeringar av høgtidsdagar for helgenar, men slike forsvann med reformasjonen. Verdslege former knytt til laug og yrkesbrorskap overlevde. I mellomalderen fanst tradisjonar for prosesjonar i samband med religiøse høgtider. I det bergenske bysamfunnet veit vi også at slike prosesjonar var av meir verdsleg karakter. Mest kjende er prosesjonane i samband med opptaka av nye Jungen gjennom dei såkalla spela ved Det hanseatiske kontoret. På slutten av 1400-talet viser kjeldematerialet at det hadde oppstått ein årleg tradisjon knytt til å skyte på papegøyen, eller skiven. Å skyte på papegøyen var ikkje noko bergensarane fann på, men ein tradisjon vi nett finn i tyske byar.30 Papegøyeskyting er omtala fleire gonger i dei såkalla Hofnagels Optegnelser for åra 1596–1676. Byens fremste menn deltok og gjekk i prosesjon.31

Så langt komme må det nemnast at her har ikkje den lokale byhistoriske forskinga enno kartlagt fullt ut kva slag prosesjonstradisjonar som fanst på 1600-, 1700- og 1800-talet. Men skytinga på papegøyen, eller skiven, fann oftast

stad i juni, eller seint i mai. Vi må inntil vidare på dette punktet konkludera med hypotesen om at det i denne perioden kan ha utvikla seg ein byfest der prosesjon kan ha vore eit viktig innslag. Denne byfesten har vore open for alle i byen, alt etter kvar dei sosialt høyrde til på den urbane rangstigen. Og dette markerte også at byen var inkluderande for nye grupper.

Byi D e NT i T e T e N i M ø T e M e D N a S j ON al S jølv FO r ST åi NG

Utviklinga av eit borgarleg bysamfunn var i tråd med utviklinga av bysamfunnet som ein alternativ statsformasjon i mellomalderen. Nordtyske hansabyar, og særleg Lübeck, nådde langt her, på same måte som dei norditalienske byane, ikkje minst Venezia, som var republikk seinast frå 500-talet og like til 1797. Det var Napoleons idé om nasjonen som den mest tenlege statsforma som gjorde slutt på den venezianske bystaten. Og det var det nazistiske regimet i Tyskland som tok sjølvstyret frå Lübeck. Fram til 1937 var byen eige Bundesland, og hadde ein 700 år lang tradisjon som statsrettsleg sjølvstendig.32

Det særmerkte med Bergens-patriotismen er at han kan måla seg med andre nordmenns nasjonsfølelse. Slik sett kom den sterke

17. mai-prosesjon med mange nasjonalitetar.

i den bergenske 17. mai-prosesjonen er variasjonen større enn det andre byar kan oppvisa. Også i Bergen er det mange norske flagg, men dei er ikkje einerådande.

foto: g a e rslan D 2006.

17. maisløyfe med Bryggen i sølv.

Moderne 17. maisløyfe med Bryggen i sølv på toppen. Bryggen, som utan tvil er skapt av hanseatar, er blitt del av bergensaranes lokal-nasjonale sjølvoppfatning. Tydelegare kan det vel ikkje seiast kvar den bergenske identiteten har nokre av sine viktigaste historiske røter.

Bergens-identiteten i kontrast til den nye nasjonale identiteten som voks fram i Norge etter Eidsvoll og 1814. Den bergenske identiteten var bygd på ei felles borgarleg oppfatning av byens historie, ei oppfatning som hadde vakse fram med støtte i byhistorieskrivinga frå 1500-talet og i følgjande hundreår. Etter 1814 blei denne oppfatninga utfordra av krav til at alle norske borgarar skulle ha ein felles nasjonal identitet. Bergens-identiteten kunne nå ha blitt framstilt som unasjonal, men dette ser det ut til at den bergenske borgarskapen motverka. Kanskje nettopp fordi dei tradisjonelle formene frå byfestane nesten utan frådrag eller tillegg

kunne omformast til nasjonens mest spektakulære nasjonaldagsfeiring, med dei høgaste flosshattane og dei lengste 17. maisløyfene.

Det som her blir framsett, er ein hypotese der den bergenske byhistorieskrivinga hadde ein funksjon i utviklinga av ein Bergensidentitet frå midten av 1500-talet og i dei to påfølgjande hundreåra. Og denne identiteten har også overlevd under dei snart innpå 200 åra med nasjonal historieskriving. Kvart hundreår sidan 1500-talet har bergensarane framstilt ein samlande versjon av byhistoria. Når vi påstår at den bergenske identiteten er eit fenomen som har fleire hundreårgamle røter, må

konsekvensen bli at vi meiner at den bergenske identiteten er tilpassingsdyktig. Det kan kanskje forklarast best ved at dei fleste individ har fleire identitetar, og av dette følgjer eit resonnement om at dersom ein har fleire identitetsfelleskap, og om desse ikkje står i motstrid til kvarandre, vil det heller ikkje by på vanskar å leva med eit sett av identitetar. Altså er det mogleg å vera både bergensar og norsk. Dette samsvarar godt med det Rosemary Sweet konkluderte med for lokal engelsk byindentitet på 1700-talet, som heller ikkje stod i motstrid til ein framveksande nasjonal identitet.33

Innleiingsvis nemnte eg at Rosemary Sweet i sin analyse av engelsk byhistorieskriving heldt fram at det var nummer-to-byane som i særleg grad utvikla ein sterk byhistorietradisjon. Men på 1500-talet var ikkje Bergen Norges nummerto-by, men utan tvil den største byen i riket, kanskje større enn alle andre norske byar til saman. Men Norge var ikkje lenger ei sjølvstendig eining. Riket var blitt ein underlegen del av eit dobbeltmonarki der kongen regjerte i København. Slik sett var Bergen likevel ein nummer to by. Og med oppløysinga av unionen i 1814, og ein ny norsk sentraladministrasjon i Christiania, måtte Bergen halda fram som nummer to, men no med Christiania som den første.

Ved å få del i byens historie kunne innflyttarar bli integrerte i bysamfunnet for tre-fire hundre år sidan, uansett kva bakgrunn dei hadde, kvar dei var fødde eller kva språk dei brukte. Truleg dyrka innflyttarar byhistoria meir ihuga enn dei som var fødde innanfor byens grenser, og dermed opna dei nye borgarane hjarta for Bergens Fundas, slik innfødde og tilflyttarar i vår tid kan føla sterk fellesskap når dei ber ei t-skjorte med teksten Mitt hjerte står i Brann.

Frå mangfald til konformitet

Arkitekturhistorikaren Diane Favro hevdar at framstillingar av urbane miljø på kart, i kunst, tekst og gjennom utstillingar er eit destillat av samtidas eigne idear om byar, og at dei er filtrerte gjennom blikket og medvitet til portrettøren, bestillaren og betraktaren, og dei avslører også samtidas tolking og ideologiske grunnlag.1 Slike utsegner understrekar at alle typar portrett av byar kan vera kjelder til ein vitskapeleg analyse av urbane samfunn. Det er likevel slik at byhistorikaren er best kjend med dei skriftlege kjeldene, og i mindre grad analyserar andre kjelder. Eldre kart og bilde blir i hovudsak brukte som illustrasjonar og er som oftast mindre integrerte som del av den løpande tekstlege framstillinga. Dei som arbeidar djupare med visuelt materiale, er først og fremst kunst- eller arkitekturhistorikarar, og i deira analysar ligg fokus oftare i retning av stil, teknikk og handverksmessige kvalitetar enn det som dreier seg om historikarens interesse for samfunnstrukturelle, økonomiske eller politiske problemstillingar. For ein historikar blir det lett til at eit forsøk på å analysere visuelt kildemateriale blir eit eller fleire hopp over skilje mellom fagområde.

Det eldste bildet eller portrettet av Bergen er fra ca. 1580. Det er basert på eit arbeid stukke i kopar og trykt i Köln. Det neste oversiktsbildet er frå ca. 1740. Teknikken er teikning og akvarell, men vi kjenner ikkje kunstnaren. Begge portretta viser den bygde byen gjennom ei detaljrik framstilling, og dei er velkjende som illustrasjonar til historisk litteratur både lokalt og nasjonalt. Mellom Scholeus versjon av Bergen og 1740-bildet er det 160 år, og begge viser heile byen og er eineståande for kvart sitt hundreår. Bilda kan karakteriserast som panorama. Dei gir ein total oversikt over bylandskapet, det vil seia den bygde byen med tilgrensande ubygde område, og oversikt gjer det mogleg å samanlikna to stadium i byutviklinga.

Då Bergens Fundas blei skriven var borgarskap ein ny politisk status. Byen var frå mellomalderen av strengt styrt av kongemakta, og økonomisk var Det tyske kontoret den tyngste aktøren. Då Ludvig Holberg skreiv si byhistorie om lag 180 år seinare, var Bergen eit bysamfunn i eit eineveldig dobbeltmonarki. Formelt sett var byen utan sjølvstyre, men til eineveldets lokale styringsorgan rekrutterte borgarane, og stort

Scholeusstikket. ein analyse av Scholeusstikket blei gjort av august Brinkmann jr. og presentert i Bergen historiske Forening, Skrifter i 1973. Brinkmann jr. daterte bildet til ca. 1580 og hevda at teiknaren hadde gjort fleire skisser, sett desse saman etterpå, og at dette forklarar kvifor proporsjonar og perspektiv ikkje stemmer heilt. Stikket er utført i Köln og kom på trykk første gong i 1588 i band 4 av verket Civitas orbis terrarum utgitt av Georg Braun og Franz Högenberg.

sett bare dei. Slik sett var eineveldet også borgarskapens stordomstid. Kanskje kan vi skimta noko av denne utviklinga i dei to portretta?

Scholeusstikket viser Bergen som ein god mellomalderby der palisaden mot det rurale er iaugnefallande, på same måte som mange mellomalderbyar stengde omlandet ute med portar og murar. Men hamna ligg open og seglskutene kan segla uhindra inn på Vågen. Den politiske makta over byen er understreka med det danske og norske riksvåpenet og våpenet til Det hanseatiske kontoret og til byrådet. Riksvåpna er dei største og representerer kongen over to i prinsippet jamstilte kongerike, og som byens øvste herre. Det bergenske byvåpnet på si side er jamstort med våpenskjoldet til Det hanseatiske kontoret. Hanseatane var gjennom sine privilegiebrev, trass i at dei ikkje var kongens undersåttar, likestilte med borgarane.

Me NN e SK e eller K a NON ar

Scholeus har sett inn to personar til høgre i forgrunnen som eit sentralt element i bildet. Dei er utgangspunkt for betraktaren, og frå dette startpunktet begynner blikket på ei reise gjennom heile bildet til det vender tilbake til utgangspunktet. På denne vandringa oppdagar vi også at det er menneske avbilda overalt i

Teiknforklaringa til Scholeus:

A Daß Schloß. Slottet.

B Ritterteich. Riddardam.

C S. Marien, Der Teutsche kaufleut kirch. Sta. Maria, kyrkja til dei tyske kjøpmennene.

D Der Residierender Anzee Stett behausung. Kvarteret til dei fastbuande frå hansabyane, som blir kalla Kontoret eller Bryggen. Plasseringa av bokstaven D kan tolkast slik at her, mellom slottet og Mariakirken begynte Bryggen.

E Der Teutsche Kaufleut Rothstube und borse. Rådstova og børsen til dei tyske kjøpmennene. Bokstaven E er plassert uventa, for Kjøpmannsstova låg frå 1400-talet og til 1911 midt på Bryggen ved dagens Nikolaikirkeallmenning der bokstaven H er plassert.

F S. Haluerij nun Verwust St. Halvard, nå i ruinar. Det finst ingen F i bildet, men det kan vera ruinen ovanfor H som er meint, men dette er ruinen av Nikolaikyrkja. Halvardskyrkja låg lenger inne

i byen og kunne ha vore vist til høgre for G. G S. Martini. St. Martins. Martinskyrkja var den andre av dei to soknekyrkjene til dei hanseatiske kjøpmennene. Lokalhistorikaren Johan

Christian Koren Wiberg meinte at bildet viser to bygningar her, og at den andre var Halvardskyrkja. Dette kan stemma i høve til Brinkmann jr.s hypotese om fleire perspektiv i bildet.

H Ingangk der Stat von der Teutschen Brugh. Inngang til byen frå Tyskebryggen. Denne er plassert midt på Bryggen, men som omtalt under bokstav E var det heller denne som skulle vore plassert her. Bokstaven H kunne ha vore plassert lenger til høgre i bildet, der Bryggefronten sluttar. Her, i det området som både i mellomalderen og i dag blir kalla Bryggesporen, gjekk den sørlege grensa for bryggegardane. Med

ei slik plassering av H og E, og F som manglar i bildet, for Nikolaikyrkja, ville bokstavane følgja alfabetisk orden frå venstre mot høgre.

I Ad S. Crucem. Det hellige kors, Korskirken.

K Thumbkirch und Schule Domkirke og skole.

L Hospital von den Teutschen Hospitalet til dei tyske, Katarinahospitalet.

M Spittal der Stat. Byens hospital.

N Die altte Kirch, vrbis carcer Den gamle kyrkja, byens fengsel.

O Der Stat Kalck. Byens gapestokk.

P Ein garten teich. Ein hagedam. Dette kan vera Lille Lungegårdsvann.

Q Der Stat marckt vormals. Tidlegare byens torg. Plasseringa i sjøen utanfor Vågsbunnen må vera feil, torget låg fram til 1558 på Bryggen ved bokstaven H, men blei så flytta til Vågsbunnen, altså eit stykke innanfor Q.

R Die Wage, flu. pontis & Oppidi portus. Vågen, bryggens sjø & handelsplassens hamn.

S Deß Bischoffs garten Biskopens hage. Biskopen i Bergen hadde i 1531 fått Munkeliv kloster, som har gitt namn til plassen som i dag blir kalla Klosteret.

T Erichs Rosenkrantz gartte Erik Rosenkrantz’ hage. Erik Rosenkrantz eigde området ved Muren og Murallmenningen.

V S. Iohanns wall. St. Jonsvoll. Oppkalla etter St. Hans eller Jonsklosteret som låg der Tinghuset og Tårnplass ligg i dag.

X Die Wartte, Ventorum Index Varden. Retningsvisar for vinden. Fløypila har gitt namn til byens nærmaste fjell og etter tradisjonen var det kjøpmennene i Svensgården på Bryggen som hadde ansvar for å halda pila ved like som straff for eit drap.

a Bergen om lag 1740.

Dette prospektet over Bergen er teikna om lag 1740, men kunstnaren er ikkje kjend. etter Scholeusstikket frå ca. 1580 er dette det første oversiktsbildet som detaljert viser byens utstrekning og ikkje minst detaljar i den bygde byen. Bildet var ei gåve frå Universitetsbiblioteket i Oslo til Universitetsbiblioteket i Bergen i 1948. Originalen er i dag ved Bergen museum.

Forklaring til 1740-portrettet:

Bergen i Norge

1: Slottet i Bergen

2: Schvansborg (Sverresborg)

3: Friedrichsberg

4: Nord-Nes

5: Holmen

6: Dom-Kircken

7: Kors-Kircken

8: Nye-Kircken

9: Stads Porten

10: Lung-Gaarden

11: Encke Fattighuset

12: St. Jackobs Kiercke

13: Hospitalet

14: Bispe-Gaarden

15: Raad-huset

16: Tyske St. Marie Kiercke

17: Brad-bencken

18: Triangelen ved Torget

19: Told-Boden

20: Skude-Wiigen

21: St. Pauls Kirkegaard

22: Nord-Næs Pynten

23: Tønden

24: Heger-Næs

25: Neu-haun (Nyhavn)

26: Store Mölle

27: Reeper-baanen

28: Sand-Wigen

29: Möllerne i Lille Sandwigen

30: Rot-Houen

31: Ladgaarden

32: Tyske Cantor-Brugen

33: Torg-Almindingen

34: Manufactur-Huset

35: Neu-Gaard

36: Lille Longgaards Wandet

37: Store Longgaards Wandet

38: Engen

39: Muur-Almeningen

40: Christi Krybbe

41: Betlehem

42: Nöstet

43: Docken

44: Syd-Næs

45: Store Strömmen

46: Bergens Waag

47: Laxe Wag

48: Dams-Gaard

49: Graf-Dal

50: Klosteret

51: Strenge-Hagen

52: Solems Wigen

53: Möllen Dahl

54: Alrec-Stad

55: Hauckeland

56: Dreggen

57: Kron-Stad

58: Flöen

59: Kalfare

60: Stift Amtmans Gaarden

61: Sckanze-Hauen

Utsnitt Scholeusstikket og frå Braun og Högenbergs prospekt frå Brügge, Paris og Mexico City. i framgrunnen går to personar inn mot byen. er det eit ektepar? Har dei vore ute og henta ved? er det kona som ber veden og mannen som ber øksa? Og er det same paret vi ser litt lenger framme? På Brügge- og Paris-prospektet er det adelege vi ser i framgrunnen, ikkje vanlege folk, slik Scholeus har teikna i framgrunnen på bildet av Bergen. Slik sett har dette kanskje meir til felles med prospektet frå Mexico City der vi også ser innfødde i framgrunnen.

bildet. Dei er å finna på skipa, på bryggene og oppe i fjellsida, og dei er alle opptekne med ulike gjeremål. Det finst ikkje ei oppstilt gruppe i forgrunnen, slik ein ser på mange andre byportrett. Figurane til Scholeus tar del i det travle livet i hamnebyen Bergen utan å ensa kunstnaren som registrerer dei. Om vi tel etter er det ikkje mindre enn 35 personar rundt omkring i bildet, og då er det ikkje talt med at det ser ut til å hengja minst ein person i galgen som kan skimtast i bakgrunnen til venstre. Dei to figurane i framgrunnen ser elles ut til å vera avbilda i alt tre gonger etter kvart som dei bevegar seg frå betraktaren og nedover mot og langs plankeverket som omgir den bygde byen. Den same bevegelsen ser også ut til å gjelda figuren ytst til venstre i bildet. Han finn vi igjen ytst til høgre. Det er ikkje umogleg at kunstnaren har teikna inn figurane på ulike stader etter

kvart som dei bevega seg i det landskapet han laga skisse over.

I bildet frå ca. 1740 finn vi ikkje ein slik variasjon av figurar. No kan dette forklarast med perspektiv og avstand. Personar må bli små, nærast usynlege i det store bildet. Vi kan skimta nokre på det næraste skipet, og i dei små robåtane som finst i stort tal. Men kunstnaren har bare tilsynelatande forsøkt å gjengi elementa i bildet etter naturlege størrelsesforhold. Han går ikkje av vegen for å forstørra dei elementa han vil at betraktaren skal fokusera på. I ein slik samanheng er det straks eit element som fangar blikket, og det er alle kanonane. Dei er utan tvil sterkt forstørra og i alt er det 66 av dei. Det er freistande å poengtera at der kunstnaren til 1580-bildet fokuserte på personar opptekne med sine daglege gjeremål, der fokuserte 1740-kunstnaren på kanonar.

På 1740-bildet ser vi overalt små figurar. Særleg mange er det i robåtar ute på vågen. Mannskapet på skipet utanfor Nordnes er vist i full aktivitet, og det gjeld også ei gruppe som er travelt opptekne med å byggja eit hus ute på Nordnes.

Utsnitt frå 1740-bildet. Kanonar på Nordnespynten rettar sine trugande løp mot alle som nærma seg byen sjøvegen, og eit krigskip ligg like ved og fyrer av ei salve utover fjorden.

d Jerusalem blir øydelagt.

Tresnitt, ukjend kunstnar. Frå Hartmann Schedels Weltchronik. Utgitt i Nürnberg 1493. Schedel var ein tysk humanist og historikar.

Firenze i 1493.

Tresnitt, ukjend kunstnar. Frå

Hartmann Schedels Weltchronik, utgitt Nürnberg 1493.

By PO r T re TT SOM H i STO ri SK e K jel D er

Panoramaframstillingar av byar er ein seinmellomaldersjanger som finst i mange variantar frå enkle kartliknande framstillingar til detaljerte kopar- og tresnitt. Det var populært å framstilla illustrasjonar til Bibelen eller historiske hendingar knytt til stadar som hadde religiøs betydning. Slike illustrasjonar var likevel nærast fantasiprodukt frå kunstnarens side. Kunstnarisk står freskoen Det gode og dårlege styre i Palazzo Publico i Siene frå 1338–40 som et høgdepunkt i mellomalderens byframstillingar. Sjølv om byen og omlandet er framstilt med eit vell av detaljar både arkitektonisk og når det gjeld folkelivet, er alt dette underordna kunstnarens ambisjon om å framstilla det gode og dårlege bystyret gjennom allegoriske og symbolske element. Eit meir realistisk portrett av ein by finst i eit panorama over Firenze frå 1493. Sjølvsagt kan vi ikkje oversjå kunstnarens talent. Kunstnaren tolkar elementa i bylandskapet, og det er ingen detaljar i bilda som kan tolkast av betraktaren utan gjennom det filteret som kunstnarens arbeid representerer. Dette medfører at når vi brukar eit bilde som kjelde til å drøfta karakteren av bysamfunnet, er det med

den føresetnaden at kunstnaren på eit vis har vore i stand til å få fram karakteristiske trekk eller sider ved byen. Vi må skilja dette frå det som kan tilskrivast kunstnarens fantasi, eller det som er reine konvensjonelle trekk som kan forklarast ut i frå sjangeren meir enn distinkte karakteristika ved det som er avbilda. Slike omsyn legg fleire føringar på tolkinga. For det første overstyrer det alle tankar ein måtte ha om at bildet på nokon som helst måte representerer ei objektiv beskriving.

Eit byportrett er ikkje eit mekanisk avtrykk. Ikkje ein gong eit fotografi kan lesast på ein slik måte. Det vi ser er ei tolka og manipulert framstilling. Kvart element er registrert og gjengitt som ei medviten handling av kunstnaren. Som ein konsekvens av dette er vi heilt avhengige av å stola på kunstnarens evne til å gjengi si oppfatning av det som er avbilda. Dette inneber for det første at vi må anerkjenna at ei vesentleg side ved bildet er om kunstnaren har lykkast i

Det gode styre. Fresko i Palazzo Publico i Siena. Dette er eit av fire felt som viser resultatet av godt eller dårleg styre både for byen og landsbygda omkring. Mala 1338–40 av ambrogi lorenzetti (1285–1384).

å gjengi eit identifiserbart objekt. For det andre føreset dette at vi må ta omsyn til sjanger, stil eller dei karakteristiske kompositoriske konvensjonane på den tida då kunstnaren utførte arbeidet sitt. Dette aktualiserer spørsmålet om realisme, det vil seia er bildet utført slik at vi umiddelbart ville kjenna igjen det som er avbilda? Eit slikt spørsmål let seg ikkje svara på fordi det rører ved problemet med å avgjera kva som er realisme i utgangspunktet. Knapt nokon vil nekta for at det er individuelle oppfatningar om realisme i avbildingar i vår eiga tid, og at det er ein illusjon å tru at det finst ei kollektiv oppfatning av realisme. Eit enda større problem er å avgjera kva som blei oppfatta som realistisk for menneske som levde for fleire hundre år sidan. Etter mitt syn er det inga løysing å prøva på å skilja mellom realisme og naturalisme, der den

naturalistiske framstillinga er eit forsøk på å imitera dei visuelle formene til objektet, og der realisme er eit forsøk på å gjengi objektet slik betraktaren oppfattar det, og utan slike tillegg som andre ville seia var utslag av individuelle synspunkt eller misforståingar. Dette er spørsmål som kan drøftast nærast i det uendelege, og dei heng saman med den store diskusjonen om tingens sanne natur og kunstens evne til å beskriva samfunnet. La oss heller venda tilbake til dei to portretta av Bergen.

K UNSTN ar OG re G i ST ra TO r

Det første steget i ein analyse av eit bilde som ei historisk kjelde er å vurdera i kor stor grad den informasjonen vi kan lesa ut av bildet kan verifiserast. I denne samanhengen er det eit problem

at vi har vår meining om kva som er sant eller eksakt utifrå vår oppfatning av kva som er ei nøyaktig framstilling av objektet. Denne oppfatninga er nært knytt til ein moderne måte å definera det verkelege på. Eit bilde gjengitt via ei koparplate framstår for oss som umiddelbart lite truverdig fordi det minnar oss om ein gammal måte å produsera eit avtrykk. Det er ein teknikk som bare kunstnarar brukar i dag, og det i ei tid der nettopp kunstnaridealet som regel er definert fjernt frå tanken om realistisk eller naturalistisk reproduksjon. Teknikken skriv seg også frå ei tid då observasjonar ikkje blei utførde nøyaktig etter moderne standardar. Slike vurderingar er heilt vesentlege når det gjeld tolkinga av 1580-bildet. Dette blei trykt første gong i 1588 i Køln i band IV av Georg Braun og Franz Högenbergs Civitates orbis terrarum. 2 Verket kom ut i seks band i åra 1572–1617 med i alt 546 illustrasjonar av byar. Gjennom dei siste 150 åra har hovuddelen av drøftinga av bildet dreia seg om å peika på kva ein har meint var feil eller misforståingar frå kunstnarens side.3 Når vi undersøkjer enkelte detaljar i 1580-bildet, må vi vera trygge på at kunstnaren har gitt oss ein rimeleg nøyaktig etterlikning av det han har observert, og at bildet er genuint i forhold til andre avbildingar. Det må vera ei tolking basert på kunstnarens observasjonar av objektet

Scholeus’ signatur?

Utsnitt frå Scholeusstikket som viser opplysningane om kven som utførte bildet frå Bergen som Braun og Högenberg trykte i 1588.

og ikkje ei vidareføring av innhaldet frå andre avbildingar. Eller sagt med historikarens metode: Den som lagar portrettet må arbeida med førstehandskjelder og ikkje kopiera andre. Bare med denne føresetnaden er det mogleg å drøfta innhaldet i bildet som uttrykk for byen på eit gitt tidspunkt som kan skiljast frå andre avbildingar. Dette er eit sentralt spørsmål dersom bildet skal ha utsegnskraft til å karakterisera bysamfunnet og innbyggjarane der.

Vi kjenner kunstnarens namn frå venstre side av bildet under teiknforklaringa. Her blir det fortalt at dette blei utført av Hieronymus Scholeus, og bildet blir vanlegvis omtala som Scholeusstikket.4 Enkelte har reist tvil om Scholeus i det heile har vore i Bergen.5 Den mest grundige undersøkinga av bildet blei utført av August Brinkmann jr. og publisert i 1973. Han konkluderer med at kunstnaren besøkte Bergen, at han gjorde fleire skisser frå ulike utsiktspunkt, og at han deretter sette desse saman til eit heile. Sidan skissene hadde ulike perspektiv er det dette som forklarar at enkelte delar av det ferdige bildet samsvarar dårleg med den verkelege topografien.6 Ein slik hypotese har likevel som føresetnad at kunstnaren gjorde fleire skisser med korrekt perspektiv. Dette gir bildet god kjeldeverdi når det gjeld dei mindre detaljane, sjølv om det kan vera unøyaktig i

August Brinkmann jr.s oversikt over ulike perspektiv.

Brinkmann meinte å påvisa at Scholeus hadde brukt skisser tekne frå ulike punkt då han komponerte bildet av Bergen. f rå b ergen h I stor I s K e fore I n I ng sK r I fter. 1973. c

Fortøyningsring ved Bergenhus.

Denne ringen ligg framleis ute ved pynten framfor Bergenhus, og plasseringa høver godt med den fortøyingsringen som finst på Scholeusstikket. foto g. a e rslan D 2011.

Bleikebakken eit stykke opp i fjellsida over byen. Her låg tøy til bleiking på 1500-talet, og her går Blekeveien i dag. Utsnitt frå Scholeusstikket.

dei topografiske hovudlinene. Ved å studera detaljane i bildet let dette seg etterprøva. Ytst på pynten framfor slottet til venstre er det festa ein ring som gir fortøyning til skipet utanfor. Dette er ein stor jernring som kan observerast også i dag. Han er festa i berget med ein solid jernbolt. Sidan Scholeus tok seg bryet med å avbilda denne fortøyningsringen, må vi også tru at andre tilsvarande detaljar er teikna med same presisjon. På fjellsida midt i bildet ser vi lintøy som ligg til bleiking. Dette må vera bakgrunnen for dagens namn på området som Bleken og Blekebakken. Slike detaljar er altså ikkje resul-

tat av kunstnarens kreativitet eller fantasi, men understrekar at han var ein grundig observatør til smått og stort i bylandskapet.

I mange byar er det lett å kjenna igjen bygningar på eldre bilde, og på denne måten kan vi avgjera kor nøyaktig avbildinga er. For Bergen er det derimot eit problem at dei aller fleste bygningane var av tre og at dei blei øydelagde av brannar. Bare kyrkjer og slottet var bygde i stein, i tillegg til enkelte mindre bygningar som ikkje stikk seg fram. For kunstnaren var slottet eit sentralt blikkfang ved hamna i sentrum av Bergen, og det er lett kjenneleg i dag. Problemet

Slottet Bergenhus slik Scholeus såg det. Hallen hadde Håkon Håkonsson bygd til 1261. Tårnet bygde Magnus Håkonsson lagabøte like etter, men det blei påbygt av lensherren erik rosenkrantz i 1560-åra. Utsnitt frå Scholeusstikket. a

Slottet Bergenhus i dag (2005). foto: g a e rslan D 2005.

er at Scholeusstikket nettopp var sentralt som førelegg til restaureringa av både tårnet og den store hallen frå 1840-åra og framover. Vi kan dermed ikkje vera trygge på om kunstnaren har imitert det han såg, eller om ettertida i rekonstruksjonsarbeidet har følgt ei idealisert framstilling.

Når det gjeld kyrkjene er det bare Mariakirken som ikkje er blitt øydelagd ved brann etter at Scholeus teikna ho. Denne er lett gjenkjenneleg slik ho står i dag. Men også Korskirken er viktig når det gjeld å avgjera kor presis Scholeus var i å gjengi. På bildet har kyrkja to tårn, i dag har ho bare eitt. Skriftlege kjelder fortel at kyrkja fekk to tårn i 1580, men at desse blei øydelagde av ein større brann i området i 1582.7 Sidan det ikkje finst opplysningar om når kunstnaren besøkte Bergen er det nettopp dei to tårna som gjer det mogleg med ei relativt eksakt datering. Det kan ikkje ha vore før 1580 og ikkje seinare enn februar 1582.8

Statthaldaren Henrik Rantzau skreiv i 1585 i eit brev til kongen at han hadde fått ein førespurnad frå Georg Braun i Køln om å skaffa eit bilde av byen. Slottsherren hadde då bestilt

ein kopi av eit bilde som hang i gildehuset til Bergenfararkompaniet i Lübeck og sendt dette til Braun. Men Braun hadde svara at dette var eit bilde som viste Bergen slik byen såg ut for hundre år sidan, og at han no hadde fått tak i eit nytt bilde laga av ein som hadde besøkt byen.9 I dag er Scholeus portrett av Bergen det eldste kjente bildet av Bergen, men Henrik Rantzaus brev viser at på hans tid eksisterte det eit enda eldre bilde. At dette bildet var i Bergenfararkompaniets gildehus i Lübeck, er rimeleg sidan kompaniet organiserte kjøpmenn i Lübeck som dreiv handel i Bergen. Ettersom Georg Braun var i stand til å skilja dette bildet frå ei nyare avbilding må vi gå ut ifrå at på fleire punkt var det ulikt. Og sidan han hevda at det var Bergen slik byen såg ut hundre år tidlegare, er det nærliggjande å tru at dette var ei avbilding eldre enn bybrannen i 1476, då heile området frå Vågsbunnen og til slottet brann ned. Oppbygginga etter brannen kan ha endra denne bydelen, ikkje minst fordi fleire kyrkjer i området ikkje blei bygde opp igjen. Ei av desse er Nikolaikyrkja som står som ein ruin midt på 1580-bildet. a

Korskirken med to tårn slik kyrkja hadde i ein kort periode 1580–82. Utsnitt frå Scholeusstikket.

