Modern Ortadoğu’nun Kuruluşu - Andrew Mango , T. G. Fraser , R. McNamara

T. G. FRASER

ANDREW MANGO ROBERT MCNAMARA

Modern Ortadoğu’nun Kurulusu □ sm anlı İmparatorluğu’nun çöküşü, yeni Türkiye, Arap m illiyetçiliği, Siyonizm ve günüm üzü hazırlayan tarihsel süreç

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

T. G. FRASER A. MANGO - R. MCNAMARA

Modern Ortadoğu’nun Kuruluşu Türkçesi Füsun Doruker

Remzi Kitabeyi

M O D ERN O RTA D O Ğ U ’N U N K U R U LU ŞU

/ T. G. Fraser - A. Mango - R. McNamara Özgün Adı: The Makers o f the Modem Middle East © 2011 T. G. Fraser/A. Mango ve R. McNamara’nın katkılarıyla Türkçe yayını, Haus Publishing Limited ile yapılan anlaşma uyarınca Remzi Kitabevi tarafından yapılmış, yayın hakları Kalem Ajans aracılığıyla satın alınmıştır.

Editör: Zülal Kalkandelen Kapak: Murat Özgül IS B N 978 - 975 - 14 - 1467-0 BİRİNCİ b a s i m :

Kasım 2011

Kitabın basımı 3000 adet olarak yapılmıştır.

Remzi Kitabevi A.Ş., Akmerkez E3-14, 34337 Etiler-îstanbul Tel (212) 282 2080 Faks (212) 282 2090 www.remzi.com.trpost@remzi.com.tr Baskı ve cilt: Remzi Kitabevi A.Ş. basım tesisleri 100. Yıl Matbaacılar Sitesi, 196, Bağcılar-lstanbul

İçindekiler Sunuş ve Teşekkür 1 2 3 4 5

Milliyetçiliğin Doğuşu Savaş Dönemi Vaatleri ve Beklentileri Araplar ve Siyonistler Paris’te San Remo ve Sevr: Kusurlu Barış Ortadoğu’nun İsyancıları ve Barış Anlaşması’nm Yeniden Gündeme Gelmesi 6 Savaştan Savaşa 7 Sonuç: Miras Dizin

7 11 56 131 185 240 299 355 393

Sunuş ve Teşekkür

Tarihçiler çok uzun zamandan beri Birinci Dünya Savaşı’nın so­ nunda yapılan pazarlıkların Avrupa’nın ötesine uzanan kolları olduğunu biliyorlardı. H. W. V Temperley’nin 1924’te yayınla­ nan A History of the Peace Conference of Paris adlı muazzam ça­ lışmasının VI. cildinin büyük bir kısmı Ortadoğu olaylarma ve Osmanlı imparatorluğu ve ardıllarıyla bir barış anlaşması yapma girişimlerine ayrılmıştı. Katkıda bulunanlar Türkiye, Suriye, Irak, Mısır, Filistin, Iran ve Siyonist Hareket Örgütü idi.(I) O tarihten bu yana 1914 ile 1923 arasındaki kritik yıllarda bölgenin nasıl de­ ğiştiği hakkında birçok inceleme yapılmış ve bunlarm bir kısmı klasik çalışmalar araşma girmiştir.® Bu kitap savaş sonrası yeniden yapılanma sorununa birbirin­ den çok farklı üç açıdan bakıyor: Arap milliyetçiliğinin, Türk mil­ liyetçiliğinin ve Siyonizm’in henüz baş gösteren ve zamanla ıs­ rarcı olan iddaları. Zafer kazanmış Avrupalı güçlerin emperya­ list hedeflerine karşm bölgenin siyasi biçimini yeniden şekillen­ diren bu hareketlerin içinden çıkan üç lider, her anlamda çağ­ daş Ortadoğu’nun kurucusu oldular. Haşimi Prensi Faysal, (1)

(2)

H.W.V Temperley (ed.) A History o f the Peace Conference o f Paris, Cilt VI, (Oxford University Press, Londra, New York, Toronto: 1924) Bölüm 1, ‘Near and Middle East’ Örneğin bkz. George Antonius, TheArabAwakening(HsLmish Hamil ton, Londra: 1988) ve Leonard Stein, The Balfour Declaration (Vallentine, Mitchell & Co. Ltd., Londra: 1961) Antonius’un kitabı üzerindeki tar­ tışma için bkz. Bölüm 1.

8

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Ingilizlerin cesaretlendirmesiyle, Arap milliyetçiliğinin bayrağı­ nı yüzlerce yıllık Türk yönetimine karşı yükseltti ama kendisi­ ne Irak ve kardeşine Transürdün’de verilen tazminatlara karşın Arap krallığı umutlarının yok edildiğini gördü. Ingiltere’nin ku­ zeyindeki bir üniversitenin önemsiz bir kürsüsünden Rusya do­ ğumlu Dr. Chaim Weizmann, Filistin’de bir Yahudi vatanı kur­ mak için önemli Ingiliz politikacıların desteğini alarak Balfour Deklarasyonu’nu hazırladı; ardından bu belgeyi Ingiliz Milletler Cemiyeti, Filistin Mandasma çevirip gerçekleştirdi. 1915 yılında Çanakkale savunmasıyla adını duyuran Mustafa Kemal, muzaffer müttefiklere karşı ülkesinin başkaldırısına liderlik etti, çağdaş la­ ik Türkiye Cumhuriyeti’ni kurdu, ‘Türklerin Atası’ Atatürk adını aldı. Onlarm hareketlerinin ulaştığı ve ulaşamadığı başarıları yak­ laşık yüzyıl sonra miraslarının bir parçası oldu.

Bu konuyu bana, Birinci Dünya Savaşı sonrası Barış Konferansı’nm Ortadoğu’yla bağlantılı müzakerelerinin üç farklı açı­ dan incelenebileceğini fark etmiş olan Haus Publishing yayıne­ vinden Dr. Barbara Schwepcke önerdi. Profesör Alan Sharp edi­ törlüğünde yayınladığı TheMakers of the Modem World dizisinin Andrew Mango’nun From the Sultan to Atatürk: Turkey, Robert McNamara’nın The Hashemites: The Dream ofArabia ve benim imzamı taşıyan Chaim Weizmann: The Zionist Dream adlı üç kita­ bı bu yolu açmıştı. Böylece bu kitap bu üç çalışmayı Ortadoğu ta­ rihinin yeni gelişen bir döneminin öyküsü biçiminde bir araya ge­ tirmeyi amaçlıyor.

Ortadoğu, hem büyüleyici hem de çelişkilerle dolu bir bölge­ dir. Kırk yıldan fazla Kuzey İrlanda ve Amerika üniversitelerin­ de bölge tarihini araştıran ve öğreten bir tarihçi olarak defalar­ ca ziyaret etme şansını buldum. Yıllar önce merhum Profesör L. F. Rushbrook Williams, bana bir akademisyenin üzerinde çalış­ tığı toplumları ‘hissetmesinin’ çok önemli olduğunu söylemişti.

Ortadoğu ve Güney Asya konusunda bir stajyer tarihçi olarak be­ nim çalışmalarıma gösterdiği nazik ilgi daima saygı duyacağım bir anı olarak kalacaktır. Ortadoğu’nun ün kazandığı konukseverliği

SUNUŞ VE TEŞEKKÜR

9

dışında bir muameleyle karşılaşmadım ve oralarda tanıştığım, be­ ni olaylarla ilgili eğiten kişilerin değerli anılarını hep saklayacağım.

Batı dünyasında yetişenlerin Ortadoğu halklarının dünya uygarlı­ ğına katkılarına neler borçlu olduklarını dürüstçe kabullenmeleri ve takdir etmeleri gerektiği fikrine tam anlamıyla ikna oldum.

Ne yazık ki, dünyanın bu bölgesinin aynı zamanda hak ettiğin­ den fazla çalkantı ve trajediye göğüs germiş olduğu da kabul edil­ meli ve algılanmalıdır. On yıllardır Ortadoğu’nun trajik olayları gazetelerin sıradan manşetleri biçimini aldı ve böylece onlara karşı duyarsız kalmak ya da daha kötü bir yaklaşım sürdürmek son de­ rece çekici geliyor. Böyle bir yol ne gerçekçi ne de adildir. Bu kitap Ortadoğu olaylarma karşı içten ama aynı zamanda eleştirel bir an­ layışın aydınlar için sine qua non (olmazsa olmaz) olduğu inancın­ dan yola çıkmıştır. Modern Ortadoğu’nun Kuruluşu, tanıdığımız Ortadoğu’nun o döneme göre, gelecekteki şeklini biçimlendirip odak noktasına oturtan, Paris Barış Konferansı’mn öncesinde, sı­ rasında ve sonrasındaki bir dizi kritik olguyu incelemektedir.

Kendi yapıtları üzerinde çalıştığım sürece gösterdikleri hoş­ görü ve önerileri için meslektaşlarım Andrew Mango ile Robert McNamara’ya şükran borçluyum. Haus Yayınevinden Barbara Schvvepcke ve Jaqueline Mitchell, üç ayrı yapıttan tutarlı bir ki­ tap oluşturmanm bence hiç alışıldık olmayan deneyimi sırasın­ da büyük bir sabırla beni yüreklendirdiler. Janet Farren, kitabı baskıya hazırlarken her zamanki yeteneklerini ortaya koydu. The Makers of the Modern World dizisinin editörü Alan Sharp taslağı okudu ve yorumladı. Akademik yaşamının bunca önceliği arasın­ da, Ulster Üniversitesi’nden Dr. Leonie Murray ifade ve vurgula­ ma hatalarından beni korudu. Son olarak da karım Grace, her za­ manki gibi eleştirel anlayışın ve desteğin sarsılmaz kaynağı oldu.

T G. Fraser MBE U lster Ü niversitesi T arih ve Ç atışm a A raştırm aları O n u rsal Profesörü (Emekli)'

1 Milliyetçiliğin Doğuşu

Savaşın arifesinde Ortadoğu 1900 yılında Ortadoğu, eğer Prens Mettemich’in İtalya’yı küçüm­ semek için kullandığı sözcükleri ödünç alırsak, bir “coğrafya tanı­ mı” idi. 21. yüzyılın başında ise bölgenin olayları asla gözardı edi­ lemez. I. Dünya Savaşı’mn sonunda ‘Ortadoğu’ tanımı askeri ba­ şarıları nedeniyle bölgeye egemen olan İngilizlerce kullanılmaya başlanmıştı ve bu tanım bugüne dek Avrupamerkezciliği suçlama­ larına karşı bir savunma olarak yaygın kullanıma girdi. Bölgenin tanımı zaman içinde değişiklik gösterdi ama bu kitap, o dönemin Osmanlı imparatorluğu sınırlarıyla belirlenen topraklardan söz ediyor. M. S. 8. yüzyılda Türkler, ulusal bir efsaneye göre bir bozkurtun rehberliğinde Selçuklular olarak Orta Asya’da savaşarak toprak sahibi oldular. Selçuklu ismi bugün Anadolu’daki çağdaş Selçuk kentinde yaşatılıyor. İslamiyet’i seçen Türkler, Osmanlı hanedanlığının liderliğinde antik Roma’nm varisi olan Hıristiyan Bizans imparatorluğu ile 1453 yılında karşılaştılar ve ‘Fatih’ II. Mehmet’in orduları dünya tarihinde bir dönüm noktası oluştu­ rarak, o dönemdeki adıyla Constantinople kentini ele geçirdiler.

Yükselme döneminde Osmanlı imparatorluğu Anadolu’daki anayurdundan Mısır’a, Kuzey Afrika’ya uzandı, Şattü’l-Arap su yoluna kadar Arap topraklarının büyük bir kısmını ele geçirdi; Avrupa’ya ilerleyip Balkanları geçip Viyana kapılarına dayandı.(1) (1)

Lord Kinross, The Ottoman Centuries: The Rise and Fail of the Turkish Empire (Perennial, New York: 2002), Bölüm 1-2 (Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükselişi ve Çöküşü)

12

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Resmi adıyla Devlet-i Aliyye, hem bir Asya hem de bir Avrupa imparatorluğuydu, başkenti dünyanın en stratejik su yolların­ dan biri olan İstanbul Boğazı’nın iki yanında uzanıp iki kıta­ yı da kapsıyordu. Dünyanın en görkemli kentlerinden biri olan Constantinople ya da bugünkü adıyla İstanbul’un eşsiz ufuk çiz­ gisini Ayasofya, Sultanahmet ve Süleymaniye camileri belirli­ yordu. Üstelik Ayasofya, bölgedeki Roma ve Bizans mirasının da bir anıtıydı. Hem imparatorluk başkenti hem de kozmopolit bir kentti.(2) 1876 yılında tahta çıkışından 1909 yılında indirilişine kadar imparatorluğu yöneten II. Abdülhamit, tıpkı Habsburg ve Romanov hanedanları gibi bin bir çeşit halkları ve dinleri yö­ netmişti.

Yeni yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu Abdülhamit döneminde ülkedeki Türklerin nüfusu yaklaşık 10 milyondu, imparatorluğu yöneten Osmanlı Hanedanlığından ge­ len Sultanlar, devlet yönetimini İslam dininin koruyucusu olan Halife’nin görevleriyle birleştirmişti.131 20. yüzyıla gelindiğin­ de, Osmanlı imparatorluğu önde gelen Hıristiyan güçlerinin ve Japonya’nm hakim olduğu bir dünyadaki tek İslam devletiydi ve bu nedenle Türkler, aynı topraklarda yaşayan yaklaşık 7 milyon nüfusa sahip Araplara bağlanmışlardı. Bu gerçek aynı zamanda başta Ingiliz yönetimindeki Hindistan olmak üzere, İslam dün­ yasının geri kalan halklarına da çekici gelmişti, imparatorluğun önemli kentleri arasında İslam’ın kutsal kentleri Mekke ile Medine ve dünyanın en büyük üç tektanrılı dini olan Yahudilik, Hıristiyanlık ve Müslümanlık için kutsal olan Kudüs vardı.

(2)

(3)

Avrupalı diplomatlar Constantinople kentine elçi olarak gönderiliyor­ lardı ama Türkler İstanbul adını kullanıyorlardı. Tutarlılık açısmdan ki­ tapta 1923 yılından sonra Türklerin kabul ettirdiği İstanbul adını kul­ landım.

Bkz. Encyclopaedia Britannica, H inci baskı, Cilt XXVII, ‘Turkey’ (Cambridge University Press, Cambridge: 1911) sayfa 426-7.

MİLLİYETÇİLİĞİN DOĞUŞU

13

İmparatorluğun sınırları içinde yaşayan Müslümanların büyük çoğunluğunu Sünniler oluşturuyordu; ama Dicle ve Fırat’ın ta­ rihi kentleri Necef ile Kerbela, içgüdüsel olarak Osmanlı yöne­ timiyle kendilerini özdeşleştirmeyen Şiilerin kutsal kentleriydi.(4) İslam inancının azınlığını oluşturan Şiiler, Hz. Muhammed’in gerçek ardıllarının damadı Hz. Ali ve onun soyundan gelenler ol­ duğuna inanıyorlardı. Hz. Ali, Necef te, bir çatışmada ölen oğlu Hüseyin Kerbela’da gömülü olduğundan, bu iki kent Şiiler için özellikle çok önemliydi. Şiiler, sınırın öte yanındaki Pers ülkesin­ de ya da 1935’te aldığı adla İran’daki ana Şii merkezine yakınlık duyuyorlardı. Dicle ve Fırat bölgesindeki Şiiler de Türklerin ve Arapların çoğunun Sünni olduğu bir imparatorlukta pek de ra­ hat değildiler ve daha sonraları bölge bağımsızlığına kavuşunca sorunlar ortaya çıkacaktı.

Ayrıca Yahudi ve Hıristiyan azınlıkların nüfusu da oldukça yüksek olduğundan homojen bir Müslüman imparatorluk sayıl­ mazdı. Yahudiler çoğunlukla Kudüs, Safed, Tiberias ve Hebron gibi kendi kutsal kentlerinde ve M.Ö. 6. yüzyılda Babillilerin ele geçirmesinin ardından yerleştikleri Bağdat’ta yaşıyorlar­ dı. Kudüs’ün özellikle Eski Kent kesimi hem Yahudiler, hem Hıristiyanlar hem de Müslümanlar için önemli olduğundan son derece özgün bir yerdi. Kenti fetheden Romalıların yıkmadıkları Tapınağın batıdaki Ağlama Duvarı, Yahudiler için çok derin dinsel bir odak noktasıydı. Kubbetü’s Sahra ve Mescid-i Aksa’dan olu­ şan Haremü’ş-Şerif ise Müslümanlar için Mekke ve Medine’den sonra en kutsal tapınaktı. Yahudiler, bu bölgeye Tapınak Dağı adını vermişlerdi. Ayrıca Eski Kent’te Hıristiyanların kutsal say­ dığı Kutsal Kabir Kilisesi de yer alıyordu. Daha sonraki yıllar­ da Doğu Avrupalı Siyonist Yahudiler buraya yerleşmeye başla­ yacaklardı. Lübnan Dağı çevresine ise Fransa ve Roma ile yakın bağlar kurmuş olan Maruniler adlı bir Hıristiyan mezhebi yer(4)

Charles Tripp, A History ofIraq (Cambridge University Press Cambridge: 2007) s. 12.

14

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

leşmişti. Constantinople Patriği Doğu Hıristiyan kilisesinin baş­ kanı olarak kabul edildiğinden, bölgenin Bizans mirası da varlı­ ğını sürdürüyordu, imparatorluğun ikinci büyük kenti olan Ege kıyısındaki İzmir’in nüfusunun yarısı Rum’du ve tahminlere gö­ re İstanbul’da yaklaşık 150.000 Rum yaşıyordu. Sınırın ötesinde 1820’li yıllarda bağımsızlığını kazanmış olan akrabalarına yakın­ lık göstermelerinden kuşku duyulması kaçınılmazdı.

Diğer en kalabalık azınlık grupları olan Kürtler ve Ermenilerin daha sorunlu olmasının nedeni, başka ülkelerde de büyük sayılar­ da yaşamaları değildi. Osmanlı İmparatorluğu dışında Müslüman Kürtler, komşu İran’ın kuzeybatısında bir azınlık toplumu oluş­ tururken, Hıristiyan Ermeniler Türkiye, İran ve Rusya’ya yayıl­ mışlardı ama hiçbir ülkenin yöneticileri onların ulusal amaçlarını desteklemiyordu. Üstelik Ermeniler, Hıristiyan Slavların, Türkleri Balkanlardan çıkarmayı başarmış olduklarının farkındaydılar.

1895-6 yıllarında Ermenilerin öldürülmesi rahatsız edici bir ör­ nek başlattı. Daha küçük sayılardaki Alevileri, Keldanileri, Kuzey Kafkas halklarını ve Dürzileri de göz önüne alınca, imparatorlu­ ğun bu zengin çeşitliliği, eski rakibi Habsburg Hanedanlığının da keşfettiği gibi milliyetçilik duygularının filizlendiği bir dönemde pek de avantajlı bir durum sayılmazdı.

Kesinlikle bir Müslüman devlet olmasına karşın, diğer tektanrılı dinlere inananların varlığı millet sistemi aracılığıyla onanmış­ tı ve bu kural altında kendi işlerini sürdürüyorlardı. Millet sta­ tüsü Latin Katoliklere, Yunan Ortodokslara, Ermeni Katoliklere, Ermeni Gregoryenlere, Suriyeli ve Birleşmiş Keldanilere, Marunilere, Protestan ve Yahudi toplumlarma verilmişti. Bu arada Yahu­ diler, 15. yüzyılın sonlarmda Endülüs, Ispanya’dan sürüldükleri zaman Türklerin kendilerine sağınma hakkı tanıdığını unutma­ mışlardı. Millet sistemi imparatorluğun zengin çeşitliliğini kabul ediyor ve saygı gösteriyordu.® imparatorluk için en büyük tehdit Balkanlarda yatıyordu.

(5)

‘Turkey’ Encyclopaedia Britannica.

MİLLİYETÇİLİĞİN DOĞUŞU

15

Sadrazam Kara Mustafa, 1683 yılında Viyana’yı almayı başara­ mayınca, ünlü komutan Prens Eugene liderliğindeki Habsburg orduları Türkleri sürekli olarak Balkanlara doğru geriletmişti.

Avusturya’nın genişlemesi Osmanlı eyaleti olan Bosna Hersek’in 1878’de alınmasından sonra fiilen sona erdi. Gerçi hanedanlık için zehirli bir kadeh gibiydi ama bu tarihe kadar Balkanlar’da Türklere meydan okuma da sürüp gitti. AvusturyalIlar Türkleri orta ve güneydoğu Avrupa’dan sürme saldırısına önderlik ettiy­ se de, bu görevi daha önceleri Yunanlara yaptıkları gibi şimdi de Sırpları ve Bulgarları bağımsızlıklarını elde etmek için kışkırtan Ruslar üstlenmişti/61 1878’de Berlin Kongresi toplandığmda Romanya, Sırbistan ve Karadağ bağımsızlığını kazanmıştı ve Bulgaristan da kısa bir sü­ re sonra onları izleyecekti, imparatorluğun Balkanlardaki uzun süreli egemenliği 1912-13 Balkan Savaşları’yla sona erdi ve Doğu Trakya’da bir toprak parçası geri kaldı ama hâlâ İstanbul ken­ ti, Karadeniz’i Ege, Akdeniz ve okyanuslara bağlayan İstanbul Boğazı ile Çanakkale Boğazı Osmanlıların elindeydi.

Ne var ki, artık bir Ortadoğu imparatorluğu haline gelmiş­ ti denebilirdi. Osmanlı imparatorluğu verimli Nil Vadisi ve tari­ hi Kahire ve İskenderiye kentleriyle halen Mısır üzerindeki haki­ miyetini bırakmamıştı ama bu da artık masal biçimini almaktay­ dı. 1882 yılında Süveyş Kanalı’mn açılmasının ardından doğuda­ ki topraklarına, özellikle Hindistan imparatorluğuna bağlayan su yoluna gösterdikleri ilgi nedeniyle ülkeyi Ingilizler yönetiyordu.

Lord Cromer ve Lord Kitchener gibi valiler Sultan’a aldırış etmi­ yorlardı. 1911-12 yılında İtalya Trablusgarp ülkesiyle Sirenayka bölgesini ele geçirirken ilk kez olarak uçaktan atılan bombalarm kullanılması bu yüzyıl için üzücü bir örnek oldu.(7)

(6) (7)

Justin McCarthy, The Ottoman Peoples and the End o f Empire (Londra: 2004) s. 51 ( Osmantiya Veda İmparatorluk Çökerken Osmanlı Halkları) Alan Palmer, The Decline and Fail o f the Ottoman Empire (John Murray, Londra:1992) s. 214 ( Osmanlı İmparatorluğu: Bir Çöküşün Tarihi)

16

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

İtalya’nın sömürgecilik macerası aynı zamanda Mustafa Ke­ mal adında genç bir Osmanlı subayının ortaya çıkışına işaret et­ ti. Aslında Türkler, Avrupa gibi Kuzey Afrika’daki tarihi toprak­ larından da uzaklaştırılmışlardı.