Nikolaikyrkja som ruin.

Slik hadde kyrkja truleg stått sidan bybrannen i 1476. at ho ikkje blei gjenreist kan lesast som eit uttrykk for at det som før var soknekyrkja midt i byen, der brannvakta skulle ha utsiktstårn og der det skulle ringast til bymøte, ikkje lenger stod sentralt. Byen hadde spreidd seg innover mot vågsbunnen og utover mot Nordnes. Det var dette som var bydelane for kjøpmenn og handverkarar, og som frå midten av 1500-talet og framover let seg skriva inn i byens borgarbok. Utsnitt frå Scholeusstikket.

Vurderer vi ut ifrå korrespondansen mellom slottsherren på Bergenhus og Georg Braun, er det sannsynleg at Scholeus kan ha blitt engasjert av Braun til å laga eit bilde av Bergen. Til det store byverket veit vi at Scholeus også laga eit bilde av Stockholm. Han kan ha vore ein profesjonell kunstnar eller kartmakar som saman med andre yrkesbrør produserte slike byportrett, blant anna til den store mengda som er å finna i det seks band store verket som Braun og Högenberg produserte.10 Her er det også eit poeng at vi ikkje kjenner Scholeus’ originalarbeid, men ein reproduksjon basert på ei overføring til ei koparplate. Dette gjer det mogeleg at den som overførte Scholeus’ skisse til trykkplata kan ha gjort endringar, men dette er lite truleg om vi tar i betraktning den presisjonen vi kan påvisa i detaljane i bildet.

Scholeusstikket må vi altså rekna som eit unikt arbeid som ikkje bygde på førelegg, men på skisser frå byen, slik også August Brinkmann jr. har sannsynleggjort i sin studie. Brinkmann

har også vist at Scholeusstikket blei brukt som førelegg til ei rad byportrett i hundreåret etter.11 Desse har dermed ingen genuin kjeldeverdi for det historiske bylandskapet med mindre det kan slåast fast at variasjonar i detaljane faktisk er baserte på uavhengig dokumenterbare endringar. Spørsmålet er i kor stor grad Scholeus var oppteken av å få fram trekk ved byen som ikkje direkte går fram av byens bygningsmessige utforming. Var han ute etter å fanga byens meir abstrakte karaktertrekk?

Dersom arbeidet var direkte initiert av Georg Braun, må vi rekna med at Scholeus visste at bildet hans ville få eit stort publikum. Vi kan derfor gå ut ifrå at Scholeus først og fremst såg for seg eit publikum på kontinentet og ikkje i Norge eller Bergen. Dette kan også ha vore medverkande til komposisjonen og ikkje minst dei elementa som kunstnaren valde å framheva. Den eventuelle bodskapen kunstnaren skulle formidla måtte vera forståeleg og akseptabel for det publikummet som studerte Braun og Högen-

d Variant av Scholeus. Denne blei trykt som bilag til yngvar Nielsens Bergen fra de ældste tider indtil Nutiden (1877).

b Kartet teikna av Claudius Emmanuel Barth i 1733. ei samanlikning av den bygde byen på kartet til Barth og 1740-bildet viser godt samsvar. Dette gjeld også utkantane sør for byen og i Sandviken. h er etter h arr I s 1991 s. 106–7.

bergs verk utan å kjenna Bergen. Samla kan vi konkludera med Scholeus’ portrett av Bergen er påliteleg i detaljane, at det var ei avbilding som kunne skiljast frå andre eldre avbildingar, og at det var laga av ein profesjonell kunstnar. Samanliknar vi Scholeusstikket med bildet frå 1740 er forholdet det at vi har meir kunnskap om bakgrunnen for det første enn det siste. For 1740-bildet kjenner vi ikkje kunstnaren eller kva føremålet var med bildet. Dessutan er dette eit eineståande kunstverk og ikkje eit masseprodusert trykk slik 1580-bildet er. Dermed kan vi heller ikkje seia noko om kva publikum kunstnaren har hatt som målgruppe. At 1740-bildet ikkje byggjer på Scholeusstikket som førelegg er tydelegast i val av perspektiv. Scholeusstikket er framstilt med austsida av Vågen og strekninga frå slottet og til Vågsbunnen som sentralt motiv. På 1740-bildet er byen sett frå nord mot sør slik at begge sider av Vågen får ei likeverdig framstilling, og der Vågsbunnen og torget er det sentrale motivet. Men når det gjeld å avgjera kor presist 1740-bildet gjengir byen, er vi mykje tryggare enn når det gjeld Scholeusstikket. Mengda skriftleg materiale til å verifisera bildet i stort eller i detaljar er knapt overskodeleg i høve til

for 1580-bildet, men viktigare i så måte er at det frå midten av 1600-talet og framover finst ei rad kart som viser utviklinga av byen fram til 1740. Men her det er nødvendig å ta med at 1740-bildet meir er eit kunstverk enn eit kart, og på denne måten har det større slektskap med 1580-bildet som eit relevant samanlikningsgrunnlag.

Alle detaljane i 1740-bildet røper ein inngåande kunnskap om byen, og i motsetnad til Scholeus’ framstilling er det ikkje samansett av ulike perspektiv. Den topografiske heilskapen er korrekt, sjølv om proporsjonane er misvisande. Det er ikkje noko som tyder på at 1740-bildet er avhengig av 1580-bildet, og dei framstår begge

som genuine portrett frå kvar sine periodar i byhistoria. Sidan 1740-versjonen ikkje blei masseprodusert slik 1580-bildet blei, må også målgruppa ha vore mindre. Den detaljerte teiknforklaringa tyder på at dette ikkje var ei gruppe med inngåande lokalkunnskap.

Bildet blei gitt som gåve til Universitetsbiblioteket i Bergen frå Universitetsbiblioteket i Oslo i samband med at Universitetet i Bergen blei oppretta i 1948. Bildet har dermed vore utanfor byen, men proveniensen før det kom til Universitetesbiblioteket i Oslo er ikkje kjend. Det er ikkje umogleg at det opphavlege føremålet med bildet var å gi ei orientering om Bergens festningssituasjon, men bildet er så minutiøst utteikna i mange detaljar som ikkje har militær relevans, at dette ikkje gir ei heilt overtydande forklaring. Føremålet kan ha vore å gi eit totalbilde av det bergenske bysamfunnet.

De T STO re O ver B li KK e T

I boka The City Assembled siterer arkitekturhistorikaren Spiro Kostof den italienske 1500tals filosofen Giovanni Boteros kommentar til kva ein by er:

Ein by blir sagt å vera ei samling av menneske, ei gruppe med det mål å leva eit godt liv i rikdom og

overflod. Og stordomen til ein by blir ikkje målt i utstrekning eller kor stort område bymurane omfattar, men det mangfaldet og tal på innbyggjarar og den makta dei har. Men folk er komne til byen av mange årsaker og hendingar. Enkelte med myndighet, andre med makt, nokre på leit etter lykke og andre på jakt etter profitt og det som følgjer med.12

Kanskje det er Kostofs bakgrunn som arkitekturhistorikar som gjer at han meiner at Boteros synspunkt måtte vera sjokkerande for ei samtid prega av renessanseideal. Ifølgje Kostof understreka desse ideala først og fremst arkitekturen som byens fremste karakteristika. Historikarar er derimot mindre framande for Boteros utsegner. Snarare tvert i mot er det mennesket som er sentrum for renessansens ideal slik ein historikar ser det. Observasjonar av menneskeleg aktivitet var det sentrale. Derfor vil det også gi meining å studera Scholeusstikket over Bergen som eit renessansearbeid der både natur og bylandskap dannar rammer for menneskeleg aktivitet. Bildet blei jo skapt under stordomstida for renessansen i Nord-Europa.

Det er ikkje slik at 1740-bildet representerer ei meir moderne form for framstilling enn Scholeusstikket. Braun og Högenbergs verk har for mange byar ei framstillingsform som er i tråd med 1740-bildet. Scholeus kunne ha vald

cBraun og Högenberg har to prospekt for Bremen. På det eine ser vi byen som kart.

aPå det andre prospektet av Bremen hos Braun og Högenberg er framstillingsforma meir i tråd med den vi finn for Scholeusstikket.

ei liknande form bare ved å kopiera teknikken til kollegaer som alt hadde fått sine arbeid trykte. Han valde truleg si framstillingsform fordi ho best kom i møte dei kunstnarlege ideala han sjølv arbeidde etter. Vi kjenner ikkje til bakgrunnen til Scholeus, men det er gjetta på at han hadde nordtysk eller nederlandsk opphav.13 Om det siste er tilfelle kan det forklara likskapen mellom 1580-bildet og nederlandske landskapsmaleri frå same perioden. Her er det ein konvensjon at landskapet er delt inn i tre horisontale deler: framgrunn, mellomgrunn og bakgrunn, og Scholeus har lagt heile byen inn i mellomgrunnen. Det er også innanfor mellomgrunnen at dei ulike perspektivskissene Brinkmann jr. meinte å påvisa, viser deler av byen frå ulike vinklar, men likevel er samla i eitt bilde. Resultatet er at det er i mellomgrunnen vi finn avvika frå byens reelle topografi, og dette gjeld faktisk bare til høgre i bildet. På denne måten er den bygde byen i 1580 manipulert inn i konvensjonen for samtidige landskapsmaleri. Kunstnaren bak 1740-bildet har derimot nytta seg av konvensjonane som styrde arbeidet til samtidige kartmakarar, og landskapet hans er

tilnærma todimensjonalt. Dermed blei landskapet redusert slik at den bygde byen kunne visast i ein mest mogeleg korrekt topografisk samanheng.

I eit overordna perspektiv kan samanlikninga av Bergen omkring 1580 og 1740 konsentrerast om tre tema: Byen og sjøen, landskapet omkring byen og den tettbygde byen. Ser vi på dei to bilda, finn vi at det er stor forskjell nettopp på desse områda. Dette kan skuldast at byen hadde ekspandert i 160-årsperioden mellom dei to framstillingane. Ein kunstnar kunne på slutten av 1500-talet få med seg heile byen ved å velja eit utsiktspunkt på ein knaus vest for byen. Han måtte bare gjera nokre enkle perspektivforskyvingar for å få med dei viktigaste bygningsmiljøa inn i mellomgrunnen som definerte ramma for den konvensjonen han arbeidde innanfor. Eit slikt enkelt grep for å gi ei fortetta framstilling av byen var ikkje mogleg for den som gjekk laus på oppgåva omkring 1740. Den tettbygde byen var nå spreidd ut over eit mykje større område, og bare kombinasjonen av eit fugleperspektiv og eit tilnærma kartformat kunne fanga inn heilskapen.

K ONG e NS B y

I boka The City of Collective Memory reflekterer arkitekturhistorikaren M. Christine Boyer over den historiske kunnskapen som kan lesast ut av det urbane landskapet. Bykunst er både eit uttrykk for ei dramaturgisk og territoriell handling. Det er her ein nasjonal eller ein urban ideologi etterlet sine spor i byens topografi. Den fysiske utforminga av ein by, dei offentlege og seremonielle plassane er utforma for å prega bybefolkninga etter politiske og sosiale mønster skapt av ein nasjon eller eit bystyre.14 Denne ideologien eller politiske og sosiale identiteten kan tolkast ved å observera bylandskapet slik vi opplever det som eit konstruert (bygt) historisk miljø. Oppgåva blir klart vanskelegare når vi skal gjennomføra ein analyse gjennom arbeida til to ulike kunstnarar som har tolka kvar sin periode i byhistoria. Den kunnskapen vi kan lesa ut av 1580- og 1740-bilda er avhengig av dei val kunstnaren har gjort, og vi kan ikkje gå ut ifrå at dei prioriterte likt.

Den byen Scholeus portretterte var langt på vei ei framstilling av seinmellomalderbyen. Gjennom heile mellomalderen var Bergen ein viktig by for kongens riksstyring. Det var i Bergen kongen oppheldt seg mest på 1200-talet, det hundreåret då kongedømet var sterkast utanrikspolitisk. Populært er det ofte framstilt

som at Bergen fram til 1299, då kong Eirik Magnusson døydde, var rikshovudstad, men at denne statusen gjekk over til Oslo då Håkon 5. Magnusson tok over som konge. Håkon var bror til kong Eirik og hadde vore hertug over Austlandet og Stavanger bispedøme. I denne perioden hadde han bygd ut Oslo som eit administrativt sentrum, og dette heldt også fram etter at han blei konge. Då kong Håkon døydde i 1319 gjekk det norske riket inn i den første av ein serie av unionar med Sverige og Danmark som skulle vara heilt til 1905. Unionane førte til at kongane for det meste oppheldt seg utanfor det norske riket. Det er dermed vanskeleg å vurdera i kor stor grad Håkon 5.s favorisering av Oslo ville fått varige følgjer for utviklinga av ein hovudstad. Samla vurdert var Bergen også i seinmellomalderen ein viktig by for sentraladministrasjonen av Norge.15

Fem norske mellomalderbyar var sete for biskopar i mellomalderen: Oslo, Stavanger, Bergen, Nidaros (Trondheim) og Hamar. Mellom desse var Nidaros den fremste som sete for erkebiskopen over den norske kyrkjeprovinsen. Dei to biskopsbyane Stavanger og Hamar var små, bare nokre hundre innbyggarar, og var det ikkje for statusen som bispesete ville neppe desse plassane blitt rekna som byar. Bergen som styringssentrum omfatta ved reformasjonen

området frå Mandal til og med Nordfjord. I tillegg styrte lensherren på Bergenhus områda nord for Trøndelag, dei såkalla nordlandske lena. Ved midten av 1500-talet omfatta dette heile Nord-Norge. På denne tida låg også Sunnmøre til Bergenhus hovudlen. Nokre tiår seinare var derimot hovudlenet redusert til området frå og med Sunnhordland til og med Sunnmøre, ei utstrekning Bergenhus hovudlen hadde til 1660.16 Lensherren på Bergenhus hadde dermed territorielt sett eit svært skiftande regime over det som ofte blei omtala som det nordafjelske, det vil seia det som var vest og nord for Langfjella og som skilde mot Austlandet og det sønnafjelske.

Inntektene frå lensadministrasjonen auka frå mellomalderen til 1500- og 1600-talet. Ein del av denne auken må tilskrivast at frå og med reformasjonen blei inntekter frå den tidlegare katolske bispestolen lagt til lensinntektene. Men auken skuldast også ei meir effektiv innkrevjing av jordleige, bøter, toll og leidangsskatt. Desse utgjorde dei i alt vesentlege inntektskategoriane. Den direkte verknaden for Bergen var at slike inntekter i stor grad kom til byen som naturalia. Ein del blei brukte på slottet, og det øvrige

omsett i byen.17 Dermed er det lett å forstå at skiftande grenser og vilkår for lensadministrasjonen hadde direkte følgjer for det økonomiske livet i byen.

Ei sentral oppgåve var innkrevjing av toll. Tolladministrasjonen i Norge blei reformert i 1619 og Oslo, Bergen og Stavanger skulle ha eigen tollinnspektør. Toll var ei viktig inntekstkjelde i den kongelege rekneskapen, og ved midten av 1600-talet, då statsmakta var botnskrapt, utnemnde kongen den første norske generaltollforvaltaren. I Bergen fekk han straks reist ei stor tollbod for å auka kongens inntening av rikets største handelsby, og denne tolboda er godt synleg på 1740-bildet. Sentralmaktas styringsverksemd stimulerte utviklinga ved å gi byane rolle som regionale administrasjonssenter. Det gjeld i særleg grad Bergen, som hadde hatt ein slik funksjon heilt sidan mellomalderen. Innføringa av eineveldet i 1660 førte til ei gjennomgripande endring av styringsverket. Den gamle lensforvaltinga, der adelen fekk tildelt len som dei kunne styra med vide fullmakter, blei erstatta med ei inndeling av det norske riket i amt. Her blei amtsmennene

Tollboden blei reist av Anton Knip i 1651. Boden er bygd på tvers av innseglinga til den indre hamna. Ho var godt synleg for alle som ferdast sjøvegen inn og ut av byen. Utsnitt av 1740-bildet.

leiarar av eit regionalt embetsverk. Frå 1671 blei det oppretta fire hovudamt kalla stiftamt, med stiftamtmannen som leiar. Bergens stiftamt omfatta området frå Sunnhordland til og med Sunnmøre, og i tillegg Nord-Norge.18 Stiftamtmannsgarden er markert med nummer 60 på 1740-bildet, og låg like ved rådhuset. Eineveldets sentraladministrasjon fungerte til ut på 1800-talet.

r å DHUS OG TO r G

Bergen hadde ikkje eit sjølvstendig byråd i mellomalderen. Kongen over det norske riket var i prinsippet også byherre for dei norske byane. Byrådet var avhengig av kongens godkjenning i alle saker, og han skulle ha sin del av bøteinntektene når byrådet avsa dommar. Effektivt blei kongens interesser ivaretekne av kongens lokale representant på slottet i byen. Dei norske byane blei slik sett styrte som alle andre deler av kongeriket. I praksis var byrådet ein lokal domstol, ei tingforsamling på lik line med lokaltinga på landsbygda. Det mellomalderske styret var først og fremst eit byråd der utvalde rådmenn kom saman. På Vestlandet er det bare i Bergen at byrådet blei fullt utvikla i mellomalderen, men med eit varierande tal på rådmenn.19 På 1500-talet blei bystyringa i Bergen styrka ved at

det blei innført eit borgarskap gjennom oppteikning i ei borgarbok. Dei første oppteikningane er frå 1550-åra. Å la seg skriva inn i ei borgarbok var eksklusivt. Borgaren måtte oppfylla visse formuesforhold, og borgarskap var utilgjengeleg for kvinner.20 I førstninga var det også eit krav til borgarane at dei var gifte med norske kvinner, men dette fall bort etter 1570. At dei nye borgarane var norske av fødsel, var ikkje eit aktuelt spørsmål, dei måtte bare avleggja eid til byrådet om at dei ville bli buande i byen for si levetid.21 Borgarskap var dermed eit spørsmål om lojalitet til byen og blei ikkje blanda saman med borgaranes opphav eller etnisitet.

Innføringa av eineveldet i 1660 blei eit tilbakeslag for det tilløpet til sjølvstyre som mellomalderens byråd hadde fått gjennom eit klarare definert borgarskap på 1500-talet. Under eineveldet fekk ikkje borgarane velja sine eigne rådmenn. Talet på rådmenn blei redusert, og dei blei utpeika av kongen. Det galdt også borgarmeistrane som vanlegvis var to. Denne forsamlinga, eller kongelege utvalet, blei kalla for magistraten og skulle i tillegg til rådmenn og borgarmeistrar leiast av ein magistratspresident. Borgarane i Bergen trassa likevel kongen ved å halda fram med uformelle møte for ei større gruppe rådmenn, og etter kvart blei denne gruppa kalla dei eligerte menn. Dei skulle etter

namnet veljast mellom borgarane, men blei ei sjølvrekrutterande gruppe. Dermed blei også bystyringa meir elitistisk og mindre representativ på 1600- og 1700-talet enn det bystyret hadde vore i seinmellomalderen og på 1500-talet.22

Det eldste bytinget vi kjenner til i Bergen skulle møtast på Mariakirkebakken, og bylagtinget som er nemnt i Bylova, skulle møta i Maria gildeskåle like nedanfor Mariakirken. Men på slutten av 1200-talet blei det bygt eit rådhus, Stemnestova på Breidaallmenningen, midt i Bryggen-området. Det er Bylova som første gong opplyser om at Bergen hadde eit eige torg, men plasseringa finst det ikkje opplysningar om før i 1430-åra då Det hanseatiske kontoret leigde ei tomt mellom torget og byens rådhus. Her bygde Kontoret sitt administrasjonshus, Kjøpmannsstuen, som i praksis også fungerte som eit rådhus for Kontorets forsamling av kjøpmenn og handelsretten deira.23 Det er eit generelt trekk ved mellomalderbyar at rådhuset ligg ved torget. Byrådets politiske kontroll var på denne måten kopla saman med den uformelle sentrale staden for meiningsutveksling som torget representerte. Rådhuset var byens øvste lokale politiske møteplass, og torget var plassen der folk elles møttest fordi omsetjinga av nødvendige matvarer til det daglege hushaldet skjedde

Vågsbunnen er framstilt som eit område der husa står tett. Det er ikkje mogleg å skimta verken gater eller opne plassar. Så kaotisk var ikkje bebyggelsen, men frå avstand kunne han nok oppfattast slik. Utsnitt frå Scholeusstikket.

her. Her møttest også byfolk og folk frå distrikta. Rådhus og torg var derfor plasserte i sentrum av Bergen. At Det hanseatiske kontoret også plasserte Kjøpmannsstuen her var derfor eit naturleg val for ei økonomisk sterk gruppe med eksterritorielle rettar, det vil seia privilegium for sjølvstyre i Bergen.

På 1580-bildet er torget merkt med bokstaven Q bak dei to skipa som ligg for anker inne på Vågen, og i teiknforklaringa står det at dette er det gamle torget.24 Dette er misvisande, for byens gamle torg låg nett der kunstnaren har markert byens inngang med bokstaven H. Q er derimot sett inn like utanfor der torget blei plassert etter at lensherren Kristoffer Valkendorf flytta det frå Bryggen og til Vågsbunnen i 1558. Det er nesten som om kunstnaren ikkje vil innrømma at byen for lengst har vakse ut av dei rammene som definerte mellomalderbyen, og at Bryggen der Det hanseatiske kontoret hadde sitt sentrum, ikkje lenger var byens viktigaste bydel. Scholeus har gitt hanseatanes område den mest sentrale plasseringa i bildet, og dermed konsentrert seg om die Vergangenheit

Vågsbunnen var den mest dynamiske bydelen på 1500-talet. I mellomalderen hadde dette vore ein bydel for handverkarar. Særleg sette skomakarane preg på området, og Skostretet med tilhøyrande boder for skomakarmeistrane og

deira sveinar og lærlingar dekkte om lag halve arealet. Til dette høyrde også starvhuset der huder blei preparerte for skoproduksjon. Men sidan hanseatane i seinmellomalderen la beslag på det aller meste av hamnelinja på austsida av Vågen, førde dette med seg at hamneområdet i Vågsbunnen blei ettertrakta for andre som også ville delta i eksporthandelen. Dette galdt både nordmenn og etter kvart nederlendarar, som sette sitt varige merke ved at ei gate fekk namnet Hollendarstretet og seinare Hollendergaten.25 På 1400- og 1500-talet representerte nederlendarane, på same måte som hanseatane, ei gruppe handelsmenn med eksterritorielle rettar i Bergen. Og dei framstod som konkurrentane til Kontoret. Denne konkurransen var ein refleks av den større konkurransen om handelen i Nord-Europa. Nederlendarane konkurrerte med hanseatane om handelen frå Austersjø-området og vestover.

Da torget blei flytta til Vågsbunnen i 1558 var det på ordre frå lensherren Kristoffer Valkendorf. Han brukte flyttinga med overlegg i ein konflikt han hadde med dei tyske skomakarane. Dei nekta å ta borgarskap og ønskte å assosiera seg med hanseatane på Bryggen. Lensherren stilte ultimatum ved å forlanga at anten tok skomakarmeistrane borgarskap eller så måtte dei forlata byen. Og som ein rein

maktdemonstrasjon utpeika han skomakaranes nybygde bryggje til torg. På midten av 1500-talet var altså Vågsbunnen arena for konfliktar og politiske prosessar som både hadde samband med konkurranse og handelen i Nord-Europa og lokalpolitiske spørsmål.

For Scholeus var det tydelegvis ikkje viktig å få med det nye torget. Han prioriterte ikkje torget sjølv om det etter midten av 1500-talet var eit symbol på brotet med Kontorets makt frå tidlegare tider, og innordninga av dei tyske skomakarmeistrane i Vågsbunnen som borgarar i Bergen. Bergens eldste byhistoriske verk, Bergens Fundas frå 1560, sluttar med flyttinga av torget, og der lensherrens konflikt med skomakarane står som eit dramatisk klimaks i byhistoria. Det ser derimot ut til at Scholeus med overlegg har lagt fronten til sjøbodene i Vågsbunnen i skygge. Slik har kunstnaren underkommunisert betydningen av denne bydelen til fordel for Det hanseatiske kontoret, og slik kom denne presentasjonen til å bli kommunisert gjennom Braun og Högenbergs byatlas.

Scholeus har komponert bildet slik at det er Det hanseatiske området på Bryggen som er i sentrum. Det nye torget har han ikkje fått med, og han har laga ei forvirrande plassering av det gamle. Kunstnaren til 1580-bildet har heller

d Torget og Vågsbunnen på 1740-bildet. Torget er markert med nummer 33 i teiknforklaringa og i bakkant ligg rådhuset med nummer 15.

ikkje teke med rådhuset, verken det gamle ved det tidlegare torget på Bryggen, eller det nye i Vågsbunnen. På 1740-bildet er torget derimot lett å identifisera som ein stor open plass i Vågsbunnen. Ei bryggje forma som ei pil fungerte som ei forlenging av torget og landingsplass for småbåtar heilt fram til tidleg på 1900-talet. I bakkant for torget er også rådhuset tydeleg framstilt.

På 1580-bildet ser vi eit panorama over byen frå vest mot aust. Den bygde byen er horisontalt delt i to av den lange hamna eller bukta kalla Vågen, og den eldste byen er på austsida. Borgarar av byen og byfolk for øvrig heldt til i Vågsbunnen og langs den andre sida av Vågen, i det området som blei kalla Strandsiden. Denne delen av byen ligg rett nok fremst i bildet, men er avbilda frå baksida. På 1740-bildet er perspektivet endra. Her ser vi byen frå nord mot sør, og dei bygde delane av byen på kvar side av Vågen er framstilte som likeverdige. På 1740-bildet går midtaksen gjennom Vågen frå øvre til nedre kanta av bildet. Her er midtaksen vertikal i motsetnad til den horisontale aksen i 1580-bildet. Inst i hamna er det på 1740-bildet ei triangelforma bryggje som lik ei pil peikar langs midtaksen og deler bildet i to halvpartar. Denne bryggja blei bygd til kongebesøket i 1733. Då kom Christian 6. til byen, og det blei laga ei

æresbryggje med portal, og frå denne gjorde kongen sin entré i byen.26

Plasseringa av torget var eit stridstema i 1550åra fordi plasseringa på Bryggen var uhensiktsmessig for store delar av byfolket som nå budde i Vågsbunnen og utover mot Nordnes. Mellomalderens torg var lett tilgjengeleg for hanseatane på Bryggen. Byfolk meinte at hanseatane kjøpte dei beste varene før andre rakk fram til torget. Dette var truleg ein reell argumentasjon på kort sikt, men vurdert i eit lengre perspektiv kan flyttinga sjåast som ei tilpassing til utvidinga av det tettbygde byområdet. I høgmellomalderen låg torget og rådhuset midt i byen (sjå byplanen s. 85), men i seinmellomalderen hadde byutviklinga i Vågsbunnen og på Strandsiden ført til at byens midtpunkt på 1500-talet låg i Vågsbunnen med bebyggelsen på kvar side av Vågen som jambyrdige.

d Kryssande diagonalar på 1740-bildet. Bildets sentrum er i tårnet (rosenkrantztårnet) på Bergenhus.

Dersom kunstnaren til 1580-bildet hadde eit oppdrag som hadde ein pro-hanseatisk tendens, kan dette vera forklaringa til at han har problem med å framstilla torget og rådhuset. Borgaranes torg og rådhus representerte på hans tid motmakta til hanseatanes tradisjonelle dominans i byens næringsliv. Slik var det ikkje lenger i 1740. På 1700-talet var byens borgarar blitt dominerande også i den tradisjonelle tørrfiskhandelen. Derfor er det naturleg at torget og rådhuset er eit sentralt element i komposisjonen til1740-kunstnaren. Dette representerer dei viktigaste økonomiske og politiske arenaene både for borgarane og byfolket elles. Bildet er komponert slik at blikket blir ført innover i Vågen til torget der ei pil peikar tilbake på betraktaren. Torget er også eit midtpunkt på ein horisontal akse som bind saman bydelane på kvar side av Vågen.

F O r S vare T

Dersom vi dreg dei diagonale linene frå hjørne til hjørne på 1740-bildet, kryssar dei kvarandre over slottet Bergenhus. Det var på denne tida eit modernisert festningsanlegg og det fremste symbolet i byen på den eineveldige kongemakta som hadde den politiske og militære kontrollen med dobbeltmonarkiet Danmark-Norge. Byar

har til alle tider vore viktige militære mål, og i mellomalderen kom dette særleg til uttrykk ved at bymurar og befesta portar skulle stoppa angrep. På bakgrunn av at Bergen i seinmellomalderen var den største byen i dei tre nordiske kongerika, er det overraskande at byen aldri fekk ein bymur. Murar og portar var nærast synonymt med større byar elles i Europa, men i Norge fanst ikkje ein einast by med slike forsvarsverk. Sidan bymurar først og fremst er sett på som eit tiltak for å forsvara seg mot militære angrep, er dette også blitt brukt som forklaring til kvifor dei ikkje blei bygde rundt norske byar. Slike føretak var for kostbare i forhold til behovet. Den militære trusselen mot dei spreidde norske byane var mindre enn i England og på kontinentet der landbasert krigføring og beleiring av borger og byar var del av den taktiske krigføringa. At murar og portar også hadde andre føremål er ikkje blitt vurdert. Men bymurar gav eit særleg godt høve til å kontrollera den daglege og fredlege trafikken ut og inn av byen. Toll og andre avgifter kunne krevjast inn effektivt dersom det bare var mogeleg å ta seg inn eller ut gjennom byportane. For byråd og byherrar var murar og portar også eit middel til å sikra ei inntektskjelde.

I Bergen skulle toll og andre avgifter betalast til kongens representant på slottet. Varene kom

Forslag om sperrelenkje over Vågen ved midten av 1600-talet.

Utsnitt frå isaac van Geelkercks kart frå 1646. Han teikna inn fleire forslag til forsvarstiltak i byen, mellom anna korleis vågen kunne sperrast.

aSperrelenkja over Det gylne horn. lenkjer til å sperra innseglinga til hamna fanst i fleire mellomalderbyar. Dette er ein illustrasjon i bymuseet i istanbul, og er basert på ei framstilling av Konstantinopel i Hartmann Schedels Weltchronik frå 1493.

sjøvegen og skulle rapporterast før dei blei lossa. Dersom vi vurderer plasseringa av slottet, er det plassert slik at slottsherren både hadde kontroll over skipstrafikken som kom inn på hamna, og skip som segla ut. Frå det store tårnet var det ikkje større avstand enn 550 meter til det inste punktet i hamna, og det var ikkje meir enn 200 meter over til den andre sida av Vågen. Reguleringa av inn- og utførsel av varer og toll og andre avgifter var nedfelt i Bylova frå 1276 med seinare tillegg. Sjølv om det førekom både klager og brot på reguleringane, er det ingen grunn til å tru anna enn at systemet fungerte og var i bruk gjennom heile mellomalderen. Landvegen hadde liten betydning for varetransporten. Denne dekte neppe meir enn det daglege matvarebehovet for bybefolkninga. Terrenget rundt byen var slik at det bare fanst to vegar over land og inn i byen, ein frå nord og ein frå sør.

Sjøvegen var hovudvegen til Bergen på same måte som han var hovudvegen langs kysten og dermed for heile det norske kongeriket. For Ber-

gens del endra ikkje dette trafikkmønsteret seg før jernbanen mellom Oslo og Bergen blei opna i 1908. Sjøvegen var dermed også den viktigaste for spørsmålet om å forsvara byen. I mellomalderen blei det vurdert som eit effektivt forsvar å konstruera ei lenkje av tømmerstokkar over Vågen frå slottet og til den andre sida, for på den måten å sperra innseglinga til hamna. Ei slik lenkje var i bruk i 1134/35, og det blei føreslått som eit taktisk verkemiddel på Isaac van Geelkercks kart over forsvarstiltak i 1646, og ei tilsvarande stenging av hamna blei brukt så seint som under Napoleonskrigane.27 Den strategiske betydninga av sjøen når det gjeld forsvaret av byen blir understreka av dei historiske erfaringane frå dei mest krigerske periodane. Alle kjende angrep på byen blei utførde sjøvegen. Det var først med flykrig under den andre verdskrigen at Bergen blei utsett for ein militær trussel frå ein ny kant.