“Jöntürkler” İmparatorluk coğrafi olarak geri çekiliyorsa da, yenilenmenin to­ humları yine de görülüyordu. Osmanlı devleti, 1914 yılında Enver ve Cemal adlı iki genç muvazzaf subay ve Talat adlı bir sivilin ön­ derliğindeki maceracıların korkusuz bir kumar girişimi olarak Birinci Dünya Savaşı’nda İttifak devletlerinin tarafında yer almış­ tı. 1914 yılında Enver 33, Cemal 42 ve Talat 40 yaşındaydı. Enver Başkomutan unvanını alırken (resmen başkomutan yardımcı­ sıydı; çünkü ismen padişah başkomutandı), Bahriye Nazırlığını (Donanma Bakanlığı) üstlenen Cemal aynı zamanda Güney Cephesi Komutanı ve Suriye Valisi idi (Lübnan ye Filistin de bu­ raya dahildi) ve Talat ise, önce Dahiliye Nazırı (İçişleri Bakanı) ar­ dından sadrazam (başbakan) olmuştu. İttihat ve Terakki Cemiyeti ya da Batı’da bilmen adıyla Jöntürkler’in liderleri olan bu genç­ ler, 20. yüzyılın ilk on yılından sonra Osmanlı yönetimi altın­ daki Makedonya’da güç ve ün kazanmışlardı. Slav Makedonlar, Bulgarlar, Yunanlar, Sırplar ve sonunda Arnavutlar gibi düzen­ siz Balkan askerleriyle çarpışarak edindikleri deneyimlerle karak­ terleri şekillenmişti. Düzensiz milliyetçi gruplar Türkçe’de komi­ tacı adıyla biliniyordu ve bu tanım acımasızlık, şiddet, ihanet ama aynı zamanda pervasız cesaretin simgesi olmuştu. Çokuluslu bir imparatorluktan ulusal homojenliğe sahip devletler yaratmak için böyle insanlara ihtiyaç vardı ve bu süreç katliamları, sürgünleri ve milyonlarca sığınmacının kaçışını içeriyordu. Üyeleri İttihatçı ola­ rak bilinen İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin liderleri olarak Enver, Cemal ve Talat da tam anlamıyla komitacı sayılırlardı. Cemiyete katılım, kutsal kitaplara ve silahlara el konarak yeminlerin edil­ diği sözde Masonlara özgü törenlerle gerçekleşiyordu. Sultan II.

m il l iy e t ç il iğ in d o ğ u ş u

17

Abdülhamit’in mutlakiyetçi yönetimine karşı komplolar hazırla­ dılar, 1908 yılında meşrutiyeti tekrar ilan etmeye zorladılar, 1909 yılında tahttan indirdiler ve 1913 yılında bir darbeyle iktidarı ele geçirdiler. Başlangıçta meşrutiyetin Osmanlı Imparatorluğu’nun tüm etnik toplumlarım barıştıracağına, özgürlük, kardeşlik ve adalet bayrağı altmda hepsinin sadık Osmanlı vatandaşı olacağına inanıyorlardı. “Büyük Devrim’ diye hayranlık duydukları Fransız Devrimi’ni kendilerince böyle yorumlamışlardı. Ama Napoleon’a ve kendi fikrilerinin doğruluğunu onaylayan Alman ve Japon mi­ litarist örneklerine daha fazla hayrandılar.

Diğer genç subaylar gibi Mustafa Kemal de imparatorluğun kaderini değiştirebileceğini umduğu devrim politikalarına ilgi duyuyordu. Jöntürkler, 1908’de padişaha saldırı düzenlediğin­ de o da bu hareketin içindeydi ama önemli bir konumda değil­ di. Doğumunda kendisine verilen isimle Mustafa, 1880-1881 kı­ şında o zamanki adıyla kozmopolit Salonica’da ya da günümüz­ de Yunanistan'ın Selanik kentinde dünyaya gelmişti. Babası Ali Rıza Bey, hem gümrük memurluğu yaparak hem de keresteci­ likle uğraşarak genç karısı Zübeyde Hamm’a oldukça iyi orta sı­ nıf bir gelir sağlıyordu. Babası öldüğünde Mustafa küçük bir ço­ cuktu ve tekrar evlenmesinin ardından bile annesine yakınlığı bo­ zulmadı. 1899 yılında Mekteb-i Harbiye’ye girdi, ardından Harp Akademisi’ne devam etti. Yetenekli ve çalışkan bir öğrenci olu­ şu daha sonraki mesleğinde kendini gösterecekti. Aynı zaman­ da politikaya ilgi duyduğundan kısa süreli olarak tutuklandı ve Şam’daki bir askeri birliğe sürüldü. Kendi anlatımıyla buraday­ ken devrim fikirlerinin Beyrut, Kudüs ve Yafa’ya yayılmasına yar­ dımcı oldu.

Jöntürk devrimini çeşitli terfiler ve görevler izledi ama kendi­ ni kanıtlama fırsatı İtalya'nın, Trablusgarp vilayeti ile Sirenayka’yı işgal etmesiyle karşısına çıktı. Ingiliz yönetimindeki Mısır’ı gizli­ ce geçerek kısa sürede Italyanlara karşı savaşa katıldı. Küçük bir Türk birliği ve binlerce Arap askeriyle Italyan güçlerini sahilde kıstırmayı başardı. Ama yararı olmadı. Italyan donanmasının M O K2

18

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Beyrut ve Çanakkale’yi top ateşine tutması ve Balkanlarda orta­ ya çıkan yeni tehdit nedeniyle imparatorluk 1912 Ekimi’nde iki eyaletinden vazgeçmek zorunda kaldı. Türkiye’ye dönünce erte­ si yıl askeri ataşe olarak Sofya’ya atandı ve yarbay rütbesine ter­ fi etti. 1914 yılında Osmanlı ordusunun en önde gelen subayları arasında değilse bile, çok iyi eğitilmiş, ciddi görüşlü, modern bir Avrupalı düşmana karşı sıcak savaş yaşamış bir subaydı. Ayrıca son derece keskin bir siyasi zekâsı vardı.(8) Yenilgilere karşın Osmanlılar kendi ağırlığının üzerinde vu­ ruyordu. Bunun nedenlerinden biri, Türk askerlerinin cesareti ve yiğitliğiydi. Savaş sırasında bir Rus uzman, “Türk köylüsü aske­ re alınmamak için annesinin eteğinin altına saklanır ama ünifor­ mayı giydikten sonra bir aslan gibi savaşır,” diye yazmıştı. (9)Ama başka bir nedeni daha vardı ve o dönemin Batılı gözlemcileri bu­ nu görmediler ve tarihçiler daha yeni fark ettiler. Kırsal kesim hal­ kı cahil ve çağdaş dünyadan uzaktı ama deneyimli ve iyi eğitim­ li subayların ve devlet görevlilerinin sayısı oldukça yüksekti. 19. yüzyılın Tanzimat reformları Batı tarafmdan yetersiz ve düzmece olarak kınanmıştı; ancak 20. yüzyılın başında Osmanlı yönetimi çağdaşı diğer imparatorluklarla kıyaslandığında çok iyi durum­ da olduğundan, eski halklarının çoğu dağılmasından pişman ol­ muşlardı. Yakın tarihli bir inceleme Birinci Dünya Savaşı’nm ar­ dından İngiliz ve Fransız mandasına bırakılan Arap toprakların­ da yerel Müslüman halkın ortalama yaşam süresi, eğitimi, ileti­ şimi ve kamu düzeni açısmdan çok az gelişme yaşanmış olduğu­ nu ortaya çıkardı.(10) Osmanlı sivil yönetimi Fransız çizgisi üze­ rine düzenlenmişti ve II. Abdülhamit dönemi ve sonrasında or­ dunun Ingiliz ve Fransız danışmanlarının yerini Almanlar alma­ ya başlamıştı. Osmanlı yöneticilerinin ve komutanlarının yetkin-

(8) (9)

Andrew Mango, Atatürk, (John Murray. Londra: 1999) Bölüm 1-7 Çarlık döneminin pek soyrek rastlanan yayınlarından birinde Rus Türkolog V. A. Gordelevski yazmıştı.

(10) McCarthy, The Ottoman Peoples and the End ofEmpire, s. 171-92

m il l iy e t ç il iğ in d o ğ u ş u

19

ligini Batılı eleştirmenler genelinde görmezden geliyor ve yöne­ timi geri kalmış ve çürümüş olarak nitelendiriyorlardı. Yabancı gözlemciler özellikle Ege kıyılarında yaşayan Rumların çoğu­ nun Osmanlı yönetimi altındaki yaşamın kendi ülkelerinden da­ ha iyi olduğunu düşünerek bağımsızlığını yeni kazanmış olan Yunan Krallığı’ndan buraya göç ettiği gerçeğini de gözden ka­ çırmışlardı. Jöntürkler, tek diplomatik başarılarım 1913 yılında Balkanlar’daki müttefikler birbirine girince elde ettiler. Böylece Enver Paşa, Meriç Nehri’ne kadar Doğu Trakya’yı yeniden ele ge­ çirdi ve Osmanlı’nın Avrupa kıtasındaki son tutunma noktasını oluşturdu.

Osmanlı İmparatorluğu ve Arap nüfusu Savaşın arifesinde Osmanlı imparatorluğu genelinde bir Ortadoğu imparatorluğuydu ve geleceği Türkler ile en kalabalık toplumu olan Araplar arasındaki ilişkiye bağlıydı. Birinci Dünya Savaşı pat­ ladığında Türkler, günümüzde Suriye, Irak, Ürdün, İsrail, Suudi Arabistan ve Arap Kuzey Afrikası’ndan oluşan Arap dünyasının anavatanmı dört yüzyıldır yönetmekteydi. Suriye, Irak, Ürdün ve Filistin, Dicle ile Fırat nehirlerinin bu bölgeleri insana yerleşimine uygun duruma getirmesi nedeniyle Bereketli Hilal adıyla anılıyor­ du. Büyük bir imparatorluk kuran en son Müslüman Türk kavmi olan Osmanlılar Arap topraklarını 1517 yılında ele geçirmiş ve 20. yüzyılın başına kadar ciddi bir direnişle karşılaşmadan yönetmiş­ lerdi. Ancak Osmanlı yönetiminin son yıllarında Arap toprakla­ rında ilk milliyetçi mücadeleler ortaya çıkmaya başlamıştı. İslamiyet, başlangıçta M. S. 7. yüzyılda ortaya çıkışında Arap olmakla eşanlamlıydı. Ne var ki, Arap topraklarının fethedilmesini izleyen yüz yıl içinde etnik kimlik ya da milliyet yerine din ‘En Üstün bağ’ biçimini almıştı(u) ve böylece Araplar, Müslüman (11) C. Ernest Dawn, ‘From Ottomanism to Arabism: The Origin o f an Ideology’, TheReviewofPolitics, Cilt 23, No. 3 (Temmuz 1961) s. 378.

20

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Türk yöneticileri iyi niyetle kabullenmişlerdi. Başka bir neden ise Osmanlı yönetiminin yapısıydı. Görünürde tüm gücün padişa­ hın elinde bulunduğu, dünyanm en merkeziyetçi imparatorluk­ larından biri olmasına karşın bu durum bir gözlemcinin belirttiği gibi yalnızca ‘aldatmaca’ idi.(12) Şam, Halep, Musul ve Bağdat gi­ bi büyük kentlerin dışında hükümet denetimi oldukça zayıftı ve Bereketli Hilal’de yaşayan Araplar ailesel, kabilesel, etnik ve din­ sel bağlara dayalı gruplara bölünmüşlerdi. <l3> Türkçe konuşan yöneticiler kuramsal olarak Arapça konuşu­ lan bölgelerde üstün güce sahiptiler ama uygulamada dil engelle­ ri ve askeri gücün olmaması en alt düzeydeki etkiyi korumak için bile, yerel kabile liderlerine, kentli zengin ve dinsel liderlere ba­ ğımlı olmalarına yol açıyordu. Lider konumundaki bu gruplara a ’yân ya da ‘ileri gelenler’adı veriliyordu. Bu kişilerin politikası, 19. ve 20. yüzyılın başlarında Osmanlı Ortadoğusu’nun siyasi ya­ şamın baskın bir gerçeğiydi.(w) Filistin, Arap dünyasının özellikle önemli olan bir bölgesiydi.

Gerçi ‘Filistin’ sözcüğü bu bölgenin adı olarak biliniyordu ama burası imparatorluğun yönetimi altındaki tek bir eyalet değildi.

Kuzey kesimi Beyrut’un vilayeti ya da idari bölgesiydi, güney ke­ simi Kudüs sancağıydı ve Ürdün Nehri’nin ötesi ise Suriye vila­ yetiydi. Filistinliler imparatorluğun daha geniş Arap toplumunu oluşturuyorlardı. Özellikle Hz. İsa’nın yaşamıyla bağlantısı olan Beytlehem ve Nasıra gibi kentlerde Hıristiyan toplumları yaşı­ yordu ama halkın büyük çoğunluğu Sünni Müslüman’dı. Filistin (12) Ingiliz Arap uzmanı, gezgin ve diplomat Gertrude Bell, David Fromkin’in A Peace to End Ali Peace yapıtında söz ediyor. (Andre Deutsch, Londra: 1989) s. 35. {Barışa Son Veren Bartş) (13) Ira Lapidus, A History o f Islamic Societies, (Cambridge University Press, Cambridge: 2002) s. 535.

(14) Albert Hourani nitelendirmesi, ‘Ottoman Reform and the Politics of Notables’, William R. Plok ve Richard L Chambers (ed.) Beginnings of Modemisation in the Middle East: TheNineteenth Century, (University of Chicago Press, Chicago: 1968) s. 41-68.

MİLLİYETÇİLİĞİN d o ğ u ş u

21

Arap toplumu genelinde çiftçiydi. Yine de Nablus’un sabun tica­ reti önemliydi ama el sanatları, dokuma ve inşaat gibi sektörler belirli bir biçimde tarıma bağlıydı. Filistin tarımının en önemli engeli tarlalar için gerekli olan suyun azlığıydı. Ülkenin en büyük akarsuyu olan Ürdün Nehri sulama işi için uygun olmadığından, köylüler tarım yöntemlerinin ve ekinlerinin bu gerçeğe uyması gerekliliğine dikkat ediyorlar ve sahip oldukları verimli toprak­ larının erozyona uğramamasına gayret ediyorlardı. Kış hasadım buğday ile arpa oluştururken, yazın susam ve Afrika dansı har­ manlanıyordu. Filistin incirleri ve zeytinleri ünlüydü ve koyunlarla keçilerden oluşan sürüler ülkenin dağlık iç kesimine uyum­ lu hayvanlardı. (15) Filistin nüfusunun iskeletini oluşturan çiftçilere fellahlar adı veriliyordu. Ekip biçtikleri topraklara tutkuyla bağlıydılar ama tarlaların tapuları en azından Avrupa standartlarına göre gene­ linde güvenilmezdi. Çeşitli sistemlerin altında yönetilen Filistin topraklarının durumu 1858 yılındaki Türk toprak yasasına göre kararlaştırıldı. Büyük çoğunluğu miri ya da devlet arazisi olarak saptandı ve ardından sürekli tarım yapılması kaydıyla köylülere dağıtıldı. Muşa’a sistemi altında herkesin daha verimli arazilere sahip olmasını sağlamak için topraklar dönüşümlü olarak kullan­ dırıldı ama bu uygulama toprakların bakımını ya da verimliliğini desteklemedi.(16) Filistin nüfusunun önemli bir unsuru da güney­ deki Necef Çölü’nde ve Galile’de göçer yaşamı süren Bedevilerdi.

Gerçi köy liderleri bulundukları yerlerde önemliydiler ama Filistin toplumunda güç ve statü aynı zamanda büyük arazi sahibi kentli seçkinlerin elindeydi. Önde gelen a ’yân aileleri arasında bulunan Hüseyniler, Naşaşibiler, Halidler, Jarallalar ve Nusayriler İncelen­ mekte olan Arap Filistin döneminde liderliği elde tutacaklardı.

(15) Frank Adams, ‘Palestine Agriculture’ yazısı, Palestine: A Decade o f Development, TheAnnals of the American Academy ofPolitical and Social Science (Kasım 1932) s. 72-83.

(16) A dam s.‘Palestine Agriculture’, s. 72-83.

22

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Hüseyni ailesi, kentin belediye başkanlığını yürüttüğü ve uzun bir süre Kudüs Müftülüğünü elinde tuttuğundan, özellikle saygın bir konüma sahipti. Zaman içinde Hüseyniler, Filistin Arap milliyet­ çiliğinin ardındaki itici güç olacaklardı.07'

Arap milliyetçiliğinin ortaya çıkışı Uzun yıllar boyu Arap milliyetçiliğinin ilk aşamalarında Batı ile sürdürülen temastan ortaya çıktığına yaygınlıkla inanılıyordu.

Belirgin Arap milliyetçiliğinin öncelikle Avrupa ve Amerikan kül­ tür ve eğitim etkisinin 19. yüzyılın sonlarında bölgeye Batı politi­ kasıyla ekonomisinin girişiyle uyumlu olarak Osmanlı Suriyesi’nin kentsel bölgelerinde ortaya çıkmış olması hiç de şaşırtıcı değil­ dir. Avrupalı ve Amerikalı misyonerlerin çalışmaları Filistin’deki Kutsal Yerlerle bağlantılıydı ama özellikle Protestan cemaatler arasında din değiştirip Müslüman olma isteği de büyümüştü.

Açıktan açığa din değiştirtmeye çalışmak yaşadışıydı ama Arap Hıristiyanların inançlarını Müslümanlara aktarmaları hakkında belirsiz ve umutsuz bir girişim vardı.(18) Lübnan’da 19. yüzyılda kurulmuş olan Amerikan ve Fransız misyoner okullarında eği­ tim almış olan bir avuç Suriyeli Hıristiyan, sözde-laik Arap mil­ liyetçiliğini geliştirmeye başladı. Yapılanlar arasmda klasik Arap edebiyatını canlandırmak ve Batı edebiyatını Arapçaya çevirmek de vardı. 1860’larda İbrahim el-Yazıcı adlı bir Suriyeli Hıristiyan, Arap milliyetçiliğinin ilk vizyonunu dile getirdi. Osmanlı fetihle­ rini, teknik konularda ilerlemiş, uygarlığı öğrenmiş bir toplumu geri kalmışlığa ittiği ve bilim yerine dine ilgi duyulmasını sağla­ dığından Araplar için bir felaket olarak görüyordu. Osmanlı bo­

(17) Philip Mattar, The Mufti of Jerusalem: Al H ajj Amin al-Husayni and the Palestinian National Movement, (Columbia University Press, New York: 1988) s. 6-7. {Kudüs Müftüsü: Hacı Emin El-Hüseyni) (18) M.E. Yapp, The Making o f the Modem Near East 1792-1923, (Longman, Harlow: 1987) s. 132-3.

MİLLİYETÇİLİĞİN DOĞUŞU

23

yunduruğunu atmanın Arapları eski öğrenme ve ilerleme yolu­ na götürmesine izin vereceğine inanıyordu. Ne var ki Arap mil­ liyetçiliğinin bu laik vizyonu, çoğunluğu oluşturan Müslüman Arapların, Osmanlı İmparatorluğu’na bağlı ya da en azından ta­ rafsız kalmasına bir ceza gibiydi.(I9) George Antonius 1938 tarihli belki de çağdaş Arap milliyetçi­ liğinin anahtarı olan The Arab Awakerıing adlı kitabında, bu ha­ reketin başlangıcının Osmanlı Suriyesi’nde 19. yüzyılın sonları­ na doğru küçük kültürel girişimlerde olduğunu görmüştü. Ne var ki İkinci Dünya Savaşı’nm ardından Antonius’un, Arap mil­ liyetçiliğinin kökeni iddiaları ve Birinci Dünya Savaşı sırasındaki Arap İsyam’mn öyküsü gitgide artan bir kuşkuyla karşılanmaya başladı.(20) içtenlikle bakan bir gözlemci bile bunun yalnızca ‘ta­ rihi bir anlatım olmayıp aynı zamanda siyasi bir taraf tutma’ ol­ duğunu görür.(21) Temelinde sözel kanıtlara dayanarak Antonius, 1870’lerin sonlarında Osmanlılara karşı kışkırtıcı afişler dağıtan Gizli Cemiyet adlı küçük bir Lübnanlı grubun oynadığı rolü an­ laşılan oldukça büyütmüştü. Bu kışkırtmalar, Türklere karşı Arap milliyetçiliğinin başlangıcından çok, Maruni Hıristiyanların ka­ rıştığı yerel unsurlarla bağlantılıydı.(22)

(19) Dawn, ‘From Ottomanism to Arabism’, s. 10-11.

(20) Antonius’a eleştirel bakanlar arasında aşağıdakiler vardır: Sylvia G.Haim, “The Arab Awakening”, A Source for the Historian?’, Die Welt des îslams, Cilt 2, No.4, (1953), s. 237-50; Elie Kedourie, England and the MiddleEast:TheDestructionoftheOttomanEmpire, 1914-1921, (Londra, Boulder: 1987), s. 29-66, 107-41; Elie Kedourie, İn the Anglo-Arab Labyrinth: TheMcMahon-Husayn Correspondence and Its Interpretations 1914-1939 (Cambridge University Press, Cambridge: 1976) s. 64-136, 266-9; Albert Hourani, ‘ The Arab Awakening” Forty Years Later’, ad­ lı makale, Derek Hopwood (ed.) Studies in Arab history: The Antonius Lectures. 1978-87, (Macmillan, Basingstoke: 1990) s. 21-40.

(21) Hourani, ‘ The Arab Awakening"; Forty Years Later’, s.26.

(22) Antonius, The Arab Âwakening, s. 37,80,81; Zeine N. Zeine, ArabTurkish Relations and the Emergence o f Arab Nationalism (Khayat’s, Beyrut: 1958) s. 56,57,68.

24

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Yaklaşık 30 yıl sonra gelişmeye başlayan Arap milliyetçiliğinin daha somut işaretleri ortaya çıktı. 1908 yılındaki Jöntürk devri­ mi bu hareketin itici gücüydü. Arap tepkisi başlangıçta hevesliy­ di. İttihat ve Terakkicilerin sağladığı liberalizmin ilk aşaması, im­ paratorluktaki siyasi değişimlerin arasında yalnızca Arapların üye olduğu partilerinin kurulmasına da izin vermesiydi. Ne var ki kısa süre sonra Jöntürkler’in liberalizm ve çoğulculuk ile flört etmesi­ nin yalnızca bir cila olduğu, ardında Osmanlı împaratorluğu’nda zaten görülen, merkeziyetçilik ve Türkleştirme eğilimini içeren Türk milliyetçiliği gündeminin güçlendirilmesinin yattığı anlaşıl­ dı. Jöntürkler’in bu politikaları eski rejimden daha ileriye götür­ dükleri hakkında pek az kanıt vardır.(23) Yine de Osmanlı siyase­ tini biraz aralamakla, eski otoriter sisteme geri dönülmesini zor­ laştırdılar.

1912 sonrasında reform döneminin sonuna tepki olarak Suriye’de Arap özerkliğini gündeme getiren partiler ortaya çık­ maya başladı. Antonius’a göre bunlarm en önemlisi Adem-i Merkeziyet Partisi’ydi. Yine Suriye’deki diğer önemli gruplar ara­ larında al-Fatat (Genç Arap Cemiyeti) ve al-Qahtanyia’nın da bulunduğu benzer manifestolara sahip gizli cemiyetlerdi. Daha sonraları Antonius, bu grupları 1916’da Haşimilerin Osmanlılara karşı ayaklanmasına bağlamaya çabalayarak, Şam sokaklarındaki kent-temelli milliyetçilikle Haşimilerin ortaya çıktığı kurak çöller arasında bir bağlantı kurmaya çalışacaktı.

Eleştirmenlere göre Antonius’un Arap milliyetçiliğinin kökeni ve gelişmesi hakkmdaki vizyonu abartılı ve temelsizdi. Yakın ta­ rihli yetkin bir araştırmaya(24) göre, Suriye’de bağımsızlık taraftan (23) Bkz. C. Ernest Dawn, ‘The Origins o f Arab Nationalism’, Rashid Khalidi ve diğerleri, The Origins o f Arab Nationalism (Columbia University Press, New York: 1991) s. 18-19.

(24) Eliezer Tauber, The Emergence o f the Arab Movements, (Frank Cass, Londra: 1993) s. 406; C. Ernest Dawn, From Ottomanism to Arabism: Essays on the Origins o f Arab Nationalism (University o f Illinois Press, Urbana: 1973) s. 152-3, bu rakamı 144 olarak belirtiyor.

m il l iy e t ç il iğ in d o ğ u ş u

25

ya da özerklik isteyen Arapların oluşturduğu azınlık grubundaki­ lerin sayısı yaklaşık 350 idi ve Haşimilerin amaçları ise Arap milli­ yetçiliğine bağlanmak gibi bir yüce gönüllü arzu yerine kendileri­ ni yüceltmekle ilintiliydi.(25) Bugün Arap milliyetçiliğinin kökeninin en baskın bilimsel yo­ rumu, C. Ernest Dawn’ın 20. yüzyılın başındaki ilk kımıltıların Batı etkisindeki Hıristiyan Araplar yerine, dinsel seçkinler arasın­ daki reform yanlısı Müslümanlardan çıktığını ileri süren varsayı­ mıdır. Aynı zamanda özellikle Şam gibi büyük kentlerin seçkinleri ve Arap ayanları arasındaki çatışmadan da çıkmıştır. Osmanlı ko­ ruması altında olduğundan kayrılan, toprak ve mevki sahibi olan­ lar mevcut durumu desteklerken, bu ganimet sisteminin dışında kalanlar sisteme karşı kışkırtılmaya başlamışlardı.(26) Başkaldıranlar arasmda bile tümüyle bağımsız olmak için pek fazla istek yoktu. Arapların çoğu ‘Türk yöneticiler onların uygun mevkilerini kabul ettiği sürece Osmanlı birliği çerçevesi içinde kalmayı’ isteyebilirlerdi.(27) Üstelik kentsel ve kırsal kesimler ara­ smda çok büyük farklılıklar vardı. Yaklaşık 90 yıl önce Arabistan uzmanı İngiliz Gertrude Bell, 20. yüzyılın başındaki Arap milli­ yetçiliğini yazarken belki de gerçeklere Antonius’dan daha yakın­ dı. ‘Bir Arap ulusu yok; Suriyeli bir tüccar ile bir bedevi arasında­ ki derin uçurum, Osmanlı ile arasmdakinden daha geniş...” diye yazmıştı.(28) 20. yüzyılın başında Suriye’nin ulusal politikası ‘köy­

(25) Efraim Karsh ile Inari Karsh, Empires of the Sand: TheStruggleforMastery in the Middle East, 1789-1923 (Harvard University Press, Cambridge, MA: 1999) Şerif Hüseyin ve Haşimilerin emperyalist hırsları gibi gör­ dükleri konuya son derece haşin davranıyorlar.

(26) Dawn’ın otuz yıl üzerinde düşündüğü konu yine onun ‘The Origins of Arab Nationalism’ adlı yapıtında özetlenmiştir, s. 3-31.

(27) Majid Khadduri, Political Trends in the Arab World: The Role ofldeas and Ideals in Politics (Johns Hopkins Press, Baltimore: 1970) s. 19.

(28) Martin Kramer’in kitabından alıntı: Arab Awakening and Islamic Revival: The Politics o f Ideas in the Middle East (Transaction Publishers, New Brunswick: 1996) s. 24.

26

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

lerin gereksinim ve isteklerinden çok uzakta kentsel bir oyun” biçimindeydi/29'

Haşimiler Arap bağımsızlığının bayrağını Türklere karşı yükseltenler, kent­ li seçkinler yerine hiç beklenmedik bir kaynak olan, imparatorlu­ ğun en uzak bölgesi Hicaz’ın önde gelen Haşimi ailesiydi. Hicaz bölgesi bugün Ürdün’ün Akabe limanından güneye doğru inip, Yemen’in kuzey sınırına kadar uzanan dar uzun bir toprak par­ çasıydı. Gerçi o zamanlar Osmanlı İmparatorluğu’nun bir vilaye­ ti idi ama şimdi Suudi Arabistan sınırları içinde kalıyor. Aslında Arap Yarımadası’nm Osmanlı yönetiminin hüküm sürdüğü tek bölgesiydi. Çorak ve ıssız bir kıyı boyunca uzanan toprakların önemi İslam dünyasının en kutsal iki kentini yani Mekke ile Hz. Muhammed’i ilk kabul eden Medine kentlerini barındırmasıydı.

Başkentten çok uzaktı, yoksuldu ve nüfusu çok azdı. 19. yüzyı­ lın sonlarında Hicaz’ın üç büyük kenti olan Mekke, Medine ve Cidde’nin toplam nüfusu 100.000 kadardı ve kırsalında yaklaşık 400.000 göçer yaşıyordu.(30) Bölgenin doğal kaynakları olmadığı gibi kent halkının çoğu da yalnız din üzerinde çalışıyor ve dinsel zorunluluklarını yerine getiriyordu.

Ana gelir kaynağı, İslam dünyasının dört bir yanından din­ sel görevlerini yerine getirmek, yaşamları boyunca en azın­ dan bir kez hacı olmak için Mekke’ye gelenlerden elde ediliyor­ du. İslam dünyasının en kutsal kentlerinin Hicaz bölgesinde bu­ lunması parasal açıdan oldukça yararlıydı. Halkı askere alınma­ dığı gibi Osmanlıların olağan vergilerinden de muaf tutuluyor­ (29) Raymond A. Hinnebusch, Authoritariarı Power and State Formation in B a ’thist Syria: Army, Party and Peasant (Westview Press, Boulder, CO: 1990) s. 45 (30) W. Ochsenwald, Religion, Society and the State in Arabia: The Hijaz under Ottoman Control 1840-1908 (Ohio State University Press, Columbus, OH: 1984) s. 17.

MİLLİYETÇİLİĞİN DOĞUŞU

27

du. Ayrıca hem devletten yardım hem de Mısır gibi görece zen­ gin Müslüman ülkelerden sübvansiyon alıyordu. ‘On dokuzun­ cu yüzyılda Batı Arabistan’ın [örneğin Hicaz] sosyal, ekonomik ve bir dereceye kadar siyasi tarihini dinin saptadığı’ iddiaları öne sürülmüştü.131* Çağdaşlaşmamış, geleneklerine sıkı sıkıya bağlı bir toplum olarak kalmıştı. 19. yüzyılda bu bölgeye yayılan milliyet­ çilik ya da başka çağdaş siyasi fikirlerinin varlığının pek bir işa­ reti olmadığı gibi, 20. yüzyıl öncesinde Haşimilerin büyük siyasi amaçlan olduğunun da kanıtı yoktu.(32) Hz. Muhammed’in ölümünden yaklaşık 13 yüzyıl sonra so­ yundan gelenlere ‘Şerif unvanını (önemli, saygm ya da soylu an­ lamına gelir) kullanma hakkı tanmdı.(33) Şerif unvanı kullanan ai­ leler arasında en önde geleni Beni Haşim (yani Haşimiler) ailesiydi ve peygamberin Kureyş kabilesinden geliyorlardı. Haşimilerden Şerif Hüseyin bin Ali 1908’den itibaren Mekke Emiri ve Büyük Şerifi olarak Hicaz’m en önemli konumuna sahipti. Haşimilerin Hüseyin’in mensup olduğu kolu, 19. yüzyılda Mısır’ı yöneten Mehmet Ali Paşa, Hicaz’ı da yönetirken Hüseyin’in büyükbaba­ sını Mekke Emiri ve Büyük Şerifi konumuna getirince birdenbi­ re ortaya çıkmıştı.(34) Bu konumun sağladığı güç siyasi olmaktan çok dinseldi ve Arap olan Haşimiler aynı zamanda Osmanlı devletinin bir parçasıydılar. Büyük Şeriflerin bağımsızlığı Medine’deki Türk vali ve yaklaşık 7000 asker tarafmdan sınırlanıyordu. Ne var ki, 1908 yılında Hicaz demiryolunun tamamlanmasından önce, İstanbul ile iletişim oldukça yavaş ve zor olduğundan ve imparatorlu­ ğun başkentinden çok uzakta bulunduğundan Mekke Emiri be­ lirli bir derecede özerkliğe sahipti. Yine de 19. yüzyıl yazarların­

dı)

Ochsenvvald, Religion, Society and the State in Arabia, s. 220.

(32) W. Ochsenwald, ‘Ironic origins: Arab nationalism in the Hijaz’, Khalmidi ve diğerleri, The Origins o f Arab Nationalism, s. 190.

(33) James Morris, The Hashemite Kings (Faber and Faber, Londra: 1959) s.

18.

(34) Kedourie, In the Anglo-Arab Labyrinth, s. 11

28

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

dan biri, Mekke Emirinin,, “Babıali’nin bir kulu olduğunu, pa­ dişahın keyfine göre yerinden alınabileceğini, kendisine verilmiş olan bölgenin dışında hiçbir siyasi ya da ruhsal etkisi’ bulunma­ dığım yazmıştı.<3S) Gerçekten de Haşimiler ve Hicaz üzerindeki Osmanlıların denetimi, bölgenin önde gelen ailelerinin padişa­ hın zorunlu konukları olarak başkente getirilmeleriyle sergileni­ yordu.

Bu arada Osmanlı yönetiminin ve Türk askerinin varlığı­ nın Hicaz'ın güvenliğini sağladığını da unutmamak gerekir.

Etkilerini yaymak için çabalayan çok sayıda kabilenin ve dinsel rakiplerin (Yemen imamı, Vahabiler ve 20. yüzyılın başlarında Ibni Suud’un yükselen gücü) yaşadığı Arap Yarımadası oldukça tehlikeli bir yerdi. 1800 yılından itibaren îngilizler, kilit konum­ ları ele geçirmek ve yarımadanın kıyılarındaki çeşitli Emirler ara­ sında müttefikler yaratmakla uğraşıyorlardı.(36)

Halifelik II. Abdülhamit tahta çıktıktan sonra Osmanlı Imparatorluğu’nun padişahı olarak halife unvanmı da elinde tuttuğunu vurgulayın­ ca, muhalif sesler yükselmeye başladı. Arap milliyetçiliğinin taraf­ tarları bir Arap halifenin iş başına getirilmesini istediler. Kökeni kesin olarak belli olmayan bazı gelenekler, halife unvanmı ancak peygamberin mensup olduğu Kureyş kabilesinden gelenlerin ta­ şıyabileceğini iddia ediyordu. Ingiliz hükümeti görevlileri de iti­ raz etti. Hindistan Bürosu ve Hindistan kamu hizmetlerinde ça­ lışanlar, Osmanlı padişahının Ingiliz yönetimindeki Hindistan'ın yaklaşık 100 milyon Müslüman nüfusu üzerinde etkili olmasm-

(35) Tufan Buzpınar, ‘Opposition to the Ottoman Caliphate in the Early Years o f Abdülhamit II: 1877-1882’, Die Welt des Islams, New Series Cilt 36, Sayı 1, (Mart 1996) s. 67.

(36) Bkz. Elizabeth Monroe, Britairı’s Moment in the Middle East 1914-1956, (Methuen, Londra: 1963) s. 11-23.

m il l iy e t ç il iğ in d o ğ u ş u

29

dan hoşlanmıyorlardı. Emekli bir Ingiliz kamu görevlisi Mekke’de Kureyş kabilesine mensup olan Haşimi Emiri’nin daha uysal bir İslam halifesi olacağını önerirken, ‘Çünkü Hindistan yolu üze­ rinde bizim tarafta yaşıyor ve tıpkı Süveyş Kanalı gibi tümüyle bizim denetimimiz altında olacaktır’ açıklamasını yapmıştı.(37) Öngörülü bir yorumdu; çünkü Haşimilerle Ingilizler arasındaki ilişki fikri Ortadoğu olaylarının kritik bir noktasında, halifelik ye­ rine Arap milliyetçiliği bağlamında tekrar ortaya çıkacaktı.

Şerif Hüseyin’in Yükselişi(38) Hüseyin bin Ali, 1853’de İstanbul’da doğmuştu. Yarı Çerkez, ya­ rı Arap olan ailesinin Haşimilerin Aoun kabilesiyle bağlantısı ne­ deniyle peygamberin 37. kuşaktan ardılı olduğundan önemli bir kişiydi.(39) Bu kutsal soy iddiası olan rakip Aoun ve Zaid kabile­ lerinin yaklaşık 800 mensubu vardı. Çeşitli zamanlarda bir kabile ya da diğeri üstün duruma geçiyor ve Mekke Emiri ya da Büyük Şerifi unvanını eline geçiriyordu. 1880-1890’lı yıllarda Zaid kabi­ lesi baskın durumdaydı.

Birinci Dünya Savaşı patlak verdiğinde Hüseyin 60 yaşında ol­ masına karşın, siyah giysileri, türbanı ve neredeyse kar beyazı sa­ kalıyla göz alıcı bir insandı. Arap isyanında kilit rol oynayacak olan Ingiliz subayı T. E. Lavvrence onu ‘neredeyse zayıf görünecek (37) Buzpınar, ‘Opposition to the Ottoman Caliphate in the Early Years of Abdülhamit II’. s. 80.

(38) Genel olarak R. Baker’m Kitıg Husain and the Kingdom o f Hejaz adlı ki­ tabına dayanır (Oleander Press, Cambridge: 1979); Kedourie, İn the Anglo-Arab Labyrinth; A Susser ve A Shmuelevitz (ed.) The Hashemites in the Modern Arab World: Essays in H om ur o f the Late Professor Uriel Danrı, (Frank Class, Londra: 1995); Morris, The Hashemite Kings; Joshua Teitelbaum, The Rise and Fail o f the Hashemite Kingdom o f Arabia (Hurst, Londra: 2001); Haifa Alangaria The Strugglefor Power in Arabia: Ibn Saud, Hussein and Great Britain, 1914-1924 (Ithaca Press, Reading: 1998).

(39) Morris, The Hashemite Kings, s. 23.

30

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

kadar temiz ve kibardı ama-bu görüntü kurnaz bir siyaseti, derin bir hırsı ve Araplarda pek sık görülmeyen bir sağduyuyu, güçlü bir karakteri ve inatçılığı gizliyordu’ biçiminde tanımlayacaktı.(40) Hüseyin birçok açıdan karizmatik bir kişiydi, Arap edebiyatını biliyordu, uluslararası diplomasinin entrikalarına yabancı değil­ di. Osmanlı tarzı yetiştirilmesi bazı sevilmeyen niteliklerin geliş­ mesine de neden olmuştu. Lawrence’a göre, “Hüseyin gençliğin­ de dürüst ve açık sözlüydü... [ama] yalnızca konuşmasını denet­ lemeyi değil, asıl amacını denetlemek için konuşmasını da öğren­ mişti. Bu sanata aşırı düşkünlüğü kendini sıyıramadığı bir kusur biçimini almıştı.”(41) Gençlik yılları gizemli bir örtünün altındaydı. Haşimi ailesi­ nin önde gelen bir oğlu olarak 1892/1893-1908 arasında on beş yıl padişahın zorunlu konuğu olduğunu biliyoruz. Eğer böyle tanımlanabilirse, zorunlu ikameti son derece rahattı. Bir Şerife kötü davranmakla suçlanmak istemeyen padişah Hüseyin’i, ka­ rısını ve Ali (1879-1935), Abdullah (1880-1951), Faysal (18831933) ve Zeid (1898-1970) adlı dört oğlunu İstanbul Boğazı kı­ yısında bir yalıya yerleştirmişti. Ali, Abdullah ve Faysal Osmanlı Imparatorluğu’nun çöküşünden sonra üç ardıl devletin kralları olacaklardı.

Hüseyin başkentte önemli bir kişi oldu ve birçok yönden Osmanlı yaşam biçimini benimsedi. Arapça kadar Türkçe’yi de rahat konuşuyordu. Gerçi aşırı ölçüde iradeli ve bağımsız görüş­ lüydü ve despot Padişah II. Abdülhamit tarafından Hicaz’a dön­ mesine izin verilen belki de en tehlikeli insandı.(42) Ne var ki baş­ ka olaylar araya girdi. Jöntürkler 1908 yılında iktidarı ele geçirin­ ce, Abdülhamit’in gücü azaltıldı ve bir yıl sonra tahttan indirildi.

Aynı zaman diliminde, bu mevkiyi elinde tutan Şerif Ali Abdullah

(40) Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, (Wordsworth, Londra: 1997) s 86.

(Bilgeliğin Yedi Sütunu) (41) Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, s. 86.

(42) Morris, The Hashemite Kings, s. 24-5.

m il l iy e t ç il iğ in

DOĞUŞU

31

bin Muhammed’in yerinden edilmesi ve ardılının ani ölümüy­ le, Mekke Büyük Şerifi mevki de boşaldı. Hüseyin bu konum için iyi bir adaydı ve buraya gelebilmesi yalnızca bir formalite değildi.

Siyasi görüşlerinin ve kilit oyuncuların arasına kendini katabilme yeteneğinin yararını gördü. Birçok açıdan son derece gericiydi, Jöntürkler’e hayranlık duymuyordu ve belki de yeni hükümete düşmanca bakışı nedeniyle Abdülhamit, Hüseyin’in aday olma­ sını olumlu karşıladı. Ayrıca Britanya hükümetinin onu uygun bir aday olarak gördüğünün bazı kanıtları da vardır; Hüseyin, İstanbul’da Britanya elçisine tam zamanında yaptığı önerilerde Hicaz’daki Arap kabile reislerine Arap Yarımadasındaki İngiliz çıkarlarına ayrıcalık göstermeleri için yazdığını iddia etmişti.(43) Abdülhamit halifeliği ve Müslüman halkı arasmda tükenmek­ te olan bu sadakati, sağ kalmasının kilit unsuru olarak görü­ yordu. Mekke’nin Büyük Şerifi gibi önemli bir konumdaki ki­ şinin Jöntürkler’e karşı olması kendi çıkarlarına uygundu. Oğlu Abdullah’ın anlatımına göre Hüseyin, eğer İttihat ve Terakkiciler yaşamı Abdülhamit için zorlaştırırlarsa, Hicaz’a iltica edebilece­ ğine de söz vermişti.(44)

Şerif konumundaki Hüseyin ve Osmanlılar 1908 yılında Hüseyin, Şerif konumuna getirildi ve Hicaz’a geri döndü. Ne var ki, geri dönünce hedefini yükseltiğinin, Osmanlı padişahı yerine kendisinin halife olması gerektiğini düşün­ düğünün bazı kanıtları bulunuyor. Oğlu Abdullah anıların­ da Hüseyin’in Osmanlı’ya sadık olduğunu ve yalnızca İttihat ve Terakki’nin laiklik reformalarma karşı çıktığını anlatıyor. Onun bakış açısına göre Jöntürkler’in “imparatorluğun Halifelik yöne­ timini ırksal bir ‘anayasal’ hükümete çevirmesi ve devletin Islami ya da Arap denetimini Batılı bir hukuksal denetime dönüştür­ (43) Teitelbaum, The Rise and Fail o f the Hashemite Kingdom ofArabia, s.41.

(44) Teitelbaum, The Rise and Fail of the Hashemite Kingdom ofArabia, s.41.

32

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

mesi doğru değildi.”(45) Buna karşılık yönetime geldiği günden itibaren Hüseyin fena? adı verilen geleneksel İslam hukukunun kendisini yönlendirdiğini açıkça belirtecekti.1465 Hicaz’a dönün­ ce Hüseyin’in ilk adımı güç konumunu pekiştirmek ve Türk va­ liyi yok sayarak etkisini yaygınlaştırmak oldu. Gerçekten de 1911 yılında Ingilizler, Hüseyin’in, bölgeye gönderilen valileri manev­ ralarıyla yenilgiye uğrattığını ve Mekke hükümetini tümüyle eli­ ne geçirdiğini bildirmişlerdi. 1914 yılında bölgeye gönderilen bir İngiliz denetçi, 1908’de Hicaz’a gelişinden sonra Hüseyin’in ‘iyi bir izlenim bıraktığını, zorba olmadığını kanıtlayacağının ve Mekke çevresindeki güvenliği sağlayacağının umulduğunu’ ra­ por edecekti. Eşkiyalığm ilk kez olarak bastırılmasının ardın­ dan Hüseyin buna hoşgörü gösterir gibiydi. Mekke’deki Britanya konsolosu, üç Hintli hacının öldürülmesinin Büyük Şerif ile bağ­ lantılı olduğunu rapor etmişti.(47) Ne var ki, Hüseyin valilere ve Osmanlı yönetimine meydan okumalarında sağduyulu davranmak zorundaydı; çünkü faz­ la ileri gittiği takdirde konumunu yitirebilirdi. İlk başarılarından biri Hicaz çevresindeki gitgide artan Bedevi kabileleri kavgalarını denetim altına almak olmuştu. 1910 yılından sonra Balkanlar ve Libya’da daha büyük askeri sorunları olan Osmanlılar, Hüseyin’i gücünü Doğu Arabistan’a kadar yayması, Ibni Suud ve Asirli İdrisi adlı iki bağımsız kabile reisine karşı Osmanlı denetimini savunması için desteklemişlerdi. Cidde’deki Britanya konsolosu­ na göre, Hüseyin, bu girişimleri kendi gücünü ve özerkliğini pe­

(45) Abdullah, Memoirs o f King Abdullah o f Transjordan, (Cape, Londra: 1950) s. 70.

(46) J Nevo, ‘Abdullah’s memoirs as historical source material,’ Susser ve Shmuelevitz, The Hashemites in the Modern Arab World, s. 166.

(47) Sir Lous Mallet’den Sir Edward Grey’e, 18 Mart 1914 tarihli yazı, G.P. Gooch ve Harold Temperley, British Documents on the Origins o f the War, 1898-1914, C iltX, Kısım II (HMSO, Londra; 1938) s. 827. (Bundan sonra adı British Docs olarak geçecektir.)

m il l iy e t ç il iğ in d o ğ u ş u

33

kiştireceği araçlar olarak görmüştü.(48) Bu arada Osmanlı ve Türk denetiminin Hicaz üzerindeki etkisi azalmak yerine gelişiyordu.

19. yüzyılın sonunda telgraf hatları başkenti Hicaz’a bağladığı gi­ bi, 1908 yılına gelindiğinde Hicaz demiryolunun tamamlanma­ sı Şam’ı, Medine ve diğer Kutsal Kentlere bağlayarak iletişimde devrim yaratmıştı. Demiryolunu ‘Demir Eşek’ olarak tanımlayan Hicaz’ın Bedevi kabileleri hacılara rehberlik yapmak, ulaştırmak ve ara sıra soymak gibi ana gelir kaynaklarına tehdit olarak gö­ rüp düşmanlıkla karşılamışlardı. Jöntürkler ise demiryolunu ve tamamlanacak Mekke bağlantısını Batı Arabistan’da Osmanlı yö­ netiminin sağlamlaştırılmasının bir köşetaşı olarak görmüşler­ di. Gerçekten de demiryolunun son bulduğu Medine, 1914 yılma dek Osmanlı etkisi altında daha fazla kalmaya başlamıştı.

Hüseyin, Şerif unvanını aldıktan sonra trenlere saldırıları des­ teklemiş, ve Jöntürklerin demiryolunu kendi güç merkezi olan Mekke’ye uzatma ricalarına karşı koymuştu.(49) Yine de Birinci Dünya Savaşı öncesindeki yıllarda Hüseyin’in özerkliği gittik­ çe sınırlandırılmaktaydı. Oğlu Abdullah, 1912 yılında Fransa el­ çisine Türklerin zorbalığı hakkında şikâyet etmiş ve belki de Abdullah ile Ingilizler arasındaki ilk deneysel temaslar bu arada başlamıştı.(50) Haşimilerin konumunun çöküşünün kilit olayı 1914 Nisanı’nda Vehib Bey’in vali olarak atanmasıydı. Seleflerinden çok da­ ha zorlu bir kişi olan Vehib Bey, kısa sürede Hüseyin’in kanatları­ nı kırpmaya başladı. Hicaz üzerindeki çifte denetimin son bulma­ sı ve doğrudan Osmanlı yönetiminin yerleştirilmesi için son dere­ ce kararlıydı. Yönetici kadrosundaki Haşimi taraftarları görevle­ rinden alındı ve Osmanlılar bu konumlara getirildi. Abdullah'ın 1914 Şubat ve Nisanı’nda İngilizlerle Hicaz’da özerklik için des­

(48) Alangaria, The Strugglefor Power in Arabia, s. 63.

(49) Demiryolu öyküsü için bkz. James Nicholson, ‘The Hejaz Railway”, Asian Affairs, Cilt 37, Sayı 3, (2006) s. 320-36.

(50) Teitelbaum, The Rise and Fail o f the Hashemite Kingdom o f Arabia, s.69.

MOK 3

34

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

tek arayan temasları, Vehib-Bey’in babasına yaptığı baskının art­ masıyla dürtülenmiş olabilir.(51) Arabistan’da üstünlük için Hüseyin’in en büyük rakibi olan îbni Suud’un ülkenin ortasındaki ıssız Necd bölgesinde daha faz­ la özerkliğe sahip olduğu açıkça belliydi.

Hüseyin’in Osmanlılarla çatışması temelinde kendini yücelt­ me ve Osmanlı yetkililerinin kendi gücüne gittikçe artan tecavüz­ lerinden korunma isteğine bağlıydı. Arap milliyetçiliğiyle bağlan­ tısı ‘sorgulanabilirdi’.152' Doğrusu Hicaz’da önemli bir Arap milliyetçiliği baskısının pek az kanıtı vardı. Bölgenin sosyo-ekonomik yapısında, diğer milliyetçi görüşlerinin, eğilimlerinin yaratılmasında olması gere­ ken gazeteciler, ordu subayları ve aydınlar gibi kilit grupların hiç­ biri yoktu.(53) Bu nedenle Hicaz’da ‘milliyetçilikten’ söz etmek bir yanlış ad­ landırmadır. Buradaki Arap İsyanı neredeyse yalnızca ayrıcalık­ ları ve özerklikleri tehdit altında gören ve kendilerini seçkin ka­ bul eden Haşimilerle, modern, merkezi bir devlet yaratmak is­ teyen Osmanlılar arasındaki güç çatışmalarından çıkmıştı. Eğer Osmanlılar Hüseyin’i idare etmekte daha yetenekli davranmış ol­ salardı, onlara karşı bir ayaklanmayı başlatmazdı.

Uluslararası politikadaki devrim Birinci Dünya Savaşı’yla, özellikle tüm güçlerin düşman topraklarındaki kişi ve grupların yalanmalarını ve yıkıcı amaçlarını desteklemeye hazır olmasıyla ortaya çıkınca, Hüseyin gücünü genişletmek için son derece öz­ gün bir fırsattan yararlanmış oldu.