Alt på 1100-talet var kontrollen med Bergen blitt avgjerande for ein kvar som ønskte kontroll med det norske kongeriket. Dei tekno-

c Nordnespynten med kanonar. Utsnitt frå 1740-bildet.

logiske endringane frå vikingskipsteknologien på 1100-talet og til 1700-talets krigsskip som vi ser på hamna på 1740-bildet, endra ikkje dei taktiske føresetnadene for å forsvara byen. Det gjeld også introduksjonen av skytevåpen ved utgangen av mellomalderen. Men slike våpen gjorde etter kvart militære installasjonar meir synlege, noko som er tydeleg om vi samanliknar 1580- med 1740-bildet. I 1580 ser vi ingen militære innretningar bortsett frå slottet som var tilhaldsstad for ein mindre kontingent militære mannskap. Slottet blei utbygd til ein festning på 1520- og 1560-talet, og blei også utstyrt med mindre kanonar. Vi kan også anta at dei større skipa på hamna hadde små kanonar eller såkalla serpentinar, men noko større omfang hadde ikkje dei militære forsvarsverka i Bergen ved slutten av 1500-talet.

Eg har alt peika på alle kanonane som trer fram i 1740-bildet. Desse kanonane er retta utover mot sjøen. Det er nokre få kanonar som peikar mot byen, men dei var nok meinte til å forsvara dei opne områda, den såkalla glacisen tett ved festningsverka, i tilfelle av at ein fiende skulle nå fram med infanteri. Samanlikna med at 1580-bildet knapt viser militære installasjonar, må byen i 1740 reknast som sterkt befesta. Det kan ikkje vera tvil om at ei hovudhensikt bak 1740-framstillinga var å få fram at Bergen var

budd til å møta militære trugsmål. Scholeus hadde fortalt sitt publikum at Bergen var eit fredeleg samfunn inngjerda av eit plankeverk, men med hamna vid open. Den som nærma seg Bergen 160 år seinare kunne venta å bli møtt med kanonar.

Det er minst to måtar å tolka det militære elementet i eit samfunn. Det vanlege synet er at det militære er til for å forsvara innbyggarane og å avskrekka fiendar. Den andre tolkinga er at det militære har som funksjon å pasifisera det samfunnet det sjølv er ein del av. Mangelen på synlege militære trekk i 1580-bildet kan tolkast som uttrykk for eit mindre repressivt regime enn det som kjem fram av 1740-bildet. Militære plikter hadde vore alminnelege både for bønder og byfolk i mellomalderen gjennom leidangen.

Det var ei ordning der i prinsippet alle frie menn på kongens ordre kunne kallast ut til forsvar av riket. I tillegg skulle det haldast skip for det utkalla mannskapet. I fredstid blei desse pliktene betalte som ein fast skatt.28 I første halvdel av 1600-talet blei ei ny hærordning introdusert. Sjølv om det norske kongeriket i periodar var i krig i seinmellomalderen, var det få av desse som direkte ramma Bergen. Dei mest alvorlege episodane var knytte til angrep frå nordtyske piratar i åra 1393, 1428 og 1429, då byen blei plyndra og brent.29

a Willem van de Velde teikna slaget på Vågen i 1665. Han kom til byen kort tid etter slaget medan den nederlandske flåten framleis låg på vågen. På grunnlag av viteneutsagn laga han eit stort panorama som viser heile det ytre hamneområdet frå Skuteviken og til Nordnespynten. Bak krutrøyk, skip, segl og mastetoppar, skimtar vi mange detaljar i bebyggelsen. Særleg gjeld dette Nordnes som er vist på dette utsnittet. Nykirken og tollboden er lett å kjenna. o r I g I nalen er I m e U se U m b ojman Van bUI n I ngen I r otter Dam.

Regulær krig braut ut mellom Sverige og

Danmark-Norge i 1563 og vara til 1570. Under denne krigen blei det i 1564 utrusta ein flåte i Bergen for å frigjera Trondheim og Trøndelag som var okkupert av svenske troppar, og eit tilsvarande felttog drog til Oslo i 1567. Denne mobiliseringa var basert på den gamle leidangsordninga både ved utskriving av mannskap frå byen og frå distrikta omkring.30 Men etter krigen blei det militære innslaget på slottet, som frå tidleg på 1500-talet blei kalla Bergenhus, redusert til eit fåtal mannskap i teneste hos høvedsmannen, lensherren, som også var kongens øvste representant på Vestlandet. Vurdert på denne bakgrunnen synest det inntrykket ein får ved å studera 1580-bildet å vera i tråd med det militære innslaget i Bergen ved slutten av 1500-talet. Det fanst liten grunn

til å halda militære mannskap for å kontrollera byfolk i Bergen eller omlandet.

På 1600-talet utkjempa dobbeltmonarkiet

Danmark-Norge fleire krigar mot Sverige. I det lange løp var dette til svensk fordel, og Sverige erobra landområde både frå Danmark og Norge. Desse krigane kulminerte med Den store nordiske krig i perioden 1699 til 1721. Eigentleg var denne konflikten ein serie av krigar som Sverige dels kjempa mot Danmark-Norge og dels mot motstandarar i områda aust og sør for Austersjøen, i første rekkje Russland. Sistnemnde påførte Sverige eit nederlag som gjorde slutt på Sveriges stormaktsposisjon i Norden.

Eit verkeleg slag for Bergens del, og som fekk stor internasjonal omtale i samtida, skjedde i august 1665. Då forsøkte ein engelsk flåte å erobra ein nederlandsk Aust-India-konvoi av

o r I g I nalen er I Det Kongel I ge b I bl I ote K I KøbenhaV n. DK s gI gas 717, 20.

handelsfartøy som hadde søkt beskyttelse i hamna i Bergen. Danmark-Norge var nøytralt i den pågåande konflikten mellom England og Nederlanda. Trass i nøytraliteten hadde den dansk-norske kongen gjort ein hemmeleg avtale med engelske utsendingar i København om at den engelske flåten skulle få gå inn på hamna i Bergen mot å dela byttet med kongen. Men den engelske flåten gjekk til angrep før meldinga om avtalen nådde Bergen. Dermed fyrte kanonane på begge sider av Vågen av salver mot dei engelske skipa straks dei gjekk til angrep på den nederlandske flåten. Saman med eldkrafta frå dei nederlandske skipa gjorde dette stor skade på dei engelske skipa. Hundrevis av mann blei drepne, og engelskmennene måtte dra seg tilbake.

Erfaringa frå hendinga i 1665 beviste at Bergen ikkje bare var eit mål i konfliktar der Danmak-Norge var direkte part i krigshandlingar, men også at hamna hadde ein strategisk

Det store talet kanonar som kunstnaren til 1740-bildet har teke med er eit uttrykk for at Bergen var integrert i den aukande kampen om europeisk handel. Det lange krigerske hundreåret i europeisk historie frå ca. 1580 til a Kart over 1600-tals festningsverk på Nordnes. Truleg er dette eit forslag til utbygging.

posisjon som kunne føra til at byen blei dregen inn i konfliktar som i utgangspunktet var Danmark-Norge uvedkommande. Det var fleire grunnar til dette. For det første var Bergen ein internasjonal handelsby som kunne vera verdfull for alle krigførande makter i Nord-Europa. For det andre låg Bergen strategisk til i høve til handelsrutene over Nordsjøen og vidare inn i Austersjøen, men også i forhold til nye ruter frå kontinentet og Storbritannia og over Atlanteren. Og for det tredje viste bergenske borgarar seg i stand til å utnytta Bergens posisjon ved å gå inn i skipsfarten og skaffa seg ein betydeleg handelsflåte som var engasjert over heile Europa og i oversjøisk handel, sjølv om engasjementet var konjunkturavhengig.31

Plankeverket på Scholeusstikket ser solid ut. Plankeverket er også nemnt i dokumentariske kjelder der enkelte grunneigedomar er målte til plankeverket. eit tilsvarande plankeverk for Oslo er vist på Frederik 2.s sarkofag i roskilde domkirke. På sarkofagen er beleiringa av akershus festning i 1567 framstilt, men sentrale delar av byen er også med.

1720, hadde på denne måten sett sitt tydelege merke på det bergenske bylandskapet. Her ligg sannsynlegvis forklaringa på at kunstnaren i 1740 gjorde seg stor flid med å teikna alle kanonane, og gjorde dei relativt mykje større enn andre detaljar i bildet. Om vi på den eine sida kan tolka fråværet av militære installasjonar i 1580-bildet som at bysamfunnet på denne tida ikkje var pasifisert med militærmakt, er det på den andre sida vanskeleg å komma ifrå at kanonane er eit synleg bevis på at ei sterkare statsmakt i første del av 1700-talet hadde større kapasitet til å organisera befolkninga militært. Frå 1620-åra hadde det gått føre seg ei reorganisering av hæren. Ei ny hærordning blei introdusert, og den dansk-norske flåten blei utbygd.32 Krigane mot Sverige på 1600- og tidleg på 1700-talet, førte ikkje til direkte krigshandlingar i Bergen eller på Vestlandet, men i eit større nordeuropeisk krigsteater blei flåten ein vesentleg faktor, og mannskap frå Vestlandet var ettertrakta. Systemet med pressing, eit system der unge menn regelrett blei kidnappa og førde om bord i krigsskipa, var utbreidd. Studiar av krigane i dei første tiåra av 1700-talet har vist at store delar av dei mannlege ungdomskulla i distrikta omkring Bergen på denne måten blei førde bort, og at få kom tilbake. Dette hadde på si side konsekvensar for folkeveksten.33

Eit sterkt militært innslag i eit samfunn må ha hatt som følgje at militære verdiar blei viktige, ikkje minst gjeld dette ei disiplinering i forhold til både lokale og sentrale styresmakter. Det er kjent frå krigen i åra 1563–70 at viljen til krigsteneste var låg i Bergen og distrikta omkring. Då lensherren på Bergenhus i 1564 tok til å skriva ut mannskap frå byen og bygdene omkring ved å visa til leidangsordninga, blei han møtt både med protest og direkte tenestenekting. Det var ikkje til hjelp at lensherren kunne visa til at leidangsplikta var nedfelt i norsk lov kanskje så langt tilbake som til Håkon den godes tid i 950-åra. Motstanden tok ikkje slutt før lagmannen las opp lova og lensherren truga med å ta frå folk gard og grunn. Då lensherren tre år etter rusta ut eit felttog til Austlandet, stilna ikkje protestane før leirane blei henretta.34 Hundre år seinare var ikkje slike disiplinerande tiltak nødvendige. Utskriving til militærteneste var no akseptert av befolkninga som eit prerogativ på kongens hand. Ein direkte effekt for det bergenske bysamfunnet var ei systematisk utviding og utbygging av festningsverk og dermed også ein auke i personell til å bemanna desse. Dei må ha utgjort eit synleg innslag på ein heilt annan måte enn den vesle kontingenten knektar som i siste del av 1500talet bemanna det gamle kongeslottet.

F O r B ry T el S e OG ST ra FF

På 1580-bildet er byen mot landsida omgitt av eit plankeverk. Det framstår som eit vesalt vern samanlikna med dei sterke murverka som omslutta andre tilsvarande viktige byar.

Føremålet med plankeverket kan ikkje ha vore å verna byen eller innbyggarane mot militære angrep. Plankeverket var sett opp for å beskytta privat eigedom. Området i framgrunnen var byens femark, det vil seia eit område der byfolk fritt kunne la husdyr beita. Ein annan vesentleg funksjon for plankeverket kan også ha vore å kontrollera landverts ferdsle inn og ut av byen. Dette var jo også oppgåva for bymurane rundt andre byar. Eit solid plankeverk kunne vera nok til å slusa trafikken inn og ut hovudvegane, og dermed blei det også kontrollert kva som blei ført inn og ut av varer, i alle fall i større kvanta. Plankeverket var truleg også med til å halda borte meir eller mindre tilfeldige tjuvar frå folks bakhagar.

Det å beskytta privat eigedom var ei vesentleg oppgåve for bystyringa på slutten av 1500talet. Simpelt tjuveri blei strengt straffa, ofte med døden. Absalon Pedersson fortel i si dagbok om ein bonde frå Manger i Nordhordland som blei hengd fordi han hadde stole lysolje på Bryggen. Dødsstraff for ei slik handling var ikkje

uvanleg, og grunnen til at Absalon registrerte ho var det spektakulære i at reipet brast då bonden blei hengd, og at bøddelen hengde han på ny trass i protestar frå den dømde som hevda han var ein fri mann sidan han hadde overlevd første forsøket.35

Korporleg straff til skrekk og åtvaring blei brukt for å disiplinera folk i større grad på 1500- og 1600-talet enn i mellomalderen. Fokuset for bruken av straff endra seg frå urett som ei sak mellom gjerningsmann og offer, til at det blei eit privilegium for samfunnet å straffa forbrytarar. Mellomalderens straff hadde som hovudfokus å erstatta uretten som var utført. Bøter blei brukte for at offeret skulle få erstatning og oppreising. At kongen og kyrkja etter kvart var i stand til å knipa større eller mindre deler av bøtene i eit slikt system, endra ikkje grunnkarakteren i rettstenkinga. Korporlege straffer eller fengselsstraffer hadde ikkje ein slik funksjon, men tente som uttrykk for hemn over forbrytaren, og det skulle statuera eksempel for kva som venta dersom ein let seg freista av andres eigedom. Også slike straffer var det heimel for i Magnus Lagabøtes bylov. Kor effektivt eit slikt straffesystem var, er vanskeleg å vurdera. Når enkelte var villige til å risikera lemar og liv for enkel materiell vinning tyder dette på at sjansen for å bli

Galgen i Bergen i mellomalderen.

På Scholeusstikket ser det ut til å stå to galgar i Sandviken på Toluholmen (Christiansholm). Den eine var ein dobbeltgalge, og for å betena denne måtte det brukast stige. ved sida av ser det ut til at det også står ei stegle. Det var ei høg stong med eit kjerrehjul på toppen. Her blei simple forbrytarar som var avretta, lagt til spott og spe og mat for kråkene.

Galge på Braun og Högenbergs panorama over Malmø. Utanfor byen, ikkje langt frå vindmølla, stod galgen, og her har kunstnaren fått med seg ein kropp. Utsnitt.

oppdaga var låg. Men det seier også noko om at tilgangen på materielle gode var liten, kanskje først og fremst på grunn av fattigdom. Valdeleg kriminalitet var utbreidd, og drapsraten var høg i Bergen i siste del av 1500-talet i høve til moderne forhold. Men her var årsakene heller knytt til alkoholbruk og ærekrenking, enn til forsøk på å skaffa seg materiell vinning.36 Dette kjem også fram av Absalon Pederssons dagbok. Han var oppteken av byfolkets manglande moral, og noterte ofte både valdsepisodar og straffa som blei utmålt og eksekvert for slike handlingar. Her gjorde han seg både tankar om slike straffer som Gud sendte over folk i form av dårleg ver eller ulykker for deira ugjerningar. Henging var ei mykje brukt straff. Dette blei også tydeleg i 1580-bildet der det ser ut til å vera gjengitt minst to galgar, og der den eine var ein dobbeltgalge. Ved hjelp av denne kunne det hengjast meir enn ein person om gongen, og

Då 1740-bildet blei teikna stod galgen ved Fredriksberg fort. Galgen stod på sørsida like utanfor festningsmuren i området som er merkt 51, og var truleg ikkje synleg frå det perspektivet kunstnaren har vald. eller han kan ha sett på galgen som eit mindre vesentleg element. Utsnitt.

ifølgje Absalon Pedersson var han i bruk første gong 19. april 1571.37 Dødsstraff var altså ein del av dagleglivet i Bergen då Scholeus teikna sitt byportrett. Slik sett er det ingen grunn til å underslå at galgane, som vi bare kan skimta langt i bakgrunnen på 1580-bildet, kan ha hatt ein like så disiplinerande effekt på innbyggarane i Bergen på slutten av 1500-talet som kanonane i Bergen i første del av 1700-talet. På 1740-bildet ser vi ingen galgar. Den vesle holmen der galgane stod på Scholeus tid, er derimot godt synleg, men på 1700-talet låg det eit lite fort der, vel bestykka med kanonar det òg. På denne tida var galgen flytta nærmare byen like ovanfor den tettbygde delen på Nordnes. Her stod galgen like utanfor Fredriksberg fort, 3 på bildet. Men kunstnaren har ikkje fått han med seg.

På 1580-bildet under bokstaven O er det i teiknforklaringa skrive «Der stat kalck». Dette var gapestokken, eit verkemiddel som var ei

c Teikning frå 1734 av torget og området ved rådhuset og Torgallmenningen. Her er det teikna inn to gapestokkar eller «kager» som er nemninga på kartet. ein står ved rådhuset og ein på Torgallmenningen.

e tter Koren W I berg 1908 s. 15.

mildare form for korporleg straff enn galgen. Gapestokken var plassert framfor rådhuset, men er ikkje synleg i bildet. På same måte som galgen er gapestokken heller ikkje synleg i 1740-bildet. Gapestokken er derimot kjend frå andre samtidige kjelder, og stod på plassen framfor rådhuset. Ein gong blei også biskopens hest bunden til gapestokken som eit ledd i ein strid mellom biskopen og byrådet.

På bakgrunn av framstillinga dei to bilda gir av våpen og installasjonar for avstraffing, er det ei mogleg tolking at kunstnaren bak 1580-bildet

var mest oppteken av individuell straff av byens eigne innbyggarar, medan 1740-kunstnaren var meir oppteken av å framstilla korleis byen beskytta seg mot andre. På denne måten er kanonane eit lett leseleg element. Galgen og gapestokken er verken avbilda eller nemnt i teiknforklaringa til 1740-bildet, og dermed underslo kunstnaren dei harde verkemidla som blei brukte mot byens eigne. Det er ingen grunn til å lesa ei utvikling frå barbarisk til meir human avstraffing frå 1580- til 1740. Tvert om, dødsstraff blei eksekvert nært sentrum i byen på 1700-talet, medan han tidlegare blei utført på ein liten holme eit godt stykke unna den tettbygde byen og utilgjengeleg for den allminnelege ferdsla.

De T ø KONOM i SK e G r UNN la G e T

Om vi dreg dei diagonale linene i Scholeusstikket, ligg krysspunktet like over to skuter midt i hamna. Dei er av same type, og dei ser ut til å vera lasta til langt oppover masta. Om kunstnaren tilfeldig plasserte desse skutene kloss ved bildets midtpunkt, kunne det på slump knapt bli betre. Bergens økonomiske raison d’être var knytt til handel med tørrfisk. Dei større skipa på hamna er truleg handelsfartøy som er komne til Bergen for å henta fisk og andre produkt

d Diagonallinjer i 1580-bildet.

Sentrum i bildet er midt på Bryggen.

som blei eksporterte frå byen. Sjølv om det er mange fleire skip på hamna i 1740-bildet, er sannsynlegvis dei mindre skutene langs Bryggen av same tradisjonelle typen som dei to skutene på 1580-bildet. Slike skuter blei brukte til å frakta tørrfisken frå Nord-Norge til Bergen. Her blei fisken lossa, sortert og gjort klar for å bli eksportert til England og kontinentet.

Fiskeeksporten frå Bergen blei dominert av hanseatiske kjøpmenn på 1400-talet. Dei oppretta ein organisasjon som dei på latin kalla Communis mercatorum hanse theutonice Bergis existens, eigentleg Samfunnet av tyske hansakjøpmenn i Bergen. Men på nedertysk kalla dei seg De gemene kopman to Berghen, det vil seia Den alminnelege kjøpmann i Bergen, eller Nedderlage, som rett fram betyr Busetjinga. Seint på 1400talet blei også nemninga Kunthor brukt, og frå denne kjem forma Det hanseatiske eller tyske kontor 38 Kontoret kunne i seinmellomalderen ha opptil 1000 mann som budde i Bergen året rundt i ei samla befolkning på kanskje opp mot 10 000 omkring 1500.39 På 1500-talet blei den hanseatiske dominansen i eksporthandelen mindre, ikkje bare i Bergen, men over heile Nord-Europa. Likevel kom Det hanseatiske kontoret til å bestå like fram til 1760-åra, og Bergen blei dermed hanseatanes siste utpost. Det hanseatiske forbundet hadde 300–400 år

tidlegare vore eit velorganisert nettverk av tyske handelsbyar som samla kunne gripa inn i den europeiske storpolitikken, også militært om det var nødvendig. Ein av grunnane til at Det hanseatiske kontoret i Bergen fekk eit lengre liv enn dei andre kontora var fordi det ikkje blei stengt av riksmakta, slik det skjedde i London og Novgorod, eller at lokaliseringa blei mindre attraktiv på grunn av dårlegare hamneforhold som i Brügge. Ein annan viktig grunn til å forklara det lange livet til kontoret i Bergen er at etterspurnaden etter tørrfisken blei halden opp samtidig som hanseatane klarte å halda kontrollen med denne handelen ved at den norske kongen fornya privilegia. Dessutan hadde hanseatane sterk kontroll med leverandørleddet gjennom eit system der fisken blei betalt på forskot, og at mindre leveransar enn avtala blei akkumulert som gjeld. Slik gjeld var med til å binda leverandøren til ein fast mottakar ved Kontoret.

Tørrfisken blei i seinmellomalderen omsett til gode prisar over heile Europa, ikkje minst på grunn av dei katolske fastetidene som gjorde fisken ettertrakta. Vara stod for brorparten av eksportverdien frå Norge, men på 1500-talet auka etterspurnadem etter nye varer frå Vestlandet. Det galdt tømmer og sild. Eksporten av desse varene blei ikkje del av den hanseatiske

Nøstet og vestsida av Nordnes i første halvdel av 1700-talet.

Utsnitt frå 1740-bildet.

Sandviken på 1700-talet.

På 1600-talet blei holmen der galgane stod i mellomalderen befesta og fekk namnet Christiansholm. innanfor langs stranda i Sandviken er det meste av sjølinja oppteken av store sjøboder. Utbygginga her tok til midt på 1600-talet då det ikkje lenger var plass til fleire boder langs Nordnes-sida av vågen. Utsnitt frå 1740-bildet.

handelen, og dermed fekk hanseatane også ein mindre og mindre del av ein veksande eksport. Frå slutten av 1400-talet hadde også ei anna gruppe utanlandske kjøpmenn fått etablera seg i Bergen. Nederlendarane slo seg ned både i Vågsbunnen og på Strandsiden, det vil seia på vestsida av Vågen. Men dei nye varene kom kanskje til å få mest å seia for etableringa av eit bergensk borgarskap med interesser i eksporthandel. Denne utviklinga kjem tydeleg fram ved samanlikning av 1580- og 1740-bildet.

Den bygde delen av byen var mykje meir omfattande i 1740 enn på Scholeus’ tid. På 1580-bildet er den tettbygde byen konsentrert omkring hamna, men utanfor er det knapt hus i

det heile. I perioden mellom dei to avbildingane hadde byen vakse utover i det bygeografar kallar utkantområda til den historiske bykjernen.40

Som eit døme på utbygginga mellom 1580 og 1740 kan det peikast på området til venstre for slottet. På 1580-bildet ser vi her galgane i bakgrunnen, men området ser ut til å vera ubygd. På 1740-bildet står det ei meir eller mindre samanhengande rekkje av boder langs sjøkanten. Denne utbygginga skjedde i siste halvdel av 1600-talet etter at all grunn langs sjøen ved den opphavlege hamna var oppteken.41

Det er auken i eksport både når det gjeld volum og vareutval som er hovudforklaringa til byveksten som ved midten av 1600-talet hadde

ført til at heile strandlinja rundt Vågen nå var utbygd med pakkboder og varelager. Etter midten av 1600-talet føregjekk byutvidinga utanfor områda rundt Vågen, dels på vestsida av Nordnes, i det området som fekk namnet Nøstet, men først og fremst i Sandviken, der bodene for lossing, sortering og lasting av tørrfisk blei større og meir påkosta enn dei som stod ved Vågen. Vanlegvis er utkantane av ein førindustriell by for ein stor del fattigområde.

Men i dette tilfellet er utvidinga eit resultat av vekst i utanrikshandelen, og dermed reflekterer utviklinga ein auka velstand hos byens fremste borgarskap. Dette forklarar også at desse nybygde områda har fått ei slik tydeleg eksponering i 1740-bildet. Sjøbodene var eit symbol på byens velstand.

Frå H a NS ea T T il B er G e NSBO r G ar

Hanseatanes handel i Bergen var organisert i såkalte stuer. Ordet kjem frå norrønt stofa og betyr eit bustadhus med eitt hovudrom. Det var den tradisjonelle hovudbygningen på ein norsk gard, men vi finn det også i dei norske mellomalderbyane der fleire hus var samla i ei eining kalla gard. Husrekkene på Bryggen utgjorde slike gardar, og i desse var det fleire stover. Då

hanseatane etter kvart overtok gardane på Bryggen, blei det norske ordet stova vidareført som nedertysk staven, og det blei ein term for ei sjølvstendig handelseining, det vi i dag ville bruka ordet firma til å forklara. Frå staven blei omgrepet omsett til moderne norsk som stue. Som juridisk term omfatta stuen arbeidsrom, lager og bustadrom. Dessutan hadde kvar stue del i fellesareal som passasje mellom husrekkene, kaiplass på bryggene og fellesrom for opphald og matlaging. Til stuen høyrde også uteståande fordringar, ikkje minst gjelda som fiskeleverandørar frå Nord-Norge var skuldige. Omkring 1600 var det over 150 hanseatiske stuer på Bryggen. Ei hanseatisk stue hadde ein eigar som var borgar i ein av dei tyske hansabyane. Ofte var han også busett der og hadde ein forvaltar eller ein kompanjong som styrte stuen i Bergen. Forvaltaren hadde under seg tenestefolk, Gesellen som var utlærte i sortering av fisk og alle arbeidsoppgåver som handelen kravde, og Jungen som var læregutar. Oppløysinga av Det hanseatiske kontoret omkring midten av 1700-talet førte verken til at handelen med tørrfisk eller organiseringa av denne opphøyrde. Det hadde vore vanleg heilt sidan mellomalderen at stueforvaltarar kjøpte stuene av eigarane i dei tyske byane. Det nye var at kjøparane ikkje tok borgarskap i

«Handels Contoiret udi Bergen». i 1766 blei den siste hanseatiske stue på Bryggen kjøpt av ein borgar i Bergen. Utsnitt frå j j reichborns bilde frå 1768. Originalen er ved Bergen byarkiv.

Bryggen på 1740 bildet.

Her ser det ut som om kvar bryggegard består av ein stor bygning, men dette er ei enkel løysing for framstillinga som kunstnaren har valt. Gardane var rekker av hus med ujamn størrelse og høgde, men det låg hagar på nedsida av øvregaten slik bildet gir inntrykk av.

ein hanseatisk by, men let seg skriva inn i den bergenske borgarboka. Ei slik utvikling tok til alt i dei siste tiåra av 1500-talet då enkelte hanseatiske kjøpmenn og forvaltarar valde å gifta seg og stifta familie i Bergen. Ekteskap var ikkje tillate etter den eiden som knytte den enkelte til den hanseatiske fellesskapen. Denne forma for sølibat skulle sørgja for at dei hanseatiske handelsinteressene blei bevarte innanfor den kontorske organisasjonen ved at dei som ønskte å kjøpa ei stue, måtte ta borgarskap i ein av hansabyane og stifta familie der. Å forlata den hanseatiske fellesskapen og slå seg ned i Bergen blei sett på som forræderi dersom dei også ville etablera seg i tørrfiskhandelen. Derfor blei slikt overløperi i førstninga forsøkt stoppa ved å føra den skyldige til ein hansaby og stilla han for retten der. I lengda lykkast ikkje desse tiltaka, og ved slutten av 1600-talet blei det vanleg at

ein hanseatisk stueforvaltar kunne kjøpa ei stue på Bryggen, ta borgarskap i Bergen og fortsetja handelen som før. Endringa var at stueigarane no stod utanfor den hanseatiske fellesskapen som Kontoret representerte. Etter kvart kom fleirtalet av stueeigarane til å bli borgarar i Bergen, og dermed hadde dei ikkje lenger band til hansabyane. Den siste hanseatisk eigde stuen skal ha blitt seld i 1766, men då hadde ein ny kontorsk organisasjon overteke der medlemmene var borgarar i Bergen. Det nye kontoret blei kalla Det nordiske eller bergenske kontor (1754) og bestod til eit stykke inn i andre halvdel av 1800-talet, og det blei formelt oppløyst i 1898. Heilt sidan seinmellomalderen hadde Bryggen blitt kalla Tyskebryggen, og det namnet blei også offisielt då gatenamn blei innførte i 1857. Men i 1945 gjorde bystyret om namnet til Bryggen.

Bryggen er hovudmotivet for kunstnaren i 1580-åra. Utsikta er mot aust der mellomalderbyen blei utbygd frå omkring 1100. Truleg gir Scholeus’ framstilling konturane av korleis mellomalderbyen var bygd på austsida av vågen. Men mykje er også forandra. Det opne området mellom slottet og Bryggen var tettbygd tidlegare (sjå side 131). apostelkyrkja ved slottet er borte, og det gjeld også Kristkyrkja, bispegarden og dominikanarklosteret nord for slottet. vi ser heller ikkje Olavskyrkja på Bakken, Peterskyrkja, Columbakyrkja eller Mikaelskyrkja i vågsbunnen (sjå kartet s. 85). Som sentral bydel hadde austsida av vågen vore i forfall, og slik sett er ruinen av Nikolaikyrkja representativ. På slutten av 1500-talet var det Det hanseatiske kontoret som dominerte byens eldste område, men også den hanseatiske handelen var i tilbakegang, og dei første hanseatane hadde alt begynt å ta borgarskap i Bergen.

Ha NS ea T a N e S KONTO r ver SUS BO r G ara N e S B y

På 1580-bildet ser vi Kontoret en face med den breie kaien i front mot Vågen. Dette perspektivet gir ei god historisk forståing av korleis byen var konstruert som ei hamn for eksport. Byen hadde oppstått på austsida av Vågen på den slakare strandflata nedanfor Mariakirken og vidare sørover mot Vågsbunnen. Sjølv om det har vore diskusjon om når byen først kom opp, har det stort sett vore semje om kvar dei første husa stod. Byen voks etterkvart rundt Vågen og utover på vestsida. Dei inste delane av Vågen var tettbygde på begge sider alt i høgmellomalderen, men vidare nordover på vestsida av Vågen blei det først bygd langs strandkanten i seinmellomalderen. Tettare utbygging her ute skaut fart på slutten av 1500-talet og kulminerte ved midten av 1600-talet. Grunnen til at Nordnes først blir tettbygd frå 1500-talet og utover er at

tidlegare var dette klosterområde, og det var først etter reformasjonen i 1536 at grunnen kom under krona og blei administrert av lensherren på Bergenhus, noko som opna opp for utleige av tomtegrunn.42

For 1580-bildet ser det ut til at Kontoret er det sentrale motivet, og ein vertikal midtakse går frå vest mot aust og tvers over Vågen og vidare over Bryggen, der bokstaven H ifølgje teiknforklaringa er inngangen til byen frå Tyskebryggen, Ingangk der Stat von der Teutsche brugk. Her gjekk mellomalderens Breidaallmenning opp mot den tidlegare sentrale soknekyrkja, Nikolaikyrkja. Men i 1580-åra stod både kyrkjeskipet og det store tårnet i ruinar. Ifølgje Bylova frå 1276 skulle brannvakta sitja i tårnet kvar natt, men på 1580-talet var brannvakta flytta til andre sida av Vågen. Borgarane hadde fått kongens lov til å nytta Jonsklosteret til føremålet, og kanskje er dette den store bygningen

Gateløpet bak sjøbodene ned mot Vågen. vi kan skimta ei gate som går parallelt med sjølinja. Dette er Strandgaten. Det indre området langs vågen blei kalt Stranden i mellomalderen. Utsnitt frå Scholeusstikket.

d 1740-bildet er komponert med siktretninga mot sør. Namnet på halvøya, Nordnes, er merkt som nr. 22 i teiknforklaringa. Det finst også eit Sydnes lenger vest som er merkt med nr. 44.

vi ser like framfor dei to skutene som ligg for anker inst i Vågen.43

På 1580-bildet ser Nordnes frå vest, eller baksida. Men dette gir likevel eit rimeleg godt bilde av at denne delen av byen først og fremst var tettbygd i området ned mot Vågen. Vi ser at husa nærast hamna stod med gavlen mot sjøen, og at det bak desse husa gjekk eit gateløp parallelt med sjølinja. På 1740-bildet er perspektivet slik at vi ikkje ser Vågen frå vestsida av byen, men frå nord mot sør. Nordneshalvøya var no tettbygd, og vi ser tydeleg gateløpet bak husa nærast hamna. Gata går ikkje heilt ut til Nordnespynten, men ser ut til å enda like bak ein lang tverrgåande bygning som stikk ut i Vågen. Dette er Tollboden som blei bygd i 1651. Utanfor denne er det ikkje mogleg å sjå gateløpet, men samtidige kart viser at det gjekk heilt ut til festningsverket ytst på Nordnespynten. Dette er eit gateløp som har opphavet sitt i mellom-

Det eldste bildet av Lübeck er mala i 1482.