(51) Teitelbaum, The Rise and Fail oftheHashemiteKingdom ofArabia, s. 6970.

(52) A.I. Dawisha, Arab Nationalism in the Twentieth Century: From Triumph to Despair (Princeton University Press, Princeton: 2003) s. 35 (Arap Milliyetçiliği: Zaferden Umutsuzluğa) (53) Bkz. Ochsenwald, ‘Ironic Origins: Arab Nationalism in the Hijaz’, s.

189-203.

m il l iy e t ç il iğ in d o ğ u ş u

35

Siyonist hareket Osmanlı İmparatorluğu ile Arap politikasının karmaşık ve gelişen dünyasına 1880’lerden itibaren Doğu Avrupa’daki Yahudilerin hareketi katıldı. İlk nedeni Rus imparatorluğu’nun Pale Yerleşim Bölgesi’ndeki dünyanın en büyük Yahudi toplumuna baskı ve ayırımcılık yapmasıydı.

Chaim Weizmann 1874’de doğduğunda, 18. yüzyılın son­ larında Polonya’nın büyük bir kısmını ele geçirmiş olan Çarlık imparatorluğu dünyanın en kalabalık Yahudi nüfusuna sahipti.

1772’den sonra Yahudiler imparatorluğun Yahudi Pale diye ad­ landıran batı bölgesinde yaşamaya zorlandılar. Nüfusun çoğun­ luğu Vilnius, Odessa ve Varşova gibi kentlerde ya da Pinsk gibi büyük kasabalarda yaşarken bir kısmı Doğu Arupalı Yahudilerin konuştuğu Yidiş dilinde shtetl olarak bilinen küçük kasabalara yerleşmişti.

Yahudilerin Filistin’e göç etmesine öncülük eden Hibbat Zion (‘Siyon Sevgisi’) hareketi 1882’de ortaya çıktı. Temelinde Çarlık imparatorluğu’nun yenilenen baskısına karşı bir tepkiydi ve asi­ milasyondan çekinerek Filistin’e gitmeye karar verdiler.

1884 Kasımı’nda ilk konferans sınırın ötesinde Prusya'nın Silezya bölgesindeki Katowice’de yapıldı. imparatorluğun siyasi ve ekonomik sorunlarının ve Slav ır­ kı sevgisinin artmasının kamçıladığı anti-semitik görüşler yüksel­ mekteydi ama harekete yeni bir hız veren olay ise St. Petersburg’da 1881 Martı’nda köleleri pek de onlara yararlı olmayacak biçimde azat ettiğinden ‘Özgürlükçü Çar’ adı verilen II. Alexander’a su­ ikast düzenlenmesiydi. Cinayetle suçlanan altı devrimciden bi­ ri Khasia Helfman adlı genç bir Yahudi kadındı. Bu olay bir di­ zi katliamı başlattı ve III. Alexander’ın taç giymesinin ardından Yahudi karşıtı isyanlar Varşova’dan Odessa’ya kadar yayıldı. 3 Mayıs 1882’de uygulamaya konulan ‘Mayıs Yasaları’ Yahudileri şimdiye dek dayandıklarından daha fazla kısıtlama altına alıyor­ du. imparatorluk topraklarında gittikçe dışlanan Yahudilerin bir kısmı smırı geçip daha hoşgörülü olan Habsburg topraklarına

36

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

yerleşirken, bir kısmı da Ingiltere ve özellikle Amerika gibi uzak ülkelere gitmeyi seçti. 1882 ile savaşın patlak verdiği 1914 yılları arasında 2.6 milyon Rus Yahudisi Amerika’ya göç etmiş ve büyük çoğunluğu New York’a yerleşmişti.

1882 yılında küçük bir Hibbat Zion grubu Filistin’e ulaştı ve ilk olarak Rishon Lezion, Rosh Pina ve Petah Tikvah’ya, ardmdan Rehovot, Hadera ve Metulla’ya yerleştiler, ilk yerleşimciler der­ hal başarıya ulaşamadılar; çünkü hem yeterince zengin değildiler hem de çiftçi olarak deneyimsizdiler. Filistin’deki çağdaş Yahudi yerleşiminin dikkat çekemeyen bir başlangıcı oldu ve eğer Fransız bankacılık ve şarapçılık hanedanlığının oğlu yardımsever Baron Edmond de Rothschild olmasaydı daha ilk engele takılıp düşebi­ lirlerdi.

Küçük yerleşim yerleri kurulmaya başlarken önemli ölçüde parasal destek sağlayabilen Rothschild ajanlarının yakın deneti­ mi altında olsa bile yardım etmeye ikna edildi. Onlarm desteğiy­ le bir şarap endüstrisi yaratıldı ardından turunçgil üretimi başladı ve böylece yerleşim bölgelerinin ekonomik tabanı oluştu. Bunlar siyasi Siyonizm’in öncüleriydi.

Siyonizm’in tek bir çıkış noktası yoktur. Yahudiler çok geniş bir alana yayılmışlardı ve durumları birbirinden çok farklıydı.

Gerçi 19. yüzyılda Yahudi aydınlar arasında siyasi hareket fikirleri yüzeye çıkmaya başlamıştı ama bu tanım ilk kez 1890 Nisanı’nda AvusturyalI Nathan Birnbaum tarafından Selbstemanzipation dergisinde kullanılmıştı ve ‘Siyon’ sözcüğü elbette Kudüs’ü işa­ ret ediyordu. Gerçi ‘Siyonizm’ tanımını yaratmıştı ama daha son­ raları Birnbaum bu tanımdan uzaklaşacaktı. Yine de onun fikir­ leri başka bir Viyanalıyı harekete geçirdi. Theodore Herzl ya da Ibranice adıyla Benyamin Ze-ev Herzl, çağdaş Siyonizm’in ger­ çek babası oldu.(54) (54) Siyonizm tarihi için bkz. Walter Laqueur, A History ofZionism (Schocken Books, New York: 1972) ve Nahum Sokolow, History ofZionism 16001918,2 cilt, (Longmans, Green and Co., Londra: 1919).

m il l iy e t ç il iğ in d o ğ u ş u

37

Theodore Herzl Herlz’in kökeni doğudaki s/ıfetflerden çok uzaklara, Habsburg Imparatorluğu’nun Almanca konuşan orta sınıf Yahudilerine da­ yanıyordu.

2 Mayıs 1860 tarihinde Peşte kentinde dünyaya geldi. Peşte kenti 1872’de Tuna Nehri’nin öte yakasındaki ikiziyle birleşip Budapeşte adını alıp imparatorluğun Macaristan kesiminin baş­ kenti oldu. 1878’de, Avrupa’nın en canlı kentlerinden birinde, Viyana Üniversitesi’nde hukuk öğrenimi görürken burası Yahudi düşmanlığının ilk kaynaştığı nokta olacaktı. Gerçi kamu avuka­ tı olarak iş buldu ama temel amacı edebiyat dünyasına girmek­ ti ve yazdığı oyunları kabul ettirmeye çabalarken basın için ya­ zı dizileri hazırlayarak kendine bir köşe edindi. Bu kısacık, özen­ li yazılara Viyanalı aydınlar çok değer verdi ve 1888 yılında baş­ kentin önde gelen yayın organı Wiener Neue Freie Presse gazete­ sinde işe alındı.

Herzl’in temel asimilasyon taraftarlığını değiştirecek iki olay gerçekleşti. Birincisi Dr. Kari Lueger liderliğindeki Hıristiyan Sosyal Parti’nin Viyana belediyesinin siyasetinde gittikçe artan başarısıydı. Partisinin şansmı ilerletmek için Yahudi karşıtlığını kabullenmeye hazır olan Lueger, 1895’de Viyana belediye başka­ nı seçildi ve İmparator Franz Jozef, atamasını onaylamayı üç kez reddetti ama kentte öylesine popülerdi ki, 1897’de bu konuma geldi ve 1910’daki ölümüne kadar ayrılmadı.

Daha sonraları Adolf Hitler, onun meziyetlerini Mein Kampf (Kavgam) adlı kitabında yüceltecekti. Eğer Avrupa’daki Yahudi karşıtlığının yükselmesi hakkında kanıta gereksinim varsa, Herzl bunu 1894-5 tarihindeki Dreyfiıs olayında gazetesinin Paris mu­ habiri olarak görecekti. Asimile edilmiş bir Yahudi olan Yüzbaşı Alfired Dreyfus, daha sonra yanlış olduğu anlaşılacağı gibi askeri sırları Almanlara satmak suçlamasıyla tutuklanmıştı. 5 Ocak 1895 günü Dreyfus’un Paris’teki Ecole Militaire’in bahçesinde resmen rütbesinin sökülmesini izlemişti. Bu üzücü gösterinin Herzl’i en fazla ürküten yönü dışardaki kalabalığın ‘Yahudilere Ölüm,’ di­

38

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ye bağırmasıydı.(55) Aynı yılın mart ayında Lueger’in partisinin ba­ şarısı Avrupa’nın en gelişmiş iki kenti olan Paris ve Viyana’daki Yahudi düşmanlığının derecesini daha açıkça gösterecek ve HerzPın ertesi yıl yayınlayacağı kitabın temelini oluşturacaktı.

HerzPin kitabı ya da kitapçığı Viyana ile Leipzig’de 14 Şubat 1896’da yayınlandı. Oldukça uzun başlığı, Der Judenstaat: Versuch einer modernen Lösung der Judenfrage genelinde Yahudi Devleti: Yahudi Sorununa Çağdaş Bir Çözüm Bulma Girişimi olarak çevri­ liyordu, ama daha doğru bir çevirisi Yahudilerin Ülkesi olmalıydı.

Viyana ve Paris’te yaşadığı iç karartıcı deneyimlere dayanan sa­ vı temelinde asimilasyonun yanlış bir yol olduğu hakkındaki ka­ ramsar görüştü. Yahudilerin ekonomi, sanat ve bilime verdikle­ ri katkıyla ülkelerini zenginleştirme sadakatinin boşa çabalamak olduğunu anlatıyordu. Yahudi düşmanlığının Yahudileri bir dev­ let kuracak duruma getirdiğini iddia ediyordu. Bunun için çalı­ şacak bir derneğe gereksinim olduğunu öngörüp, yolu açacak bir Yahudi Derneği ve ardından projeyi yürütmek için bir Yahudi Şirketinin kurulmasını öneriyordu. Böyle bir devlet için iki ola­ sı yer vardı. Birincisi toprağı bereketli ve nüfusu az olan Arjantin idi. İkincisi ise tarihi anavatan olan Filistin idi. Eğer Osmanlı sul­ tanı buna izin verirse, burası batı uygarlığının bir ileri karako­ lu olabilirdi. Kitabın özü böyleydi ve müstakbel devleti roman­ tik ve hayalci tanımlarla anlatıyordu. Bir Yahudi devleti ve bunu yaratmak için bir organizasyon yapılması fikri kamuoyunun ak­ ima girmişti.<56) Batı ve Orta Avrupa’nm asimilasyon yanlısı Yahudileri için geçmişte kaldığını umut ettikleri Yahudi düşmanlığı Herzl’in ki­ tabıyla bir kez daha gündeme gelmişti. 19. yüzyılda Yahudiler çe­

(55) Alex Bein, Theodore Herzl, (The Jevvish Publication Society o f America, Philadelphia: 1941) s. 112-16.

(56) Theodore Herzl, The Jewish State: An Attempt at a Modem Solution o f the Jewish Question, (H. Pordes, Londra: 1972, düzeltilmiş 6. baskı, ön­ sözü Israel Cohen tarafından yazılmış; orijinal baskı 1896).

MİLLİYETÇİLİĞİN DOĞUŞU

39

şitli Avrupa ülkelerinde önemli konumlara yükselmişlerdi. Bu arada her ikisi de Kraliçe Victoria’nın gözdesi olan Alman bes­ teci Felix Mendelssohn ile İngiliz devlet adamı Benjamin Disraeli gibi bazıları din değiştirip Hıristiyanlığı seçmişti. Yahudi dinin­ den ayrılmak istemeyenler ise tıpkı Katolikler, Anglikanlar ya da Lutheryenler gibi dinsel bir cemaat olduklarını ileri sürüyorlardı.

Siyonizm’e en büyük karşıtlık asimilasyon yanlısı Yahudilerden geliyordu. 1896/7 kışında Herzl, her şeye karşın fikirlerini gerçek­ leştirmek için tek amaçla çalışmaya başlamıştı. Onun çabalarıy­ la 1897 Ağustosu’nda İsviçre’nin Basel kentinde Birinci Siyonist Kongresi yapıldı. 197 delegenin katıldığı tarihi kongrenin onayla­ dığı program kısa ve özlüydü. Siyonizm’in amacı Yahudiler için Filistin’de bir yuva oluşturmaktı. Bunu başarmak için Yahudilerin oraya yerleşmeye ikna edilmeleri; bir organizasyonun kurulma­ sı, Yahudilerin ulus duygusunun geliştirilmesi ve hükümet izni­ nin alınması gerekiyordu.(57) Belki Siyonist programın başarılma­ sı çok uzak bir düş gibiydi ama yine de ilk adım atılmıştı. Gerçi Herzl, Siyonistlerin, Filistin’i yöneten İstanbul’daki Osmanlılarla ve ardından Filistin’deki Araplarla pazarlık etmesi gerektiğinin farkındaydı ama bu durum açıklamasında görülmüyordu.

1904’te başlayan ikinci Aliya ya da “göç”e, katılan kadın ve er­ kekleri 1904-5 yılındaki Rusya’nın başarısız devrimi ve ardından tekrar ortaya çıkan katliam girişimleri harekete geçirmişti. Onları bir önceki seleflerinden ayıran nokta ise sosyalist görüşlerine gö­ re ulusal gelişmenin bir parçası olarak Yahudilerin kendileri için çalışmaları gerektiğine inanmalarıydı, ikinci Aliya nm tarihi bir girişimi İbrani dilinin uyarlanması ve geliştirilmesiydi. O tarih­ te gelenlerin çoğu Yidiş dili konuşuyor ve büyük bir olasılıkla Rusça ya da Lehçe biliyorlardı. Orta Avrupa’nın eğitimli orta sı­ nıf Yahudileri için Almanca da seçilen bir dildi. Ibranice’ye kutsal (57) ‘The Basle Declaration’, Walter Laqueur (ed.) The Israel-Arab Reader (Pelican Books, Londra:1970) s. 28-9; Laqueur, A History o f Ziotıism, s.103-8; Sokolow, History o f Ziotıism, Cilt I, s. 287; Cilt II, s. 81, 284.

40

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

metinlerin ve sinagoglardaki ayinlerin kutsal dili olarak saygı gös­ teriliyordu. Dillerin yeniden canlandırılması Avrupa’daki ulusal uyanışın bir parçasıydı ve Siyonizm de elbette farklı olmayacaktı.

Bu gelişmenin arkasındaki itici güç 1882’de Filistin’e yerle­ şen, yalnızca ibranice vaaz veren, bu dilin konuşulmasını des­ tekleyen, eski adıyla Perlman yeni adıyla Eliezer Ben Yehuda idi.

Ben Yehuda eğer bir gelecekleri olacaksa bu eski dilin modern çağa getirilmesi gerektiğine inanmıştı ve 1910 yılında on ciltlik Thesaurus Totius Hebraitatis adlı İbranice sözlüğü yaymlamıştı.(58) Bu görüşünü yeni göçmenler büyük bir hevesle uygulamaya baş­ ladılar ama katı kurallı,Yahudilerin bir kısmı için ibranice kutsal bir dildi ve gündelik işler için kullanılmamalıydı. Kuşku ve hoş­ nutsuzlukla ile karşılanmıştı.

Başka temeller de atılıyordu. 1908 yılında Dr. Arthur Ruppin, toprak satın alımına bir düzen ve hız getirmek amacıy­ la Yafa kentinde Filistin Ofısi’ni açtı. Ertesi yıl, eski Arap lima­ nı Yafa’nın kuzeyindeki hiç de umut verici görülmeyen kum te­ peleri üzerinde ileride gelişecek bir Yahudi kentinin yeni ban­ liyö semti yükselmeye başladı. Buraya ‘ilkbahar tepesi’ anlamı­ na gelen Tel Aviv adı verildi. 1914 yılma gelindiğinde nüfusu 2000’e ulaşmıştı. Ardındaki itici güç 1910 yılında Kent Meclisi Başkanı olan Rus Yahudisi Meir Dizengoff idi ve yaklaşık otuz yıl boyunca adı kentin gelişmesiyle eşanlamlı olacaktı. Gerçi sa­ vaş yıllarında ciddi bir engel yaşandı ama Dizengoff un liderli­ ğinde, Tel Aviv 1920’li ve 1930’lu yıllarda büyük ölçüde genişle­ yerek Yafa’yı gölgedi.(59) Birinci Dünya Savaşı öncesindeki yıllarda Yahudiler Hayfa’ya ve Kudüs’ün yeni gelişen banliyölerine de yerleşmeye başlamış­ lardı. Kısacası ne kadar gösterişten uzak olursa olsun, Siyonizm

(58) Sokolow, History o f Zionism, Cilt I, s. 287; Cilt II, s. 81, 284.

(59) Dr Yehuda Slutsky, ‘Under Ottoman Rule (1880-1917)’ Israel Pocket Library, History from 1880 (Ketel Publishing House, Kudüs, 1973) s.

17.

m il l iy e t ç il iğ in d o ğ u ş u

41

daha sonraki kentleşme için bir temel oluşturuyordu. Yerleşik Türk ve Arap toplumlarından çok farklıydı.

Chaim Weizmann: Bir Siyonist liderin kökeni Ortadoğu’nun geleceği konusunda çok önemli bir rol oynayacak olan Dr. Chaim Weizmann, neredeyse başından itibaren Siyonist olayların içinde olmasma karşın, bunların merkezinden olduk­ ça uzaktaydı. Motol’un küçük toplumu Weizmann’ın yaşamı­ nın ilk 11 yılını şekillendirmişti. İki sinagog dışında daha sonra­ ki kuşakların kentsel donanım diye adlandıracağı şeylere pek sa­ hip değildi. O dönemin Pale standartlarına göre Weizmann’m ai­ lesi dürüst ama alçakgönüllü, aşağı orta-sınıf bir yaşam sürüyor­ du. Chaim’in babası Özer Weizmann, yerel ekonominin teme­ li olan kerestecilikle uğraşıyordu. İşçilerinin kestiği keresteler sal­ lara yüklenip Pina, Bug ve Vistül nehirlerinden Baltık kıyısında o zamanki adıyla Danzig, günümüzde Gdansk limanma yollanı­ yordu. Özer’in karısı Rachel Leah’nm doğurduğu 15 çocuktan on ikisi hayatta kalmıştı ve Chaim üçüncü oğluydu.(60) Eğer Weizmann ailesinin evi o dönemin standartlarına göre rahat sayılırsa, bunun bedelini Özer ve Rachel Leah’nm yoğun çabalan ödemişti; çünkü Pale’deki Yahudilerin yaşamının her zaman için tehlikede olduğunu biliyorlardı. Chaim Weizmann dört yaşından 11 yaşma kadar cheder adlı, İbranice eğitim veren, Yahudi yasalarını ve kutsal metinlerini öğreten küçük okullar­ dan birine gitmişti. Gerçi o, öğretmenlerini pek sevgiyle anım­ samıyordu ya da haklarında iyi fikirlere sahip değildi ama öğret­ menleri evde edindiği atmosferi pekiştirerek kendi Yahudi kim-

(60) Chaim Weizmann, Trial and Error: The Autobiography o f Chaim Weizmann, (Hamish Hamilton, Londra: 1949) s. 11 -27; Jehuda Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Zionist Leader (Oxford University Press, New York ve Oxford; 1985) s.7; Norman Rose, Chaim Weizmann: A Biography (Weidenfeld andNicolson, Londra: 1986) s. 16-18.

42

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ligini derinden hissetmesini sağlamışlardı/611 Zamanla kökenini aşacaktı ama Rus Yahudisi olmanın kazandırdığı değerler daha sonraları Siyonizm’e bağlılığının temel unsurunu oluşturacak ve çoğunlukla Batı Avrupa ve Amerika’daki önde gelen Yahudilerle kavgalı olmasına yol açacaktı. Köklerinin nerede olduğunu bil­ diği duygusu eğitimini sürdürmek için Rusça eğitmeni Sholomo Sokolovsky’ye 1885’te yazdığı ilk mektuplardan birinde apaçık görülmektedir. Weizmann, asla Yahudilikten ayrılmayacağına eğitmenine güvence vermiş ve yeni Hibbat Zion hareketini içten­ likle desteklediğini ifade etmişti. Üstelik yaşamında oynayacağı önemli rolün ışığında, Yahudilere iyi gözle bakacak tek Avrupa ülkesinin İngiltere olacağından daha o dönemde söz etmiş olma­ sı çok ilginçtir/621 Bildiği Yidiş ve îbranice’ye ek olarak Rusça bilgisini de arttı­ rarak Motol’dan ayrılmış ve orta öğrenimini 40 kilometre uzak­ ta, Pinsk kentindeki Real-Gymnasium’da devam etmişti. O yıl­ larda göze çarpan iki nokta gelecekteki mesleğini şekillendirecek­ ti. Sıradışı yetenekleri olan bir öğretmen kadar genç bir çocuğu etkileyecek pek fazla şey yoktur ve Weizmann’m da fen bilimleri ve özellikle kimyaya duyduğu ilgiyi Kornienko adlı bir öğretmeni fark etti ve geliştirdi/631 Geleceği açısmdan daha önemli olan bir nokta ise, Weizmann’ın Pinsk kentinin kalabalık ve karışık Yahudi toplumuyla temas kurmasıydı. Yahudiler kent nüfusunun çoğunluğunu oluş­ turduğundan, o tarihe kadar tanıdığından daha geniş ve eğitici bir karışım karşısına çıkmıştı. Kentin profesyonel ve işadamı ke­ simi ciddi biçimde asimilasyon yanlısıydı ama Weizmann’ın sos­ yal geçmişine sahip Yahudiler arasında yeni Hibbat Zion hareketi (61) Weizmann, Trial and Error, s. 13-14.

(62) Weizmann’dan Sholomo Tsvi Sokolovsky’y e , Motol, 1885 yazı, Leonard Stein (ed.) The Letters and Papers of Chaim Weizmann, Seri A, Cilt I, Yaz 1885-29 Ekim 1902 (Oxford University Press, Londra: 1968) s. 35-7 Bundan böyle LPCW Cilt I. (63) Weizmann, Trial and Error, s. 34-5.

MİLLİYETÇİLİĞİN DOĞUŞU

43

yayılmıştı. Yörenin lideri olan Haham David Friedman, Katowice Konferansı’nda da önde gelen bir isimdi. Kornienko’nun kimya dersinde yaptığı gibi Friedman da ergenlik çağındaki Weizmann’ı açıkça ateşledi ve evinin bitişiğindeki sinagogda ibadet eden genç çocuk, akşamüstleri Pinsk sokaklarında dolaşıp bu dava için para bulmaya çabaladı. Daha sonraları adı vazgeçilmez biçimde bağ­ lanacak olan yeni Siyonist hareketiyle böylece tanışmış oldu.(64) Gerçi sonradan Berlin gibi bir büyük kent deneyimi yaşayınca Pinsk’i küçümseyecekti.(65) Belki Pinsk sevimsiz ve kasvetli bir taşra kentiydi ama yine de onu şekillendirmişti.

Weizmann: Bilim insanı ve Siyonist 19 yaşma basınca yüksek öğrenimini Almanya’da sürdürmeye ka­ rar verdi. Pfungstadt kentinde tanınmış bir Yahudi yatılı okulun­ da îbranice ve Rusça öğretmeni olarak yarı zamanlı bir iş teklifi alınca aradığı fırsat karşısına çıkmış oldu. Anlaşılan oldukça kö­ tü bir dönemdi. Evini özlüyordu, kötü besleniyordu ve tanıştığı Alman Yahudilerinin yaygınlıkla asimile olmasından nefret edi­ yordu. İki dönem çalıştıktan sonra sağlığı bozularak evine döndü.

Gerçi Pfungstadt ağır bir hayal kırıklığıydı ama babasının işleri­ nin iyiye gitmesi 1893 yılında Berlin’deki seçkin Charlottenburg Polytechnikum okuluna yazılmasına olanak verdi.(66) 1895-6 yı­ lında Pinsk’de verdiği ara dışında, Berlin’de 1897’ye kadar öğ­ renim gördü ve akıl hocası Profesör Bystrzycki’nin ardından İsviçre’deki Fribourg Üniversitesi’ne gitti ve 1899’da üstün ba­ şarıyla doktorasını tamamlayıp mezun oldu. Artık kimya dalın­ da akademik kariyer yapmasını sağlayacak belgelere sahipti ve ilk

(64) Weizmann, Trial and Error, s. 38-40.