Det finst på eit alterskap i Nikolaikyrkja i Tallin, estland. Dei sju kyrkjetårna er frå venstre dei to i Domkyrkja, eitt for aegdienkyrkja, eitt for Peterskyrkja, to for Mariakyrkja og eitt for jacobskyrkja. Dei to nordlegaste spira høyrer ikkje med til dei sju tårna over lübeck.

Tårna er også i dag ein tydeleg profil for lübeck.

alderen, og det følgde med frå inst i Vågsbunnen og utover etter kvart som byen blei tettbygd nordover i det området som blei kalla Stranden og som er opphavet til namnet Strandgaten.

Kyr K je B ye N

Frå slutten av 1500-talet og utover hadde vekst i folketal, handel og ikkje minst skipsfart gjort Nordneshalvøya til den fremste bydelen. Tidleg på 1700-talet var dette bydelen for opplysningstidas borgarskap, mens den andre sida var prega av den tradisjonelle tørrfiskhandelen. Sjølv om mange av stuene ved Kontoret nå var drivne av handelsmenn med borgarskap i Bergen, var næringslivet på Bryggen framleis regulert av eit fellesskap bygd på korporativt samhald. Eit samhald som ikkje lenger var tufta på fellesskap i ein framand by, men eit næringsmessig fellesskap som ville bevara Bergen som sentrum for tørrfiskhandelen og på hendene til bergenske borgarar. I eit slikt perspektiv kan kunstnaren bak 1740-bildet ha sett på Bergen som ein by med ei stor felles hamn med sjøboder på begge sider. Denne byen var symmetrisk og i likevekt omkring ein vertikal akse som gjekk frå det ytre hamneområdet, over torget og vidare sørover. Dette perspektivet står i kontrast til den oppfatninga 1580-bildet representerte.

Knapt noko er så synleg på avbildingar over byar i mellomalderen og tidleg nytid som religionen. Kyrkjetårna ragar opp over andre bygningar. Religionens plass i byfolks verdsoppfatning kan knapt overvurderast. Dette blir også understreka ved at nokre av mellomalderens mest kjende byportrett faktisk er del av større framstillingar der det religiøse er hovudmotivet. Eit godt eksempel på dette er altarskapet i Nikolaikyrkja i Tallin i Estland, der vi finn den eldste kjende framstillinga av Lübeck.44

Mellomalderbyen Bergen hadde hatt mange fleire kyrkjer enn det som er vist på Scholeusstikket. I det etterreformatoriske bybildet var dei fleste store geistlege byggverka borte. Men dette skuldast ikkje nødvendigvis reformasjonen. Generelt hadde kyrkjelege institusjonar det økonomisk vanskeleg i seinmellomalderen som følgje av tilbakegangen etter pestkatastrofen både når det galdt produksjon og folketal. Bergen hadde i alt fem kloster i høgmellomalderen, men dei var stort sett nedlagde før reformasjonen. Det største var Munkeliv kloster. Det blei makeskifta med biskopen i Bergen i a

Kyrkjene på Scholeusstikket. Mariakirken (C) i nord, deretter ruinen av Nikolaikyrkja, Martinskyrkja (G), Korskirken (i) og Domkirken (K). Det har vore ein del diskusjon om det er Martinskyrkja som er vist med kuppel. Topografisk er plasseringa rett, men på bildet ser det ut til at det er to kyrkjer, ei framfor den andre. lokalhistorikaren Christian Koren Wiberg har føreslått at det er Halvardskyrkja vi ser, og at denne er teikna i eit slikt perspektiv at ho står framfor Martinskyrkja. (Koren Wiberg 1908 s. 15). Brinkmann jr. slutta seg i sin analyse til dette. (Brinkmann jr. 1973 s. 241). Problemet er at Scholeus har oppgitt Halvardskyrkja som F i teiknforklaringa og sagt at denne er øyde (verwust), men det finst ikkje nokon F i bildet. etter bokstavrekkjefølgja og etter som kyrkja skal vera øyde, er det ruinen midt ovanfor Bryggen som peikar seg ut, men dette må vera Nikolaikyrkja.

Klosteret (50) på 1740-bildet. Klosteret låg som ein open plass etter at Munkeliv blei rive på 1500-talet. Slik er Klosteret også ein open plass i dagens bylandskap.

1531. Høvedsmannen på Bergenhus skulle få riva bispegarden og Domkyrkja som låg like nord for slottet, mot at biskopen fekk overta Munkeliv. Klosteret låg på toppen av Nordnesryggen, og plassen er godt synleg på Scholeusstikket, men viser ingen spor etter klosteranlegget. Det skuldast at biskopen bare etter få år flytta ut av klosteret og gjorde eit anna kloster, Fransiskanarklosteret i Vågsbunnen, til ny bispegard. Her ligg bispegarden også i dag, og klosterkyrkja til fransiskanarane har vore domkyrkje sidan slutten av 1530-åra. Munkeliv kloster blei brote ned av Tord Rodt i 1536.45 Tidleg på 1560-talet fekk Erik Rosenkrantz kongens stadfesting på at han kunne henta stein herifrå til det nye privathuset han let byggja like nedanfor mot sjøen og tvers over Strandgaten. Men minnet om Munkeliv, det

som i si tid hadde vore Norges største kloster, blei halde levande, og plassen der det stod blir også i dag kalla Klosteret. Bergen slik Scholeus såg byen hadde lite igjen av det institusjonelle mangfaldet på det kyrkjelege planet som hadde prega byen i mellomalderen. Den protestantiske læra tolererte ikkje dei ordensgeistlege klostra, men heller ikkje dei mange mindre gudshusa til minne om enkelthelgenar. Den lutherske gudsdyrkinga hadde bare plass for soknekyrkjer og ei domkyrkje, det vil seia til sokneprestar og biskopar, og over heile kyrkjeorganisasjonen var kongen den øvste nest etter Gud. Hospitala som også hadde vore ordensgeistlege institusjonar i mellomalderen, levde vidare, men bare som barmhjertige institusjonar som skulle ta seg av

sjuke og gamle. To av desse hospitala er viste på Scholeusstikket, det er Katarinahospitalet som Det hanseatiske kontoret svara for drifta av, og i tillegg byens hospital.

I alt har Scholeus registrert tre soknekyrkjer: Mariakirken, Martinskyrkja og Korskirken. I tillegg kom Domkirken som også fungerte som soknekyrkje. Mariakirken og Martinskyrkja var soknekyrkjer for Kontoret, slik at Korskirken og Domkirken måtte dela bykyrkjelyden mellom seg. Korskirken var soknekyrkje for det ytre av Vågsbunnen og det indre av Nordnes. Domkirken var soknekyrkje for det indre av Vågsbunnen og vidare nordover langs Øvregaten og dessutan det ytre av Nordnes.

På sikt var ikkje denne sokneinndelinga frå den første tida etter reformasjonen tilpassa behovet i eit samfunn der gudstrua var pålagt den enkelte ved lov. Det var ei plikt for alle å gå til kyrkje med jamne mellomrom og å gjennomføra nattverdsritualet. I 1620-åra blei det etablert eit anneks til Domkirken i den gamle erkebispegarden på Nordnes. Dette var byens ekspansive bydel, og snart var annekset etablert som eit eige kyrkjesokn, og kyrkja fekk namnet Nykirken. Denne er sentralt plassert på 1740-bildet tvers overfor slottet. Med kongen som kyrkjas overhovud etter reformasjonen kan bildet av slottet på den eine sida og Nykirken

på den andre, stå som symbol på den maktkonsentrasjonen som den eineveldige kongen representerte i 1700-talssamfunnet.

Ei anna tilpassing av soknebehovet var at Kontoret ikkje gjenreiste Martinskyrkja etter brannen i 1702. Talet på fastbuande som tilhøyrte Kontoret, var alt redusert før brannen etter som mange stuer på Bryggen no var drivne av byborgarar. På 1740-bildet står det ein skule på tomta til Martinskyrkja. Bokleg læring var noko som kyrkja hadde stått for i mellomalderen for å rekruttera til lågare kyrkjeteneste. Ei allminneleg utdanning blei det først lagt grunnlag for ved lov om konfirmasjon i 1736, og skulen på Martinskyrkjas tomt, som fekk namnet Kristi Krybbe, blei reist i denne samanhengen. Det er også ein annan skulebygning på 1740-bildet, Betlehem på Klosteret.

Bare for to av dei fem klostra i Bergen finst det synlege bygningspor i dag. Det eine er etter fransiskanarklosteret som blei Domkirken og bispegarden. Det andre er Nonneseter, og dette er godt synleg i 1740-bildet. I dag er tårnfoten og eit kapell bevart, men på 1740-talet var tydelegvis også sjølve klostergarden intakt. Bygningskomplekset blei no kalla Lungegården etter Lungefamilien, som hadde overteke etter lensherren Vincens Lunge, som fekk klosteret og klostergodset av kongen i 1528. Aust for

Nykirketårnet dominerer det ytre av Nordnes. i 1756 brann området frå Nykirken og nordover. etter brannen teikna j j reichborn eit nytt tårn som ikkje var ulikt tårnet vi ser på 1740-bildet, men reichborns tårn blei ikkje realisert før restaureringa av kyrkja etter eksplosjonskatastrofen som ramma Bergen 20. april 1944.

a Kristi Krybbe og Fattigskulen Betlehem i 1740. Nummer 40 er Kristi Krybbe ved øvergaten og nummer 41 er fattigskulen Betlehem på Klosteret.

Lungegården i 1740.

Det som hadde vore Nonneseter kloster er på 1740-bildet merka med 10. Nr. 9 er Stadsporten, 11 er enkefattighuset, 12 St. jacobs kyrkje og nr. 13 er Hospitalet (St. jørgen). Plasseringa av hospital langs hovudvegen ut av byane var ein tradisjon med røter i mellomalderen. i Bergen kom dei til å liggja på rekkje frå vågsbunnen langs Kong Oscarsgate og vidare sørover. i dag går denne linja heilt sør til Haukeland universitetssykehus.

Lungegården gjekk hovudvegen ut av byen. Her blei det bygt ein port i 1628, Stadsporten, og nord for denne låg Enkefattighuset og St. Jakobs kyrkje. Her låg også det som i teiknforklaringa er kalla Hospitalet, og det må vera St. Jørgens hospital. Enda eit stykke lenger nord låg i tillegg Katarinahospitalet, som framleis var Kontorets hospital, men dette er ikkje markert på bildet. Reformasjonen medførte at mangfaldet av kyrkjelege institusjonar blei redusert. Soknekyrkja og presten var den einaste tilgangen

lekfolk hadde til religionen, og den kyrkjelege organisasjonen blei styrt av kongens embetsverk. Religiøst var byen på 1700-talet einsretta. Kyrkjetårna er dei mest markante innslaga i byprofilen slik han er framstilt på 1740-bildet, tilsynelatande meir enn på 1580-bildet. På begge er det bare kongens slott, det vil seia festninga Bergenhus, som kan måla seg med kyrkjene som monumentalt bygg. Etter reformasjonen var både festningar og kyrkjer kontrollerte av kongen.

På 1740-bildet ser vi gardsbruk sør for byen. Nummer 52 er Solheimsviken, 54 er årstad, 55 er Haukeland, 58 er Fløen og 59 er Kalfaret.

På Scholeusstikket er det dyr på taka.

Både dyra og hagane innanfor plankeverket vitnar om at eit naturalhushald også var del av byen på 1500-talet, slik det truleg hadde vore i tidlegare hundreår.

De T r U rale i D e T U r B a N e

Eit karakteristisk trekk både ved 1580- og 1740-bildet er dei nære omgivnadene utanfor det tettbygde byområdet. På 1580-bildet ser vi at like innanfor plankegjerdet hadde byfolk hagar, og det ser ut til at det er rotfrukter og grønsaker som blei dyrka her. På mange av hustaka beitar det dyr, anten sauer eller geiter. Dette var mogleg sidan taka var torvtekte og dermed heller ikkje så bratte som dei tegltekte taka vi ser på 1740-bildet. Også 1740-bildet har klare element av jordbruk som del av bylandskapet, men her finn vi det som inngjerda marker og åkrar i utkanten av byen. Byen på 1500-talet har truleg meir til felles med mellomalderbyen enn med byen

i hundreåra etter. Det bygde arealet var meir ekstensivt utnytta på 1700-talet enn på 1500-talet, sjølv der gate og tomtestrukturen var den same. Ei populær oppfatning av mellomalderbyen er at han var mørk og trongbudd, men dette var neppe tilfelle. Det er meir sannsynleg at byane fekk eit slikt preg etter kvart som arealutnyttinga blei høgare i nyare tid, og at dette kulminerte i dei industrialiserte byane på 1800-talet.

Både på 1580- og 1740-bildet har kunstnarane gjort mykje ut av å visa kor konsentrert den bygde byen ligg i eit elles ruralt landskap omslutta av høge fjell. Dette er eit trekk ved topografien omkring Bergen som knapt nokon besøkande har gått glipp av. Bergen er kjend for å vera byen mellom dei sju fjella, og sjølv i

a Fløypila blei brukt for å visa vindretninga.

Pila har gitt namnet til byens næraste av dei sju fjella. Her ser vi pila på 1740-bildet, på edvard edvardsens kart over Bergen i mellomalderen, på j j reichborns teikning av Kontoret i 1768, på Scholeusstikket (som X), og i dag (2011, foto: G.a ersland). På isaac van Geelkercks kart frå 1646 står det derimot «Die vlagge», altså flagget, og kanskje var det eit flagg som viste vindstyrke og retning på den tida.

d På Scholeusstikket er plankeverket framstilt som byens stengsel mot land.

På 1740-bildet er kanonane byens stengsel mot sjøen. (Merka med gult.)

dag er det ein tilbakevendande diskusjon kva fjell dette er. Historisk sett er den beste måten å tolka talet som eit symbolsk uttrykk. Sju blei rekna for det heilage talet, og Jerusalem skal ha vore bygd på sju høgder, det same blei sagt om Roma. Talet sju finst i ei eller anna form for mange europeiske byar, som t.d. dei sju kyrkjetårna i Lübeck, og sannsynlegvis avspeglar dette ein aspirasjon i desse bysamfunna til å la seg assosiera med dei to fremste byane i medvitet til det kristne Vest-Europa i mellomalderen, nettopp Jerusalem og Roma.

Fjella i Bergen tente også til praktiske føremål. Dei høgaste toppane blei brukte til seglingsmerke for sjøfarande som kom til byen. På 1740-bildet er det teikna ein vindfløy like

ovanfor byen. Denne var konstruert som ei høg mast med ein horisontal bjelke på toppen som var festa slik at han dreia med vinden. På denne måten var vindretninga synleg frå hamna, og eit viktig instrument i ei tid då segl var den einaste framdriftsmåten for større skip. På 1580-bildet er ikkje vindpila synleg, men her er fjellet merkt med X og i teiknforklaringa står det varden, vindpila. 46 Vindpila er også kjent frå skriftlege kjelder frå seinmellomalderen, og det er denne som har gitt namnet Fløyen til fjellet. Kunstnaren til 1740-bildet har vald eit perspektiv som har klare likskapspunkt med eit kart, og på dette har han plassert hus, gater, båtar, skip og andre detaljar. Fjella som utgjer ein massiv bakgrunn for 1580-bildet,

er på 1740-versjonen redusert til ein form for ornamentikk i ytterkantane. Her blir det også demonstrert eit problem alle kartteiknarar hadde når eit tredimensjonalt landskap skulle registrerast i ei todimensjonal form. Men utforminga kunstnaren har brukt kan også vera eit uttrykk for at fjella var underordna byen.

Det er elles meir sjø på 1740-bildet enn framstillinga i 1580, som bare viser det indre hamneområdet. Faktisk er det slik at på 1580-bildet er det landskapet som omkransar byenn medan det på 1740-bildet er sjøen. Grunnen til dette kan vera at i 1740 var byens hamneområde utvida langt utanfor Vågen, det som representerte mellomalderbyens hamn. Eit portrett av byen i 1740 som bare viste Vågen, ville ikkje få med viktige område for byens økonomiske liv. Også til landsida er 1740-byen meir open enn byen i 1580. Byen bak plankeverket er lukka for omlandet, mens på 1740-talet ser det ut til at det ikkje finst noko fysisk skilje mellom den tettbygde byen og områda rundt. Det ser ut til at byen meir eller mindre udefinert går over i eit jordbrukslandskap. I 1740-åra er det mot sjøen at byen markerer ei grense. Plankeverket som skulle stengja ute husdyr på beite og beskytta folks hus og hagar, er 160 år seinare bytt ut med kanonar som skal beskytta byen mot militært angrep frå sjøsida.

e T

I denne analysen er det eit poeng at 1580-bildet viser eit samfunn med fleire elitar: hanseatar, nederlendarar og bergenske borgarar. Men det var også eit samfunn som markerte eit klart skilje mot det næraste omlandet ved hjelp av ein palisade. Hamna, sjølve porten mot Europa, var derimot vid open. På 1740-bildet ser vi eit byportrett der det går ei svakt definert grense mellom det urbane og rurale landskapet. Her er det derimot skarpt markert at hamna mot verda utanfor er strengt kontrollert med kanonar og festningsverk. Dette er bildet av ein by styrt av ein elite av rike borgarar forlikte under den eineveldige styringa av ein konge over eit dobbeltmonarki.

Eit god synleg element på 1580-bildet er våpenskjolda som er plasserte to og to på kvar side av den flott utteikna ramma med namnet Bergen. Våpenskjolda er, frå venstre mot høgre: Det danske riksvåpenet med tre leopardar, byen Bergen med eit tårn, Det hanseatiske kontorets våpen med ei halv keisarørn og ein tørrfisk med krone og Det norske riksvåpenet med løve og øks. Symmetrien i oppstillinga av våpenskjolda er slåande. Dei ytste er like store og representerer dobbeltmonarkiet. Innanfor

Ma NGF al D i OPPH av OG KONFO r M i D e NT i T

våpenskjolda på Scholeusstikket er symmetrisk ordna på kvar side av bynamnet. er dette uttrykk for ein by med fleire elitar?

er to mindre, men også jamstore skjold, og dei representerer på den eine sida byen og på den andre sida den hanseatiske handelskolonien.

På 1740-bildet finst ikkje slike symbol, her er det bare namnet Bergen i store bokstavar og Norge med vesentleg mindre skrift som signaliserer kva byen heiter og kva kongerike han er del av. På 1500-talet blei byen oppfatta som del av ein union av to kongerike, og med to rådsforsamlingar: ein for ein hanseatisk koloni av kjøpmenn med eksterritorielle rettar og eit for byens borgarar. På 1700-talet er Bergen ein stor by, med eitt borgarskap i kongeriket Norge.

Då Scholeus teikna sitt byportrett på slutten av 1500-talet, var det bare to av dei opphavleg fire hanseatiske kontora som framleis fungerte. På same måte som kontoret i Bergen er også kontoret i London gitt ein sentral og fordelaktig presentasjon i Braun og Högenbergs verk. Dersom vi kan tolka 1580-bildet som fordelaktig for hanseatane, er ikkje nødvendigvis dette eit uttrykk for kunstnarens personlege preferansar, men kan også vera eit uttrykk for retningslinjer han hadde fått då han mottok oppdraget. Slik kan det også forklarast at Kontoret i London har fått si framstilling, eit arbeid Scholeus ikkje var involvert i. Bergen på 1700-talet var blitt borgaranes by. Borgarskapet hadde heilt frå

Tittelen på 1740-bildet er Bergen. Norge er sett til i mindre skrift under. er det eit uttrykk for den sjølvbevisste og einhetlege byen?

andre halvdel av 1500-talet skrive byens historie, og denne historia gav dei ein felles identitet og eit kollektivt minne.

I 1740-bildet har kunstnaren gjort lite ut av Kontoret bortsett frå å nemna det som nummer 22 i teiknfoklaringa, og med teksten Tydske Conthor Brügen og nummer 16, som er Tydske St. Marien kiercke. Det utgjer to av i alt 61 nummer i teiknforklaringa. I Scholeus teiknforklaring er fem av 21 nummer direkte knytt til Kontoret. Det er C: S. Marien. Der Teutschen Kaufleute Kirch, D: Der Residirender Anze Stett behausung. Die Brugk oder Kontor genant. E: Der Teutsche kaufleute Rhatstube vnd borse, H: Ingank der Stat von der Teutschen brugk og L: Hospital von den Teutschen. For tolkinga av dei to bilda må ein konklusjon bli at dei gir ulike syn på kven som var mest framståande i den økonomiske eliten i byen. I motsetning til 1580-bildet favoriserer ikkje 1740-bildet framstillinga av området på den eine sida av Vågen i forhold til den andre. Først og fremst har 1740-kunstnaren stilt dei to sidene opp mot kvarandre som likeverdige. Faktisk var situasjonen slik at omkring 1740 var dei fleste stuene komne på hendene til eigarar som rekna seg som borgarar av Bergen og ikkje som hanseatar. Dei hanseatiske stueforvaltarane der hadde for lengst godteke å samarbeida med bergensborgarar. Kanskje var dette ikkje

så vanskeleg heller sidan borgarane som oftast var tidlegare forvaltarar av hanseatiske stuer, og hadde sitt tyske opphav felles med dei som enno høyrde til Kontoret.

Utviklinga i perioden mellom Scholeus byportrett og 1740-framstillinga hadde gått i retning av integrasjon av ei gruppe handlande som i seinmellomalderen og til langt inn på 1600-talet hadde motsett seg å bli del av det bergenske bysamfunnet, og som hadde hegna om sin hanseatiske identitet. Medlemmene av ein lukka kjøpmannskoloni med eksterritorielle rettar bytte over tid bort lojaliteten til sine hanseatiske heimbyar og identiteten knytt til dei hanseatiske tradisjonane, med lojalitet til den dansk-norske kongen og ein identitet som del av eliten i det bergenske borgarskapet. Dermed representerer 1740-bildet eit bylandskap der den

c Utsnitt frå Braun og Högenbergs panorama for London. øvst i venstre hjørne ser vi namnet Stilliards (Steelyard), som var namnet på det hanseatiske kvarteret i byen. Det er også omtala i teksten til panoramaet.

økonomiske eliten var i ferd med å bli homogen og innordna under det eineveldige styret til ein dansk-norsk monark med eit regjeringsapparat i København. Etter mi tolking viser bilda ei utvikling frå mangfald til konformitet, det vil seia frå eit bysamfunn der eliten bestod av fleire grupper som konkurrerte seg imellom i siste halvdel av 1500-tallet, til ein by der ei gruppe aleine stod som den leiande.

Perioden mellom dei to bilda, 1580–1750, var ein periode med store krigar i Europa, og dei fleste statane brukte meir enn brorparten av statsfinansane på militære tiltak. Dette viser også igjen i bylandskapet i første del av 1700talet. Men om denne militariseringa sette sitt merke på byfolket, og om dei no oppfatta seg som ei gruppe med vilje til felles motstand mot utanforståande, veit vi lite om.

Den store trebyen

Ved reformasjonen opphøyrde den sjøvstendige stillinga til dei religiøse institusjonane, og dei blei underlagte den kongelege sentralstyringa. Det medførte også at kongen og krona i prinsippet fekk kontrollen med alle grunnområde som hadde høyrd inn under dei religiøse institusjonane, og dette kom til å leggja premissar for byutviklinga frå 1500-talet og utover. Kongen, eller det som det etter kvart er rettare å kalla staten, fekk større makt, men forvaltinga av bygrunn blei overført til byrådet. Både konge og byråd hadde spela ei heilt marginal rolle som eigarar av grunn ved utgangen av mellomalderen. Men i dei følgjande 250 åra blei staten og byrådet dominante aktørar.

Fri G jeri NG a av B y G r UNN OG B y UT vi D i NG P å 1500- OG 1600- T ale T

Reformasjonen i 1536 fekk store konsekvensar for grunneigedomsforholda i Bergen. Grunn i byen som høyrde til kyrkjelege institusjonar, var del av kyrkjelege jordgodssamlingar, og kyrkja var den største jordeigaren i Norge i mellomalderen. No er det ikkje særleg presist å omtala kyrkjas gods som eit samla eigedomskompleks, det var fordelt på mange institusjonar med til dels svært ulik karakter. I prinsippet blei alt kyrkjegods ved reformasjonen konfiskert av kongen. Men det som gav inntekter til soknekyrkjene og prestane der, fekk desse behalda som sitt underhald. Også domkapitla ved bispestolane, og hospitala fekk behalda godset sitt, men det godset som låg direkte under bispestolane blei lagt inn under den kongelege administrasjonen, og dette skjedde også med klostergodsa.

Før reformasjonen var grunneiga i Bergen, det vil seia all grunn som var brukt til tomter, hagar og andre formål til privat bruk, fordelt med om lag 51 % på private eigarar, 44 % tilhøyrde kyrkjelege jordegodssamlingar og kongen og byrådet hadde 5 %.1 All denne grunneiga var utleigd til folk i byen i større eller mindre parsellar kalla grunnar. Fram til 1680-åra auka det totale volumet av slik grunn med 50 %.

Her er det eit vesentleg poeng at grunneiga i denne samanhengen ikkje er målt i areal, men etter den årlege leiga. Opplysningane vi finn i dei såkalla grunnbøkene frå 1600- og 1700talet er gjennomgåande register om kva som grunneigarane fekk i årleg leige. Grunnleigene var nominelt stabile, dvs. dei blei i regelen ikkje endra etter at ein grunn først var utleigd. Når det er mogleg å setja opp ei fordeling av grunneiga ved utgangen av seinmellomalderen og ved slutten av 1600-talet slik det er gjort i tabell 9.1 og 9.2, er dette på grunnlag av summeringar av dei årlege grunnleigene. Auken i utleigd grunn frå utgangen av seinmellomalderen til slutten av 1600-talet var altså på 50 % i nominell leigeverdi, ikkje i utleigd areal. Auken i areal var sannsynlegvis større fordi nye utleiger blei gjort i ytterområda av byen, og mange av grunnane her var store i flatemål samtidig som dei hadde ei relativ låg leige.2

Dessutan kan det påvisast at for grunnar der både areal og leige er kjend, der varierte leiga i forhold til areal etter variablar som lokalisering, om eigarane var private, kyrkjelege institusjonar eller krona eller byrådet og tidspunktet for når leiga var oppretta.3

Med ubetydelege unntak kom heile denne auken i hendene på kongen og byrådet fordi utvidinga skjedde i ubygde område

Eigargruppe Sokn Dalar % Dalar % Talet på grunnar

Eigar Sokn Dalar % Dalar %

–

eige

Tabell 9.1 Fordeling av grunneiga i Bergen i 1686–96 med omsyn til eigargrupper og til kyrkjesokna i 1686.

Tabell 9.2 absolutt og relativ fordeling av grunneiga i Bergen ved utgangen av seinmellomalderen med omsyn til eigargrupper og til kyrkjesokna i 1686.* * tal I ( ) ang I r aVVIK et frå an D elen aV D en relat IV e for D el I nga I 1686.

som tidlegare hadde høyrt til kongen eller kloster. På slutten av 1600-talet hadde dermed private hand om 27 % av grunneiga, 17 % var del av kyrkjegods og 55 % tilhøyrde kongen og byrådet. Men kongen og byrådets del var i praksis administrert av Manufakturhuset som i 1660-åra var tilkjent retten til å krevja inn dei enkelte grunnleigene som krona skulle ha. Og det var mange av dei. I 1686 var det om lag 2350 grunnleiger totalt, og av desse gav 1783 leige til Manufakturhuset.4 I 1753 var det totale talet auka til 2756, og det aller meste av denne auken skjedde for grunn som Manufakturhuset tok imot leiga av. Då Manufakturhuset blei nedlagt

tidleg på 1800-talet, blei grunnleigene overførde til byen, og dermed blei Bergen kommune den største eigaren av bygrunn innanfor dei eldste byområda.5

Den relative fordelinga av grunneiga blei altså endra til fordel for krona ved reformasjonen ved overføring av store delar av den kyrkjelege grunneiga til kongen og krona. Men på sikt var det viktigare i denne samanhengen at byveksten gjekk føre seg på tidlegare ubygd grunn som hadde høyrd til kloster i byen, i særleg grad Munkeliv kloster på Nordnes. Munkeliv hadde alt i seinmellomalderen opna for utbygging av Nordnes ved å leiga ut tomter

a Kart over fordelinga av grunneiga ved Kontoret ved utgangen av seinmellomalderen. P = privateige, K = Kyrkjeleg eige. Grunnen midt på Bryggen er Breidaallmenning med rådhuset og vinkjellaren, og tilhøyrde byrådet. Det finst kjelder som kan gjera det mogleg å vurdera arealet av delar av den bygde grunnen, og deretter vurdera det arealmessige volumet som ulike eigarar sat med. For Bryggen-området gjeld dette i stor grad frå slutten av 1600-talet og seinare, med utgangspunkt i dei opplysningane som finst i grunnbøkene frå 1686 og 1753. Her er alle bryggegardane nemnde med opplysningar om kven som mottok leiga for grunnen under kvar enkelt gard. Gardsgrunnane utgjorde langsmale parsellar og grensa mot kvarandre slik at desse dekte heile det bygde området. Kartet viser fordelinga av grunnleiger på to kategoriar, kyrkjelege institusjonars eige og privat eige. Når det er mogleg å avgjera den arealmessige fordelinga av grunneiga i Bryggen-området, skuldast dette at vi kan kombinera opplysningar om eigarforhold i grunnbøkene med moderne kartlegging av grunn- eller tomtegrensene. For dei eldste byområda er dette eit unntak. e tter e rslan D 1989 s. 256f. og 1994 b s. 18. a

ned mot Vågen, og dette var startpunktet for ei utvikling som la premissane for utbygginga av ein heil bydel på 1500- og 1600-talet. I det alt vesentlege hadde Nordnes bortsett frå det indre området ved Vågen, vore utilgjengeleg for bymessig utbygging i mellomalderen sidan dette var klosterområde. Men med reformasjonen blei det tidlegare klosterområdet konfiskert og heretter kongens eigedom. Dermed var det ikkje lenger eit hinder for ei utviding av den bygde byen. Dette viser også kjeldematerialet, særleg gjennom lensrekneskapane for Bergenhus frå

Kongens gard i Vågsbotn. Det har vore ei alminneleg oppfatning mellom historikarar at i utgangspunktet var kongen grunneigar i heile byområdet der Bergen voks fram. i seinmellomalderen stod likevel kongen bare som grunneigar til eitt område i den bygde delen av byen. Det var Skomakargarden i vågsbunnen, eit område inkludert bygningar som skomakarene hadde leigd av kongen truleg alt før 1300, då under namnet Kongens gard i vågsbotn. Skomakargarden er interessant fordi han kom til å prega den topografiske utviklinga i vågsbunnen like til vår tid. i dette området heldt skomakarane til fram til etter bybrannen i 1623, då dei blei pålagde å flytte til sørenden av lille lungegårdsvann. Kartet viser Skomakargardens utstrekning ved midten av 1500-talet, om lag på den tida Kristoffer valkendorf flytta torget til den nye bryggja som skomakarane hadde bygd, og som her er markert med stipla front. Forma og storleiken på bryggja er reint hypotetisk. i stor grad blei området utvida ved utfylling i vågen. a Korskirken, B Domkirken, C rådhuset. Kart g a e rslan D

1560-åra og seinare. Her finn vi at eit stadig aukande tal grunnar er innførde som utleigde på Nordnes.6 Fram til slutten av 1500-talet var likevel denne utviklinga moderat. Men ho skaut fart på 1600-talet, og nybygginga ser ut til å ha nådd toppar rundt 1630-åra og i perioden 1640–60. All sjøgrunn langs Vågensida av Nordnes blei tettbygd og høgt utnytta. Dette forklarar at det nettopp var frå midten av 1600-talet at utbygginga av sjøbodene i Sandviken tok til. I grunnboka frå 1686 er ingen grunnleiger for sjøbodene i Sandviken eldre enn 1650-talet.7

Utsnitt av kart frå ca. 1690. Strandgaten gjekk på slutten av 1600-talet like ut til festningsverka på Nordnes, og heile sjølinja mot vågen var tettbygd. Marken, det ytre Nordnes og Nøstet og Sydnes var nye bydelar i dette hundreåret. p j . W I lster, her etter h arr I s 1991 s. 30–31.