(65) Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Zionist Leader, s. 35-6.

(66) Weizmann, Trial and Error, s. 44-50.

44

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

adım olarak Cenevre Üniversitesi’nde resmi bir maaşı olmadan bir Privat Dozen t olarak çalışmaya başladı.(67) Daha sonra pişman olacağı biçimde, tarihi Basel Kongresi’ne katılmamıştı ama bunun anlamı Berlin’de bulunduğu süre için­ de Siyonist hareketin başlangıcını tanımadığı ya da olayları büyük bir ilgiyle izlemediği değildi. Pinsk’deki ve Berlin’deki ilerleyişinin arasında br simetri vardı. Pinsk’de Kornienko ve Friedman’dan esinlenmişti ve Berlin’de bilimsel gelişimini Bystrzycki destekle­ mişti ve bir Siyonist olarak evrimini, Ahad Ha’am ‘Halktan Biri’ admı alacak olan yazar ve düşünür Asher Zvi Ginsberg ile kurdu­ ğu bağlantıya borçluydu. Weizmann özyaşamöyküsünde devrim­ ci Mazzini, Genç İtalya için ne ifade etmişse, kendisinin de Siyonist öğrenciler için benzer biri olduğunu yazacaktı.(68) Siyonistlerin büyük çoğunluğuyla tartışma alışkanlığım edinmişti ama 1927’de Tel Aviv’de ölen Ahad Ha’am tartıştığı kişilerden biri değildi. Ne var ki, Herzl’dan farklı olarak, 1891’de Filistin’i ziyaret etmiş olan Ahad Ha’am, Arapların kolayca Siyonistlere teslim olmayacakla­ rını biliyordu ve bu konuda bir uyarı yapmıştı.(69) Weizmann’m görüşüne göre Der Judenstaat hiçbir yenilik içermediği gibi, Birnbaum ve benzerlerinin çalışmalarım da gözardı ediyordu. Bu görüşün gerçeklik payı vardı ve Weizmann ay­ nı zamanda kitaba güç verenin yazarın kişiliği olduğunu da kabul ediyordu. Herzl’in Siyonizm’e verdiği büyük armağan belki an­ cak meraklıları için tarihi bir yapıt olacak olan kitabı yazmanın ardından, Birinci Siyonist Kongresi’ni düzenlemesi ve esin kay­ nağı olmasıydı: Aslında Weizmann bir Pinsk delegesi olarak bu kongreye katılacaktı ama aynı yıl babasmın işleri kötüye gidince, boya hammaddesini satmak için Moskova’ya gitmeye karar ver­ di. Ne yazık ki bu girişimi başarısız oldu. Pale dışında kaldığından

(67) Weizmann, Trial and Error, s. 69, 76; Reinharz, Chaim Weizmatın: The Making o f a Zionist Leader, s.51; Rose, Chaim Weismann, s. 44.

(68) Weizmann, Trial and Error, s. 51-2.

(69) Stein, The Balfour Declaration, s. 90-1.

m il l iy e t ç il iğ in d o ğ u ş u

45

Moskova teknik açıdan ona yasak bölgeydi ve karşılaştığı zorluk­ lar nedeniyle kongreye yetişemedi.(70) 1898 yılında Basel’de gerçekleştirilen İkinci Siyonist Kongresi’ne katıldı ve bundan sonra hiçbirini kaçırmadı. Bu sürede Odessa’daki Hibbat Zion hareketinin ilk üyelerinden biri olan önde gelen Rus siyonist Menahem Mendel Ussishkin ile tanıştı.

Yıllar içinde bu yetenekli ve bazen kavgacı adam, Weizmann’ın gayretli bir işbirlikçisi oldu, birlikte Paris Barış Konferansı’nda sunum yaptılar ama 1930’ların sonuna doğru bölünme konusun­ da ayrılığa düştüler ve Ussishkin 1941’de öldü.(71) Weizmann 1901’deki Beşinci Siyonist Kongresi’nde hayal dünyasını ele geçirmiş olan eğitim konusuna özellikle bir Yahudi üniversitesi fikriyle damgasını vurmaya başladı. 1901 aralığın­ da genelinde Weizmann’dan esinlenen bir gençlik konferan­ sı sonrasında Siyonizm’in içinde Demokratik Grup adıyla bili­ nen bir grup oluşturuldu. Ardından düzenlenen Beşinci Siyonist Kongresi’nde bu grup bir Yahudi üniversitesinin hazırlık çalış­ ması için bir öneri getirdi. Herzl ile yaşanan bir tartışmaya kar­ şın, bu fikir geliştirildi.(72) Ertesi yıl Herzl, Weizmann’dan bir Yahudi üniversitesi için plan yapmasını isteyince, iki adamın ara­ sında kalıcı bir sürtüşme olmadığı anlaşıldı.(73) Gerçi bu fikir için çok erkendi ama Weizmann geliştirmeyi sürdürdü ve böylece çok önemli bir toplantının yolu açılmış oldu. 1903 yılında Hamursuz Bayramı için Pinsk’deki ailesini ziyaret ettikten sonra Varşova’ya gidip önerilen üniversite adına yerel bir komitenin başkanlığını (70) Weizmann, Trial and Error, s .61-8.

(71) Weizmann, Trial and Error, s. 80-1.

(72) Profesör H ugo Bergmann, ‘D r Weizmann’s conception o f the Hebrew University’, Paul Goodm an (ed.) Chaim Weizmann: A Tribute on his Seventieth Birthday, (Victor GollanczLtd., Londra: 1945) s. 94; Reinharz, Chaim Weizmann: The Making of a Zionist Leader, s. 86-91 (73) Weizmann’danTheodoreHerlz,a,Viyana, 21 Mayıs 1902;Weizmann’dan Theodore Herzl’a, Viyana, 4 Haziran 1902; Weizmann’dan Theodore Herzl’a, Viyana, 25 Haziran 1902; LPCW, Cilt 1 ,204, 207, 209, s.263-9

46

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

yapan Nah um Sokolow ile görüşmesi(74) olağanüstü bir ortaklığın başlangıcı oldu. Rusya yönetimi altındaki Polonya’da 1861 ’de do­ ğan Sokolow, Ibranice ve Lehçe yazan tanmmış bir yazardı. 1914 yılında Londra’ya taşınıp Birinci Dünya Savaşı’nın kritik pazar­ lıklarında Weizmann’m vazgeçilmez yardımcısı oldu, 1919’da Paris’te davasının sunumuna katıldı ve Siyonist hareketin klasik­ leşen tarihini yazdı.

Bu dönemin daha önemli bir olayı, Weizmann’ın 1900 Kasımı’nda Cenevre’deki Yahudi Kulübü’nde tanıştığı, kendisinden sekiz yaş genç ve güzel Rus asıllı tıp öğrencisi Vera Chatzmann’a gittikçe artan ilgisiydi. Ortak müzik sevgisiyle Cenevre’deki Cafe Landolt’da sık sık çay içmek için buluşmaya başladılar. Bu arada Weizmann hâlâ akademik dünyada kendine bir yer yapmaya ça­ balıyor ve Siyonizm dünyasıyla uğraşıları gitgide yoğunlaşıyordu; Vera’mn da tıp diplomasmı almak için çalışması gerekiyordu.(75)

‘Uganda Önerisi’ Herzl, Judennotyani Yahudilerin yeni yüzyılda huzur bulması ge­ reksinimi kavramıyla harekete geçmişti ve yeni yüzyılın başlama­ sıyla Çarlık İmparatorluğu’nda yeni katliamların patlak verme­ si bu gereksinimi teyit etmişti. Genelinde monarşik toplumlarda Kara Yüzler adıyla bilinen olaylardı. Weizmann da kısa sü­ rede kendini Siyonizm’in ilk önemli krizinin içinde buluverdi.

1903 yılının Hamursuz ve Paskalya haftasında kalabalıklar şimdi Moldova’nın Chisinau kenti olan Kishinev’de saldırıya geçti, yak­ laşık 50 Yahudiyi öldürdü, 1000 Yahudi’yi yaraladı ve 1,500 evi yerle bir etti. Bir dizi saldırının birincisi olan Kishinev katliamı Herzl’in Yahudilerin geleceği konusundaki karamsar öngörüleri­ (74) Weizmann, Trial and Error, s. 103-5 (75) Weizmann, Trial and Error, s. 145; Vera Weizmann; The Impossible Takes Longer: Memoirs by the Wife o f Israel’s First President as Told to David Tutaev, (Hamish Hamilton, Londra: 1967) s. 1-3,12-13.

m il l iy e t ç il iğ in d o ğ u ş u

47

ni onayladı. 20 Mayıs 1903 tarihinde Jewish Chronicle gazetesinin editörü olan meslektaşı Leopold Greenberg, İngiliz Sömürgeler Bakanı Joseph Chamberlain ile çok önemli bir toplantı yaptı.

Chamberlain, Kishinev olaylarının, Herzl’in Doğu Avrupa’daki Yahudilerin buradan gitmesi gerektiği konusundaki görüşlerin­ de haklı olduğunu kanıtladığına inandığını ama nereye gidebile­ cekleri hakkında hiçbir fikri olmadığını açıkladı. Siyonistler Sina Çölü’ndeki El Arish bölgesinden ve Kıbrıs adasından söz ediyor­ lardı ama Chamberlain bu önerileri beğenmeyip, en azından bir milyon kişinin yerleşebileceği Doğu Afrika’daki toprakları önerdi.

Chamberlain ile yapılan görüşmelerde daha sonraları Kenya adı­ nı alacak olan verimli topraklara yerleşme önerisi yinelendi ama nedense her zaman için ‘Uganda Önerisi’ olarak adlandırıldı.(76) Herzl, elbette Doğu Afrika’nın Filistin olmadığının farkınday­ dı ama kısa bir süre önce ziyaret ettiği Rus împaratorluğu’nda ne­ ler olduğunu ve dünyanın en büyük imparatorluğunun olası bir kurtarma planı sunduğunu da biliyordu. Bu fikre dayanarak 1903 Ağustosu’nda Basel’de yapılan Altıncı Siyonist Kongresi’nde bu öneriyi sundu. Kongre, oldukça eziyetli bir karar için bir komi­ te saptamayı ve bu komitenin seçeceği daha küçük bir komitenin Doğu Afrika’ya gidip bu olasılığı araştırmasını oyladı ama herkes esas tehlikede olanın ilkeler olduğunu biliyordu. Oylama sonun­ da Herzl, 187’ye karşılık 295 oyla kazanırken, 132 çekimser oy vardı. Önemli olan Weizmann’m da tümüyle katıldığı muhalefe­ tin yapısı ve büyüklüğüydü. Muhalefetin ilginç yönü ise kalabalık Rus delegelerinden gelmesiydi; özellikle Herzl’in kaderlerini de­ ğiştirmek için çabaladığı Kishinev delegeleri de karşı görüşteydi.

Halen Pinsk delegesi olan Weizmann, Rus delegelerle yapılan bir toplantıda Uganda projesini reddetti, konuşmasının sonunda îngilizlerin kendilerine daha iyi bir öneri getireceğini öne sürdü.(77) Weizmann’m babasıyla erkek kardeşinin de Herzl’i destekledi­ (76) Bein, Theodore Herzl, s. 439-41.

(77) Weizmann, Trial andError, s.l 10-17.

48

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ği toplantı oldukça hararetli geçti ve daha da kötüye gidecek­ ti. Kongre tarihinde Filistin’de bulunan Ussishkin Rusya’ya dö­ nünce Uganda projesine karşı büyük bir saldırı başlattı. Ardında Neinsager (hayır-diyenler) adıyla bilinen Rus liderler Kharkov’da toplanıp, hareketi Filistin’e gitmek yönünde etkileyen 1897 tarih­ li ilk Basel Programı’nı ihlal ettiği için Herzl’i kınayan bir kara­ rı oyladılar. Kendi hareketi darmadağın olan Herzl, 1903/4 kışını bir çeşit uzlaşma sağlamak için çabalayarak geçirdi ama uzun za­ mandır kalp sorunu yaşıyordu ve 3 Temmuz 1904 tarihinde yal­ nızca 44 yaşında yaşamını yitirdi.(78) ‘Uganda Önerisi’ Herzl’den sonra uzun süre gündemde kalmadı ve 1905’teki Yedinci Siyonist Kongresi’nde reddedildi. Hareketin liderliği, Weizmann’m, kişili­ ği ye vizyonu olmadığı gerekçesiyle alaycı bir tavırla küçümsediği Litvanya doğumlu Alman Yahudisi David Wolfssohn’a geçti.(79) Gerçi o tarihte öngörülemezdi ama bundan sonra Siyonizm’in Berlin’den yönetilmesi on yıl sonra önemli sonuçlara yol aça­ caktı.

Weizmann, Manchester ve Britanya politikası 1904 yılında Weizmann, İngiltere’nin kuzeyindeki Manchester Üniversitesi’ne gitti. Gerçi gidiş koşullan pek açık değildir ama Cenevre’de artık bir gelecek görmüyordu ve başarılı doktorası­ nı destekleyen patentleri ve araştırma makaleleri vardı. İtiraz et­ mesine karşm ‘Uganda Öneri’si Ingiliz politikacıların Siyonizm’e sıcak baktıklarını gösteriyordu ve cebinde kimya fakültesinin iyi bir ünü olduğunu bildiği Manchester Üniversitesi’nden Profesör William Henry Perkin’e kendini tanıtan bir mektup vardı. Perkin ona bir laboratuvar kiralamaya hevesliydi ve pek de umut ver­ meyen bu başlangıç adımında Weizmann İngilizce öğrenmeye ve üniversitede kendine bir yer edinmeye çalıştı. Ocak 1905’te ilk (78) Bein, Theodore Herzl, s. 453-503.

(79) Weizmann., Trial and Error, s. 146.

MİLLİYETÇİLİĞİN DOĞUŞU

49

kimya dersini İngilizce olarak vermesi azminin bir belirtisiydi ve temmuz ayında kimya fakültesine asistan olarak atandı.(80) Ertesi yıl Vera İsviçre’deki tıp fakültesinden mezun olunca, evlenmele­ rinin önünde hiçbir engel kalmamıştı. VVeizmann, sık sık Siyonist toplantıları için evden uzakta oluyordu, bazen paraları suyunu çekiyordu, bir evliliğin başlangıcı için oldukça zor bir dönemdi ama yürütmeyi başardılar ve daha sonraları Vera kendi mesle­ ğinde ün kazandı.(81) ilk çocukları Benjamin 1907, ikinci oğulları Michael 1916 yılında dünyaya geldi.

Manchester, kıta Avrupasımn kargaşa içindeki Siyonist poli­ tikalarından çok uzaktı ama yine de geri kalmış sayılmazdı. Son derece politikayla ilgili bir kentti ve Muhafazakâr Parti’nin par­ lamentodaki üyesi 1885’ten bu yana Arthur James Balfour idi.

Yaşamı boyunca hiç evlenmemişti; hem Iskoçya Presbiteryan Kilisesi’nin hem de Ingiltere Anglikan Kilisesi’nin sözcüsüydü; politikacılarından beklenenin ötesinde felsefeye ilgi duyuyor­ du ve bu konuda saygın kitaplar yayınlamıştı. Sakin davranış­ ları çelikten yapılmış kişiliğini gizliyordu. 1887-1891 yılları ara­ sında İrlanda işleri Bakanı olmuştu ve ülkenin özellikle çalkan­ tılı döneminde olayları yönetme biçimi nedeniyle ‘Kanlı Balfour’ lakabını kazanmış ve yıllarca silahlı dolaşmak zorunda kalmış­ tı. 1902 yılında Başbakan olunca, gümrük reformu konusunda kendini parçalayan bir iktidarı yönetmişti. 1905 yılında konumu­ nu Liberallere bırakmak için istifa edince genel seçim yapılması­ na neden olmuştu. ‘Uganda Önerisi’ni yapan onun Sömürgeler Bakam’ydı ve Balfour, Siyonistlerin niçin bu öneriyi reddettikle­ rini öğrenmeye çalışıyordu. Siyonistlerle ilişkisini, aynı zaman­ da Manchester Siyonist Derneği Başkanı olan, Muhafazakâr Parti Manchester Başkanı Charles Dreyfuss aracılığıyla yürütüyor­ du. Uganda projesini içtenlikle destekleyen Dreyfuss, bu öneri­ (80) Weizmann, Trial and Error, s. 123-34.

(81) Vera VVeizmann, The Impossible Takes Longer, s. 30-5; Rose, Chaim Weizmann, s. 113.

M O K4

50

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ye şiddetle karşı çıkanlardan biri olan Weizmann ile tanışmasını Balfour’a önermişti. Weizmann’m yaşamındaki en can alıcı kar­ şılaşma olacaktı.(82) 9 Ocak 1906 tarihinde Manchester’in Piccadilly semtinde­ ki Queen’s Hotel’de buluştuklarında genel seçim yapılmaktaydı ve sonunda Balfour parlamentodaki koltuğunu yitirdi. Balfour, desteklediği ve ilerlemenin son derece pratik bir yolu olarak gör­ düğü ‘Uganda Önerisi’nin niçin böylesine tepki çektiği konu­ sunda oldukça kaygılıydı. Weizmann, Siyonizm’in ruhsal yö­ nünü ancak Filistin’in tatmin edeceğini vurgulayarak yanıtla­ dı ve Londra yerine Paris’e önerirse Balfour’un kabul edip et­ meyeceğini sordu. Balfour, zaten Londra’ya sahip olduğu yanı­ tını verince, Weizmann bu kent henüz bataklık durumundayken Yahudilerin Kudüs’e sahip olmuş olduklarını belirtti. Balfour te­ ması sürdürmek için hiç çaba göstermediğinden bu toplantının gerçek etkisini tahmin etmek olanaksızdır ama yeğeni ve yaşamöyküsü yazarı Blanche Dugdale onun sık sık bu görüşmeden ve Weizmann’ın bıraktığı izlenimden söz ettiğini kayıtlara geç­ ti. Balfour, Sokolow’un History of Zionism adlı kitabının önsö­ zünü yazarken, aralarında geçen görüşmenin eğer Yahudiler için bir vatan bulunacaksa burasının Filistin olması gerektiği fikrine ikna olmasını sağladığını belirtti. Weizmann da bu noktanın çok önemli olduğunun farkındaydı.(83) Balfour deneyimli bir politikacıydı ama Weizmann aynı za­ manda Muhafazakâr Parti’den ayrılıp kuzey-batı Manchester’da Liberaller için seçime giren genç Winston Churchill ile de görü­

(82) Blanche E.C. Dugdale, Arthur James Balfour, First Earl o f Balfour (Hutchinson, Londra: 1936) Cilt I, s. 325-6; Weizmann, Trial and error, s. 142.

(83) Weizmann, Trial and Error, s.142-5; Dugdale, Arthur James Balfour, Cilt I, s. 326-7; ‘Introduction by the Rt Hon A J Balfour, M P’ 20 Eylül 1918 Sokolow, History o f Zionism, Cilt I, s. xxıx-xxxıv; Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Zionist leader, s. 270-5.

MİLLİYETÇİLİĞİN DOĞUŞU

51

şüyordu. Seçim sürecinde iki kez buluştular.1841 1921-2 yılların­ da Sömürgeler Bakanı olan Churchill, Filistin olaylarında önemli bir etken olacak ve daha sonraki kariyeri tarihe geçecekti. Kısacası Manchester, Ingiliz politikasında Weizmann’a taşındığı zaman hayal bile edemediği ama gelecekte paha biçilmez değerde olacak kapılar açıyordu.

Ayrıca Manchester ona bir Siyonizm merkezi de sağladı.

Herzl’a ve ‘Uganda Önerisi’ne karşı çıktığından ]ewish Chronicle editörü Leopold Greenberg’in gözünde persona non grata (isten­ meyen kişi) olmuştu ve başkentteki Siyonist toplantılarına da­ vet edilmiyordu. Bu arada Weizmann, Ingiltere’nin kuzey kent­ lerine dağılmış Yahudi toplumlarını ve bununla birlikte Glasgow ve Edinburgh’u da ziyaret etmek için Manchester’ı bir üs olarak kullanıyordu. Bu yoksul Yahudi gruplarının ona verdiği tepkiyi seçkin Britanya Yahudileri vermemişti. 1909 yılında aralarında Leopold de Rothschild, Claude Montefiore, Sir Philip Magnus, Robert Waley Cohen ve Osmond d’Avigdor Goldsmid’in de bu­ lunduğu önde gelen Ingiliz Yahudilerinin çoğu kendilerini diğer Ingilizlerden yabancılaştıran fikirleri kınadılar. Yahudilerin bir ulus değil dinsel bir cemaat olduğunu belirten bir bildiri yayınla­ yan Hahambaşı bu görüşü destekledi. 1917 yılında Weizmann bu ciddi muhalefet ile yüzleşmek zorunda kalacaktı.1851 1907 yılında Weizmann’m ilk kez Filistin’i ziyaret etmesi, ya­ şamının adeta zirvesiydi. Uzun süredir düşlerinin odağı olan top­ rakları ilk kez tanıyordu. Özyaşamöyküsüne inanılacak olursa, bu deneyim pek de olumlu değildi. Özellikle Kudüs’den hiç hoşlan­ madı; oradaki Yahudileri yaşamlarını saygm olmayan bir biçim­ de yardımlarla geçirdikleri için eleştiriyordu. Zaman içinde bu fikri fazla değişmedi ama kentin Yahudi mirasını yansıtmak için Scopus Dağı’na bir bina inşa etmek potansiyelini de gözden ka­ çırmadı. Kentte karşılaştığı kişiler, Avrupa sinagoglarmda topla­ (84) Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Zionist Leader, s. 275-7.

(85) Stein, The Balfour Declaration, s. 80-1.

52

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

nan Hallukah ya da yardım paralarıyla geçinen dindar, genelinde yaşlı ve yoksul Yahudilerdi. Gerçi bu sistem kuşaklar boyu süre­ gelmişti ama çağdaş bir bilim insanı olan Weizmann, bu sisteme dayalı yaşayanların müstakbel Yahudi vatanı için hiçbir şey suna­ mayacaklarını düşünüyordu. Daha yeni kurulan Yahudi koloni­ leri de onu pek etkilemedi çünkü bunların da daha farklı bir yar­ dımla varlıklarını sürdürdüğünü düşünüyordu. Arap işçileri ça­ lıştırmaları hiç hoşuna gitmedi doğrusu. Yine de 1904’ten itiba­ ren buraya gelmiş olan Rus Yahudilerinin yerleşim yerleri gelecek için daha umut verici gibi görünüyordu, en azmdan Arap işgücüyle rekabet edebiliyorlardı/861 Gerçi Pale’deki geçmişini hiç unutmamıştı, küçük kardeşle­ rinin eğitimine destek olmak için düzenli olarak eve para gön­ deriyordu ama artık İngiltere’ye iyice alışmış gibiydi, özellik­ le 1911’de babasının ölümünden sonra Pinsk ile bağları gittikçe azalmıştı. Bilim insanı olarak ünü yayılıyordu. 1913 yılında baş­ kalarını kıskandıracak bir patent ve bilimsel makale listesine sa­ hipti. Perkin 1913 yılında Oxford Üniversitesindeki kimya kür­ süsüne atanınca, Weizmann, araştırmalarının ve öğretmenliğe adanmışlığmın boşalan konum için kendisini iyi bir aday olarak göstermeye yeteceğine inanmıştı ama bu konum rakip bir ada­ ya gidince, Biyokimya Okutmanı unvanıyla kendini teselli et­ mek zorunda kaldı. Gerçi o yıllarda Ingiliz üniversitelerinde pro­ fesörlük kadrosu bugüne oranla çok az olduğundan bu kürsüye getirilmemesinin utandıracak bir yönü yoktu ama hiç kuşkusuz olup biteni önemli bir engel olarak algılamıştı. Bir seçenek ola­ rak Berlin’deki Siyonist Organizasyon’da bölüm başkanlığı tek­ lif edildi ve kapıldığı hayal kırıklığı nedeniyle kabul etmeye ha­ zırlandı ama Vera gitmeyi kesinlikle reddetti. Weizmann’m gu­ rurunu içine atıp Manchester’da kalmasının Siyonizm için hangi önemli sonuçlara yol açtığını şimdi biliyoruz.

(86) Weizmann, Trial and Error, s. 161-9; Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Zionist Leader, s. 316-17.

MİLLİYETÇİLİĞİN DOĞUŞU

53

Kısa sürede hareketin zirveye çıkacağı açıkça belliydi. Wolfssohn hâlâ işleri Berlin’den yürütüyordu, Ussishkin, Sokolow ve Ha’am gibiler tanınmış isimler olmuşlardı, Israel Zangwill ve Max Nordau gibi saygın yazarlar aydınların yaşamının önde ge­ lenleriydi ve bu arada Amerikalı Louis D. Brandeis oradaki coş­ kulu Yahudi toplumunun başına geçecekti.(87) 1914 öncesinde­ ki Siyonizm hareketi hakkında, Arapların amaçlarına oranla çok şey biliyoruz ama beklentilerinin sorunlu olduğu gerçeği değiş­ miyor. Türkler, Filistin’deki konumlarmdan Yahudiler ve nüfu­ sun büyük çoğunluğunu oluşturan Araplar uğruna ödün vermek niyetinde değildiler.

Osmanlı diplomasisi ve Avrupa krizi: Almanya ve Britanya Tarihsel açıdan Osmanlı împaratorluğu’yla ilgili meselelere en yakından ilgi duyan Avrupalı güçler Avusturya, İngiltere ve Rusya idi; bu arada Fransa ile İtalya da Kuzey Afrika’daki topraklarını çalmayı başarmıştı. Bu ülkelerden farklı olarak Almanya, impa­ ratorluğu yağmalamaya kalkışmamıştı ve 19. yüzyılın sonlarında Berlin, Osmanlı olaylarına gitgide daha fazla ilgi göstermeye baş­ ladı. Kaiser II. Wilhelm’in 1889 ve 1898 yıllarındaki iki resmi zi­ yareti bu ilginin bir işaretiydi, ikinci ziyaretinde Şam ve Kudüs’e de gitmişti ve bir savaş atı üzerinde görkemli bir giriş yapabilmesi için Yafa kapısındaki duvarda bir gedik açılmıştı. Hicaz demiryo­ lunu inşa edenler de Almanlardı ve 1899’da iddialı demiryolunun İstanbul’dan başlayıp Anadolu’yu geçerek, Bağdat ve Basra’ya kadar gitmesi planlanmıştı. Bağdat Demiryolu Şirketi’nin koru­ ması altında inşaat 1903’te başladı ama arazinin zorlu yapısın­

(87) Weizmann, Trial and Error, s. 173-4; Vera Weizmann, The Impossible Takes Longer, s. 39; Reinharz, Chaim Wrizmann: TheM akingofaZionist Leader, s 359-67; David Vital, Zionism: The Crucial Phase (Clarendon Press, Oxford: 1987) s. 120-1.

54

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

dan dolayı hiçbir zaman tamamlanmadı. Alman ve Avusturya bankaları başkent İstanbul’u Orta Avrupa’ya bağlayan Oriental Demiryolu’nu finanse etmişlerdi ve başkentin elektrik ile telgraf hizmetlerinin ardında Alman parası yatıyordu. imparatorluğa ekonomi yoluyla girmek Almanya’ya özgü değildi.(88) Silahlı kuvvetlerini Avrupalı rakipleriyle aynı düzeye getirmek isteyen Türkler iki adaydan yardım istediler: Donanma için Ingilizlere, kara ordusu için Alınanlara başvurdular. Amiral Arthur Limpus başkanlığındaki bir Ingiliz deniz kuvvetleri mis­ yonu 1912 yılında imparatorluğa geldi. Donanmayı güçlendir­ mek için gereken para halkın bağışlarıyla sağlandı ve vatansever kadmlar para bulmak için saçlarını bile sattılar. Sonuçta 1911 yı­ lında Tyneside tersanesinde Reşadiye adlı savaş gemisi inşa edil­ di. 1914 yılında ise, Brezilya donanması için Ingiltere’de inşa edi­ len başka bir “drednot” denilen zırhlı savaş gemisi Sultan Osman I adıyla Osmanlılara satıldı, iki güçlü gemi 1914 yılında tamam­ lanınca, Türk donanması özellikle bunlarla başa çıkabilecek Rus gemileri bulunmadığından Karadeniz’de ve Yunanlara karşı Ege denizinde dikkate alınacak bir güç biçimine gelecekti.(89) Kara ordusu üzerindeki Alman etkisi Colmar von der Goltz’un bir askeri misyona başkanlık ettiği 1883 yılma kadar geri gidiyor­ du. 1916 yılında Mezopotamya’da komutanlık yaparken tifodan ölünceye dek imparatorluğa ömek bir hizmet sunmuştu. 1913 yılında Liman von Sanders başkanlığında yeni bir Alman mis­ yonu geldi.(90) Almanya’nın imparatorluk üzerindeki ekonomik ve askeri etkisi belirgindi ama Devlet-i Aliyye’nin gelecekte on­ ların yanında herhangi bir çatışmaya gireceğinin garantisi anla(88) Demiryolunun tarihi için bkz. Sean McMeekin, The Berlin-Baghdad Express: The Ottoman Empire and Germany’s Bidfor World Power 18981918 (Ailen Lane, Londra: 2010); A.J. P. Taylor, The Struggle for Mastery in Europe 1848-1918 (Oxford University Press, Londra: 1954) s. 383-5.

(89) Winston S Churchill, The World Crisis 1911-1918 (Odhams Press Ltd, Londra: 1938 baskısı), Cilt I, s. 436-7 (90) Palmer, The Decline and Fail o f the Ottoman Empire, s. 170-1, 220-2.

m il l iy e t ç il iğ in d o ğ u ş u

55

mma gelmiyordu. Ekonomi alanında Ingiliz-Fransız etkisi vaz­ geçilmez biçimde sürüyordu. Armstrong Vickers, Haliç’teki li­ manların sahibiydi; Ingilizler ise öncelikle Dicle ve Fırat Buharlı Navigasyon Şirketi, İstanbul’un telefon sistemi, Osmanlı Bankası ve deniz kuvvetleri gibi farklı alanlarda varlığını gösteriyordu.

Fransızların da önemli bir ekonomik varlığı vardı.(91) Ne var ki, 28 Haziran 1914’de Avusturya-Macaristan tahtının veliahtı Arşidük Frank Ferdinand ile karısı Sophie o dönemde Osmanlı kenti olan Saraybosna’da öldürülünce, olaylar dizisi başladı ve Ortadoğu’da dört yıl sonra pek az kişinin daha önceden hayal edebildiği deği­ şiklikler ortaya çıktı.

(91) W.W. Gottlieb, Studies in Secret Diplomacy during the First World War (George Ailen & Unwin Ltd, Londra: 1957) s. 19-22.

2 Savaş Dönemi Vaatleri ve Beklentileri

Eğer dünya 1914 yılında savaşa girmemiş olsaydı, Ortadoğu’nun geleceğinin nasıl olacağını artık kimse söyleyemez ama Birinci Dünya Savaşı’mn bölge üzerinde dramatik bir etkisi olduğu ke­ sindir ve mirası bugüne kadar kalmıştır. Savaşın başlamasından çok kısa bir süre sonra mücadelenin destansı boyutlarda olduğu anlaşıldı ve herkes bir barış anlaşmasının nasıl olabileceği üzerin­ de düşünmek zorunda kaldı. Osmanlı İmparatorluğu’nun sava­ şa itilaf Güçleri tarafında katılması kaçınılmaz gibi görünüyordu ama 1914 Kasımı’nda Türkiye’yi yönetenler kaderlerini Berlin ile Viyana’ya bağladılar. Türk Silahlı Kuvvetleri’nin teknolojik açı­ dan diğer ülkeler kadar ileri olmadığı gerçeğine karşın, Almanya ile Avusturya-Macaristan büyük bir kazanç elde etmişti.

Türkler, Ortadoğu’nun iki kilit noktasında Britanya’yı teh­ dit ettiler. Birincisi, Ingilizlerin Hindistan, Avustralya ve Yeni Zelanda’dan asker ve malzeme getirdiği Süveyş Kanalı’ydı. ikinci nokta ise, Kraliyet Donanması’nm en gelişmiş Queen Elizabeth sı­ nıfı beş hızlı savaş gemisinin yakıt kaynağı olan Basra Körfezi’ydi.

Türk askerleri Iran sınırının hemen ötesindeki Abadan’da bulu­ nan Ingiliz petrol işletmelerine tehlikeli.derecede yakındılar, itilaf Devletleri için başka bir tehlike de Türkiye’nin halifelik nedeniyle İslam dünyasına çağrı yapmasıydı. Fransa kendine ait olan Kuzey Afrika topraklarından büyük miktarda asker toplarken, Britanya imparatorluğu’nun tek profesyonel yedek ordusunu oluşturan Hint Ordusu da yarımadanın kuzeybatısındaki Müslüman top­ lumdan alacağı askerlere dayanıyordu. Üstelik Pencap’ın verimli

58

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

yaylaları Afganistan sınırındaki çalkantılı Müslüman kabile böl­ gelerine çok yakındı. Britanya’nın yönetimini sekiz düzenli Ingiliz taburu ve Pencap Sınır Gücü’nün Hintli vatandaşları denetliyor­ du. Quetta ve Mardan’daki karakollardan dağ geçitlerini ve Indüs Nehri’nin geçişlerini kontrol eden bu askerler Britanya yöneti­ mindeki Hindistan’m gözcüleriydi ama bir çoğu Müslüman’dı.

Son olarak da Türkiye’nin Rusya ile upuzun bir sınırı vardı ve Rus orduları Alman ve Avusturya ordularının baskısı altındaydı.

Osmanlı imparatorluğu son derece stratejik konumdaki İstanbul ve Çanakkale Boğazlarını elinde tutuyor, Ingiliz ve Fransızların Karadeniz limanlarma Rus müttefiklerine yardım amacıyla geç­ melerini önlüyordu. Türkiye ile yapılacak savaşın Avrupa’daki ana cephelerle kıyaslanınca ikinci sıraya düşeceği kuşkusuzdu ama Petrograd, Paris ve özellikle Londra bunu görmezlikten ge­ lemezdi. Böylesine bir tehlike göze alınamazdı.

Türkiye’nin savaşa girişi Saraybosna suikastını izleyen çalkantılı diplomatik havada, Türkler en iyi seçeneklerin nerede yattığmı araştırdılar. Cemal Paşa, hiç ilgi göstermeyen Fransızlara yanaştı. Anlaşılabilir bi­ çimde Türklerin en büyük sorunu Rusya idi. 22 Temmuz’da, Avusturya-Macaristan’ın Sırbistan’a can alıcı bir ültimatom ver­ mesinden bir gün önce Enver Paşa, Almanya ile pazarlığa başladı.

Türkiye’nin stratejik ve askeri önemini Almanya'nın etkili çevrele­ ri gayet iyi biliyordu. 1912’de yayınlanan ve defalarca baskı yapan Germany and the Next War adlı ünlü kitabında General Friedrich von Bernhardi, Türkiye’nin Mısır’daki Ingilizlerin konumuma karşı stratejik tehdidinin ve İslamcılık görüşünün Ingiltere’nin Hindistan üzerindeki baskısını sarsabileceğini belirtmişti.(1) 2 Ağustosta Avusturya-Macaristan ile Sırbistan savaşa girmişti ve (1)

General Friedrich von Bernhardi, Germany and the Next War, (Edward Arnold, Londra: 1914: orijinal baskı (Stuttgart: 1912) s., 95-6.

SAVAŞ DÖNEMİ VAATLERİ VE BEKLENTİLERİ

59

Almanya’nın Rusya’ya savaş ilanından ve seferberlik başlatmasın­ dan sonra Almanya ile Türkiye gizli bir ittifak anlaşması imzaladı.

Viyana ile Berlin arasında yaşananlara karşın çok garip bir biçim­ de bu anlaşmayla Almanya ile Türkiye, Avusturya-Sırbistan ça­ tışmasında tarafsız kalacaklarını taahhüt ettiler. Rusya tarafından aktif bir askeri müdahale yapılması, Avusturya-Macaristan açı­ sından Almanya’ya bir casus foederis (harekete geçiren neden) ve­ recek ve böylece bu casus foederis Türkiye için de uygulanacaktı.

Almanya’nın Rusya’ya savaş ilan etmesiyle olaylar zaten bu duru­ mu aşıp geçmişti. Almanya ayrıca askeri misyonunu Türkiye’nin kullanımına bırakacağını taahhüt etti ve Türkler de bu misyo­ nun kendi orduları üzerinde yararlı etkisi olacağını kabul etti­ ler. Sonunda Almanya, Türk topraklarını savunmaya söz verdi. İttifakın yürütülmesinde Rusya’nın kilit rol oynayacağı korku­ su açıkça görülüyordu. Bu anlaşmanın Türkiye’yi Almanya tara­ fında savaşa girmeye bağlayıp bağlamadığı pek açıkça belli değil­ di; çünkü Ruslara karşı savaşın başlaması için aradan iki ay ge­ çecekti. Anlaşmanın belirsizliği ve tutarsızlığı Avrupa’daki telaşlı diplomatik olgular sürerken hazırlandığını yansıtıyordu. Yine de Türklerin ne yönde düşündüğü bilgisini veriyor ve gelecekteki bir askeri ilişkinin gideceği yönü işaret ediyordu.(2) Bu anlaşmayı bilmeyen ama Alman etkisinin farkında olan Britanya zaman kazanmaya çabalıyordu. Bunun nedenlerinden biri Savaş Bakanı Lord Kitchener’in görüşleriydi. Hindistan ve Mısır konusunda bilgili olan bakan, Avrupa’daki cephelere gön­ derilen Hint Ordusu Süveyş Kanalı’m geçinceye kadar Türkiye ile savaşa gitmekten kaçınılması gerektiğini biliyordu.® Birinci Dünya Savaşı’nm başmda Britanya İmparatorluğu’nun tek pro­

(2)

(3)

‘The Turco-German Treaty o f Alliance, 2 August 1914’ , M.S. Anderson, The GreatPowers and the Near East 1774-1923 (Edward Arnold, Londra: 1970) s. 157; Mango, Atatürk, s. 132-4.

Fallodon Vikontu Grey, KG, Twenty-Five Years 1892-1916 (Holder and Stoughton, Londra: 1925) Cilt II, s. 165.

60

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

fesyonel yedek askerlerinin 3. Lahore ve 7. Meerut Tümenleri ve eylül ayının sonunda güven içinde Fransa’ya ulaşmış olan Hint Ordusunun Secunderabad Süvari Tugayı olduğunun unutulması çok kolaydır. Onlar olmasaydı Ingiltere’nin savaş gücünün nasil olacağını hayal etmek çok zordur.(4) Hindistan’ın kuzey-batı sını­ rındaki dağlarda çarpışmak üzere yetiştirilmiş Sihler, Dogralar, Belüciler, Jatlar, Pencap Müslümanları, Garwhaliler, Pathanlar ve Nepalli gurkalar şimdi Fransa ile Belçika’nın çok farklı ve yabancı topraklarında savaşıyorlardı. Britanya’nın savaş gücü için en kri­ tik nokta ise, Süveyş Kanalı’ndan hiçbir engele takılmadan geç­ meleriydi.

Türkiye’yi yönetenlerin, Amiral Limpus önderliğindeki Ingiliz etkisinin çok güçlü olmasma karşın, itilaf Devletleri’ne karşı sava­ şa girmesinin nedeni, kara ordusunun Almanya’yla olan bağlan­ tısı değil, donanmayı etkileyen bir olaylar dizişiydi. Bu olaylar di­ zisi 28 Temmuz 1914 tarihinde Bahriye Nazırı (Deniz Kuvvetleri Bakanı) Winston Churchill’in, tamamlanmakta olan iki savaş ge­ misini satın alma kararıyla başladı. Denize indirilmeye hazır olan Sultan Osman I adlı gemiye el konulacağını Türklere bildirme­ si Ingiliz elçiliğine söylendi. Churchill, hiç kuşkusuz bu kararı verirken son derece güçlü iki geminin Kraliyet Donanması’nm savaş hattma katacağı gücü düşünmüştü ama bu davranışı Türkiye’de hiç umulmadık bir öfkeye neden oldu.<5) Ne var ki du­ rum beklenmedik bir yerden telafi edildi. Savaş patlak verdiğinde Almanya’nın Akdeniz’de Amiral Wilhelm Souchon komutasmda modern ağır kruvazör Goeben ile hafif kruvazör Breslau gemile­ rinden oluşan küçük bir filosu vardı. Batı Akdeniz’de kısa bir ça­ tışmanın ardından filoya Ingiliz komutanların tahminlerinin ak­ (4) (5)

Yarbay J.W. B Merewether, CIE ve Yarbay Sir Frederick Smith, Bart, The Indian Corps in France, (John Murray, Londra: 1918).

Winston S. Churchill, The World Crisis, 1911-1918, Cilt I, s. 437. ay­ rıca bkz. Correspondence Leading to the Ruptııre o f Relations with Turkey. Cmd. 7628: 1914, The Times Documentary History o f the War, Diplomatic, Kısım 3, (Printing House Square, Londra,: 1919) Cilt. IX.

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

61

sine, Adriyatik Denizi’ndeki Avusturya’nın Pola deniz üssü yeri­ ne İstanbul’a gitmeleri bildirildi. Kraliyet Donanması’nın umar­ sız kovalamacasından kurtulan iki gemi 10 Ağustos’ta Çanakkale Boğazı’na girdi ve ertesi gün Türk hükümeti Ingilizlere Sultan Osman I gemisine el konulmasına karşılık bu gemileri satın al­ dığını bildirdi. Gerçi bunlar Ingilizlerin el koyduğu gemilerin si­ lah gücüne sahip değildi ama Karadeniz’de etkili olacak kadar modern gemilerdi ve Türk Bayrağı ile İstanbul’da bulunmaları Almanya bağlantısını büyük ölçüde sağlamlaştırdı/6’ 29 Ekim’de Amiral Souchon, hükümeti karar vermeye zorladı.

Yavuzve Midilli adları verilen gemilerle Rusya’nm Karadeniz’deki Odessa, Sivastopol ve Novorossisk limanlarını bombaladı. Rusya, Fransa ve İngiltere ile çatışmalar bunu izledi. 14 Kasım’da pa­ dişah üç düşman ordusuna karşı cihad ya da kutsal savaş çağrı­ sı yaptı ama Bemhardi gibilerin umut ve beklentilerine karşm İslam dünyasında bu çağrı pek karşılık görmedi. Hindistan’da Haydarabad Nizamı, Müslümanları itilaf devletlerinin tarafı­ na çağıran bir ferman yayınladı ve daha da önemlisi İslamiyet’in kutsal mekânlarmm koruyucusu olan Şerif Hüseyin’den bu çağ­ rı hiçbir destek görmedi.

Weizmann ve İngiltere’nin savaş hedefleri Artık Türkiye’nin kaderi itilaf güçlerinin savaş hedefiyle çizilecek­ ti. Bu, neredeyse en başmdan belliydi. 9 Kasım 1914’te Britanya Başbakanı Herbert Asquith, Londra’daki Guildhall’da yaptığı konuşmada Osmanlı Imparatorluğu’nun geleceğinden söz etti.

Erken bir atılımla Mısır’ın Britanya’nın koruması altına alındı­ ğı ilan edilip Osmanlı’nın hakimiyet masalı silindi. Filistin’in ola­ sı kaderi Cleveland’dan Liberal Parti’nin saygın parlamento üye­ si Herbert Samuel’i de (1870-1963) heyecanlandırdı. Anglikan (6)

Mr. Baumont’dan Sir Edward Grey’e, İstanbul, 11 Ağustos 1914, The Times Documentary History o f the War, Cilt IX, s. 94. i

62

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Benjamin Disraeli’yi saymazsak, Oxford Üniversitesini sınıf bi­ rincisi olarak bitiren Samuel, kabinede yer alan ilk Yahudi olarak Ingiltere tarihine geçmişti. Weizmann’m içgüdüsel olarak güven­ mediği asimile olmuş seçkin Yahudilerin temsilcisi olan Samuel, itiraf ettiği gibi Siyonizm hareketine pek katılmamıştı ama Türkiye ile savaş çıkması bu konuyu düşünmesine yol açmıştı.(7) Asquith’in Guildhall konuşmasını yaptığı gün, Samuel kabine­ deki meslektaşı Dışişleri Bakanı Sir Edward Grey’i ziyaret edip, Türkiye yenilgiye uğradığı takdirde Filistin’de bir Yahudi devleti kurulması olasılığını düşünmeleri gerektiğini söyledi.(8) Bu arada İsviçre’de ailesiyle birlikte yaptığı tatilden zor bir yolculukla dönen Weizmann yeni olasılıklara açıktı ve bir kez da­ ha Manchester’daki bağlantılarının değerini fark etti. Kentteki Siyonist meslektaşı ve Manchester Guardian gazetesinin genç, par­ lak muhabiri Harry Sacher çok yararlı bir bağlantı kurmuştu.(9) Manchester’a dönüşünden kısa bir süre sonra Weizmann, gaze­ tenin kırk yıldır editörlüğünü yapan ve Liberal Parti’nin üst ka­ demesine kolaylıkla ulaşabilen C. P. Scott ile akşam yemeğinde buluştu. Scott, merakını uyandıran yeni dostuyla Yahudi me­ selelerini görüşmek için Weizmann’ı evine davet etti. Britanya ile Rusya’nın aynı tarafta savaşmasına karşın Weizmann, Rus Imparatorluğu’ndan ne kadar nefret ettiğini ona itiraf edince ve Filistin için umutlarından söz edince, Scott, artık kabinede baş­ ka bir Yahudi’nin de bulunduğunu ve kendisini Maliye Bakanı David Lloyd George ile tanıştırmak istediğini söyledi.

Weizmann fırsatı kaçırmadan görüşmenin ardından 12 Kasım’da Scott’a bir mektup yazıp, eğer bir Britanya sömürgesi olarak Yahudilerin Filistin’e göç etmesi desteklenirse, Yahudilerin

(7) (8) (9)

The Rt. Hon. Viscount Samuel, Memoirs (The Cresset Press, Londra: 1945) s. 139.

Samuel, Memoirs, s. 140-1; Vital, Zionism: The Crucial Phase, s. 92-3.

Jonathan Schneer, The Balfour Declaration: The Origirıs o f the ArabIsraeli Conflict, (Bloomsbury, Londra: 2010) s. 116.

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

63

bunu geliştireceğini ve Süveyş Kanalı’nın güvenliğini sağlamaya yardımcı olacaklarını öne sürdü. Bundan sonraki birkaç yıl bo­ yunca bu savı ayrmtılandırdı ve Barış Konferansındaki sunu­ munun temelini bu görüş oluşturdu. Aynı şekilde hiç kuşku­ suz Asquith’in Guildhall konuşmasmın önemini kavradı ve ay­ nı gün Ahad Ha’am’a yazdığı mektupta bu konuşmanın on­ ları harekete geçirmesi gerektiğini ve zafer kazanıldığı takdirde Britanya’nın Filistin’in denetimini eline alacağını büyük bir he­ yecanla anlattı.(10) Scott sözünün eri olduğunu kanıtladı. Lloyd George ile 27 Kasım’da kahvaltıda buluştuğunda Filistin’in geleceği konu­ sunu açtı. Lloyd George, kısmen Yahudi devleti fikriyle ilgilen­ di ve Samuel’in aynı konuyu daha önce kendisiyle görüşmüş ol­ duğunu açıkladı. Scott’m Weizmann ile bir görüşme yapılma­ sı fikrine olumlu baktı ve bu görüşmeye Samuel’in de dahil ol­ masını önerdi.*1 Gerçi görüşme bir ay sonra gerçekleşecekti ama Lloyd George olayların gidişini şekillendirecek konumda bulu­ nacağından, Scott önemli bir temas noktası ortaya çıkarmıştı.

Lloyd George, daha şimdiden Ingiliz siyasi yaşammın başını çe­ ken ya da en kavgacı isimlerinden biriydi. Galli bir ailenin oğ­ lu olarak 1863’de Manchester’da doğmuştu ve 1908’den bu ya­ na sürdürdüğü Maliye Bakanlığı sırasında 1912-1914 yıllarında İrlanda uzlaşmasında önemli bir rol oynamıştı, 1915-16 arasın­ da Savaş Gereçleri Bakanlığı’nda ve 1916’da Savaş Bakanlığı’nda kilit noktalarda bulunacaktı. Ardından aynı yılın aralık ayında Asquith’in yerine gelerek Britanya’yı savaşta zafere taşıyacak ve Barış Konferansı’nda önemli bir rol oynayacaktı.

(10) Weizmann, Trial and Error, s.190-1; Weizmann’dan Ahad H a’am’a Londra, 12 Kasım 1914; VVeizmann’dan Charles P. Scott’a, Manchester, 12 Kasım 1914, Leonard Stein (ed.) LPCW Seri A, Cilt VII, Ağustos 1914-Kasım 1917 (Oxford University Press, Londra ve New York: 1975) 32, 33 s. 37-9; bundan sonra LPCW, Cilt VII. (11) TrevorW ilson, (ed), The PoliticalDiariesofC.P Scott 1911-1928 (Collins, Londra: 1970) s. 113.