Den sterke utbygginga av sjølinja langs Vågensida av Nordnes ved midten av 1600-talet ventar på ein nærare analyse, men prosessen har sannsynlegvis samanheng med ein økonomisk oppgangsperiode i byen som tok til tidleg i 1640-åra og kulminerte ved midten av 1650åra.8 Etter 1660-åra ser det ut til at nybygginga stagnerte, men tok seg opp igjen ved slutten av hundreåret.9 Det var altså først på 1600-talet at Nordnes blei tettbygd, og etter kvart som halvøya blei fortetta, blei det bygd i nye område som Sandviken, Marken og Nøstet.

Bra NN all M e NN i NG a N e

Eit markant trekk i den mellomalderske byplanen var allmenningane. Bylova definerte desse som fellesområde som ikkje skulle avgrensast av privat eigedomsrett. Allmenningane er også i dag eit særleg trekk ved Bergens historiske sentrumsområde. Men dagens allmenningar har eit anna opphav. Den byen Geelkerck kartla i 1646, var blitt sterkt utvida på 1500- og 1600-talet. Det meste av Nordneshalvøya langs Vågen var nå tettbygd.

a Koren Wibergs kart over Bryggen med audegrunnar. På kartet er tre område markerte som Düften. Dette var grunnar som ikkje blei bygde på nytt etter brannen i 1476. eigentleg var det fem grunnar, eller grunn under fem gardsrekker som blei lagde øyde. etter 1476 blei dermed ikkje Bryggen så tettbygd som før, men tomtemønsteret blei ikkje endra, og det avspegla framleis tilhøva i tidlegare tider. f rå Koren W I berg 1908 mellom s. 16 og 17.

Brannfaren var konstant, og bybrannar herja med 20–30-års mellomrom. Eit tiltak for å avgrensa bybrannane var å skapa opne rom, branngater gjennom bygningsmassen. Desse branngatene fekk namn som allmenningar kanskje først og fremst fordi dei i form følgde mønsteret for mellomalderens allmenningar og i nokre tilfelle også var ei utviding av mellomalderallmenningane.

Ideen om branngater ser det ut til at det var hanseatane som først introduserte. Etter den store bybrannen i 1476 vedtok Det hanseatiske kontoret at fem bryggegardar ikkje skulle gjenreisast.10 For å sikra seg mot at det blei bygd hus her, betalte Kontoret grunnleigene for desse grunnane. Dei skulle vera audegrunnar, altså ubygde, men seinast frå 1600-talet, kanskje fordi den kontorske administrasjonen ikkje vurderte brannfaren lenger så stor, framleigde administrasjonen desse grunnane til kjøpmennene ved Kontoret som sette opp boder her. Dermed var branngatene, som blei konstruerte

etter brannen i 1476, til ingen nytte under den store bybrannen i 1702.11

Brannallmenningane i Vågsbunnen og på Nordnes kravde at tidlegare grunnar blei konfiskerte. Dette var problematisk. Dei kongelege embetsmennene som stod for reguleringane, måtte ta omsyn til både grunneigarane og grunnleigarane sine interesser. Dette er bakgrunnen for at det er eit gjennomgåande trekk ved utlegging av brannallmenningane at desse omfatta inndraging av husgrunnar der krona hadde eigedomsretten. Sidan Kongen ved reformasjonen hadde konfiskert bispestolens eigedommar i Vågsbunnen og dei store klostereigedommane på Nordnes-halvøya, var det dermed mindre problematisk for dei kongelege embetsmennene å regulera nye brannallmenningar her. Grunnen høyrde i hovudsak til kongen og krona, og dei som fekk sine leigerettar konfiskerte, kunne få leiga nye grunnar andre stader der krona eigde ubygd mark. Dermed var det også mogleg å omgå den sterke stillinga bruksretten til grunn hadde.

g h i j k

Utsnitt av Geelkercks kart med allmenningane innteikna.

Da Geelkerck teikna sitt kart var spora etter den mellomalderske allmenningsstrukturen meir eller mindre utviska. vi ser heller ikkje dei aude grunnane på Bryggen, men i enkelte mindre stykke ser vi at fasadelinja står lenger inne, og at dette korresponderer med at kailinja også er trekt tilsvarande lenger inn. ifølgje Bernt lorentzen er dette spor etter kvar audegrunnane låg, og det høver med den lokaliseringa desse grunnane har i utleigebrevet for grunnane frå 1562.12 Punkt a) er det som blei kalla Kirkeveien. Sannsynlegvis var dette ein passasje som blei danna etter ein av dei aude grunnane etter brannen i 1476. i så fall er dette grunnen etter mellomaldergarden Miklagard, og han er kjend alt av omtale i Sverres saga i 1183.13 Punkt b) er ein smal passasje som på 1800-talet blei kalla Smedsmuget. Breidallmenning der torget og rådhuset låg fram til 1558, men var i 1640-åra tydelegvis heilt tilbygd. Punkt c) er mellomalderens autaallmenning. Denne er sterkt utvida etter at hanseatane i 1643 reiv ned den sørlegaste bryggegarden – rothmansgarten – slik at avstanden til bygningane i vågsbunnen blei større i tilfelle brann. vågsbunnen var særleg utsett for brann i denne perioden. etter brann i 1582 blei Korskirkeallmenningen d) og vågsallmenningen e), og i 1623 Torgallmenningen f) opna. vi kjenner ingen allmenningar på Stranden i mellomalderen. Men Smørsallmenning er kjent frå seinare tid g), og denne kan vera frå mellomalderen. Smørsallmenningen forsvann ved reguleringa etter bybrannen i 1916. etter ein brann på Strandsiden i 1561 blei Murallmenningen utlagt året etter h). etter ein brannen i 1686 kom dagens Holbergsallmenning til i), mens Nykirkeallmenning j) blei utlagt noko tidlegare etter ein brann i 1660. Den siste av brannallmenningane kom til etter brannen i 1756 med Tollbodallmenning k).

Kart U tsn I tt frå g K s 717, gI gas 32. Det Kongel I ge b I bl I ote K , KøbenhaV n.

Kart som viser delar av forslaget til nyregulering etter brann i 1686.

Til høgre for midten av kartet er forslaget til den nye allmenningen teikna inn. Dei stipla rutene er husgrunnar som blei konfiskerte til allmenningsgrunn etter brannen.

Kartet er frå rIK sar KIV et I o slo. DK 58 og 59.

cDette er ei side frå Grundebog for Bergen frå 1686. Boka blei sett opp same år som brannen. Her ser vi at grunnane til den nye allmenningen er strokne over, og det er innført «til allmenning» i venstre marg.

s tatsar KIV et I b ergen. s t I ftsamtmannen I b ergen nr. 2049.

Bergen i 1824.

i Topografisk beskrivelse over Bergen av lyder Sagen og Hermann Foss, utgitt i 1824, finst dette kartet som vedlegg. Det gir eit bilde av byens planmessige utvikling fram til tidleg på 1800-talet. Brannallmenningane hadde frå slutten av 1600-talet gitt byplanen ein regelmessig karakter, der allmenningar og gater delte inn bygningsmassen i relativt store blokker. Gatene gjekk parallelt med sjølinja langs vågen, og dei to hovudgatene, øvregaten og Strandgaten, møttest i vågsbunnen og danna eit samanhengande gateløp frå området nord for Mariakirken til dei ytst bygde delane av Nordnes. allmenningane delte opp den bygde byen i brannsoner, mens gatene knytte saman desse. Bybrannen i 1702 endra i liten grad planløysinga i byen, bortsett frå samanknytinga av vetrlidsallmenning og Torgallmenningen over torget. allmenningane skil seg ikkje bare frå vanlege gateløp ved større breidd. Dei er alle orienterte vinkelrett mot vågen. Generelt ser vi at alle allmenningane har eit mønster der dei endar mot vågen. Dette gjeld også Korskirkeallmenningen fordi vågen gjekk så langt inn på slutten av 1500-talet då allmenningen blei utlagt. Også smuga følgjer orienteringa til allmenningane. Dei gamle gatene går derimot parallelt med kailinja rundt vågen.

Brannallmenningane i dagens bylandskap.

På eit flyfoto over byen finn vi lett igjen brannallmenningane. Dessutan ser vi også allmenningar på Bryggen som har ei plassering som stemmer godt med mellomalderallmenningar. Dette gjeld for det første Dreggsallmenningen (a) som svarar til

De N ei NSK a P le G e B ye N

Fram til 1700-talet hadde i hovudsak den topografiske utviklinga i Bergen følgd ei hovudlinje der byen var i vekst og byutvidingar skjedde ved at nye, tidlegare ubygde område kom til. Likevel var ikkje dette ei jamn utvikling, men hadde meir karakter av etappar. Dermed følgde byplanutviklinga mønsteret frå høgmellomalderen, og nye bydelar kom til, som Nordnes, Marken, Nøstet og Sandviken. Desse bydelane kom ikkje til som resultat av regulering, men tvinga seg fram på grunn av underskot på byggeland i dei eldre byområda. Kongens konfiskering av klosterområda på Nordnes etter reformasjonen

Flyfotoutsnitt med markering av nyregulering etter 1850. Her er ei omtrentleg yttergrense for den tettbygde byen slik Høgh kartla han i 1848. Dei blå felta markerer område der omreguleringar har øydelagt det opphavlege morfologiske mønsteret. i dei øvrige områda er det gamle grunn- eller tomtemønsteret som hovudregel bevart.

f lyfoto frå b ergen Komm U nes netts ID e.

gjorde det lettare å bygga her, men utbygginga av Nordnes skaut først fart i dei store økonomiske oppgangsperiodane på 1600-talet. Frå reformasjonen og fram til midten av 1600-talet blei det utleigd hundrevis grunnar på Nordnes. Denne utbygginga kan følgjast i detalj særleg frå slutten av 1500-talet og til dei første tiåra av 1600-talet, fordi lensherrens rekneskapar frå Bergenhus inneheld lister over grunnleiga frå dei enkelte grunnane, og dermed er det mogleg også å studere tilveksten.16

Med nye bydelar som Nordnes, Marken og Sandviken fekk Bergen på 1500- og 1600-talet ei vesentleg byutviding. Men det hadde også skjedd ei utvikling der kommunikasjonsnettet

Ekspansjonsretningar for bebyggelsen frå ca. 1550–1850. Bebyggelsesveksten i tidlegare klosterområde skjedde på bakgrunn av ein auke i folketal. i den første folketellinga i 1801 var talet på bergensarar 18127.20

Kart U n D erlag h øghs K art frå 1848.

b ergen byar KIV

hadde endra seg. Større allmenningar og nye gater hadde flytta sentrum bort frå mellomalderens sentrum. Den lange Strandgaten blei byens hovudgate, og langs denne budde byens borgarskap.17 Torget var flytta inst i Vågen og utgjorde eit punkt som topografisk balanserte mellomalderbyen mot den omfattande byutvidinga utover på Nordnes.18 I 1702 brann inntil 85 % av den bygde byen. Brannen markerer eit vesentleg skilje i den arkitektoniske utviklinga. Nesten heile byen blei gjenreist på relativt få år etter 1702.19 Truleg førte dette til at byen fekk ein meir likearta trearkitektur enn tidlegare. Dermed stod 1700-talsbyen fram som meir einskapleg enn byen hadde vore tidlegare.

Men bortsett frå mindre område utlagte til allmenning, blei byen rekonstruert på grunn av at brannlidne huseigarar nytta sine bruksrettar til tomtegrunn til å gjenreisa hus innanfor det gamle tomtemønsteret. Trebyen i perioden 1702 til ca. 1850 er inngåande omtalt av arkitekturhistorikaren Per Jonas Nordhagen i boka «Trebyen faller.» Med ein viss vekst også i 140-årsperioden etter 1702, var det denne arkitektonisk og formmessig einskaplege byen stadskonduktør Høgh registrerte på kartet han teikna i 1848. I dag finst delar av denne byen nærast som øyar i eit bylandskap prega av omfattande reguleringar frå 1850-åra og i tida etter.

e i N KU l TU r- OG ei N H el S ea KS e

Dei tre klostera Nonneseter, Jonsklosteret og Munkeliv hadde i mellomalderen danna ein akse som definerte eit vestleg ytterområde for byen. Da klostra var borte etter reformasjonen kunne byen ekspandera. Fram til første del av 1800-talet skjedde dette nordover på Nordnes og sørover mot Nonneseter.

Frå 1830-åra begynte ein markant auke i folketalet, og i 1875 var folketalet meir enn dobla i forhold til 1801.21 Dette førte til ei vidare utviding vest for den gamle klosteraksen. Frå 1850-åra blei det lagt ut nye kvartal på tidlegare ubygd mark der det etter kvart blei reist fleire etasjars hus i mur. Men her blei det også rom til kulturføremål. Ein teaterbygning blei reist i dette området i 1799. I 1830-åra blei det reist eit eksersishus like ved. Først til militære føremål, men det blei etterkvart nytta til utstillingslokale, festarrangement og reine sirkusførestillingar. Plasseringa av eksersishuset hadde truleg samanheng med at det store ubygde området kalla Engen blei brukt som drillplass for byens borgarvæpning. Den militære bruken av området tok slutt etter midten av 1800-talet då det borgarlege vektarkorpset gjekk i oppløysing etter at politiog brannkorps blei institusjonaliserte og profesjonaliserte.22 Plassen låg open

til det første tiåret av 1900-talet då det blei reist ein ny teaterbygning her. I dag er det dei særeigne bergenske buekorpsa som vidarefører tradisjonen frå mellomalderens vektarkorps, og i eit slikt perspektiv var det kanskje uheldig at eksersishuset blei øydelagt seint i 1990-åra. Teateret erobra altså Engen frå det militære, og i 1913 blei det også reist ein konsertsal her som fekk namnet Konsertpaleet. Både eit nytt konserthus og teater var uttrykk for eit kulturliv med eit veksande publikum. Dette kom i enda sterkare grad til syne med filmens kommersielle gjennombrot. Kino i Bergen blei etablert som fleire private føretak, men frå 1925 blei kinodrift monopolisert og kontrollert av kommunal kinodrift. Konsertpaleet blei ein av hovudscenane for filmvising, men det var først på 1980-talet at det meste av kinotilbodet blei lokalisert hit. På det tidspunktet hadde Konsertpaleet overlate musikklivet til den nye Grieghallen som blei bygd litt lenger sør på vestsida av Lille Lungegårdsvann (1978). Like ved var alt samlingar for bildekunst etablerte. Eit fast utstillingsbygg for bildekunst og eit kunstindustrimuseum blei reist i 1896, seinare kom Rasmus Meyers samlingar (1924) og Bergens kunstforenings bygg (1935). På nabotomta, der Bergens første jernbanestasjon låg, blei Stenersens samlings bygg reist (1978), og frå 2000 blei også Bergen

Lysverkers bygning ein del av kunstmusea på vestsida av Lille Lungegårdsvann. Saman med Bergen offentlege bibliotek (1917) er området ved Lille Lungegårdsvann eit hovudtyngdepunkt for det institusjonaliserte kulturlivet i Bergen på same måte som kino og teaterbygningane på Engen, og sett i samanheng dannar dei to områda ein kulturakse i byen, som også er blitt forsterka og forlenga ved etableringa av Kulturhuset USF og T V 2 på vestsida av Nordnes. I eit perspektiv kan vi sjå at dei eldste av desse kulturinstitusjonane blei reiste i det som fram til midten av 1800-talet enno var ubygd område på vestsida av mellomalderens klosterakse. Nå er det langt ifrå slik at alle kulturinstitusjonar i Bergen ligg langs ein nord-sørgåande

akse på vestsida av det eldste bylandskapet.

Poenget er at historiske føresetnader i bylandskapet og trekk i den moderne byutviklinga har verka saman til å skapa ein slik kulturakse. Den historiske føresetnaden var at her var det eigna, bynært og tilgjengeleg grunn. I utgangspunktet måtte kulturinstitusjonane konkurrera om plassen både med bustadkvartal og tomter til næringsføremål. Men i dei siste tiåra har kulturinstitusjonane i tillegg erobra areal og bygningar tidlegare brukte både til nærings- og bustadføremål, og dermed er kulturaksen blitt eit stadig sterkare element i bylandskapet.

Det siste er blitt mogleg fordi både industri og andre typar plasskrevjande næring er flytta ut frå dei sentrumsnære område. Ved utbyg-

Dan CK ert K rohn

st. jørgen zan D er K aaes

betan I en

leprahosp I talet legeforen I ngen

KU lt U rh U set U sf t V 2

D en nat I onale s C ene

bergen KI no permanenten

bergen off. b I bl I ote K

gr I eghallen

KU nstsaml I ngene

ginga av Grieghallen-kvartalet måtte også bustadhus vika. Truleg er kulturaksen i dag eit tyngdepunkt som vil bli forsterka ved at fleire institusjonar innan feltet vil bli lokaliserte langs aksen.

Ein institusjonell akse som kulturaksen i dagens bylandskap har også ein parallell for helse- og sosialfeltet. Alt på 1200-talet blei dei første hospitala lokalisert til Vågsbunnen. Det var Allehelgens- og Katarinahospitalet. Seinare kom St. Jørgens hospital litt lenger sør, og da Danckert Krohn og Zander Kaaes pleiestiftingar blei oppretta på 1700-talet, blei også dei plasserte her. Eit stykke lenger sør, på nedsida av gateløpet Kalfaret, blei både pleistiftinga for spedalske og Lungegården leprasykehus bygde omkring 1850. I 1914 blei Betanien sykehus bygd like ovanfor Kalfaret, og litt lenger nord kom Domkirkehjemmet i 1930, ei pleiestifting som historisk står i ein tradisjon tilbake til byens hospital i mellomalderen.

Vegen sørover frå Vågsbunnen var i mellomalderen ei utfartsåre ut av byen, og at hospitala var lokaliserte i det som då var byens utkant, viser at den bergenske byplanen følgde eit mønster som ikkje var uvanleg i andre mellomalderbyar. Dette mønsteret blei forsterka på 1700- 1800- og 1900-talet, ved etableringar av nye institusjonar knytte til helse- og sosiale

oppgåver. Ei systematisk historisk kartlegging innanfor denne helse og sosialaksen vil visa at mange fleire institusjonar kan plasserast her. I denne samanhengen er det vel også relevant å ta med at Bergen legeforenings hus ligg på Kalfaret. I dag er fleire av institusjonane langs helse- og sosialaksen nedlagde, men samstundes er også byen sterkt utvida, slik at Haukeland Universitetssykehus og andre nærliggande helseinstitusjonar ligg i forlenginga av den gamle hovudvegen ut av byen.

Perspektiv på byutvikling

Alle byplanar inneheld spor etter dei formmessige utviklingsfasane frå den eldste tida og fram til notid. I kor stor grad dei ulike fasane er synlege er i regelen avhengig av kor omfattande nyreguleringa har vore. I område som alt var etablerte i mellomalderen og fram til midten av 1800-talet, følgde byutviklinga prinsippa om reproduksjon av bylandskapet. Ein slik reproduksjon bestod i at dei bruksrettane til grunn som dei enkelte huseigarane hadde, var i stand til å motstå forsøk på å nyregulera område etter bybrannar. Etablering av brannallmenningane i Bergen frå 1500-talet og utover representerer unntak, men den største utfordringa for å gjennomføra slike mindre tiltak var nettopp å sørgja for at dei som hadde bruksrett til grunn der allmenningane blei etablerte, fekk like gunstige tomter ein annan stad.

Som drøfta på s. 36–39, slo prinsippet om tilnærma total nyregulering inn i Bergen i 1850-åra. Bakgrunnen for at innslagspunktet kom då, skuldast endra basisføresetnader for kven som hadde initiativet i byutviklinga. Omkring 1850 hadde ei generell samfunnsmodernisering skapt grunnlag for eit skarpt brot med det eldre morfologiske mønsteret. Denne moderniseringa omfatta ein veksande kommunal administrasjon med større planleggingskompetanse, eit lovverk som kunne overstyra private interesser og ei betre organisering av kapital som kunne setjast inn i større utbyggingsprosjekt. Dette var basisføresetnaden for den moderne byplanlegginga. Den tidlegare så sterke bruksretten til grunn som dei enkelte huseigarane hadde, blei sett til sides med plan- og bygningslovgiving. Ekspropriasjonsretten kunne brukast under påskot av å vera til fellesskapets beste og var eit effektivt middel til å stoppa eigeninteressene til den enkelte borgaren. Reguleringane etter 1850-åra har bestått i flateregulering av større område der alle eldre element kunne slettast og eit nytt mønster etablerast. Sjølv om det politisk og økonomisk i tida etter midten av 1800-talet var lagt til rette for flateregulering av større område, blei det likevel i praksis dei omfattande brannane som

gav høve til nyregulering av eldre bydelar. Det gjeld ikkje minst etter den andre verdskrigen då krigshandlingar førte til at den eldre bebyggelsen i fleire område blei øydelagd. Når det gjeld ståande bebyggelse har det ikkje vore mangel på offentlege, og til dels private planar, ofte kalla saneringsprosjekt. Men både omkostningane ved å løysa inn dei store verdiane som ståande hus representerer, saman med politisk motstand, har hindra gjennomføringa. Ved omfattande brannkatastrofar er begge desse hindra for nyregulering borte, og det finst dermed ikkje lenger motstand mot nyregulering, men heller eit krav om at dette må gjennomførast.

Byplanen for det eldste Bergen blei til som bydelar i tråd med M.R.G. Conzens tolking av byplanen som ei samansett eining. Her er det eit vesentleg poeng at nye bydelar kom til ved sida av eldre, slik at kvar bydel bevarte spora etter sitt eige opphav. Det innebar at før prinsippa for større flatereguleringar omregulerte eldre bydelar, følgde byutviklinga eit prinsipp der nye ledd kom til utan at dette medførte morfologisk endring i eldre delar.

Bydelane i Bergen frå tida før 1850 har over tid hatt ulike funksjonar. Det som ein gong var sentrum har flytta seg frå Bryggen med torget, til Vågsbunnen med torget, til den lange Strandgaten og til dagens akse torget – Ole Bullsplass,

Den sanerte Bryggen. Når store delar av den tettbygde byen som stadskonduktør Høgh kartfesta i 1848 er borte, skuldast dette brann og krig. Det er ulykker og katastrofar som har endra det eldste bylandskapet. Store sanerings- eller fornyingsprosjekt der eldre bygningar skulle rivast og ein meir funksjonell arkitektur og gatestruktur skulle etablerast, er ofte lanserte, men det har svikta når det kjem til politisk og økonomisk vilje til å gjennomføra prosjekta. Bortsett frå i to tilfelle. Det eine er då halve Bryggen blei riven omkring 1900 og det andre er rivinga av jonsvollkvartalet nokså nøyaktig hundre år seinare. rivinga av Bryggen blei sett på som nødvendig for å få fart på utviklinga av byen. Dessutan blei det argumentert med at området var forureinsa av avfall gjennom hundreåra. Det var eit usunt miljø og måtte reinsast for å tilfredsstilla moderne hygieniske krav. ein av dei få som beklaga rivinga var den tyske keisaren. Han besøkte Bergen kvar sommar på sine reiser langs vestlandskysten. «jammer Schade!» skal han ha sagt då han fekk høyra at den gamle Tyskebryggen blei riven og husa selde til ved, i beste fall at materialane blei brukte til å setja opp naust i distriktet. at arkitekt jens zetlitz Kielland hadde kopiert mursteinsarkitekturen frå dei tyske hansabyane var ei mager trøyst. foto g a e rslan D 2005.

dvs. Torgallmenningen. Bydelanes struktur er intakt gjennom heile mellomalderen. Men frå 1500-talet blir dei i Vågsbunnen og på Nordnessida delte opp av brannallmenningane. Brannallmenningane gav byen preg av å vera inndelt i sonar. Den fullt utvikla trebyen på 1700-talet hadde einsarta arkitektur med eit mindre innslag av mur. Mur var først og fremst å finna i monumentalbygg som kyrkjer, for rådhuset eller på Bergenhus.

Frå midten av 1800-talet var det mogleg å regulera heile område som kvartal med ein ny gatestruktur. Men også denne forma for regulering var avhengig av brannkatastrofane. Dermed fekk dei eldste delane av Bergen i regelen bare ny bebyggelse i dei områda som blei ramma av brann. Dagens bygningsmasse skapar eit inntrykk av at enkelte delar av byen er modernisert innanfor ein eldre tilnærma einskapleg byplan. Dette er ei rimeleg tolking så lenge a

ein forstår ein eldre byplan som 1700-tallsbyen. Kunnskapen om hovudtrekka i byens utviklingshistorie viser på den andre sida at 1700-talsbyen har sine røter lenger tilbake i tid. Enkelte, som Bryggen med røter tilbake til byens oppkomst, andre, som Nordnes og Marken, blei i hovudsak utbygde på 1600-talet.

Sjølv om reguleringane etter 1850-åra som oftast også omfatta planar for sanering og nyregulering av tilgrensande område, er det i hovudtrekk slik at eksisterande bygningsmasse i liten grad er blitt riven og nyregulert. Dette har faktisk bare skjedd i to tilfelle, og då i byens eldste og mest tradisjonsbundne område ved reguleringa av søre del av Bryggen-området i 1899–1912, og i tillegg då området ved Jonsvollsgaten med Eksersishuset, det såkalla Jonsvollkvartalet, blei rasert på tidleg på 2000-talet. Bortsett frå desse to eksempla har nyare saneringsplanar viste seg å bli papirtigrar ovanfor ståande bygningar. Som eksempel står planane for ei omfattande sanering av vestre side av Nordnes frå 1948. Denne planen kom til å hindra alle initiativ til rehabilitering like til inn på 1980-talet, men planen i seg sjølv blei aldri gjennomførd. Striden om saneringa av Marken på 1970-talet er eit liknande eksempel. Når det har lykkast å regulera større område av det historiske

bysentrum, skuldast dette brann og krig, og i liten grad politiske vedtak. At brannane sette dagsorden for nybygging og nyregulering er i tråd med slik det hadde vore heilt sidan mellomalderen. Det nye etter 1850-åra var at det ikkje lenger var tradisjonane som sette rammer for gjenreisingsarbeidet. Dette skulle demonstrerast til fulle etter bybrannen i 1916. Heile det nedbrente området blei nyregulert og området fekk gjennomgåande andre dimensjonar enn tidlegare. Gjenreisinga etter 1916-brannen tok likevel lang tid, og skiftande arkitektoniske uttrykk reflekterer i dag gjennombrotet for moderne arkitektur i mellomkrigstida. Krigsøydeleggingane under den andre verdskrigen fekk i reguleringsperspektiv same funksjon som bybrannane hadde hatt tidlegare. Gjenreisinga av dei krigsskadde delane av Nordnes kan så langt stå som toppunktet for ei tradisjonsfri regulering og eit bevisst brot med eit tradisjonelt byggemønster i Bergen.

eKSP a NS j ON OG KOMMUN i K a S j ON

Det er to overordna faktorar som påverkar den historiske bymorfologien. Den eine er indre endringar i planeiningane som har bakgrunn i organiseringa av grunn- eller tomtemønsteret. Den andre faktoren er endringar forbundne med

kommunikasjonsmønsteret. Eg har alt peika på at perioden 1640 til 1660 representerte ein byggeboom i Bergen som resulterte i at Nordnes blei tettbygd. Behovet for byggeland førte med seg innovasjonen å bygga sjøhusa ut i Vågen og samtidig gjera laste og losseplassen større ved hjelp av det som på bergensk er blitt kalla hopar. Dei gjorde det mogleg å føra skuter og båtar inn mellom sjøhusa for lasting og lossing. For Strandsiden ser denne utbygginga ut til å gå tilbake til 1650-åra og er ein variant av den utviklinga som tidlegare hadde gått føre seg på Bryggen og i Vågsbunnen. Når presset på byggeland blei stort, starta innvinning av areal ved å byggje ut i Vågen.

Seinare kom dette til å skje på kostnad av Store og Lille Lungegårdsvann, og ved hamneutbygginga frå 1860-åra og utover til våre dagar, som er ei utviding av kaiområda i den ytre Vågen med festnings- og Skoltegrunnskaien. Etter den andre verdskrigen er det særleg Nøstet og Dokken som er prega av denne utviklinga. Innvinning av byggeland er dermed eit nærmast konstant, men mangesidig fenomen i Bergens byplanhistorie. Den nye planlegginga som blei introdusert med reguleringa etter 1855-brannen, var eit brot med det tradisjonelle byggemønsteret i dei gamle bydelane. Dei konserverande elementa som var ei følgje av tradisjon og svak offentleg kontroll, blei erstatta av vilje og offentleg makt

til å gjennomføra endringar som braut med tradisjonen frå mellomalderens byplan. Det tradisjonsbundne mønsteret med gatene som følgde parallelt med hamnelinja langs Vågen, og der allmenningar og smug kryssa gater og enda vinkelrett mot Vågen, blei brote. Utbyggingane blei heretter regulerte etter rutemønster der gater omslutta rektangulære kvartal. Motivet var i hovudsak å skaffa betre tilkomst etterkvart som gatene i større grad enn tidlegare blei fylte med hestevogner. Dermed blei også brulegging vanleg. I hovudsak er dei fleste av dagens gater innanfor dei delane av byen som er eldre enn tidleg 1900-tal, bygde for å møta utviklinga av transport med hest og vogn. Biltrafikken fram til nivået på 1950-talet kunne eksistera innanfor ein slik gatestruktur, men frå 1960-talet har innpassinga av biltrafikken utgjort eit av hovudproblema for den gamle bykjernen.

Når biltrafikken i så stor grad set den gamle byen under press, er dette enkelt forklart. Ein kommunikasjonsteknologi som den bilen representerer, er revolusjonerande ny. Gjennom dei første 800 åra av byens utvikling var gåande, saman med ei og annen hestevogn, skalaen for byens kommunikasjonsstruktur. I historisk perspektiv er kommunikasjonsstrukturen i Bergen først og fremst knytt til Vågen. Utviklinga ved slutten av 1800-talet sette den opphavlege

Parkeringsplass langs 1600-talsgate – primærmorfologi med bruksendring. På 1600-talet representerte det som i dag blir kalt vaskereleven byens vestlegaste bygde område. Her voks det fram ei samanhengande rekke av hus langs eit gateløp. Husrekka overlevde bybrannen i 1702, men i andre halvdel av 1800-talet blei dei bakanforliggande områda regulerte med eit regtangulært gate- og kvartalsystem, og gater blei opna gjennom den gamle husrekka ved at hus blei fjerna. Dei bakanforliggande nye kvartala blei bygde i mur. På bildet ser vi krysset vaskereleven Sigurdsgate. Då Sigurdsgate blei anlagt blei vaskerelven nr. 7 og 9 rivne, men husa på naboadressene nr. 11 og 13 blei ståande. Truleg var dei frå 1600-talet og kanskje meir enn 300 år gamle då dei blei rivne omkring 1990. etter det er tomtene brukte som parkeringsplass. i forhold til den primære morfologien er likevel dette bare ei bruksendring.

Kontrasten mellom den lave arkitekturen langs gata frå 1600-talet og murkvartala frå siste del av 1800-talet kom godt fram etter rivinga. foto: g a e rslan D 2011.

brygge- og kaistrukturen rundt Vågen under press. Og i motsetning til gatestrukturen, førte utviklinga av den motoriserte kystfarten til at kaistrukturen blei totalt endra. Det finst knapt spor etter hopane på Nordnessida av Vågen. Og kaien ved Bryggen blei bygd ut omkring 1900 for å møta behovet frå den rutegåande dampskipstrafikken. Rutegåande sjøtrafikk førte med seg ei nærast total endring av hamnebildet rundt Vågen. På denne måten fekk Bryggen, det som i dag er byens fremste kulturminne, ein kaifront som i stor grad tilslører bydelens historiske profil i forhold til Vågen. Trass i at utviklinga av biltrafikken har vore mykje meir omfattande enn trafikken til sjøs, har ikkje gatestrukturen i same grad som hamnestrukturen blitt omforma. Kommunikasjonsmessig representerte Bergensbanen ei avgjerande vending då han opna i 1909. For nå blei det slutt på at all fjerntrafikk til Bergen kom sjøveien. Og jernbanen la sine konkrete spor i bybildet med kaianlegg og skinner på Bontelabo og ved Dokkeskjæret.

Pri M ær OG S e KUND

ær

MO r FO l OG i

Det vesentlege skiljet i den bytopografiske historia går ved brotet med det tradisjonsbundne og overgangen til ei moderne og tradisjonsfri regulering. Dette brotet har gjort at Bergen i dag

står fram som ein by full av kontrastar. Og det er hendingar i form av katastrofeliknande øydeleggingar som har gitt byen moderne trekk. Den samanhengande trebyen frå 1700-talet, blei frå midten av 1800-talet brotn ned ved at delar av den gamle byen blei moderniserte og nyregulert, medan andre delar blei ståande nærast urørde. Dette gjer at bytopografien lett kan feiltolkast ved å dra skiljelinene mellom dei moderne regulerte områda og den eldre bebyggelsen.

Forståinga av byen som ein samanhengande struktur blir vanskeleggjort ved at moderne kvartal og tradisjonell trehus i stor grad står i skarp kontrast til kvarandre. Men samstundes understrekar også dette byens utviklingshistorie. Det bergenske bylandskapet innanfor grensene for den tettbygde byen på Høghs kart kan då i hovudlinjer forståast som sett saman av to planelement. Det eine er grunn- eller tomtestrukturen. Dette elementet er spor frå den opphavlege strukturen, det vi kan kalla den primære morfologien. Denne blei danna etter kvart som dei ulike bydelane blei bygde for første gong. Det er eit vesentleg poeng at for den primære morfologien skjedde det ikkje endringar sjølv om hus blei skifta ut. Også etter omfattande bybrannar reproduserte disposisjonsretten til grunn den strukturen som hadde eksistert tidlegare. Denne forma for reproduksjon blei stoppa med

nye prinsipp for gjenreising frå og med ein brann i 1855, og resultatet er at i dag er det meste av byens primære morfologi erstatta av ein sekundær morfologi. Den sekundære morfologien er spor etter gjenreising eller nyreguleringsprosjekt der spora etter den primære morfologien er ignorert og utsletta.

Det andre planelementet er sjølve bygningane. Dette elementet kan delast inn i to kategoriar alt etter om det er regulert etter ein primær eller sekundær morfologi. I dei områda der den primære morfologien er intakt, avspeglar bebyggelsen det mønsteret som blei etablert på den tida området blei bygt første gong. Alderen på bygningane spelar i ein slik samanheng lita rolle. Bare unntaksvis kan vi for ein mellomalderby rekna med at bygningar har same alder som den primære morfologien. I område med sekundær morfologi er bebyggelsen underlagt premissane for nyregulering, og plassering og utforming kan ikkje gi informasjon om områdets eldre fase. Det meste av den historiske byen Bergen er i dag prega av sekundær morfologi, og her kan ingen bygningar vera eldre enn 1855. Faktisk er det slik at heile området som blei regulert ved 1855brann på nytt blei regulert etter brannen i 1916. Dei eldste områda som i dag har ein sekundær morfologi, er den søre delen av Bryggen, som blei regulert i perioden 1899–1912, og same

alder har området ved C. Sundtsgate, som blei omregulert etter ein brann i 1901.

Byplanen slik vi i dag møter han, består av fragment frå ein primær morfologi, men der det meste består av ein sekundær morfologi og ein bygningsmasse der storparten er yngre enn hundre år. Men dette er hovudlinjene, detaljane i bildet er mangfaldige. Eit moment synest likevel klart: Bylandskapet med sine store linjer og små detaljar er utforma gjennom ein dynamisk prosess der drivkreftene har skifta gjennom hundreåra. Men det er ikkje grunnlag for å hevda at byens mest karakteristiske trekk er forandring. Dei morfologiske etappane viser stor stabilitet sjølv om byens visuelle uttrykk kan endra seg gjennom utskifting av bygningane. Conzen introduserte ein prosess han kalla the burgage cycle, og som kan omsetjast med tomtesyklusen. Med dette omgrepet kan vi beskriva korleis eit grunnstykke kan ha ulike funksjonar til ulike tider, utan at dette endrar den morfologiske karakteren til området.

Ei utskifting av bygningar betyr ikkje eit brot med den morfologiske strukturen, men er snarare del av ein kontinuerleg fornyingsprosess som ikkje bryt med bylandskapets historiske karakter. Bygningsmassen er i konstant forvitring. Forfall, brann eller sanering er konstante faktorar uansett i kor stor

a visby ved slutten av 1500-talet. f rå b raU n og h ögenberg

grad vi opplever ein by som historisk. Det er bevaringa av morfologien som gir bylandskapet ein historisk karakter. Så er det ei antikvarisk oppgåve å ta stilling til om hus som har stått i 100 eller 200 år fortener også å prega bybildet i framtida. Bygningane forvitrar uansett, og det går knapt eit år utan at enkelte går tapt i brann. Å tillata riving er slik sett ikkje anna enn eit uttrykk for vilje til å auka takten i ein prosess som på sikt fører til at heile det gamle bylandskapet blir borte. I tilfellet Bergen er det historiske bysentrum bare ein liten del av det moderne Bergen, og behovet for utvikling er kanskje større utanfor enn innanfor den bygningsmassen Høgh registrerte i 1848?

e i B y P la NS a M a N li KN i NG

Eit av måla med denne boka er å bruka Bergen som eksempel for å avdekka trekk ved morfologien til mellomalderbyar i Norden. I Norden finst det ei rekke mellomalderbyar med trekk i dagens byplan som i større grad enn Bergen viser spor av den mellomalderske byplanen. Eit godt eksempel er Visby på Gotland. I høgmellomalderen var dette ein av dei største og viktigaste handelsbyane i heile Austersjøområdet. Byen hadde langt på veg vore utgangspunktet for organiseringa av den tyske hansaen. Slik sett var han ein del av det same internasjonale handelsnettverket som også gav

d London, velkjend storby. london i mellomalderen hadde ein romersk by som grunnlag, men frå den romerske byen var det stort sett bare lokaliseringa som var felles. i dei vesentlege hovudtrekka fekk london eit mellomaldersk byplanmønster, og london og Bergen har fleire plantrekk felles. ei Domkyrkje i den eine enden av byen, og eit dominikanerkloster (blackfriars – svartebrør) like ved. Den bygde byen i Bergen på 1200-talet danna også ein semi-halvsirkel ovanfor ei lang hamneline, men i Bergen blei det aldri bygd ein bymur. ved innløpet til hamna, anten det var vågen eller Themsen, låg det ei kongeborg til å kontrollera all ferdsel og forsvara byen mot angrep. ein forskjell er derimot at kongeslottet i Bergen låg nærast vegg i vegg med bispegarden og katedralen, i london ligg dei nærast i kvar sin ende av byen. Dei mange byportane viser at det var mange ferdsleårer ut av london, men også her finn vi spor av hospital ved ei av desse. øvst i det høgre hjørnet finn vi namnet Spitalfields – Hospitalmarkene.

London på slutten av 1500-talet. Samanliknar vi dette bildet med Scholeusstikket finn vi fleire samanfallande element. Også på bildet av london finst bynamnet plassert midt på, flankert av to våpenskjold. Men her er det riksvåpenet og byvåpenet som er likeverdige, og ikkje eit våpenskjold for eit hanseatisk kontor som utfordrar byvåpenet. Også london hadde eit hanseatisk kontor. londonkontoret låg mellom london Bridge og den store kranen til venstre i bildet. På same måte som i Bergen låg det ved hamna midt i det mellomalderlege bylandskapet. Hamnelinja i london er elles delvis dominert av kaiar med kranar som i hovudtrekk tilsvarar Bryggen med vippebommane. eit trekk som ikkje kjem fram på Scholeusstikket, er alle kyrkjene som fanst i Bergen i mellomalderen. london hadde i større grad enn Bergen bevart ein mellomaldersk kyrkjestruktur, noko som klart kjem fram ved alle spir og tårn som stikk opp over den alminnelege bygningsmassen. Bergen hadde vakse fram langs ei lang sørvestvendt hamneline, og derifrå spreidde bebyggelsen seg over til andre sida av vågen, som var ekspansjonsområdet alt i seinmellomalder, men særleg frå 1500-talet og utetter. Slik blei det også for london, men denne byen blei etter kvart ein av dei største nordeuropeiske byane, og i følgjande hundreåra sentrum for ei stormakt og eit imperium. london dekkjer i dag eit areal som er så omfattande at mange truleg har vanskar med å peika ut kva som var det topografiske utgangspunktet.

Utsn I tt frå W I ll I am s m I th’s V I e W of l on D on, 1588.

grunnlag for Bergens vekst. Men i seinmellomalderen var Visby i forfall, og mista den sentrale rolla i det hanseatiske handelsnettverket. Den bygde byen innanfor bymuren blei konsentrert til hamneområdet, resten blei liggande meir eller mindre øyde. Forskjellen mellom Visby og Bergen kjem klart til syne på prospekt over dei to byane. Begge er trykte i Braun og Högenbergs atlas. Medan Visby står fram med ein solid bymur som omsluttar eit område for ein stor del i ruinar, eller forlengst omgjort til beite og åkerlappar, viser Bergen seg som ein by der den bygde byen er tett og pressar palisadeverket utover.

Bergen har aldri opplevd varige topografiske stagnasjonsperiodar. Forklaringa må for ein stor del liggja i kontinuitet i den økonomiske aktiviteten. Bergen har hatt fjernhandel over Nordsjøen som sitt grunnlag. Slik var det før hanseatane kom, og slik var det etter at dei drog. I historisk perspektiv er det eit poeng at byen aldri har vore avhengig av omlandet eller ein indre norsk marknad. Dermed er heller ikkje byens utvikling avhengig av norsk utvikling. Den tilpassar seg skiftande konjunkturar innanfor det nordeuropeiske handelssystemet, noko som gir høve til å søke alternative marknader.

Byplanar frå mellomalderen er i historisk perspektiv stort sett stabile, og dei har klare fellestrekk. Dei er i hovudsak ikkje resultat av lokale tilfeldige forhold, og slett ikkje planlause slik den populære oppfatninga ofte vil ha det til. Mellomalderbyane er eit resultat av stabilitet i planmønster som særleg har bakgrunn i eigedomsmønster og eigarforhold. Her er det vesentleg å peika på skiljet mellom bruksrett og eigedomsrett. Det er den sterke stillinga til bruksretten til tomtegrunn, og mangel på overordna makt til å overprøva huseigaranes rettar, som skapar stabiliteten. Det er dette som forklarar at ein kvar bydel i planform blir prega av det opphavlege mønsteret, og først blir endra i det tilfellet lover, reguleringar eller politisk makt er i stand til å overstyra dei individuelle bruksrettane. Byar med ein kjerne danna i mellomalderen vil ha eit bylandskap av religiøse og verdslege bygningar plasserte innanfor eit kommunikasjons- og grunneigedomssystem som er ein refleks av mellomalderbyens behov og funksjonar. Det er dette som gjer byen historisk i visuell samanheng.

Forord

1 Koren Wiberg 1921 s. 119.

2 Om Koren Wibergs arbeid, sjå Ersland 2010.

Byens landskap

1 Conzen 1960 s. 25

2 Keyser, 1958, 1963

3 Conzen 1960 s. 36, 94 og Figure 14 s. 68.

4 Conzen 1960 s. 5.

5 Whitehand 1981 s. 16

6 Conzen 1981B s. 60ff.

7 Historisk-morfologiske studiar har eit viktig internasjonalt forum i tidsskriftet Urban Morphology

8 Helle 2006 s. 110.

9 Munch 1849 s. 27ff.

10 Koht 1966 s. 117

11 Helle 2006 s. 13

12 Lorentzen 1952 s. 37f. Helle 1982 s. 111, 134ff., 153ff. og 160ff.

13 Helle 2006 s. 45ff.

14 Herteig 1985 s. 69.

15 Nilsen 1976 s. 63 og 75f. Helle 2006 s. 57.

16 Sveaas Andersen 1995 s. 80ff.

17 Nilsen 1976 s. 102ff. Helle 2006 s. 50f.

18 Authén Blom s. 59f.

19 Haraldr konungr lét reisa kaupstð austr i Ósló… Hkr III s. 139.

20 Norseng 1991 s. 43.

21 Norseng 1991 s. 34ff. og 457f. Helle 2006 s. 55f.

22 Nasjonalbibliotekets nettside august 2011.

23 Hammel 1988 s. 50, Ennen 1975 s. 102, Hall 1980 s. 114 og 116–17.

24 Hoffmann 1997 s. 82.

25 Jordan 1960 s. 9, Planitz 1965 s. 142.

26 Hoffmann 1997 s. 91.

27 Hoffmann 1997 s. 116ff.

28 Kjersgaard 1980 s. 27f.

29 Ramsing 1940 I: 92–95. Kjersgaard 1980: 33.

30 KD I nr. 1.

31 Kjersgaard 1980 s. 55.

32 Ödman 1987 s. 19.

33 Nordberg 1965 s. 53 og 56.

34 Ahnlund 1953 s. 120, Andersson 1977 s. 104

35 Dahlbäck 1987 s. 13.

Reproduksjon av bylandskapet

1 Conzen 1960 s. 108ff.

2 Koren Wiberg 1921 s. 12.

3 Koren Wiberg 1921 s.19–22. Ersland 2010 s. 30–31.

4 Koren Wiberg 1921 s. 12

5 Ersland 2006 s. 46.

6 Lorentzen 1952 s. 11 og 153ff.

7 Herteig 1969 s. 147.

8 Helle 1982 kap. 5,6, 9, 10 og 23.

9 Ersland 1994, ny revidert utgåve 2011 s. 77f.

10 Hansen 2005 s. 33, 132, 207

11 Helle 2005 s. 20f.

12 Ersland 1989 s. 280.

13 Ersland 1989 s. 35 og 37. Det totale talet kan variera med +/- 10 grunnar alt etter definisjonen av kva som skal teljast som eigen grunn.

14 All grunn som gjekk med til gater, plassar eller andre former for offentlege område, på same måte som grunnområda som gav plass til kyrkjer og kyrkjegardar, blei haldne utanom.

15 http://bergis.uib.no

16 Solli 2006

17 Eit kart basert på elektroniske informasjonsdata.

18 Solli 2006

19 Conzen 1981B s. 62f. Slater 1981 s. 212f., 1985 s. 33, 1987 s. 195f.

20 Hammel 1986 s. 184f., 1987 s. 101.

21 Conzen 1981B s. 62f.

22 Postan 1972 s. 213

23 Werveke 1963 s. 19

24 Werveke 1963 s. 19

25 HRG I sp. 968ff. og 1821f. Strahm 1945 s. 38f. Hammel 1986 s. 179.

26 Slater 1981 s. 211.

27 Det er her viktig at den som hadde dominium directum også kunne gjera seg nytte av bruksretten sjølv.

28 Fenger 1982 s. 121f.

29 Hammel 1987 s 119, 121 og 266.

30 Ersland 1989 s. 35.

31 Solli 2006

32 Ersland 1996 s. 65.

33 Ersland 1994 s. 163f.

34 Ersland 1994 s. 150.

35 Rapport frå sognepresten i Korskirken 1702. Det kongelige bibliotek, København.

36 Fossen 1979 s. 487.

37 Conzen 1981B s. 56.

38 Harris 1991 s. 47, 53 og 135

39 Ertresvåg 1982 s. 212f.

40 Conzen 1981A s. 41.

41 Conzen 1981A s. 43.

42 Harris 1991 s. 53.

43 Harris 1991 s. 58. Reguleringa etter brannen i 1855 blei hekta på forslaget til regulering av nærliggjande område.

44 Om Høghs arbeid med generalkartet og krava til å måla opp alle eigedommar i byen, sjå Harris 1991 s. 53.

Ein karttradisjon

1 Sandberg 1948 s. 15

2 Nye kongelige Saml. 976a). Det kongelige bibliotek. København. Manuskriptet er datert 8. Mars 1674. Tekstutgåve ved Olav Brattegard. Del

I og II. Utgitt av Bergen historiske

Forening 1952–53. Bergen.

3 Harris 1991 s. 20ff.

4 Hesselberg 1842 s. 247

5 Hesselberg 1842 s. 241.

6 Nielsen 1877 s. 11–132

7 Ersland 2010 s. 33.

8 Koren Wiberg 1921 s. 45ff.

9 Langhus 2011 s. 16ff.

10 Herteig 1969 s. 75f.

11 Fischer 1980 s.7.

12 Lorentzen 1952 39.

13 Bergens Tidende, ekstranr. 23. 04. 1938. Ersland 2010 s. 36ff.

14 Herteig 1985 s. 69

15 Krzywinski 1984 s. 36. Helle 2006 s. 45ff.

16 Plansje 1 i Fischer 1980 og seinast i Norsk urbanisering gjennom 1300 år (2006).

17 KD I nr. 1.

18 Ramsing 1940 I s. 79ff.

19 Hammel-Kiesow 1988/97 s. 46 og 53.

20 Ersland 2010 s. 35.

21 DK I nr. 1 og DN I nr. 51.

Mellomalderbyens planelement

1 Bl VI, 3 s. 241. Omsetjinga er mi.

2 Ahnlund 1951 i tekst til illustrasjonen ved s. 464.

3 Harris 1991 s. 133

4 Ersland 2005B s. 59.

5 Harris 1991 s. 53.

6 Herteig 1985 s. 73

7 Helle 1982 s. 20–29

8 Helle 1982 s. 704. Ersland 2011B s. 61ff.

9 Bl VI, 3. Helle 1982 s. 191.

10 Koren Wiberg 1908 s. 12. Helle 1982 s. 250.

11 Lorentzen 1952 s. 68–77. Helle 1982 s. 195. Koren Wiberg meinte derimot at allmenningane opphavleg var sjøvegar for gardsbruk. Koren Wiberg 1921 s. 41

12 Lindh 1983 s. 7.

13 Lorentzen 1952 s. 96.

14 Bl VI, 8 s. 245–246. Omsetjinga er mi.

15 Bl VI, 8 s. 245–46, Helle 1982 s. 196–200

16 Bendixen 1895 s. 159

17 NgL 2.r. II s. 769.

18 Helle 1982 s. 197. Bernt Lorentzen har sett fram grunnen under Svensgarden på Bryggen som ein alternativ trasé for Breidaallmenning. Lorentzen 1952 s. 105f.

19 DN II nr. 122 Bergen 15. mars 1315

20 Bl VI, 4 s. 243.

21 Koren Wiberg 1908 s. 11. Helle 1982 s. 250.

22 Koren Wiberg 1908 Plan I ved s. 16.

23 Lorentzen 1952 s. 105f.

24 Ersland 2005C s. 50.

25 Helle 1982 s. 197.

26 Helle 1982 s. 191.

27 Bl. VI, 3. s. 241.

28 Bl. VI, 8 s. 245–46.

29 Lidén og Magerøy 1980. Når det gjeld plasseringa av anlegga føl eg Lidéns kart s. 135.

30 Lidén 1985, særleg s. 85–94.

31 Bergens Fundas s. 46. Edvardsen (1674–94) 2. part s. 15–37. Holberg 1737 s. 51–73. Meyer 1904 s. 284–312.

32 Hkr III s. 204, 302 og 341. DN V nr. 7 …ecclesiam sancte Trinitatis in cimenterio sancte Sunnive… DN VII nr. 89 …litlu Kristkirkiu firir biskupsgarđe. Lidén 1980 s. 144–145. Helle 1982 s. 88, 581f. 585, 808.

33 Hkr III s. 204. Lidén 1980 s. 145–147. Helle 1982 s. 146, 572–573, 887.

34 Helle 1982 s. 146–147, 284

35 Msk s. 332. HHs saga s. 140. Lidén 1980 s. 137–139. Helle 1982 s. 550 og 875

36 Monumenta Historica Norwegiæ s. VII og 64. Lidén 1980 s. 150–157. Helle 1982 s. 115, 866–871.

37 Bergens Fundas s. 31. Absalon Pedersson s. 79, Lidéen 1980 s. 158–161. Helle 1982 s. 139, 540. Bruns 1900 s. 147 (nr. 226).

38 Bruns 1900 s. 146 nr. 24. Hesselberg 1842 s. 247ff. Lidén 1980 s. 170. Helle 1982 s. 140, 588, 859

39 Helle 1982 s. 864.

40 Sverres saga 1183. Msk s. 401. Hkr 286. Helle 1982 s. 140. Lidén 1980 s. 61ff.

41 NRR I s. 154. Fossen 1979 s. 88. Lidén 1980 s. 142ff. Helle 1982 s. 141f.

42 Lidén 1960 s. 106ff. Helle 1982 s. 134.

43 Lidén 1960 s. 69 og 1985 s. 89. Helle-82 s.144.

44 Helle 1982 s. 145 og 576.

45 DN VII, nr. 94. Bruns 1900 s. 15 (nr.12). Lidén 1980 s. 138f. Helle 1982 s. 143f., 582.

46 Koren Wiberg 1921 s. 33ff. Lidén 1980 s. 17ff. Helle 1982 s. 142f. Ersland 1989 s. 348ff. Bergen Byarkiv, 646 Hd 2, Lk 11 s. 40–41. Avskrifta er gjort av Koren Wiberg, og han skal ha funne førelegget i Bergenfarararkivet i Lübeck. Brevet finst også i nedertysk versjon ved Byarkivet i Lübeck. AHL ASA Ex. Danica nr. 850.

47 Lidén 1980 s. 136f. Helle 1982 s. 145.

48 Bruns 1900 s. 70 (nr. 105). DHMS 5 s. 38f. Herteig 1969 s. 106. Lidén 1980 s. 148f. Helle 1982 s. 132.

49 HHs saga s. 209. Lidén 1980 s. 173. Helle 1982 s. 576. DN I nr. 25.

50 Lidén 1980 s. 149. Helle 1982 s. 576. AHL Bergenfahrer 536 nr. 536. Inventaret er trykt hos Ersland 2011A s. 61.

51 Lidén 1980 s. 157f. Helle 1982 s. 578. Steinnes 1968 s. 85.

52 HHs saga s. 209. Meyer (1904) s. 548–55. Lidén 1980 s. 144. Helle 1982 s. 617.

53 DN V nr. 7. Lidén 1980 s. 140f. Helle 1982 s. 578.

54 Helle 1982 s. 578. Fossen 1979 s. 311.

55 Lidén 1980 s. 148f. Helle 1982 s. 580.

56 Bruns 1900 s. 111 (nr. 171), s. 138 (nr. 211) og s. 418 (register). Bendixen 1905 s. 228. Lidén 1980 s. 137. Helle 1982 s. 856.

57 Bruns 1900 s. 12 (nr. 8). Lidén 1980 s. 140. Helle 1982 s. 579.

58 Bergens Fundas s. 46, note 2. Lidén 1980 s. 136.

59 Bergens Fundas s. 46, note 2. Lidén 1980 s. 142. Helle 1982 s. 582 og 719.

60 Bruns 1900 s. 36 (nr. 51), s. 59 (nr. 86). Lidén 1980 s. 42.

61 DN VII nr. 94. Lidén 1980 s. 136.

62 Bergens Fundas s. 146. Meyer 1904 s. 306 og 311. Lidén 1980 s. 137.

63 Bergens Fundas s. 94. Bruns 1900 s. 139 (nr. 212). Lidén 1980 s. 140. Helle 1982 s. 856.

64 Lidén 1980 s. 149.

65 DN VII nr. 94. Lidén 1980 s. 174.

66 Fischer 1980 s. 132f. fig. 83–88. Helle 1982 s. 153ff. S. 544ff.

67 Helle 1982 s. 496ff.

68 Helle 1982 s. 499.

69 Helle 1982 s. 526f.

70 Helle 1982 s. 529f.

71 Helle 1982 s. 498ff.

72 Koren Wiberg 1908 Tillæg s. 3ff.

73 Lindh 1983. Ekroll 1990.

74 Ekroll 1990 s. 46.

75 Ersland 2011A. Sjå kapitlet om Kjøpmannsstuen og Bergen sentrum i middelalderen.

76 Bl VI, 8 s. 246.

77 Bl IV, 19 s. 221–222. Dette og dei følgjande utdraga av Bylova er gjort etter Robberstads omsetjing eller der bylova og Landslova overlappar kvarandre, etter Tarangers omsetjing av Landslova.

78 Bl. VI,16.

79 NgL 3, s. 13.

80 NgL 3, s. 159.

81 Bl VI, 8 s. 246.

82 Helle 1982 s. 516, 854–55

83 Om flyttinga av torget, sjå Ersland 1993.

84 Ersland 1989 s. 262.

85 Helle 1982 s. 702ff. Ersland 2011 s. 61ff.

86 Sjå Helles kart over opphavleg strandline. Helle 1982 s. 20–21. Ersland 2005B s. 60.

Samanlikninga

1 Om utbygginga i hamneområdet i Vågen på 1600-talet, sjå Ersland 2005B.

2 Jensen 2000 s. 37.

3 Hoffmann 1988/97 s. 303f.

4 Nordberg 1965 s. 58.

5 Dahlbäck 1987 s. 43.

6 Ramsing 1940 b. 3 s. 219.

7 Jensen 200 s. 36.

8 Ersland 2011b s. 61–66.

9 Cowan 186 s. 179.

10 Lidén 1985 s. 86f.

11 Lidén 1985 s. 90f.

12 Lidén 1985 s. 87 og 92f.

13 Blom 1997 s. 172ff.

14 Norseng 1991 s. 59f.

15 Norseng 1991 s. 87.

16 Norseng 1991 s. 86.

17 Nedkvitne 1991 s. 229.

18 Nedkvitne 1991 s. 76.

19 Kjersgaard 1980 s. 51ff.

20 Kjersgaard 1980 s. 164f.

21 Kjersgaard 1980 s. 104, 164, 166f.

22 Dahlbäck 1987 s. 19f.

23 Ödman 1987 s. 116, 120, 126 og 171.

24 Dahlbäck 1987 s. 35–43.

25 Dahlbäck 1987 s. 134–42.

26 Dahlbäck 1987 s. 147f. og 150f.

27 Hoffmann 1988/97 s. 306.

28 Hoffmann 1988/97 s. 57, 86 og 274.

29 Hoffmann 1988/97 s. 274, 279, 282 og 353.

30 Edvardsen (1694) I s. 57–59.

31 Ahnlund 1953 s. 298 og gjengitt i Dahlbäck 1987 s. 50. Helle 2006 s. 110 og 127.

32 Norseng 1991 s. 16 og 60.

Bøken i bispegarden

1 «Der stander endnu denne Dag et stort Bøge-Træ ungefer mit paa den, saare stort oc bræt, oc der til besynderlig høy, Bullen er nogle allener tyck omkring oc dens Græner gifuer en vid Skygge omkring sig, saa at icke udj ald Bergen Stift detz lige findis…» Edvardsen (1694) I s. 90.

2 Meyer (1904) s. 146. Meyer skriv: «Dette rare og usædvanlige Træ, findes endnu, og det nesten 100 Aar efterat Edvardsen melder derom; Saa at det kunde være curieux at vide hvor mange Hundrede Aar det nu var gammelt.»

3 Fossen 1979 s. 222.

4 Fægri 1954 s. 246.

5 Fægri 1954 s. 248.

6 Krag 2003 s. 186–188

7 Heimskringla s. 142–143

8 Saga Olav hins helga s. 19. Agrip kap. 6 og Fagrskinna kap. 12.

9 Fægri 1954 s. 248.

10 William of Malmsbury 135.1

11 Heimskringla s. 144

12 Keene 2004 s. 57

13 Keynes 1999 s. 468–469

14 Ersland 2000 s. 47–48

15 Myking o.a. 2011 s. 594–95.

16 Bergen kalvskinn

17 Kvamme 1982 del 2.

18 Fægri 1954 s. 234ff. DN XVI nr. 1.

19 Helle 1982 s. 90.

20 Norske Gaardenavne b. 11 s. 371.

21 Fægri 1954 s. 247–248.

22 Sjå eksempel i Norske Gaardenavne b. 14 s. 25.

Mitt hjerte står i Bergens Fundas

1 http://snl.no/ Edvard Edvardsen. Sjå også Bull 1958 s. 147.

2 Bull 1958 s. 194.

3 Munch 1851–63.

4 Sørlie 1962 VIIff. NM I s. 41.

5 Storm 1898 s. 422. Bergens Rimkrønike blei seinare utgitt av Geirmund Vislie 1925.

6 Storm 1898 s. 419 og 422. Sandberg 1948 s. 22ff.

7 Absalon Pederssons Om Norgis Rige blei først trykt i 1781, og seinare i G. Storms utgåve av historisktopografiske skrifter (1895). Bergens Fundas, Den norske So og Edvardsens byhistorie blei trykte dels i utdrag i N. Nicolaysens Norske Magasin I-III (1858–70). Bergens Fundas blei først utgitt i ei kjeldekritisk utgåve i 1957 av Mikjel Sørlie. Han gav også ut Mattis Størssons Den norske krønike i 1962. I 1963 kom Ragnvald Iversens utgåve av Absalons mest kjende verk Dagbok (Lieber Bergensis Capituli). Utgåva var tilrettelagd av K. Knudsen og kom i same band som skriftet Oration om M: Geble, som blei utgitt av O. Kolsrud og K. Valkner. Eit eige kommentarband til denne utgåva kom i 1970, tilrettelagd av H. Nilsen. Manuskriptet til Edvardsen blei ikkje trykt i sin heilskap før i 1951/52 då Olav Brattegard (1903–78) ferdigstilte ei tekstutgåve Anton Mohr Wiesener (1879–1947) hadde arbeidd med fram til han døydde.

8 Authén Blom 1997 s. 15

9 Beyer 1928 s. 7

10 Dickens 1972 s. 17

11 NM II s. 44f.

12 Eit oversyn gir Heggelund 1974 s. 343–90.

13 Bull 1958 s. 110ff.

14 Absalon (1963) s. 5.

15 Bull 1958 s. 29, 41 og 52

16 Bull 1958 s. 22 og 48.

17 Sweet 1997 s. 146f., 187f., 212, 238, 252f., 279, 282f. og fleire stader. Eg har her gjort eit utval av enkelte moment i Sweets analyse. Det er her eit poeng at denne er basert på trykt materiale frå 1700-talet medan det eg drøftar er handskrivne versjonar av framstillingar av Bergens historie forfatta i siste halvdel av 1500-talet og i hundreåret etter.