64

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Weizmann, Samuel ile ilk kez 10 Aralık 1914 günü görüştü.

Samuel, bir süredir Siyonist hareketi sessizce izlediğini ve Türkiye savaş girdiğine göre, artık amaçlarını gerçekleştirme olasılığı­ nın bulunduğunu açıkladı. Weizmann ile iletişimi sürdürmek istiyordu.(I2) Lloyd George ile vaat edilen görüşme 15 Ocak 1915 tarihinde kahvaltıda gerçekleştirildi. Özyaşamöyküsünde bu top­ lantının Aralık 1914’te yapıldığını belirten VVeizmann, Samuel, Scott ve îşçi Partisi milletvekili Josiah Wedgwood’un da katıl­ dığını söylüyor. Weizmann’dan dinledikleri Lloyd George’u ik­ na etmişti ve asimilasyon taraftarı Yahudi cemaatinin, özellik­ le SamuePin kuzeni olan Liberal politikacı Edwin Montagu’nün muhalefet etmesinin beklendiğini açıkladı. Weizmann’ın anım­ sadığına göre aynı toplantıda Samuel, başbakana vereceği bir me­ morandum hazırladığını da açıklamıştı.113* Gerçi Samuel, Siyonist Organizasyon’a hiç katılmadı ama me­ morandumu hazırladı, 1915 Ocak ayında meslektaşları arasın­ da dolaştırdı ve düzeltilmiş halini martta ortaya çıkardı. Süveyş Kanalı gibi çok önemli bir geçiş yoluna çok yakın bulunduğun­ dan Filistin’in Fransa ya da Almanya gibi büyük Avrupalı güç­ lerden birinin denetimi altına girmesine izin verilmemesini bil­ diriyordu. Bunun yerine Filistin’in Britanya’nın koruması altı­ na alınmasını öneriyordu. Siyonizm konusunda ise Filistin’de bir Yahudi devleti kurulması için zamanın henüz gelmediğini ama Britanya’nın koruması altmda Yahudilerin göçü düzenlen­ diği takdirde, zaman içinde Yahudi çoğunluğa bir çeşit kendiniyönetme hakkı verilebileceğini itiraf ediyordu. Özellikle Asquith bu önerileri gözardı etti ama Yahudi amaçlarını yüreklendire­ cek olan Filistin’de Britanya idaresi fikri politik söylemlere en üst

(12) Weizmann’dan Vera Weizmann’a, Manchester, 10 Aralık 1914; Weizmann’dan Charles P. Scott’a, Manchester, 13 Aralık 1914, LPCW, Cilt VII, 65, 67, s. 77-80.

(13) Weizmann, Trial and Error, s. 192-3; Reinharz, Chaim Weizmann: The Making of a Statesman, s. 24-5.

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

65

düzeyde girmiş oldu. Daha zamanı gelmemişti ama gelecekti ve Samuel kabinedeki duygulardan Weizmann ile Scott’ın haberdar olmasını sağladı.(14) Weizmann kabinenin tepkisi hakkında Samuel’den öğrendik­ leriyle kendi düşüncelerini 23 Mart’ta Scott’a yazdığı uzun mek­ tupta bir araya topladı. Kabinedeki havanın Filistin’deki Siyonist amaçlara ve bunların bir Barış Konferansı’nda sunulmasına sıcak baktığını ama o devleti Britanya’nın sorumluluğu biçimine getir­ meye niyetli olmadığını gösteriyordu. Sözünü ettiği nokta, ilhak etme politikasına Liberal Parti’nin karşıt görüşleriydi. Öte yan­ dan Filistin’in başka büyük bir gücün denetimi altına girmeme­ si gerektiği görüşü de hakimdi. Böylece Weizmann, Filistin’in ge­ çici olarak Britanya koruması altında kalmasının hem Ingilizlerin hem de Yahudilerin yararına olacağı sonucuna vardı. Böyle bir düzenleme Mısır sınırını korumaya yardımcı olacak, dünyanın dört bir köşesindeki Yahudilerin Britanya’ya şükran duymasını ve Doğu ile Batı arasında bir köprü gibi davranmasını sağlaya­ caktı.

Weizmann ile Samuel’in aynı doğrultuda çalıştıkları açık­ ça görülüyordu. 15 Nisanda Scott, Samuel ve Lloyd George ile bir akşam yemeğinde yaptığı görüşmede Siyonizm konusun­ dan söz etmiş olduklarını aktarınca bu durum onaylanmış ol­ du. Samuel, Siyonizm hakkında oldukça sıcak konuşmuştu ve Scott’m Weizmann’a anlattığına göre daha sonraki olayların da göstereceği gibi Lloyd George, Asquith’ten çok daha önemli bir kişiydi/15)

(14) Weizmann’dan Yehiel Tschlonew ve Nahum Sokolow’a, Londra, 20 Mart 1915, LPCW, Cilt VII, 141, s. 178-9; Stein, The Balfour Declaration, s. 107-11.

(15) VVeizmann’dan Charles P. Scott’a, Manchester, 23 Mart 1915; Weizmann’den to Yehiel Tschlenow ve Nahum Sokolovv’a, Londra 15 Nisan 1915, LPCW, Cilt VII, 147, 154, s. 183-5,190-1.

MO K5

66

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Osmanlı imparatorluğu savaşta Londra’daki olaylar Ortadoğu’da başlayan savaşı ve başlangıçta­ ki engellere karşın Türklerin çok cesur savaşçılar olduğunu pek hesaba katmıyordu. 1914-15 kışında Enver Paşa, Kafkas cephe­ sinde Osmanlı ordusunu Doğu Anadolu’nun karlı dağlarında yok olmaya sürükledi. Bu cephe Osmanlı demiryolunun en ya­ kın son istasyonundan çok uzaktı ama Rusya’nın geniş raylı de­ miryolu ağına oldukça yalandı. Güneyde Cemal Paşa birliklerinin bir kısmını Süveyş Kanalı’ndan geçirdi ama Mısırlılar, Türkleri tekrar Filistin’e doğru geri süren İngiliz yöneticilere karşı ayak­ lanmadılar. Saldırılarda başarılı olamayan Türk ordusu savunma çatışmalarında iki önemli zafer elde etti. Gelibolu yarımadasın­ dan İstanbul’a ulaşmak isteyen Ingiliz-Anzak ve Fransız güçleri­ ni 1915’te yenilgiye uğrattılar ve ertesi yıl Ingilizlerin Basra’dan Bağdat’a ilerlemesini durdurup bir ordunun Kut’ül Amare’de teslim olmasını sağladılar. Osmanlı ordusunun savaşma gü­ cü itilaf Devletleri’nin algısında çok etkili oldu. Britanya ordu­ su ‘Johnny Türk’lere iyi savaşçılar oldukları için saygı duydu ama itilaf hükümetleri ve diplomatları intikam almaya yemin etti­ ler: Türklerin Gelibolu’daki başarılı savunması ve Mezopotamya ile Filistin’deki inatçı direnişi savaşı uzatmış, can ve mal kaybı­ nı arttırmıştı. Yanlış hesapları ortaya dökülen itilaf devlet adam­ ları, kendi imparatorluklarına karşı Türklerin oluşturduğu tehli­ keyi kesin olarak ortadan kaydırmaya kararlıydılar. Askerlerin ve sivillerin algısı arasındaki fark, savaş sonrası gelişmelerde önem­ li bir rol oynayacak ve askerlerin Türklerin gücü hakkında daha gerçekçi bir görüşe sahip oldukları kanıtlanacaktı.

Her iki tarafın da çeyrek milyon ölü ve yaralısı bulundu­ ğu Gelibolu’daki kanlı çatışmalar, genç ve hırslı Albay Mustafa Kemal’in mesleğinin temellerini attı. Kurmay Albay Mustafa Kemal artık 34 yaşındaydı. Ingiliz ve Anzakların 25 Nisan 1915’te ayak bastığı yarımadadaki yedek birliğin komutasmı biraz zorluk­ la almıştı. Birinci Dünya Savaşı patlak verdiğinde Enver Paşa’yı ve Osmanlı ordusunun Almanlara bağımlılığını eleştiren bağım­

SAVAŞ DÖNEMİ VAATLERİ VE BEKLENTİLER!

67

sız görüşlü bir İttihatçı olarak tanınıyordu. Yine de İtilaf güçleri­ nin ilk çıkartmalarını durdurmadaki girişimi ve kişisel cesareti, Gelibolu’daki Osmanlı ordusunun Alman komutanı Feldmareşal Liman von Sanders’i etkilemişti.116' Ingilizler Suvla Koyu’nda ikin­ ci kez çıkartma yapınca, Mustafa Kemal onları durduran birliğin komutanlığına getirildi. Daha sonraları Mustafa Kemal’in yükse­ len yıldızının dost ve düşman tarafından derhal fark edildiği anla­ tılacaktı. Aslında Ingilizler onu diğer Osmanlı komutanlarından farklı görmüyorlardı ve Enver Paşa, Türkiye’de onun tanınması­ nı engelliyordu. Ama çok önemli bir çevrenin, diğer Türk komu­ tanların takdirini kazanmıştı. Mustafa Kemal, Almanların Türk ordu yönetimine müdahale etmesine karşı olduğundan 1915 ara­ lığında itilaf güçleri geri çekilmeden önce alelacele Gelibolu’dan ayrıldı. Savaşta kazandığı en üst rütbe olan Tuğgeneral rütbe­ siyle Rusların ilerlemesini durdurmak için büyük bir zorlukla Doğu Cephesi’ne gönderilmekte olan kolordunun başına getiril­ di. Çatışmalar ve ekonomiyi elinde tutan Ermenilerin gidişi nede­ niyle harabeye dönmüş bir bölgeye ulaştı.

Ermeni Sorunu Başlangıçta Ermeni milliyetçileri II. Abdülhamit’e karşı Jöntürkler’e katılmışlar ama 1908’de anayasanın tekrar ilan edilme­ sinden sonra yolları ayrılmıştı. Jöntürkler’in ideali merkezi bir devlette eşitliği sağlamaktı ama tıpkı diğer Hıristiyan milliyetçiler gibi Ermenilerin de özerklikten, kendi toplumları için bağımsızlı­ ğa kadar değişen özel haklar gibi istekleri vardı. Osmanlı Rumları ve Bulgarlarmdân farklı olarak Osmanlı Ermenilerinin katıla­ bilecekleri ulusal bir devletleri yoktu. Ama Ruslar Kafkasya’da

(16) Osmanlı ordusuna atanan Alman subaylar bir rütbe daha alıyorlardı. Bu nedenle general rütbesindeki Liman von Sanders, Erich von Falkenhayn ve Colmar von der Goltz, Türkiye’de komutanlık yaptıkları süre içinde Feldmareşalliğe yükseltilmişlerdi.

68

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

özellikle 1878’de toprak kazanınca, Çar’ın Ermeni vatandaşları­ nın sayısı arttı. Kafkasya’da uzun zamandır yaşayan Ermenilere, Hıristiyan Rus yönetimi altında enerjileri için daha geniş bir faa­ liyet alanı bulan Türkiye’den giden göçmenler de katıldı.

Ermeni kaynaklarına göre 1912 yılında ‘Rusya Ermenistanı’ nda (Kafkasya bölgesi) yaşayan 1.3 milyon Ermeni’ye karşılık Türkiye’de 1 milyon ‘Türk Ermenisi’ bulunuyordu.07* Monophysite Gregoryen Kilisesi’ni yeğleyen Ermenilere karşılık ken­ di Doğu Ortodoks Hıristiyanlık inancını üstün tutan ve halkını Ruslaştırma politikası güden Çarlık yönetimi arasmda bazı ger­ ginliklerin olduğu bir gerçekti. Yine de Hıristiyan olan Ermeniler, Müslüman Türklere oranla Ruslarla daha fazla ortak noktaları ol­ duğunu düşünüyorlardı ama 19. yüzyılın sonunda gerek Osmanlı gerekse daha ileri ve daha fazla fırsat tanıdığı düşünülen Çarlık imparatorluklarında iyi durumdaydılar. Jöntürkler’in Ruslara karşı Almanların yanında yer alma kararı, savaşan iki taraf ara­ smda kalan Ermeniler için bir trajediydi. Çoğunluğu kendini belli etmedi. Ama ilk terörist saldırılarım denetimi ellerine almak için kendi soydaşlarma karşı gerçekleştiren milliyetçi Ermeni devrim­ ciler, ardından Osmanlılara ve ara sıra da hoşlanmadıkları Çarlık yöneticilerine yöneldiler; Osmanlılarm felaketi Ermenilerin fırsa­ tı olmuştu. ,1915 yılında Batılı Müttefikler, Gelibolu’ya çıkartma yaparken bir yandan da Ruslar, Türkiye’nin doğusuna ilerlediğinden fela­ ketler Osmanlı devletini bekliyordu. Ermeni devrimciler o gün­ ler için hazırlık yapmışlardı. Türkiye’nin doğu kesimlerine sa­ vaşçı sızdırmışlar, silah depolamışlar ve Rus ordusuna yardım­ cı olmak için gönüllü birlikler oluşturmuşlardı. Ruslar ilerlerken, Osmanlı cephesinin gerisinde Ermeni milliyetçileri isyanlara ve

(17) Justin McCarthy, Muslitns and Minorities: The Population o f Ottoman Anatolia and the End o f the Empire (New York University Press, New York: 1983) s. 50,52 {Müslümanlar ve Azınlıklar: Osmanlı Anadolusu’nda Nüfus ve İmparatorluğun Sonu)

SAVAŞ DÖNEMİ VAATLERİ VE BEKLENTİLERİ

69

sabotaj eylemlerine başladılar.(18) Bu yaklaşım Ermeni toplumunu bir bütün olarak tehlikeye attı. 1915 Nisaninda Jöntürk lider­ leri ve özellikle Talat Paşa, tüm Ermenilerin savaş bölgesinden ve demiryollarının çevresinden uzaklaştırılmasının askeri bir gerek­ lilik olduğuna karar verdiler. Türklerin anavatanının bir parçasını daha yerel Hıristiyanlara kaptırmak tehdidini kesin olarak orta­ dan kaldırmak gerekiyordu. Yaşanan deneyimler Hıristiyanların Müslüman komşularından kurtulmak için haklı haksız her tür­ lü yolu kullandıklarını gösteriyordu. Yüzyıllarca Müslümanlar ve Hıristiyan Ermeniler oldukça iyi ilişkiler içinde yan yana yaşamış­ lardı. Şimdi ise her iki toplumu da nefret ve korku sarmıştı, ço­ ğu kişi öl ya da öldür gibi katı bir seçenekle karşı karşıya kaldığı­ nı düşünüyordu.

Büyük çaplı sürgünler tarihte çok sık yaşanmıştır. Osmanlılar, yasalara boyun eğmeyen soydaşları olan Türkmenleri Asya’dan yeni fethettikleri Balkanlar’a gönderdikleri gibi, İstanbul’u fethet­ tikten sonra nüfusu arttırmak için Hıristiyan Ermenileri başken­ te yollamışlardı. Ülkeyi yabancılardan temizlemeyi amaçlayan reconquista (yeniden fetih) hareketi sonrasında Ispanya’dan sürülen Yahudileri ve Arapları kabul etmişlerdi ve 18. yüzyılda yüzbinlerce Müslüman, Balkanlardan, güney Rusya’dan ve Kafkasya’dan sürülmüştü.09’ 19. yüzyılda Ruslar Kafkasya’dan bir milyondan fazla Çer­ kez’i sürmüştü. Sürülenlerin yüzbinlercesi Osmanlı Imparatorluğu’nda yeni bir yaşam kuramadan ölmüştü. Sağ kalan­ ların çoğu, Ermeni milliyetçilerinin üzerinde hak iddia ettiği Doğu Anadolu’ya yerleştirilmişti. Çerkezler savaşçı insanlardı.

(18) Justin McCarthy ve diğerleri, The Armenian Rebellion at Van (University o f Utah Press, Salt Lake City, UT, 2006) s. 162-4,180-5.

(19) Bkz. Justin McCarthy, Death andExile: TheEthnic Cleansing o f Ottoman Muslims, 1821-1922, (Darwin Press, Princeton: 1995) Kafkasyadan sü­ rülen Çerkezler ve diğer Müslüman mülteciler için bkz. S. 32-6, 47-9. (Ölüm ve Sürgün: Osmanlı Müslümanlanrıa Karşı Yürütülen Ulus Olarak Temizleme İşlemi 1821-1922).

70

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Mültecilerin bir kısmı yerleşik yaşayan Osmanlıları taciz etmiş, bazıları ise Osmanlı ordusunda ve jandarma kuruluşunda iş bul­ muştu. 1915 yılında Ruslar onları yeni evlerinde tehdit edince, disiplin duygusu Çerkez jandarmaları durdurmaya yetmemişti.

Sürgün yollarında Ermenileri korumak yerine bir kısmını öldür­ müşlerdi. Çoğu zaman en iyi eğitim almış jandarmalar cephele­ re gönderildiğinden, Osmanlı topraklarının kırsalındaki görevle­ ri, aralarında hapishaneden salınmış tutuklularm da bulunduğu acemilere kalmıştı.

Sürgüne gönderilen Ermeni gruplarına eşlik eden jandarma­ lar bazen onları Kürt kabilelere satmış ve Kürtler de Ermenileri, soymuş, öldürmüş ve kadınlara tecavüz etmişlerdi. Disiplinsiz jandarmalar, Kürt aşiretler ve ordudan firar edenlerin katılımıy­ la sayısı iyice artmış her tür haydut, sürgüne gönderilenlere bü­ yük zarar vermişti. Bir kısmı kötü beslenme ve hastalık nedeniy­ le yaşamım yitirmişti.

Sivil Ermeniler güneye, Suriye’ye doğru götürülürken, ilerle­ yen Ruslardan ve onlara yardımcı olan Ermenilerden batıya doğ­ ru kaçan Türk ve Kürt Müslümanlar da aynı nedenlerle yaşamla­ rını yitirmişlerdi.

Anadolu’da ölen Müslümanların sayısı kesin .olarak Ermeni­ lerden fazlaydı ama tüm nedenlerle yaşamım yitiren Ermenileri hesaba katınca toplumun üçte birinden fazlası yok olmuştu.

Müslümanlar ise nüfusun beşte birini yitirmiş ve sahip olduk­ ları topraklarda kalmışlardı. Üstelik Ermenilerin sıkıntıları çok iyi belgelenmişti. ABD, Osmanlı İmparatorluğu’yla savaşta ol­ madığından bölgede Amerikalı misyonerler ve konsoloslar var­ dı. Alman subaylar ve siviller de zulümlere tanık olmuşlardı. Ne var ki Müslüman halkın çektiği ıstırap Batılı gözlemcilerin dikka­ tinden kaçmıştı. Yine de Ermenilerin kaderi, İtilaf propagandacı­ ları için bir ödül olmuştu ve Avusturya-Macaristan’ın, aynı şekil­ de savaş bölgesinden yüzbinlercesi uzaklaştırılan Yahudilere kar­ şı Rusların gaddarca davranışlarını suçlamalasma karşı kullanıla­ bilirdi.

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

71

Britanya ve Haşimiler Gelibolu Savaşı’nın yenilgisi ve Batı Cephesi’nin daha baskın ta­ lepleri Ingilizlerin, Türklere karşı potansiyel müttefik arayışı­ na girmelerine neden oldu ve şans eseri bazı bağlantıları vardı.

1914 Şubatı’nda, Şerif Hüseyin’in aynı zamanda Osmanlı par­ lamentosunun bir üyesi olan ikinci oğlu Abdullah, Mısır’daki Britanya Yüksek Komiseri Feldmareşal Lord Kitchener’i ziya­ ret etti. Nereden bakılırsa bakılsın, bir nezaket ziyaretiydi. Yine de Abdullah, Hicaz’da Şerif ile yeni Türk vali arasındaki kri­ zin gittikçe büyüdüğünü Kitchener’e aktarma fırsatını kaçırma­ dı. Babasının makamından indirilme girişimi olduğu takdirde Britanya’nın desteğini talep ediyordu. Özellikle İstanbul üzerindeki etkilerini kullanmalarını ve Türk askerlerinin Süveyş Kanalı’ndan geçirilmesini önlemeleri­ ni istiyordu.(20) Böyle bir desteğin verilmesi pek olası değildi ve zaten gerek duyulmadı. Kısa bir süre sonra Hüseyin ile Türklerin arasında­ ki meselenin dostça çözüldüğü bildirildi.(21) Yine de Ingilizler, Osmanlı Imparatorluğu’nun Arabistan topraklarındaki hoşnut­ suzluğun bitmek bilmeyen söylentilerini duyuyorlardı. 1914 Nisanı’nda, Kahire’deki Britanya Rezidansında Doğu işleri Bakanı olan Ronald Storrs ile Hidiv’in sarayında yapılan görüşmede, Abdullah, İstanbul’daki pazarlıkların pek iyi gitmediğini ve baba­ sının Türklerin saldırılarını her şekilde önlemek için, Britanya hü­ kümetinin Mekke Emiri ile görünürde bir koruma ilişkisine gir­ mesini istediğini anlattı. 1914 Nisanı’nda böyle bir beklenti yok­ tu. Britanya’nın Osmanlı imparatorluğu ile ilişkisi belki eskisi ka­ dar sıcak değildi ama temelinde kurallara uygundu. Kitchener ile görüşmüş olan Storrs ertesi gün Abdullah’a Ingilizlerden destek beklememesini söyledi ama Elie Kedourie’ye göre reddedilme gö­ (20) Lord Kitchener’dan Sir Edward Grey’e, 6 Şubat 1914, British Docs, Cilt X, s. 827. Ayrıca bkz. Kedourie, In the Anglo-Arab Labyrinth, s. 5.

(21) Kitchener’dan Grey’e, 14 Şubat 1914, British Docs, C iltX , s. 827.

72

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ründüğü kadar kesin değüdi.(22) Yine de Storrs, Kitchener, Sudan Genel Valisi Reginald Wingate ve İngiliz idaresindeki Mısır Savaş Bakanlığı İstihbarat Dairesi, eğer Osmanlılar İtilaf devletlerine karşı savaşa girerse, 1914’te Arabistan’daki durumun Britanya hükümetinin yararlanacağı fırsatlar sunduğunun farkındaydı, Türkiye’nin ittifak devletleri yanında yer alacağı belli olmaya başlayınca, Kitchener 1914 Eylülü’nde Storrs’a, Abdullah ile te­ masım canlandırmasını emretti, itilaf devletleriyle Türkiye ara­ sında savaş başladığı takdirde Şerif Hüseyin’in nasıl bir tutum ta­ kınacağından emin olmak istiyordu. Abdullah temkinli bir ya­ nıtla, Haşimilerin Britanya’nm yanında olacaklarını ama on­ lar Hüseyin’in bağımsızlığını sınırlamak için ilk darbeyi indir­ medikçe, Osmanlılara karşı açık bir başkaldırı olmayacağmı bil­ dirdi. Ingilizler Hüseyin’i saldırıya karşı koruyacaklarını açıkla­ yıp, savaşın sonucuna göre Osmanlı padişahı yerine halife ola­ rak bir Arap’ın seçilmesi gibi baştan çıkarıcı bir olasılığı da ortaya attılar.(23) Yanıtı aktarması emredilen Storrs belki de Londra’dan aldığı talimatı aşarak Hüseyin’e ve Arap davasına bildirmesi gere­ kenden çok daha geniş bir destek verileceğini açıklamış olabilir.(24) Hüseyin 8 Aralık 1914’te verdiği yanıtta, şimdilik OsmanlIlardan ayrılmayacağını ve uygun zamanı bekleyeceğini bildirdi. Ayrıca ‘bundan böyle Osmanlılarm yönetim Ökeleri arasında bir hali­ feliğin bulunmadığını... davranışlarının dine aykırı olduğunu, Halifeliğin Allah’ın Kitabında kuralların uygulanması demek ol­ duğunu ama onlarm bunu yapmadığını’ açıkladı.*251 (22) Kedourie, in the Anglo-Arab Labyrinth, s. 7 (23) C. Ernest Dawn, ‘The Amir o f Mecca Al-Husayn Ibn-‘Ali and the Origin o f the Arab Revolt’, Proceedings o f the American Philosophical Society, Cilt 104, No. 1 (15 Şubat 1960), s. 22; Kedourie, Englandand theMiddle East, s. 19, 52.

(24) Kedourie, In the Anglo-Arab Labyrinth, s. 21-1.