18 BHFS nr. 90, 1994 s. 7.

19 Holberg 1737 s. 2 (Fortale). Bulle 1958 s. 146f.

20 Sørlie 1957 s. 8.

21 Storm 1898 s. 426f.

22 Sørlie 1957 s. 7f.

23 NM I s. 515f. Sørlie 1957 s. 9.

24 NM II s. 3ff.

25 Bull 1958 s. 48.

26 Vea s. 38f. Nasjonalbiblioteket i Oslo. Arkivref. 2321.

27 Heggelund 1974 s. 347.

28 Erkebergenserne 1985.

29 Meyer (1904)

30 Brinkmann jr. 1976 s. 140

31 Hofnagels Optegnelser i NM II. Papegøyeskyting er notert for enkelte åra 1599, 1625, 1628, 1635 (to gonger), 1643, 1651 (tre gonger), 1654, 1656, 1659, 1665 og 1667. Det er mogleg at skytinga var eit årleg arrangement. I 1599 deltok kongen. For åra 1654 og 1659 er prosesjonen omtala.

32 Meyer 1988/97 s. 714f.

33 Sweet 1997 s. 238.

Frå mangfald til konformitet

1 Favro 1999/2000 s. 366.

2 Brinkmann 1973 s. 225–226

3 Brinkmann 1973 s. 248–249

4 Hieronimys Scholeus sua manu discripsit

5 Brinkmann 1973 s. 247–249

6 Brinkmann 1973 s. 262

7 NM I s. 564

8 Brinkmann 1973 s. 268. Brinkmann meinte at Scholeus hadde laga skissene sommaren 1581 sidan det er blad på trea, og sidan det ikkje ser ut til å vera byggjeaktivitet på tårna på Korskirken, er det sannsynleg at det heller ikkje er sommaren 1580. Heilt avgjerande for ei datering kan likevel ikkje denne argumentasjonen vera.

9 Nielsen 1877 s. V. Brinkmann 1973 s. 247–248.

10 Brinkmann 1973 s. 235.

11 Brinkmann 1973.

12 Kostof 1972 s. 7.

13 Brinkmann 1973 s. 235

14 Boyer 1994 s. 343. «Civic art is both a dramaturgical as well as a territorial act; it is the point where a national or municipal ideology leaves its imprint on a city’s topography. The physical form and shape of a city, its official plan and ceremonial places are articulated by political and social configurations that a nation or municipality wants to instill within its public.»

15 Helle 1982 s. 567f. og 825.

16 Fossen 1979 s. 4–6 og 129.

17 Fossen 1979 s. 7.

18 Fossen 1979 s. 350.

19 Helle 1982 s. 533.

20 Fossen 1979 s. 296.

21 Fossen 1979 s. 72

22 Ersland 2006 s. 178–181.

23 Ngl 2r. I, s. 682. Ersland 2010 s. 17–18

24 Merka Q Der stat markt, vormals.

25 Steinnes 1968 s. 7.

26 Fossen 1979 s. 731.

27 Hkr. III s. 286–87. Fsk. 400–01. Msk. 340–41. Helle 1982 s. 3. Harris 1991 s. 18, 35f.

28 Ersland 2000 s. 53ff.

29 Helle 1982 s. 698, 700. Ersland 2000 s. 122–27.

30 Ersland 2000 s. 145f.

31 Fossen 1979 s. 437, 441, 613f. og 634.

32 Holm 2000 s. 194f.

33 Øvrebø 1996 82f. 94.

34 Ersland 2000 s. 42 og s. 146 og 148

35 Absalon Pederssons Dagbok s. 109.

36 Sandnes 1990 s. 48ff., 71 og 80ff.

37 Absalon Pederssons Dagbok 19. april 1571 s. 200.

38 Dollinger 1976 s. 132. Helle 1982 s.732.

39 Helle 2006 s. 127.

40 Sjå Whithand on «fringbelts»

41 Ersland 2005B s. 57ff.

42 Ersland 2005A s. 18.

43 Brinkmann jr. 1973 s. 253.

44 Hoffmann 1997 s. 113

45 Absalon Pedersson s. 78f.

46 Die Warte, ventorum index

Den store trebyen

1 Ersland 1989 tabell 8.2.1 s. 251.

2 Ersland 2011B s. 186f.

3 Dette gjeld ikkje Bryggen-området der leiga blei utrekna etter lengda av grunnane. Ersland 2011B s. 61ff.

4 Ersland 1989 tabell 2.4.1–2.7.1 s. 39ff.

5 Kongelege propositioner og Meddelelser, 11. Storting 1845, 2. Deel no. 37. Kongeriget Norges 14. ordentlige Storthings Forhandlinger, 1854, 9. Deel. Kongeriget Norges 14. Ordentlige Storthingsforhandlinger, Protokoll 1854. No. 34.

6 Ersland 1989 s. 161f.

7 Ersland 2005B s. 59.

8 Fossen 1979 s. 344.

9 Ersland 2011B s. 164.

10 Koren Wiberg 1905 s. 5.

11 Ersland 2011A s. 22.

12 DHMS 5 s. 31ff. Førelegget er ved Universitetets manuskriptsamling 21. juni 1562. Lorentzen 1952 s. 146.

13 Om Miklagard og audegrunnen

Möckillgaard, sjå Koren Wiberg 1908 s. 5 f. og Helle 1982 s. 132, 231 og 237.

14 Ersland 1989 s. 99.

15 Ersland 2011 s. 23.

16 Ersland 1989 s. 345ff. Vedlegg 6.

17 Fossen 1979 s. 302

18 Ersland 1993 s. 14f.

19 Område som ikkje brann var Nordnes nord for Nykirken, meir spreidd bebyggelse i Vaskerelven aust for Engen og Kroken nord for Mariakirken.

20 Fossen 1979 s. 764.

21 Ertresvaag 1982 s. 456.

22 Ertresvaag s. 205ff.

Absalon Pedersson. (1963). Dagbok og Oration om Mester Geble, tekstbind. Utg. R. Iversen, Bergen.

Absalon Pedersson. (1895). Om Norgis Rige. I Historisk-Topografiske Skrifter om Norge og norske Landsdele, forfattede i Norge i det 16de Aarhundrede. Utg. G. Storm. Kristiania.

Absalon Pedersøn Beyer. (1928). Om Norgis Rige. Utg. H. Beyer Bergen.

Ágrip = Íslenzk fornrit XXIX bindi. Ágrip af Nóregs konungasogum. Utg. Bjarni Einarsson. Reykjavik 1985.

AHL = Archiv der Hansestadt Lübeck

Bendixen, B. E. 1895. Udgravninger i Nikolaikirkens tomt i Bergen. I Foreningen til norske fortidsminnesmerkers bevaring. Årbok. Kristiania.

Bergens kalvskinn = Björgynjar kálfskinn Utg. P. A. Munch. Christiania 1843. Bergens Fundas. Utg. Mikkjel Sørlie. Bergen 1957.

BHFS = Bergens Historiske Forening Skrifter. Bergen 1895 ff.

Bl. = Den nyere By-lov eller Bjarkø-ret. I NgL 2. Christiania.

Blom, G.A. 1997. Trondheims historie 997–1997, 1. Hellig Olavs by – Middelalderen til 1537. Oslo.

Boyer, M.C. 1994. The City of Collective Memory. Cambridge Massachusetts –London England.

Brinkmann jr., A. 1973. Hieronymus Scholeus’ Bergens prospekt – en analyse. BHFS 72/73. Bergen.

Brinkmann jr., A. 1976. Jerusalem og Papegøyestangen. BHFS 75/76. Bergen.

Bruns, F. 1900. Die Lübecker Bergenfahrer und ihre Chronistik. Berlin.

Bull, F. 1958. Norges litteratur fra reformasjonen til 1814. I Norges litteraturhistorie b. 2. Oslo.

Conzen, M.R.G. 1960. Alnwick, Northumberland: a study in townplan analysis. In Institute of British Geographers publication 27. London.

Conzen, M.R.G.: 1981A. The plan analysis of an English city centre. In The urban landscape historical development and management. London, New York, Toronto, Sydney, San Francisco. First published 1962 in K. Norberg (ed.) Proceedings of the IGU symposium in urban geography Lund 1960. Lund.

Conzen, M.R.G.: 1981B. Historical townscapes in Britain: a problem in applied geography. In The urban landscape historical development and management. London, New York, Toronto, Sydney, San Francisco. First published 1966 in J.W. House (ed.) Northern Geographical essays in honour of G.H.J. Daysh. Newcastle upon Tyne

Conzen, M.R.G. 1981C. The morphology of towns in Britain during the industrial era. In J.W.R Whitehand (ed.) The urban

landscape: historical development and management . In Institute of British Geographers Special Publication 13. London. First published 1978 in H. Jäger (ed.) Probleme des Städtewesens im industriellen Zeitalter. Cologne.

Christophersen, A. og S.W. Nordeide. 1994. Kaupangen ved Nidelva. Riksantikvarens skrifter nr. 7. Trondheim.

Dahlbäck, G. 1987. I medeltidens Stockholm. Stockholm.

Dickens, A.G. 1972. The age of humanism and reformation: Europe in the Fourteenth, Fifteenth and Sixteenth centuries. Engelwood-Cliffs.

DKB = Det kongelige Bibliotek, København

DN = Diplomatarium Norvegicum. Utg. C.C.A. Lange, C.R. Unger o..fl. Chra. 1849ff. Dollinger, P. 1981. Die Hanse. 3. Auf. Stuttgart. Edvardsen, E. (1951–52). Bergen udi Norrige. Del I og II (1674–94). Utg. Olav Brattegard. BHFS. Særtrykk 55–58. Bergen. Ekroll, Øystein. 1990. Byens herlighed. Riksantikvarens skrifter nr. 6. Oslo. Erkebergenserne. 1985. Bergens Tidende. Særtrykk. Bergen.

Ersland, G.A. 1988. Johan Christian Koren Wiberg: byhistorie og kulturminnevern. I BHFS 86/87. Bergen. Ersland, G.A. 1989. Eit forsøk på rekonstruksjon av grunneigefordelinga i Bergen ved utgangen av seinmellomalderen. Upublisert hovudoppgåve, Historisk institutt. Universitetet i Bergen. Ersland, Geir Atle. 1993. Vågsbotn og torget – ei bytopografisk skisse. I BHFS 89. Bergen.

Ersland, G.A. 1994. Kven eigde byen Upublisert dr. avhandling. Historisk institutt. Universitetet i Bergen.

Ersland, G.A. 1996. The evolution of land rent in late medieval Bergen. In F.E. Eliassen and G.A. Ersland (eds.) Power, profit and urban land. Leicester.

Ersland, G.A. 2005A. Urban tenure in Bergen during the 16th and 17th century. In T. Iversen and J.R. Myking (eds.) Land, lords and peasants. Trondheimstudies in History 52. Department of History and Classical Studies. NTNU. Trondheim.

Ersland, G.A. 2005B. «Saa langt vtt vppa Siøen…» Utfylling og utbygging i Vågen i Bergen frå høgmellomalderen og til midten av 1600-talet. Niku tema 14. Norsk institutt for kulturminneforskning. Oslo.

Ersland, G.A. 2005C. Was the Kontor in Bergen a topographical closed enity? In Veröffentlichungen zur Geschichte der Hansestadt Lübeck. Herausgegeben vom Archive der Hansestadt. Reihe B. Band 41. Lübeck.

Ersland, G.A. 2006. Vestlandet og byane 1500–1800. I Vestlandets historie b. 2 Bergen.

Ersland, G.A. 2010. Bergen, Bryggen, hanseatene og Koren Wiberg. I M. Trebbi og G.A. Ersland. Det hanseatiske Museum 1872–2010. HMS nr. 29. Bergen.

Ersland G.A. 2011A. Das Kaufmannshaus. Det hanseatiske kontorets rettslokale og administrasjonshus i Bergen. I HMS nr. 30. Bergen.

Ersland, G.A. 2011B. Kven eigde byen. Bygrunnlegging, grunneige og grunnleige i Bergen og eit utval nordeuropeiske byar. Revidert dr. avhandling (1994). Oslo

Ertresvåg, E. 1982. Et bysamfunn i utvikling 1800–1920. Bergen bys historie b. 3. Bergen. Favro, D. 1999/2000. Meaning and Experience. Urban History from Antiquity to the Early Modern Period. In The Journal of the Society of Architectural Historians, Vol. 58, No. 3, Architectural History 1999/2000. University of California Press.

Fenger, O., Knudsen, B.M. og Reinholdt, H. 1982. I være have – et middelalderligt rettighedsbegrep. I Project Middelalderbyen. Den juridiske faggruppe. Universitet i Århus. Århus. Fischer, D. og G. Fischer. 1980. Norske kongeborger. Bind II. Bergenhus. Oslo. Fossen, A.B. 1979. Borgerskapets by 1536–1800. Bergen bys historie b. 2. Oslo. Fsk = Fagrskinna. Nóregs kononga tal. Utg. Finnur Jónsson. 1902–3. København. Fægri, K. 1954. On age and origin of the beech forest (Fagus silvatica l.) at Lygrefjorden, near Bergen (Norway). In Danmarks Geologiske Undersøgelse. II. Række. Nr. 80. København. Hammel, R. 1986. Hereditas, area und Domus: Bodenrecht, Grundstücksgefüge und sozial Struktur in Lübeck vom 12. Bis 16. Jahrhundert. In Hausbau in Lübeck. Jahrebuch für Hausforschung. Band 35. Sobernheim.

Hammel, R. 1987. Hauseigentum im spätmittelalterlichen Lübeck, Methoden zur sozial – und wirtschaftsgeschichtlichen Auswertung der Lübecker Oberstadtbuchregsten. In Lübecker Schriften zur Archäologie und Kulturgeschichte 10. Bonn. Hammel-Kiesow, R. 1997 Die Anfänge Lübecks: Von der abotritischen Landnahme bis zur Eingliederung in die Grafschaft Holstein-Stormarn. In Lübeckische Geschichte. Herasugegeben von A. Graßmann. 3. Aufl. Lübeck. Hansen, G. 2005. The emergence of a town. Bergen.

Harris, C.J. 1991. Bergen i kart. Bergen. Helle, K. 1982. Kongsete og kjøpstad, fra opphavet til 1536. Bergen bys historie b. 1. Bergen.

Helle, K. 2005. The Emergence of the Town of Bergen in the Light of the latest Research Results. Veröffentlichungen zur Geschichte der Hansestadt Lübeck. Herausgegeben vom Archive der Hansestadt. Reihe B. Band 41. Lübeck. Helle, K. 2006. Fra opphavet til omkring 1500. I Norsk byhistorie – Urbanisering gjennom 1300 år. Helle, K., F.E. Eliassen, J.E. Myhre og O.S. Stugu. Oslo. Heggelund, K. Unionstiden med Danmark. I Norges litteraturhistorie, b. 1. Red. E. Beyer. Oslo.

Herteig, A. 1969. Kongers havn og handels sete. Oslo.

Herteig, A. 1985. Details from the medieval waterfront. In Conference on Waterfront Archaeology in North European Towns. No. 2. Bergen 1983. Bergen.

HHs saga = Hákonar saga Hákonarsonar. Utg. Marina Mundt. Kjeldeskriftfondet. Oslo 1977.

Hkr. III = Snorri Sturluson. Heimskringla III. I Íslenzk Fornrit XXVIII. Bindi. Bjarni Aðalbjarnason gaf út. Reykjavík 2002. HMS = Det hanseatiske museums skrifter. Bergen 1899ff.

Hoffmann, E. 1997. Lübeck im Hoch- und Spätmittelater: Die große Zeit Lübecks. Lübeckische Geschichte. Herasugegeben von A. Graßmann. 3. Aufl. Lübeck.

HRG = Handwörterbuch zur deutschen Rechtsgeschichte. Band 1–3. Berlin 1971–84.

HT = Norsk Historisk Tidsskrift. Chrsitiania 1871ff.

Jondell, E. 1996. Tusen år ved Nidelven Trondheim.

Keene, D. 2004. Towns and the growth of trade. In The new Cambridge Medieval History IV c. 1024–c. 1198. Part I. Eds. D. Luscombe and J. Reily-Smith. Cambridge.

Keynes, S. 1999. England, c. 900–1016. In The new Cambridge Medieval History III c. 900–c. 1024. Ed. T. Reuter. Cambridge. Keyser, E. 1958. Städtegründungen und Städtebau in Nordwestdeutschland im Mittelalter. Textteil und Kartenteil. In Forschungen zur Deutsche Landeskunde Band III. Remagen/Rhein.

Keyser, E. 1963. Der Stadtgrundriss als Geschichtsquelle. In Studium Generale, Zeitschrift für die Einheit der Wissenschaften im Zusammenhang ihrer Begriffsbildungen und Forschungsmetoden. Sechzenter Jahrgang. Berlin-Göttingen-Heidelberg.

Koht, H. (1966). Upphave til dei gamle norske byane. I Norske historikere i utvalg II. Ved A. Holmsen og J. Simensen. Oslo 1969.

Koren Wiberg, J.C. 1899. Det tyske kontor Bergen.

Koren Wiberg, J.C. 1908. Bidrag til Bergens kulturhistorie. Bergen.

Koren Wiberg, J.C. 1921. Bergensk kulturhistorie. Bergen.

Kostof, S. 1972. The City Assembled. The Elements of Urban Form through History. London.

Krag, C. 2003. The early unification of Norway. In The Cambridge History of Scandinavia, Vol. I. Knut Helle (ed.) Cambridge.

Krzywinski, K. og P.E. Kaland. 1984. Bergen – from farm to town. I A.E. Herteig (red.) The Bryggen Papers, Supplementary Series, I. Bergen.

Kvamme, S. 1982. Jordegodset til bispestolen i Bergen ved utgangen av mellomalderen 1–2. Hovudoppgåve i historie. Historisk institutt. Universitetet i Bergen. Langhus, M. 2011. Lovene som endra kulturlandskapet. Innmarksutskiftingar, tun og teigblanding i Hardanger. Hardanger og Voss Museum.

Lexicon des Mittelalters III. München 2002. Lidén, H.E. 1961. Mariakirken: romansk kirkebygningskunst i Bergen: en undersøkelse av kirkebygningsvirksomheten i Bergen i 1100-årene med utgangspunkt i Mariakirken. HMS nr. 18. Bergen.

Lidén, H.E. og E.M. Magerøy. 1980. Norges Kirker. Bergen. Bind I. I Norske minnesmerker, Riksantikvaren. Oslo.

Lindh, J. 1983. Rapport från utgravningen i Rosenkrantzgt. 4 i 1978–79 (upubl.). Bergens museum. Middelaldersamlingene. Lorentzen, B. 1952. Gård og grunn i Bergen i middelalderen. HMS nr. 16. Bergen. Meyer, H. (1904–5). Bergens beskrivelse b. 1–2. Utg. B.E. Bendixen og Bergen historiske Forening. Bergen. Monumenta Historica Norwegiæ. Utg. G. Storm. Kristiania 1880.

Msk = Morkinskinna. Utg. F. Jónsson København 1932.

Munch, P.A. 1849. Historisk-Topografisk Beskrivelse over Kongeriket Norge i Middelalderen. Moss.

Munch, P.A. 1851–63. Det norske Folks Historie 1–8. Christiania.

Myking, T., I. Yakolev and G.A. Ersland. 2011. Nuclear genetic markers indicate Danish origin of the Norwegian beech (Fagus sylvatica L.) populations established in 500–1,00 AD. In Tree Genomes 7:587–596. Springer-Verlag online.

NBL = Norsk biografisk leksikon. Oslo 1999–2005.

NgL = Norges gamle Love, I–V. Utg. R. Keyser, P.A. Munch, G. Storm, E. Hertzberg. Chra. 1846–95. 2. R. 1–111. Utg. A. Taranger, G.A. Blom. Chra. 1912–Oslo 1966.

Nielsen, Y. 1877. Bergen fra de ældste Tider og indtil Nutiden. Christiania.

Nordhagen, P.J. 1994. Trebyen faller. Bergen.

Norske Gaardenavne I–XIX. Utg. O. Rygh o.fl. Kristiania – Oslo 1897–1936.

NM = Norske Magasin I–III. Utgitt av N. Nicolaysen. Christiania 1858–1870.

NRR = Norske Rigs-Registranter I–XII. Christiania 1861–91.

Postan, M.M. 1972. The medieval economy and society. London.

Rapport fra sognepresten i Korskirken (1702). I Det Kongelige Bibliotek (upubl.) København.

Sandberg, Ø. 1948. Edvard Edvardsens «Bergens Beskrivelse». Et trinn i bergensk historieskrivning. BHFS nr. 54. Bergen.

Sandnes, J. 1990. Kniven, ølet og æren. Kriminalitet og samfunn i Norge på 1500og 1600-tallet. Oslo.

Slater, T.R. 1981. The analysis of burgage patterns in medieval towns. In Area 13

Slater, T.R. 1985. Medieval new town and port: a plan-analysis of Hedon, east Yorkshire. In Yorkshire Archaeological Journal 57. York.

Slater, T.R. 1987. Ideal and reality in English episcopal medieval town planning. In Transactions of the Institute of British Geographers NS 12. London. Slater, T.R.: 1990. English medieval new towns with composite plans: evidence from the Midlands. In The Built Form of Western Cities. Leicester and London. Solli, A. 2006. Etablering av rodesystemet. http://bergis.uib.no/sources

Steinnes, A. 1966. Husgrunnar og folk på Hollendarstretet i Bergen. I BHFS 65 Bergen

Storm, G. 1899. Om skriftet «Bergens Fundats» og dets forfattere. I HT 3. r. IV Kristiania.

Strahm, H. 1945. Die Area in den Städten. Schweizer Beiträge zum Allgemeine Geschichte 3. Bern.

Sverres saga = Sverris saga. Utg. G. Indrebø Kristiania 1920.

Sørlie, M. 1957. Bergens Fundas (utg.) Bergen. UBB dipl. saml. = Universitetsbiblioteket i Bergen, diplomsamlinga

Werveke, H. van. 1963. The rise of the towns. In Cambridge Economic History of Europe Vol. 3. Cambridge.

Whitehand, J.W R. 1981. Background to the urban morphogenetic tradition. In J.W.R. Whitehand (ed.) The urban landscape: historical development and management. Institute of British Geographers Special Publication 13. London.

William of Malmsbury. Gesta Regum Anglorum. Vol I. By R: A.B. Mynors, R. M. Thomson and M. Winterbottom. Oxford 1998.

Øvrebø, E. 1996. I kongens teneste. Militær utskriving frå Bergens stift under Store nordiske krig 1709–19. Riksantikvaren. Skriftserie. I. Bergen.

Absalon Pedersson, lærar og forfattar 72, 118ff, 156f

Absalon, biskop av Roskilde 23f, 55

Adam av Bremen, tysk geistleg og historieskrivar 21

Adolf av Schauenburg, slavisk greve 22

Adressesystem 29, 32

Aegedienkirche i Lübeck 56, 102

Ahnlund, N., svensk historikar 57, 62

Aldersgate i London 16

Aldgate i London 16

Alkohol 157

Allehelgenskyrkja og -hospital i Bergen 75f, 84, 97, 188

Allmenning (sjå og Brann- og mellomalderallmenning)

27, 33, 35, 50f, 62, 67ff, 72, 74, 76, 82ff, 93f, 96, 99, 131, 147, 158, 164, 178ff, 185, 189, 191, 193

Alna-elva ved Oslo 99

Alnwick 14f, 36, 39, 95

Alrekstad (sjå og Årstad) ved Bergen 19, 50f, 79, 109, 112f

Altstadt i Lübeck 93f

Ambrogi Lorenzetti, italiensk kunstnar 136

Amt 145f

Andreaskyrkja i Nidaros 98

Antikken 13, 16, 19, 119

Antikvarisk arbeid 7, 196

Antikvarisk interesse 36, 58, 106, 112

Antikvarisk-historisk 49

Apostelkyrkja i Bergen 46, 71f, 84, 146

Arbeidsplikt 31

Area (latin) 28

Areal 7, 28ff, 33, 38, 91, 148, 161, 1170, 176, 178, 187, 193, 197

Arkeologi 9, 11, 19f, 24, 26f, 32, 49, 51f, 54, 56, 59f, 66, 68ff, 75, 79, 81f, 86, 98, 101

Arkitektur 7ff, 12, 16, 38, 42, 129, 142, 144, 185, 191f, 192, 194

Arnegard i Stavanger 60

Arveleige 31

Atlegard på Bryggen 96

Augustinarkloster 73, 98, 102ff

Austre strete i Oslo 99

Autaallmenning 68, 70, 181, 183

Bakke kloster ved Nidaros 98

Baneveien 41

Bank 37

Barn 34

Barokken 8

Barth, Claudius Emanuel, bergensk jurist og kartteiknar 41, 108, 141

Beckersgrube i Lübeck 93

Benediktinarkloster 72, 98f, 102f

Benediktskyrkja i Nidaros 98

Bergen historiske Foreining 52, 121f, 130, 138

Bergen Museum 49, 74, 132

Bergen offentlige bibliotek 187

Bergenfarararkivet i Lübeck 76f

Bergenfarartestament 70, 72f, 75f, 78

Bergenhus (sjå og Slottet i Bergen) 34, 35, 38, 52, 66, 72ff, 79, 84, 108, 138ff, 145, 150, 153, 155, 164, 167, 169, 178, 183f, 191

Bergens Fundas 7, 71f, 78, 115, 118, 120ff, 128, 130, 148

Bergens humanistane 118f

Bergens kunstforening 186

Bergens Kunsthåndverksskole 49

Bergens Tidende 53, 125

Bergensbanen 194

BerGIS 7, 29f

Betanien sykehus i Bergen 187f

Betlehem, skule i Bergen 168f

Beyer, H., norsk litteraturhistorikar 119f

Bibelen 120, 135

Biltrafikk 193f

Biondo, Flavio, italiensk historieskrivar 119f

Birger Jarl, svensk riksstyrar 24, 94

Birgittinarkloster 72f

Birka 88

Bishopsgate i London 16

Biskop 23f, 34, 55, 60, 71f, 74, 76ff, 78, 94ff, 98ff, 111, 131, 144, 158, 166f

Biskopsallmenningen i Oslo 99

Biskopsbryggja i Stavanger 60

Bispegard 70ff, 77f, 84, 98f, 105ff, 111ff, 164, 167f

Bispestol 21f, 24, 94, 101f, 106, 111ff, 132,144f, 176, 180

Bjørvika ved Oslo 59, 99

Blackfriars i London 197

Bleikebakken i Bergen 138

Blom, G.A., norsk historikar 98, 119

Bokbindar 120

Bokførar (bokseljar) 120

Bollegarden på Bryggen 96

Bombing 13, 43

Bondgate i Alnwick 15

Bontelabo i Bergen 194

Borg 22ff, 46, 55f, 70, 79f, 84, 94, 100f, 132, 197

Borga Havn i København 23, 55, 100

Borgar/borgarskap 22, 29, 31,37, 84, 120ff, 130, 146ff, 154, 160f, 163f, 166, 168, 172ff, 185f, 190

Borgarbok 122, 125, 140, 146, 163

Borgarmeister 106, 125, 146

Borgarplikt 29

Borneskjær 78

Borough render 31

Bot 81, 83, 145f, 156

Botanikar 106f, 111

Boteros, Giovanni, itaiensk filosof 142

Brann (fotballag) 116, 128

Brannallmenning (sjå og allmenning og mellomalderallmenning) 33, 179ff, 189, 191

Brannfare 180

Brannforskrift 35

Branngate 180

Brannkorps 126, 186

Brannvakt (sjå og vektar) 29, 140, 164

Bratten på Bryggen 96

Braun, Georg tysk boktrykkar 24, 103, 130, 133, 137, 139f, 142f, 148, 157, 174, 196

Bredsgarden på Bryggen 69, 96

Breiavatnet i Stavanger 60

Breidaallmenning i Bergen 51, 67ff, 72, 82ff, 147, 164, 178, 183

Breitestrasse i Lübeck 93, 96

Bremen 143

Brink 93f

Brinkmann jr., A. 130f, 137f, 140, 143, 167

Bruksrett (sjå og disposisjonsrett) 28, 31f, 35ff, 37, 39, 180, 185, 189f, 198

Bruni, Leonardo, italiensk historieskrivar 119

Brunkeberg i Stockholm 24

Brygge 67f, 83f, 99, 133, 194

Bryggebrannen i 1955 51, 54, 66, 85

Bryggegard 51, 66, 131, 163, 178, 180f, 183

Bryggen 27, 35, 38, 50f, 54, 66ff, 72, 75ff, 81ff, 96, 122f, 127, 131, 133, 147ff, 156, 159, 161, 163f, 166ff, 178, 180f, 183, 190ff, 197

Bryggens museum 54, 75, 81

Bryggesporen 67, 70, 131

Brødregarden på Bryggen 96 Brøgger, A.W., norsk arkeolog 60

Buaallmenning 68, 70

Bugarden på Bryggen 70, 75, 96

Bull, F., norsk litteraturhistorikar 116, 120, 123

Burgage cycle 14, 195

Burgage pattern 37

Burgage tenure 31

Burgkloster i Lübeck 102 Burgtor i Lübeck 22, 93

Byarkivet i Bergen 30, 37, 42, 63, 74, 185

Byarkivet i Lübeck 76f, 96

Bybrann (1476) 27, 35, 69, 139f, 180f

Bybrann (1561) 73, 181, Bybrann (1582) 139, 181, Bybrann (1623) 178, 181, Bybrann (1660) 181

Bybrann (1686) 181f

Bybrann (1702) 28, 34f, 73, 76, 108, 168, 180, 182, 185, 194 Bybrann (1756) 28, 33, 169, 181

Bybrann (1855) 28, 36ff, 64, 193, 195, Bybrann (1901) 38, 195

Bybrann (1916) 38, 43, 73, 181, 192, 195, Bybrann 22, 27ff, 35, 39, 67, 74ff, 98, 102f, 138, 180, 189ff, 194, 196

Bybrannen i Trondheim i 1681 90

Bydanning 18f, 24, 49 Byfjerding 81

Byggemønster 26, 192f

Bygrunnlegging 8, 18, 20ff, 22, 26f, 31, 49, 53, 59, 76, 101, 111, 122

Byhistorieskriving 7, 16, 119ff, 124, 127f

Bykart 14f, 37, 39, 49, 52, 60, 81, 84

Bylagting 81, 147

Bylandskap 7f, 14, 17f, 20, 25, 34, 37ff, 45, 49, 51, 53, 58, 64, 70, 79, 87, 93, 95, 97, 105, 130, 135, 138, 140, 142, 144, 155, 167, 170, 174, 183, 185, 187ff, 191

Bylova (1276) 33,50, 61f, 64, 67ff, 72, 74, 76, 80f, 83f, 99, 147, 151, 156, 164, 179, 183

Bymiljø 11, 25, 28

Bymodell 58f

Bymur 16, 22, 93f, 101, 142, 150, 156, 196, 197

Bymøte 80f, 140

Byplan 8f, 12, 14ff, 21, 28, 36f, 41, 51, 56, 62, 84, 87, 90, 94f, 98, 101, 179, 182, 184, 188ff, 195ff

Byplanleggar 37, 52

Byplanlegging 37, 39, 190

Byportrett 133, 135, 140, 142, 166, 172ff

Byråd/bystyre 22, 37, 39, 68, 73, 79, 84, 101, 123, 126, 130, 135, 144, 146f, 150, 158, 163, 175ff

Bystruktur 14, 37, 91

Byutforming (sjå morfologi)

Byutviding 43f, 64, 92, 94, 97, 149, 161, 176, 178f, 184f

Byutvikling 7, 12, 16, 39, 53, 64, 130, 149, 175, 187, 188

C. Sundtsgate i Bergen 195

Christiania/Kristiania 21, 59, 116, 128

Christiansholm (sjå også toluholmen) i Bergen 80, 157, 160

Christie, W.F.K, norsk embetsmann, politikar og antikvar 49

Chronica Slavorum 22 City of London 13, 16

Clayport i Alnwick 15

Columbakyrkja/Steinkyrkja i Bergen 74, 84, 146

Compesite entities 14

Conzen, M.R.G. engelsk geograf 14, 15, 26ff, 30f, 36f, 39, 95, 190, 195

Daglegliv 157

Danckert Krohns stiftelse i Bergen 187f

Danmark 73, 106, 110, 117, 144, 150, 153f

Den andre verdskrigen 13, 38, 43f, 151, 190, 192f

Den danske kongen 22, 24, 110

Den katolske kyrkja 70

Den norske kyrkja 21

Den norske so 118f, 123f

Den tyske keisaren 191

Det hanseatiske forbund 159

Det hanseatiske kontoret i

Bergen 69, 74, 76f, 82f, 118, 123, 125f, 130f, 147f, 159, 161, 163f, 166, 168f, 171ff, 177f, 180, 183

Det hanseatiske kontoret i London 173, 197

Det hanseatiske Museum 49

Det kongelige bibliotek i København 41, 63, 81, 90f, 119, 122f, 154, 181

Det nordiske (bergenske kontor) 163

Det romerske riket 89, 119

Die Lübecker Oberstadbücher 96

Disposisjonsrett (sjå og bruksrett) 7, 26, 36, 38, 194

Dobbeltmonarki 128, 130, 150, 153, 172

Dokkeskjæret i Bergen 194

Dominikanarkloster 76, 84, 98f, 101f, 104, 164, 197

Dominium directum 32f, 35, 38

Dominium utile 32f, 35f, 38

Domkirche i Lübeck 93

Domkirkegaten i Bergen 84

Domkirkehjemmet i Bergen 188

Domkirken i Bergen 70, 74, 77, 84, 131, 167f, 177f

Domkirken i Roskilde 155

Dramshusen på Bryggen 96

Drap 81, 157

Dreggen i Bergen 132, 183

Dreggsallmenning 76, 183

Edvard Edvardsen, bergensk lærar (conrector) 9, 46, 71, 78, 103, 105ff, 111ff, 116, 121, 124f, 171

Eigedomsrett 7, 32f, 35f, 179f, 198

Eigeforhold 37

Einarsgard (Enhjørningen) på Bryggen 96

Eineveldet 130, 145f, 150, 168, 172, 174

Eirik Magnusson, norsk konge 144

Ekroll, Ø., norsk arkeolog 82

Eksersishuset 41f, 186, 192

Eksersisplass (sjå og Mønstringsplass) 43

Eksport 148, 159f, 164

Eksterritoriell 147f, 173f

Ekteskap 163

Eldsløkkingsklokke 72

Elgseter kloster ved Nidaros 98

Elite 86, 122, 124, 172ff

Engelgarden på Bryggen 75, 96

Engelske byar 20, 30, 120f

Engen i Bergen 41ff, 132, 188

England 97, 106, 109f, 120ff, 150, 154, 159

Enkefattighuset i Bergen 169

Erbleihe (arveleige) 31

Erkebispegarden i Bergen 77f, 84, 168

Erkesetet Hamburg-Bremen 21

Erling Skakke, norsk stormann 24

Eskilstuna 101

Europeisk by 18, 89, 171, 197

Fabianus og Sebastianus kyrkje i Bergen 78

Fagrskinna 18, 109

Fastetid 159

Fattigdom 28, 34, 76, 101f, 157, 161

Fattighus 28, 76, 132, 169

Favro, D., amerikansk arkitekturhistorikar 129

Felttog 153, 155

Fenger, Ole, dansk rettshistorikar 32

Fengselsstraff 156

Fenkell i Alnwick 15

Festning, festningsverk osb. 15, 79, 93, 142, 150, 152, 154f, 157, 165, 169, 172, 179, 183, 193

Filip 3., fransk konge 72

Finnegarden på Bryggen 96

Firenze 119, 135

Firma burgi 31

Fischer, G., norsk arkitekt og bygningsarkeolog 79f

Fjernhandel 32, 196

Fjernhandelsveg 101

Flyfoto 41, 43f, 67, 183f, 187

Fløen, gard ved Bergen 170

Fløyen, fjell ved Bergen 103, 171

Fløypila 131, 171

Flåte (skip) 153ff

Forbrytar 80, 156f

Forlening 24

Forsikringsselskap 37

Fortøyningsring 108, 138

Forvaltar 145, 161, 163, 173f Foss, H., offiser og politikar 49, 121, 182

Fossen, A.B. norsk historikar 116

Frankrike 72

Fransiskanarkloster 57, 74, 84, 98

Fredrik 2., tysk-romersk keisar 22

Fredrik Barbarossa, tyskromersk keisar 22, 56

Fredriksberg i Bergen 157

Fri leige 31

Førurban 18, 26, 54

Galge 80, 153f

Gammeltorv i København 100

Gapestokk 131, 157f

Gardsbruk 50, 170

Gateadresse 29, 42

Gatemønster (sjå og gatestruktur) 8, 12, 26f

Gatenamn 29, 163

Gatene, område ved Oslo 99 Gatestruktur (sjå og gatemønster) 12, 15, 20f, 37f, 64, 92, 105, 191, 193f

Geelkerck, Isaac van, nederlandsk militæringeniør 41, 46, 62ff, 81, 85, 151, 171, 179, 181

Generalkart 39, 65

Geograf 14, 18, 26, 36f, 160

Geografi 7, 9, 14, 18, 49

Germansk lov 31

Gesell 161

GIS-kart 7, 30

Glacis 152

Gotland 196

Gregoriuskyrkja i Nidaros 98

Gridstad 83

Grieghallen i Bergen 186ff

Grimnes, Øystein W., byplansjef i Bergen 29f, 42, 51f

Grosse Gröbelsgrube i Lübeck 93

Grube 93f, 96

Grund (tysk) 28, 96

Grundebog for Bergen 28, 182

Grung, Leif, norsk arkitekt 43 Grunnbok 27ff, 32, 178

Grunneigar 19, 28, 32f, 38, 176, 1778, 180

Grunneige, -dom, -rett, -forhold, -system 22, 27, 32, 29, 97, 155, 176, 198

Grunneigedomsmønster 7, 20, 31, 36, 39

Grunneigedomsstruktur 26, 33, 36, 95

Grunnherre 31

Grunninndeling 34

Grunnleggingsleige 31

Grunnleigar 32ff, 180

Grunnleige, -system 30, 32ff, 38f, 75, 96, 176ff, 180

Grunnleigeavtale 33f, 36

Grunnmønster 34, 37, 39, 44

Grunnstruktur 15, 37f, 44

Gründerleihe 31

Gråbrødrekloster i København 100

Gråbrør (sjå fransiskanarkloster)

Gråmunkagränd i Stockholm 57

Gulating 81, 84

Gullskoen på Bryggen 96

Gustav Vasa, svensk konge 57

Hafrsfjord 20

Hage, -parsell osb. 28, 42, 96, 13f

Halvardskyrkja i Bergen 68f, 76, 84, 131, 167

Halvardskyrkja i Oslo 99

Hammel-Kiesow, Rolf, tysk historikar 30, 32, 56, 96

Hamn, -plass osb. 8, 15, 20, 26, 33, 56, 66f, 79, 84, 90ff, 95f, 98ff, 130f, 138, 145, 148f, 151ff, 158ff, 164ff, 171f, 193f, 196, 197

Hamneby 66, 133

Handel, -folk, -plass, stad 19, 22, 24, 32f, 37, 50, 82,ff, 101f, 111, 116, 123, 125, 131ff, 139, 148, 150, 154, 158ff, 163

Handelsby, 145, 154, 159, 196

Handelsfartøy, -flåte 154, 158

Handelsgard 77

Handelsrett (domsstol) 147

Handelsruter 154

Handverkar 93, 123, 140, 147

Hanseatisk kjøpmann 32, 35, 70, 72, 74, 77, 82, 84, 121ff, 131f, 147ff, 159ff, 163f, 172ff, 180f196, 197

Hanseatisk stue 161, 163f, 166, 168, 173f

Hansen, G., norsk arkeolog 27

Harald Gille, norsk konge 71, 73

Harald Hardråde, norsk konge 21f, 88

Harald Hårfagre, norsk konge 20, 107, 109ff, 122

Haukeland universitetssykehus i Bergen 169, 188

Haukeland, gard ved Bergen 170

Havn, landsby (forløparen til København) 23f, 55, 100, 103

Hedeby 88, 90

Heilage ande-hospitalet i København 100

Heiligen-Geist-Hospital i Lübeck 102

Heimskringla 18, 21, 71, 117f

Helgeandsholmen i Stockholm 57, 101

Helgeandshuset i Stockholm 57, 101

Helle, Knut, norsk historikar 9, 19, 27, 54, 66f, 71, 73, 78, 81

Helse- og sosialakse 188

Helvetet, bydel i Stockholm 57

Henrik Løve, tyske hertug 22, 56

Henrik Rantzau, statthaldar i Norge 139

Herteig, A., norsk arkeolog 51, 66f

Hesselberg, A., norsk antikvar 49

Hiroshima 12

Historisk analyse 11, 15

Historisk-morfologisk 16, 18

Historisk-topografisk 16, 18

Hoffmann, E., tysk historikar 22

Holberg, L., norsk-dansk forfattar og historikar 49, 71, 121125, 130

Holbergsallmenningen 35, 181, 183

Hollendergaten/Hollendarstretet i Bergen 76, 148

Holmedalen på Bryggen 96

Holmen i Bergen (sjå og Slottet og Bergenhus) 51, 66, 70f, 74, 79ff, 113f

Holstentor i Lübeck 93

Hop 193f

Hospital 46, 70f, 73, 75ff, 84ff, 97ff, 131f, 167ff, 173, 176, 187f, 197

Hovudstad 57, 100, 144

Humanismen 118ff, 135

Huseigar 28, 31, 37, 185, 189f, 198

Husfast mann 81

Husleige 33

Husnummer 29

Hærordning 152, 155

Högenberg, Franz, tysk boktrykkar 24, 103, 130, 133, 137, 140, 142f, 148, 157, 173f, 196f

Høgh, Ole Petter Riis, stadkonduktør i Bergen, 39, 42, 64ff, 68, 184f, 191, 194, 196

Høvedsmann (sjå og lensherre) 72, 153, 167, 185

Håkon 5. Magnusson, norsk konge 59, 144

Håkon Håkonsson, norsk konge 72, 75f, 80, 139

Identitet 12, 115f, 120ff, 124ff, 130, 144, 172ff

Infanteri 152

Interessenteigarskap 37

Inventariebok 76f

Jakobskyrkja i Stockholm 101

Jakobsfjorden på Bryggen 96, 121

Jernbane 151, 186, 194

Jerusalem 103, 135, 171

Jerusalem i Bergen 46, 78

Johanittarordnen i Eskilstuna 101

Johannesklosteret i Lübeck 56

Jonsklosteret i Bergen 73, 84, 131, 164, 186

Jonsvollkvartalet 38ff, 191f

Jonsvollsgaten 42, 44

Jordbruksbusetnad 19

Jordegods 33, 55, 73, 111f, 176

Jordegodseigar 28, 32

Jordleige 145

Junge 126, 161

Juridisk rett osb. 31, 35ff, 61, 79, 96, 161

Järntorget i Stockholm 57

Järnvågen i Stockholm 57

Kai 13, 16, 30, 66, 85, 161, 164, 181f, 193f, 197

Kalfaret i Bergen 132, 170, 188

Kalmargaten 42

Kalmargjerdet 42

Kalmarhuset 43

Kanon 130, 133f, 152, 154f, 157f, 171f

Kappen på Bryggen 96, 183

Katarinahospitalet i Bergen 76f, 84, 131, 168f, 188

Katedral (sjå og Domkyrkje) 13, 16, 56, 84, 90, 94, 102, 197

Katedralskolen i Bergen 46, 121

Katedralskule 9

Katharinaklosteret i Lübeck 102

Kaupang i Skiringssal 88

Kaupstad 50

Keyser, E., tysk historikar/ geograf 14

Kielland, J.Z. norsk arkitekt 191

Kino 186f

Kjeldemateriale (dokumentariske, historiske osb.) 11, 14ff 21, 27f, 49, 56, 61f, 67, 70f, 74, 85f, 95ff, 103, 105, 107, 110ff, 118, 121ff, 126, 129f, 135ff, 139f, 155, 158, 171, 178

Kjeldeperspektiv 22

Kjeldepublikasjon 16

Kjersgaard, Erik, dansk historikar 24

Kjøpmann 20, 34

Kjøpmannsstuen 82, 96, 147

Kjøpstad 21, 26

Klarakloster i Stockholm 101

Kleine Gröbelsgrube i Lübeck 93

Klemensallmenning i Oslo 99

Klemenskyrkja i Nidaros 98

Klemenskyrkja i Oslo 99

Klingenberg i Lübeck 93

Kloster 22, 34, 46, 53, 71ff, 76f, 84f, 91, 97ff, 111f, 131, 164, 166ff, 177f, 184ff

Klostergods 169, 176, 180

Klüwer, L.D. norsk antikvar og offiser 73

Klädeshuset i Stockholm 57

Koht, Halvdan, norsk historikar 19

Kollegiatkyrkje 100 Komediebakken i Bergen 44 Kone 34

Konfiskasjon 28, 34, 176, 178, 180, 182, 184

Kong Oscarsgate i Bergen 67, 70, 77, 169

Kongens eplehage 62, 68

Kongens grasgard 72

Kongsgard 78ff, 98f, 107, 109, 111ff

Kongsgarden i Nidaros 98

Kongsgarden i Oslo 99

Kongsgarden på Alrekstad 19, 50f, 78, 113

Kongsgarden på Holmen (sjå og Slottet og Bergenhus) 20, 72, 79f

Konsertpaléet i Bergen 186 Konstantinopel 71, 103, 151 Koren Wiberg, Johan Christian, bergensk lokalhistorikar, arkeolog og museumsdirektør 8, 26f, 36, 49ff, 58f, 69, 75, 82, 131, 158, 167, 180 Korntorget i Stockholm 57

Korskirkeallmenningen 181ff

Korskirken i Bergen 29, 70, 74, 76, 84, 97, 100, 131, 139f, 167f, 177f

Kostof, S. amerikansk arkitekturhistorikar 142

Krig 13, 38, 43f, 110f, 134, 150ff, 174, 190ff

Kriminalitet 157

Kristi Krybbe skole i Bergen 132, 168f

Kristi tornekrone 72

Kristian 4. Dansk-norsk konge 21, 59

Kristkyrkja, den store, i Bergen 50, 71, 74, 84, 111, 164

Kristkyrkja, den vesle, i Bergen 71, 84

Kristoffer Valkendorf, lensherre på Bergenhus 76, 84, 122, 147f, 178

Krosskyrkja i Nidaros 98

Krosskyrkja i Oslo 99

Krosskyrkja i Stockholm 101

Krosskyrkja på Årstad 78

Kulturakse 187f

Kulturhuset USF 187

Kulturminne 11, 36, 38, 43, 194

Kulturminnelov 38

Kyrkjehovudstad 21

Kyrkjeleg institusjon 28, 116, 169, 176, 178

Kyrkjemakt 19

Kyrkjetårn 13, 72, 103, 166, 169, 171

København 20, 22ff, 55, 60, 92, 95f, 100, 103f, 116, 118, 128, 154, 178

Köln 79, 130

Kölnerdomen 79

Königstrasse i Lübeck 93

Köpmangatan i Stockholm 57

Lagmann 72, 81, 118, 155

Landsbygd 18, 136, 146

Langfjella 145

Late Georgian periode 36

Lavranskyrkja i Bergen 75, 84, 96

Leidang 80, 110, 152f, 155

Leidangsskatt 145

Leiden 116

Leigeforhold 31, 37

Lensherre 34, 66, 72f, 76, 84, 96, 122, 139, 145, 147f, 153, 155, 164, 168, 184

Leppen på Bryggen 96

Lidén, H.E., norsk arkeolog og kunsthistorikar 9, 71, 73, 78, 97

Lindh, J. svensk arkeolog 67, 82 Logo 21

Lojalitet 146, 147

Lokalhistorisk perspektiv, tradisjon 7, 49, 55, 121 Lombardisk 74

Londinium 13, 16

London 13, 16, 109, 121, 159, 173f, 197

London Bridge 16, 197

Lorentzen, Bernt, norsk historikar 19, 27, 53f, 67, 69f, 181

Lovgiving 36f, 190

Ludgate i London 16

Lund 74

Lungegården i Bergen 73, 168f

Lungegårdens leprasykehus i Bergen 187

Lungegårdsvann 178, 186ff, 193

Lübeck 20, 22, 30, 32, 56, 70, 76f, 93f, 96, 102ff, 126, 139, 166, 171

Magdalenakyrkja i Stockholm 101

Magistrat 146

Magnus Blinde, norsk konge 73

Magnus Håkonsson Lagabøte, norsk konge 61, 67f, 72, 74f, 84, 139, 156

Malmø 157

Mandal 145

Manufakturhuset 27, 28, 35, 75, 177

Maria gildeskåle i Bergen 81, 84, 147

Mariaallmenning 68, 70, 183

Mariakirken i Bergen 50, 52, 70, 73ff, 81, 84, 96f, 100, 112, 126, 131, 139, 147, 164, 167f, 182

Mariakirken i Stavanger 60

Mariakyrkja i København 100

Mariakyrkja i Nidaros 98

Mariakyrkja i Oslo 99

Marienkirche (Mariakyrkja) i Lübeck 93f, 102

Marknadsplass (sjå og torg) 19

Markt i Lübeck 93

Marlesgrube I Lübeck 93

Martestokker ved Oslo 99

Martinskyrkja i Bergen 68, 74, 76, 84, 131, 167f

Martinskyrkja i Nidaros 98

Martinskyrkja i Stavanger 60

Mattis Størsson, lagmann i Bergen 118

Mellomalderallmenning (sjå og allmenning og brannallmenning) 33, 180, 183

Mellomalderstruktur 38

Meyer, H., Borgarmeister i Bergen 71, 78, 106f, 125

Middelhavet 18, 78

Midt-Austen 71

Mikaelskyrkja i Munkeliv 72

Mikaelskyrkja i Vågsbotn i Bergen 76, 84, 164

Militære forhold 15, 18, 24, 41, 62, 80, 87, 110, 112, 142, 150ff, 155f, 159, 172, 174, 186

Moorgate i London 16

Moral 157

Morfologi 14, 16, 18, 33f, 38, 64, 184, 190, 192, 194ff

Morkinskinna 18, 20

Munch, P.A., norsk historikar 18, 58, 116f

Munkeliv kloster i Bergen 53, 72f, 84ff, 111, 131, 167f, 177, 186

Munkholmen ved Nidaros 98

Murallmenningen 84, 131, 181, 183

Murarkitektur 38

Muren i Bergen 65, 72, 131

Mälarenområdet 24, 88, 102

Mökillgaard (Miklagard) på Bryggen 96

Mønstringsplass (sjå og eksersisplass) 41

Målestokk 15, 102

Napoleon 126, 151

Nasjonal 58, 120f, 123ff, 130, 144

Naturalia 145

Naust 50f, 53, 191

Nederlendar 148, 160, 172

Nedertysk 123, 159, 161

New gate i London 16

Newcastle 14, 37

Nicolaysen, Nicolay, norsk antikvar 16, 118, 123

Nidaros 20, 58, 68, 77, 98f, 102f, 144

Nielsen, Yngvar, norsk historikar og kulturgeograf 16f, 49, 92, 121, 125, 141

Nikolaikirkeallmenning 68, 131, 183

Nikolaikyrkja i Bergen

Nikolaikyrkja i Oslo 99

Nikolaikyrkjeallmenning 68ff, 74

Nonnekloster (sjå og Nonneseter kloster) 98, 104, 168f, 186

Nonneseter ved Bergen 73, 84, 86

Nonneseter ved Oslo 99

Norden 20, 88, 118, 153, 196

Nord-Europa 20, 88, 142, 148, 154, 159

Nordfjord 71, 145

Nordhagen, P.J., norsk kunsthistorikar 9, 185

Nordnes i Bergen 35, 38

Norges bank 37

Norges evige konge 21

Norrbro i Stockholm 57

Norrmalm i Stockholm 101

Northumberland 14

Nutzungsrecht 31

Nykirken i Bergen 77f, 153, 168f, 177

Nürnberg 135

Nøstet i Bergen 42, 44, 160f, 179, 184, 187, 193

Obereigentum 31

Offentleg sektor 37

Olav Haraldsson, norsk konge 21, 110f

Olav Kyrre, norsk konge 8, 18ff, 22, 26f, 49f, 53f, 71, 111, 122

Olav Nilsson, høvedsmann i Bergen 72

Olav Tryggvason, norsk konge 20f, 109

Olavskyrkja i Bergen 62, 67f, 70, 74, 84, 97

Olavskyrkja i Nidaros 98

Olavskyrkja på Bakkane i Bergen 49, 73, 84

Oldenburg 102

Organisk bydanning 18, 53 Organiske materiale 19

Oslo 20ff, 59, 68, 99ff, 119, 132, 142, 144f, 151, 153, 155, 182

Ottar frå Hålogaland 88 Overeigerett 31

Pakkhus 13

Palazzo Publico i Siena 136

Parkeringsplass 41, 194, 61, 194

Paven 24, 55, 72

Peterskyrkja (St. Peders kyrkje) i København 100

Peterskyrkja i Bergen 68, 74f, 84, 97, 164

Petrikirche (Peterskyrkja) i Lübeck 96, 103, 166

Pirat 152

Planeining 14, 192

Planelement 14, 61, 194f

Planmønster 26, 36, 64, 197f

Plasskontinuitet 12, 183

Plot (eng.) 14, 28, 31, 37

Pollen 107, 111

Postan, M.M., engelsk historikar 31

Privileg 116, 122, 130, 147, 156, 159, 163

Projekt middelalderbyen 32

Provent 101

Querstrassen i Lübeck 96

Ramsing, H.U. dansk offiser og arkeolog 55, 95f, 100

Rasmus Meyers samlinger 186

Rathaus i Lübeck 93

Reformasjonen 28, 34, 70, 75, 77, 91, 120, 126, 144f, 164, 166, 168f, 175ff, 180, 184, 186

Regency periode 36

Regulering 20, 22, 26, 33, 36ff, 53, 64, 67, 85, 151,180ff, 184f, 189ff, 198

Reguleringskart 39

Reguleringsplan 37

Relikvie 72

Renessansen 16, 118f, 142

Reperbane 41

Restaurering 52, 59, 139, 169

Rettarbot 83

Rettarstad 77, 80

Revelsgarden på Bryggen 96

Rhinen 89

Ridstaden på Bryggen 96

Rikskongedøme 19, 101

Riksumiddelbare område 22

Rode 29f, 42

Rodeadresse 30

Rodekart 30

Rodenummer 29, 42

Rodesystem 29f, 32

Roma 103, 120, 171

Romersk by 16, 197

Romersk lov 31

Rosenkrantz, Erik, lensherre på Bergenhus 66, 72, 75, 96, 131, 139, 167

Rosenkrantzgate i Bergen 67, 82

Rosenkrantztårnet i Bergen 72, 79, 150

Roskilde 24, 60, 95, 100, 155

Roskildebiskopens jordebok 1377 95f

Rothmansgarden på Bryggen 96, 181

Rådhus i Bergen 65, 68f, 72f, 75, 82ff, 146f, 149f, 158, 178, 181, 191

Rådhuset i Stockholm 57, 94

Rådmenn 146

Sagaforfattar 20, 110f

Sagaverk, -litteratur 18ff, 20, 24, 49, 61, 71, 73ff, 97, 107, 109ff, 117f, 124, 181

Sagen, L., lærar og forfattar 49, 121, 182

Samansette eining 14

Sandbru i Bergen 62, 68, 70, 76

Sandstrasse i Lübeck 93

Sandviken i Bergen 63, 81, 141, 157, 160f, 178f, 184

Sankt Gertruds Gillstuga i Stockholm 57

Sankt Nikolai port i Stockholm 57, 101

Saxo, dansk historieskrivar 24

Schaften på Bryggen 96

Schedel, Hartmann, tysk historieskrivar 79, 135, 151

Schroeder, H., tysk arkivar 96

Seim i Nordhordland 106f, 109ff

Sentralfunksjon 19

Serpentin 152

Siena 136

Sigurd Magnusson, norsk konge 71

Sigurd Munn, norsk konge 71

Sigurdsgate i Bergen 194

Sild 83, 159

Sjøbod 38, 63, 91, 123, 148, 160f, 165f, 178

Skagen i Stavanger 60

Skatt 29, 95, 112, 145, 152

Skien 20

Skomakar 68, 76, 100, 116, 122f, 147f, 178

Skomakargarden/Skostretet (sjå og Kongens gard i Vågsbotn) i Bergen 147, 178

Skomakargatan i Stockholm 57

Skuteviken i Bergen 63, 153

Skytevåpen 152

Slater, Terrence R., engelsk geograf 30

Slesvig-Holstein 88

Slottet i Bergen (sjå og Bergenhus og Holmen) 46, 70, 84, 108, 131f, 138f, 141, 145f, 150f, 155, 160, 164, 167f

Slottet i København 23, 100

Slottet i Stockholm/Tre Kronor 24, 57, 94, 101

Slottsfjellet i Tønsberg 20 Slottsholmen i København 100 Smedjegatan i Stockholm 57

Smith, William, engelsk prospektteiknar 13, 197

Smørsallmenningen 181

Småhandel 102

Snorre Sturlason, islandsk historieskrivar 20f, 71, 107, 109, 117f

Solegarden på Bryggen 96 Solheimsviken, gard ved Bergen 170

Solli, Arne, norsk historikar 7, 29, 30

Spitalfields i London 197

St. Albanus kyrkje i Bergen 78

St. Antonius, kyrkje/kapell i Bergen 73, 78

St. Jakobs kyrkje i Bergen 78, 169

St. Jürgenspital i Lübeck 102

St. Jørgen hospital i Bergen 73, 77f, 169, 187f

St. Jørgen hospital i Stockholm 101

St. Jørgens hospital ved København 100

St. Klemenskyrkja i København 100

St. Mateus, kyrkje/kapell i Bergen 78

St. Nikolaikyrkja i København 100

St. Paul-katedralen i London 13, 16

Sta. Agathe, kyrkje/kapell i Bergen 78

Sta. Anna, kyrkje/kapell i Bergen 78

Sta. Gertrud, kyrkje/kapell i Bergen 78

Stadsholmen i Stockholm 24, 94, 101

Stadskonduktør 37, 39, 42, 64f, 185, 191

Stadsporten i Bergen 78, 169

Starvhus 148

Stavanger 20, 60, 144f

Steelyard i London 174

Steinkyrkja/Columbakyrkja i Bergen 68, 74, 84

Steinstova (sjå Stemnestova)

Stemnestova i Bergen 68f, 84, 147

Stenersens samling i Bergen 186

Stiklestad 21

Stockholm 20, 24, 57, 52, 62, 93f, 101, 103f, 140

Storkyrkan 24, 57, 94, 101

Storm, Gustav, norsk historikar 18

Stortorget i Stockholm 57, 101

Straff 81, 83, 131, 156ff

Straffeanstalt 28

Strandgaten i Bergen 72, 84, 165ff, 179, 182, 185

Strandsiden 66, 72f, 84, 91, 149, 160, 181, 193

Strandstad 18f, 26

Strategisk plassering 24, 79, 101, 151, 154

Stretet (sjå Øvrestretet)

Stue, hanseatisk firma på Bryggen 161, 163, 166, 168, 173f

Stueforvaltar 173f

Sunnhordland 145f

Sunnmøre 145f

Svartbrødraklostret i Stockholm 57

Svartebrør (sjå dominikanarkloster)

Svartedauden 32

Svartmangatan i Stockholm 57

Svensgarden på Bryggen 69f, 96, 131

Sverige 106, 117, 120, 144, 153, 155

Sverre, norsk konge 73ff, 79f, 97, 181

Sverresgate 42

Symbolsk verdi, element, uttrykk, 35, 135, 171

Söderbro i Stockholm 57

Sødermalm i Stockholm 101

Sølibat 163

Teateret (Den nationale Scene i Bergen) 43, 186

Territorialherre 22, 31, 56, 121, 123

The Great Fire of 1666 13, 16

The Industrial revolution 36

Themsen 13, 16, 197

Tigerstaden 21

Tingstad 80

Toll 145, 150f

Tollbodallmenning 181, 183

Tollboden i Bergen 78, 145, 153, 165

Toluholmen (Tjuvholmen) 80, 157

Tomtegrense 7, 26f, 30, 178

Tomtegrunn 24, 42f, 164, 185, 198

Tomtemønster 8, 12, 15, 27, 32, 180, 184f, 192

Tomtestruktur 14, 27, 29f, 38, 51, 96, 170, 194

Topografi 16, 18, 30, 39, 49, 54, 57f, 60ff, 64, 66, 68f, 79,

84f, 96, 98, 105, 120, 137f, 141, 143f, 167, 170, 178, 182, 184f, 194, 196, 197

Tord Rodt, lensherre på Bergenhus 167 Torg 15, 24, 30, 57, 83, 94, 101 Torgallmenningen 158, 181ff, 191

Torget i Bergen 29, 51, 76, 82ff, 91, 96, 122, 131f, 141, 146ff, 158, 166, 178, 181f, 185, 190 Tower i London 16 Trave, elv ved Lübeck 22, 93 Trondheim 20ff, 58, 77, 90ff, 97f, 100, 103, 119, 144, 153 Turistkart 16, 93 Tusenårsjubileum 20f Tyske byar 94, 126, 161 Tyskebryggen 131, 163f, 191 Tyskland 14, 88, 126 Tysk-romersk keisar 22 Tømmer 83, 159 Tønsberg 20, 68 Tørrfisk 150, 158f, 161, 163, 166, 172

Universitetsbiblioteket i Bergen 132, 142 Universitetsbiblioteket i Oslo 132, 142

Untereigentum 31f Uppsala 94

Urban landscape 7, 18

Urban Morphology 18 Urbanisering 7, 19f Urda, tidsskrift 49 Utbyggingsfase 12

Utfylling 23, 26, 51, 66, 68, 85, 92, 94f, 101, 178

Vakt sjå vektar Vald 157

Valdemar Knutsson, dansk konge 23f, 55

Van de Velde, Willem, nederlandsk malar 153

Vektar 67f, 70, 80, 84, 126, 186 Vektarrute, -gang 67f, 70, 99 Vektarteneste 29, 80, 126 Vestlandet 50, 53, 146, 153, 155, 159

Vestre strete i Oslo 99

Vetrliden på Bryggen 96 Vetrlidsallmenning 68f, 182f

Vincens Lunge, lensherre på Bergenhus 73, 168

Vindfløy 171

Vinkjellaren i Bergen 82, 96, 178

Västerlånggatan i Stockholm 57

Vågen i Bergen 8, 20, 38, 50f, 53, 57, 60, 63, 66ff, 72, 82ff, 91, 97, 112, 123, 130, 131, 134, 141, 147ff, 153f, 160f, 164f, 172f, 178f, 182, 185, 193f, 198

Vågen i Stavanger 60

Vågsbunnen i Bergen 53, 62, 66, 68, 76, 84f, 91, 97, 122, 131, 139ff, 147ff, 160, 164, 166ff, 178, 180ff, 188, 190f, 193

Våmbfjärdingen i Stockholm 57

Våpen 123, 152, 158

Våpenskjold 130, 172f, 197

Vår Frue kirke i København 100

Wakenitz, elv ved Lübeck 22, 93

Werveke, Hans van, belgisk historikar 31

Whitehand, J.W.R., engelsk geograf 14

Wilhelm av Sabina, kardinal 71 Williamskyrkja i Bergen 78

Wilster, Peter J. tysk militæringeniør 35, 108, 179

Wren, Christopher, engelsk arkitekt 13

Übereigentum 32

Zander Kaaes stiftelse i Bergen 187f

Øresund 24

Österlångatan i Stockholm 94

Østervåg i Stavanger 60 Øvre Korskirkesmug i Bergen

Øvrestretet/gaten i Bergen 50f, 67ff, 74, 78, 84, 96, 163, 168, 182

Øystein Magnusson, norsk konge 71f, 79, 111ff

Årstad (sjå og Alrekstad) ved Bergen 78f, 109, 112, 170