(25) Joshua Teitelbaum, ‘Sherif Hussein ibn Ali and the Hashemite vision o f the post-Ottoman order: from chieftaincy to suzerainty’, Middle Eastem Studies, Cilt 34, No. 1 (1998), s. 106.

s a v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

73

Storrs’un Londra’ya danışmadan attığı yerel adımlar, Britan­ ya’yı neredeyse tümüyle Arap milliyetçiliği ve bir Arap halife atanması davalarına bağlamıştı. En önemli adımı, 1914 Aralık ayında Büyük Britanya hükümeti adına Arabistan ve diğer Arap topraklarında yaşayan halka yayınladığı geniş kapsamlı bir açıkla­ ma oldu. Arapların bağımsızlığına destek verileceğini taahhüt et­ miş ve halifeliğin Hz. Muhammed’in soyu olan Kureyş kabilesin­ den gelen, örneğin Şerif Hüseyin gibi birinin hakkı olduğunu be­ yan etmişti.(26) Bunu izleyen Nisan 1915 tarihli belge, Arapların bağımsızlığının destekleneceğini ve Arap Yarımadası’nın ya da kutsal mekânların diğer Büyük Güçler tarafından ilhak edilmesi­ ne Britanya’nm karşı çıkacağını belirtiyordu. Britanya’nm bu gü­ venceleri Hüseyin’i oyunda tutmak için yeterli olmuştu.

îngilizlerin Araplara karşı politikasının gelişmesi 1915 ilkbaharında Ingilizler, ciddi olarak Osmanlı Imparatorluğu’nun kaderini düşünmeye başlamışlardı. Mart ayında Kitchener dikkat çekecek kadar öngörülü bir yazıda, ‘Arabistan’da kuzeyde Dicle ve Fırat vadilerinin sınırladığı ve Müslümanların en önemli kutsal kentleri olan Mekke, Medine ve Kerbela’yı kap­ sayan, İngiltere’nin koruması altında bir Arap Krallığının kurul­ ması bizim çıkarımıza olacaktır’ diye önerdi. Kitchener, zafer ka­ zanmanın sonrasmda Rusya’nın Ortadoğu’daki konumunun bü­ yük ölçüde sağlamlaşacağını ve Britanya’nm toprak sahibi olma­ yı ya da Hindistan’a giden yolu korumak amacıyla Akdeniz’den Basra Körfezi’ne kadar etki alanını genişletmeyi düşünmesi ge­ rektiğine inanıyordu. Akdeniz kıyısındaki İskenderun’dan Iran körfezinin ucundaki Basra kentine kadar bir demiryolu inşa edip, Hindistan garnizonlarını takviye etmek için Britanya birliklerini hızla ulaştırmayı tasarlıyordu. Britanya’nm neler yapması gerek­ tiği konusunda kabinede genel bir fikir ayrılığı vardı. Sir Edward (26) Kedurie, Itı the Anglo-Arab Labyrinth, s. 20-5

74

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Grey’in bölgesel dağılım konusundaki huzursuzluğunu paylaşan Asquith, eğer Osmanlı toprakları için bir mücadele gerçekleşirse, kendine bir şeyler almadığı takdirde Britanya’nm görevini ihmal etmiş olacağı sonucuna varmıştı.127’ 1915 Nisam’nda hükümet Sir Maurice de Bunsen başkanlı­ ğında, Türklerin yenilgiye uğraması durumunda, özellikle Fransa ile Rusya hiçbir fırsatı gözden kaçırmayacağından, Britanya’nm çıkarlarının nerede yattığını araştırması için bir komite kurdu. Çalışmaların gerçi hiçbir pratik etkisi yoktu ama tartışmalar sava­ şın henüz bu aşamasında Ingilizlerin ne yönde düşündüğünü gös­ teriyordu. Olasılıklardan biri, Türklere, Araplara ve Ermenilere ulusal kimliklerini ifade etme olanağı tanıyan federal çizgide bir imparatorluk kurulmasıydı. Avustralya’da sergiledikleri gibi Ingilizler federal planları seviyorlardı ama imparatorluğun başka yerlerindeki denemeleri başarısız olmuştu. De Bunsen’in komi­ tesi Osmanlı imparatorluğu çöktüğü takdirde Britanya’nın Basra Körfezi’nin başladığı noktadan Ortadoğu’daki petrol çıkarları­ nın yoğunlukla bulunduğu Musul’a kadar Mezopotamya’ya sa­ hip olması gerektiğini öneriyordu. Bu bölge Hayfa limanına bağ­ lanacaktı. Fransızlar, Şam ve Beyrut çevresiyle ilgilenirken, Ege ve Akdeniz’e açılma hedefini uzun zamandır taşıyan Ruslar da Boğazlar’a sahip olacaktı. Filistin, her üçünün de ilgisini çekti­ ğinden Protestan, Katolik ve Ortodoks olan üç Hıristiyan müt­ tefik devlet arasında özel bir anlaşmaya gerek gösterecekti.

Anlaşılan Müslümanlarm ve Yahudilerin çıkarlarına pek önem verilmemişti.(28) Bu arada Ocak 1915’te Kitchener’in ardından Mısır Yüksek Komiserliğine getirilen Sir Henry McMahon, Arapları, Osman(27) Kitchener’in yazısı Jukka Nevakivi’nin kitabında yer alıyor, Britain, France and the Arab Middle East 1914-1920 (Athlone Press, Londra: 1969), s. 18: Asquith’den sayfa 17’de söz ediliyor.

(28) T. G. Fraser, ‘The Middle East, Partition and reformation’, Seamus Dunn ve T. G. Fraser (ed.) Europe and Ethnicity: The First World War and Contemporary Ethnic Conflict, (Routledge, Londra, 1996) s. 163

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

75

lılardan ayrılmaya teşvik etmek için hafiften girişimlere başladı.

Arabistan Yarımadasının doğusunda ve ortasında îngilizler, da­ ha küçük Arap kabilelerinden destek almaya başlamışlardı. 1915 yılının ortasında Kuveyt Emiri, o dönemde Necd bölgesi yöneti­ cisi olan Ibni Suud ve Asirli İdrisi kesin olarak Britanya’nın yö­ rüngesine girmişti. Hüseyin ise, halifenin cihad çağrısına uy­ ması için Türklerden gittikçe artan bir baskı altında kalıyordu.

Kuramsal olarak buna önemli ölçüde destek veriyordu ama uygu­ lamada birkaç küçük gösteriden öteye gitmiyordu. Bunun yerine Hüseyin, Ingilizlerin Mısır ve Sudan’dan yapacağı saldırılara kar­ şı Hicaz sahilinin ne kadar kırılgan olduğunu vurguluyordu. Ne var ki, gizliden gizliye İngilizlerle ittifak kurmak gibi daha cesur adımlar planlıyordu. Bu fikrin motivasyonu açıkça bilinmiyor.

Hüseyin’in ana amacının halife olmak olduğu iddia ediliyordu ama bu noktada Araplığının pek az kanıtı vardır.(29) Osmanlılara karşı kapıldığı hayal kırıklığının belki de daha önemli bir unsu­ ru Ocak 1915’te ittihat ve Terakki Cemiyeti tarafından görevin­ den alınma planını açığa çıkarmasıydı. Savaşın patlaması bu fik­ rin gerçekleştirilmesini önlemişti.

Hâlâ Türklerle bir uzlaşma arayışı içinde olan Hüseyin, 1915 Martı’nda oğlu Faysal’ı, bir komplo girişimini gösteren suçlayıcı belgelerle İstanbul’a sadrazamla görüşmeye gönderdi. Belki de bu adım, Faysal’m Şam’daki al-Fatat ve al-Ahd gibi Arap milliyetçi gruplarıyla temas kurması için özenle hazırlanmış bir bahaneydi.

Ne var ki Faysal’ın bu gruplardan edindiği ilk izlenim, dış güçle­ rin yardımı olmaksızın Osmanlılara karşı isyan edecek güce sahip olmamalarıydı.(30) Şam’dan İstanbul’a geçen Faysal burada bir ay kalıp babasına karşı kurulan komplo konusunda Türk hüküme­ tiyle bir karara varmak için çabaladı. Hükümetin en önde gelen kişileri olan padişah, sadrazam, Talat ve Enver paşalar böyle bir komplodan habersiz olduklarını belirtip Türk valiyi değiştirecek­ (29) Kedourie, England and the Middle East, s. 48-56.

(30) Dawn, ‘Ottomanism to Arabism’ s. 28.

76

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

lerine söz verdiler. Aynı zamanda Ingilizlere karşı cihad ilan et­ mediği takdirde Hüseyin’in konumunu sağlamlaştırmak için da­ ha ileri gitmeyeceklerini de açıkladılar. Faysal, padişaha sadakat sözü verip Süveyş üzerine yapılacak Türk saldırısına destek ve­ receğini açıkladı. Aslında Türklerden çok hoşnutsuzdu ve mev­ cut durumun daha fazla sürdürülemeyeceği hakkındaki görüşü onaylanmıştı.

1915 Mayısı’nda Hicaz’a dönerken bir kez daha Şam’a uğrayıp milliyetçilerle görüştü. Son görüşmeden bu yana Türklerin baskı­ sıyla bu gruplar iyice zayıflamıştı. Bereketli Hilal’deki Arap asker­ lerinden oluşan Osmanlı birlikleri bölünmüş ve askerler Gelibolu ve Kafkas cephelerine gönderilmişti. Suriye’deki muhalif subay­ ların başarılı bir ayaklanma yapma olasılığı neredeyse hiç yok­ tu ya da çok düşüktü. Milliyetçiler, Haşimileri Antonius’un ‘Şam Protokolü’ adını verdiği belgede kararlaştırılan koşullar üzerin­ den İngilizlerle anlaşmaya varmaları ve sultana karşı açıkça isyan etmeleri için ısrar ettiler.(31) Bu belge Arapların hangi koşullarla İngilizlerle ittifak kurup Türklere karşı silahlanacaklarını gösteri­ yordu. Osmanlı imparatorluğu’nun Arapça-konuşulan tüm top­ raklarında bağımsızlık isteyen geniş kapsamlı bir talepti. Faysal, Ingilizlerin bunu kabul edeceklerinden emin değildi. Ayrıca bir isyanın başarıya ulaşacağmı da pek umut etmiyordu. Kuşkularına karşın, bu belge, Hüseyin’in 1915 Temmuzu’nda McMahon’a yazdığı ilk mektubun temelini oluşturacaktı.(32) Faysal tüm aşamalarda iki tarafla da görüşmeyi sürdürdü: Aralık 1914’ten bu yana Suriye’de Türk komutanı olan ve sık sık cihad ilan etmesi için Hüseyin’e ricada bulunan Cemal Paşaya Hicaz’m desteğini söz verdi. Aynı aşamada isyan taraftan oldu­ ğundan zamanlama konusunda çok tedbirliydi. Babası ve kardeşi Abdullah ile 1915 Haziranı’nda bir savaş konseyinde toplandıkla­ rı zaman, Arapların sahayı ele geçirmeden önce, Türklerin önemli (31) Antonius, The Arab Awakening, s. 79.

(32) Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 174-6.

s a v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k le n tile r i

77

ölçüde zayıflamış olduğunu görmek istediğini açıkladı. Buna kar­ şılık Abdullah olabildiğince hızlı davranmak istiyordu. Arapların derhal harekete geçmedikleri takdirde Barış Konferansinda tüm haklarını yitirecekleri korkusuna kapılmıştı: Savaşın Araplar için bir tek sonucu olabilir: Türkler, Almanlar ya da Fransızlardan kim kazanırsa kazansın, [zor­ ba] bir hükümetin kıskacı içinde kalacaklardır; bu neden­ le Arap hareketini ilan etmeli ve [böylece] yabancıların bo­ yunduruğuna girme sonucuna katlanmamak için savaştan kaçınılmalıdır.133’ Abdullah, Haşimilerin isyana en fazla bel bağlamış olanıydı. İddialarına göre Osmanlı yetkilileri de bunu fark etmişti ve Yemen Valisi gibi yüksek makamlar önererek onu satın almak istiyorlar­ dı. Daha sonraları savaş olmasaydı bile, Hüseyin Ve işbirlikçileri­ nin hac döneminde hacı adaylarmı rehin alarak isyanı başlatacak­ larını T. E. Lawrence’a itiraf edecekti. Böyle bir adım aralarında Ingiltere ile Fransa’nın bulunduğu büyük güçleri bir uzlaşıya zor­ layacak ve gelecekte Hüseyin’in Türk baskısına karşı korunması­ nı sağlayacaktı. Fazlasıyla hayale dayanan planın 1915 yılında uy­ gulanması tartışıldı ama savaş ertelenmesine yol açtı.(34) Abdullah’ın savaş sonrasındaki Barış Konferansinda yer al­ mak için harekete geçme zamanının geldiği fikrini Hüseyin de destekledi. Şam Protokolü’ndeki talepleri kabul etmeleri karşılı­ ğında Ingilizlere ittifak önerilmesi kararlaştırıldı. Hüseyin’in Sir Henry McMahon’a imzasız bir mektubu ile birlikte Abdullah’ın Ronald Storrs’a yazdığı 14 Temmuz 1915 tarihli mektup aynı zarfla gönderildi.

(33) Dawn, ‘The Amir o f Mecca, Al-Husayn Ibn-‘ Ali and the Origin o f the Arab Revolt’, s. 24.

(34) T. E. Lawrence raporu, 13 Mayıs 1917, ‘Notes on Hejaz Affairs’ Arab Bulletin (13 Mayıs 1917).

78

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Bazı tarihçiler Hüseyin’in Arap milliyetçiliğini aniden benim­ semesini kuşkuyla karşılıyorlar. Örneğin Mary Wilson, temelinde kendi çıkarlarına hizmet olarak görüyor. Hüseyin’in temel soru­ nu, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin laiklik ve merkeziyetçilik gö­ rüşlerinden hoşlanmamasıydı.(35) Gerçekten de İstanbul’daki la­ ik ittihat ve Terakki yönetimine duyulan kuşku Hicaz’daki ço­ ğu kişiyi harekete geçiren unsurdu. Hüseyin, Osmanlıların halife­ lik üzerindeki haklarını yitirdiklerine ve bu konum için kendisi­ nin en uygun aday olduğuna inanıyordu. Ne var ki, Osmanlılara karşı ayaklanmanın birincil nedeni olarak dinsel bağnazlığın öne çıkarılması, imparatorluklarında en kalabalık Müslüman nüfusa sahip olan Ingilizleri Hüseyin’i destekleme konusunu tekrar dü­ şünmeye itebilirdi. Haşimilerin davasını Arap milliyetçiliği bay­ rağına sarmak bu dönemde İngiliz çıkarlarına tehdit oluşturma­ dığından daha güvenliydi. Efrahim Karsh, Arap isyanı hakkında daha ileri gidiyor: Bu, Hüseyin’in bireysel bir imparatorluk kurma arzusuydu. Şerif, ‘Arap Halkının’ Osmanlı tutsaklığının zincirleri­ ni kırmak için çabalayan ulusal kurtuluş kahramanı değildi.

Kendi imparatorluğunu Osmanlıların yerine geçirmek gibi özgün bir fırsattan yararlanmak isteyen bir emperyalistti/36' Tarihçiler Hüseyin’in dürtülerinin Arap milliyetçiliğiyle pek bağlantılı olmadığı noktasında birleşiyor. Yine de Hüseyin’in esas amacının ne olduğu hakkında bazı tartışmalar var. Bireysel bir imparatorluk kurmak mı yoksa halifeliği kazanmak mı? Kanıtlar çok belirsiz.

(35) Mary C. Wilson, ‘The Hashemites, the Arab Revolt and Arab Nationalism’, Khalidi ve diğerleri, The Origins of Arab Nationalism, s. 214.

(36) Efrahim Karsh ve Inari Karsh, ‘Myth in the Desert, or not the Great Arab Revolt’, Middle East Studies, Cilt 33, No. 2 (1997) s. 267.

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

79

McMahon-Hüseyin Yazışmaları 1915 Temmuzu’nda Britanya’nın Ortadoğu’daki konumu önem­ li ölçüde bozulmuştu. Türkiye’ye öldürücü bir darbe indirmeyi amaçlayan Gelibolu’ya Ingiliz-Fransız saldırısı açıkça başarısızlı­ ğa uğramıştı ve Dış Sefer Gücü yıl sonuna kadar geri çekilecekti.

Artık Hüseyin, Türklere karşı isyanı başlatmak için Ingilizlerden bir ödül garantisi alabilirdi. Bunu göz önüne alınca, Hüseyin’in açılış oyunu olan 14 Temmuz 1915 tarihli ilk mektubu gerçekten de çok cesurcaydı. (McMahon-Hüseyin yazışmaları adıyla tanına­ cak olan mektup dizisinin birincisiydi.) Aden dışında Arabistan Yanmadası’nın tümünü kapsayan, kuzeyde Mersin’e kadar uza­ nan, Akdeniz, Kızıldeniz, Basra Körfezi ve Iran ile sınırlanan bir Arap devletinin kralı olarak tanınmayı talep etti. Günümüzdeki Suriye, güney Türkiye’nin bir kısmı, Israil-Filistin, Ürdün, Irak, Suudi Arabistan, Körfez ülkeleri ve Yemen’in büyük bir kısmı bu sınırlar içinde kalıyordu. Ayrıca Britanya’nm, bir Arap ha­ lifenin ilan edilmesini onaylamasını da istiyordu.1371 Kahire’deki Ingiliz yetkililerin Hüseyin’in isteğini gerçekçi bulmamasına şa­ şırmamak gerekir. Doğu İşleri Bakanı Ronald Storrs daha son­ raları şöyle yazacaktı: ‘O zamanlar ve şimdi hâlâ, Şerifin ağzını ve Britanya hükümetinin cüzdanını gereğinden fazla açmış oldu­ ğu fikrine inanıyorum. •. isteklerinin trajikomik olduğunu kendi­ mizden (ve zorlanarak kendisinden) pek saklayamamıştık’.(38) Önemsiz bir Arap yöneticinin mantıkdışı taleplerini kesin­ likle reddetmemek, Gelibolu yenilgisinin Britanya’nm özgüveni­ ne ne kadar ağır bir darbe indirdiğini gösteriyordu. Britanya hü­ kümeti, Mısır Yüksek Komiseri Sir Henry McMahon aracılığıy­ la Hüseyin ile yazışmaları (yaklaşık on mektup) uzun süre devam

(37) Emir Abdullah’dan Ronald Storrs’a, 14 Temmuz 1915. Yazışma Büyük Britanya Parlamento Belgeleri Karışık. No. 3, 1939, Cmd 5957’de bulu­ nabilir. Bundan böyle Cm d 5957.

(38) Ronald Storrs, Orietıtations (Ivor Nicholson & Watson, Londra: 1939) s.

160-1.

80

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ettirdi.(39) McMahon-Hüseyin mektupları Britanya ile Haşimiler arasında 40 yıldan fazla sürecek bir askeri ittifakla son buldu. Ne var ki, yapılan siyasi anlaşmalar hakkmdaki yazışmalar daha be­ lirsiz ve yoruma açıktı. Temelinde Arapların bağımsızlığının de­ recesi ve bu Arap devletinin topraklarının genişlemesi konuların­ daki sorular çözümlenmeden kaldı.(40) Niçin böyle olmuştu? Elie Kedourie, Ingilizlerin yanıtlarının ‘bilinçli olarak belirsiz ve kasıt­ sız olarak çapraşık’ olduğunu ileri sürüyor.(41) McMahon görevi­ nin, ‘Arap halkını doğru yola sokmak, düşmanlardan uzaklaştır­ mak ve kendi tarafımıza çekmek’ olduğuna inanıyordu.,(42) Belki de mektupları kendisine verilen değere oranla çok daha kurnazca hazırlanmıştı. Aslında sunulandan fazlasının masada olduğunu Hüseyin’in düşünmesi İngiltere’nin çıkarmaydı ve aynı zamanda yazışmalarm belirsizliği dışardan bir okurun nelerin vaat edildi­ ğinin şifresini çözemeyecek kadar yoruma açık olmasıydı. Belirli bir dereceye kadar yadsınabilecek sözcükler seçilmişti.

McMahon’ın ilk yanıtı 30 Ağustos 1915 tarihinde gönderil­ mişti. Oldukça kaçamak yanıt Arapların Türk yönetiminden kur­ tulmasını ve bir Arap halifenin seçilmesini desteklediğini açık­ lıyordu. Yine de McMohan sıcak savaş sürerken, Türkiye halen topraklan işgal etmişken, Haşimilerin Suriye’deki etkisinin git­ gide zayıfladığının belirtileri ortaya çıkarken ve Suriyeli Araplar Osmanlılarla aynı tarafta olmayı yeğlerken, sınır ayrıntılarım ko­ nuşmak için çok erken olduğunu düşünmüştü. Hüseyin, 9 Eylül tarihli mektubunda varsayılan Arap devletinin sınırlarının kesin (39) Yazışmalar Cmd 5957 ya da Antonius’un The Arab Awakenirıg adlı kita­ bının 6. bölümünde bulunuyor.

(40) Kedourie, İn The Anglo-Arab Labyrinth, Bl. 2; Monroe, Britain's Moment in the Middle East, Bölüm 2; Isaiah Friedman, The Question o f Palestine 19141918: British-Jewish-Arab Relations, (Routledge & Kegan Paul, Londra: 1973) Bl. 6; Briton Cooper Busch, Britain, India and theArabs, 1914-1921 (University of California Press, Berkeley: 1971) BL 2.

(41) Kedourie, In the Anglo-Arab Labyrinth, s.4.

(42) Kedoruie, In the Anglo-Arab Labyrinth, s. 120.

SAVAŞ DÖNEMİ VAATLERİ VE BEKLENTİLERİ

81

olarak çizilmesini talep etti. Bu konuyu ihmal etmenin ‘aralarının bozulması ya da benzeri bir şey’ olarak kabul edileceği gibi tehdit içeren bir yanıt verdi.(43) Yazışmalar belki anlaşmazlıkla bu noktada bitmiş ya da Ingilizler Hüseyin’e karşı daha sert bir tavır takınmış olabilir.

Bu arada yeni gelişmeler yaşandı: Osmanlı ordusunda bir kur­ may subay ve anlaşılan al-Ahd adlı Arap milliyetçi grupta lider konumunda olan Muhammed Şerif al-Faruqi, Kahire’ye gizli bir gündemle gitti. Kahire’deki Askeri İstihbarat Şefi Tuğgeneral Gilbert Clayton ile 1915 sonbaharında yaptığı görüşmede Suriyeli Arap milliyetçi derneklerinin Ingilizlerin tarafında silahlana­ caklarını açıkladı. Buna karşılık bağımsız bir Arap devleti için Britanya’nın kesin desteğini istediklerini bildirdi. Eğer böyle bir güvence alamazlarsa, savaşta Türklere ve Almanlara tam destek vereceklerdi.(44) Şimdi al-Faruqi’nin Arap milliyetçiliğinin gücü­ nü ve Türkler ile Almanlarla kendi temasını abartmış olduğu ka­ bul ediliyor. Türklerin Arap milliyetçiliğini bastırmaya niyetli ol­ duklarının hiçbir kanıtı olmadığı gibi, Almanlar da kendi müt­ tefiklerinin arkasından yapılacak pazarlıkları hafife almazlardı.

Yine de, görüşmenin raporları, Kahire’deki İngiliz yetkilileri ve askerlerini Şerif Hüseyin’in kabul edeceği bir anlaşmayı olabildi­ ğince çabuk masaya koymaları gerektiği düşüncesine itmiş oldu­ ğunu gösteriyor. Londra’daki Lord Kitchener, Arapları kendi ta­ rafında tutma fikrini destekliyordu. “Arapların İngiltere’ye olan geleneksel sadakatinden vazgeçilmesini önlemek için elinizden geleni yapmalısınız,” demişti kesin bir dille.(45) Suriye’deki mu­ halif ordu birliklerinin önderlik ettiği bir Arap isyanının çökme noktasına gelmiş olan Gelibolu çıkartmasını kurtarmaya yardım­ cı olacağmı düşünmüş olabilirdi.(46)

(43) (44) (45) (46) MO K6

Şerif Hüseyin’den McMahon’a, 9 Eylül 1915, Cm d 5957.

Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 176-80.

Friedman, The Question ofPalestine 1914-1918, s. 72.

Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 177-8.

82

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Araplara kur yapmak stratejisine oldukça istekli olan Sir Edward Grey, bir yanıt hazırlaması için McMahon’a olabildiğin­ ce geniş yetki vermişti. Yine de Grey, Araplara çok fazla vaatte bulunmanın Hüseyin’i Britanya’nın bir vekili olarak algılayabi­ lecek Fransızlarla sürtüşmeye neden olmasından çekiniyordu.

McMahon, Whitehall dışişleri bakanlığındaki ilgili dairelere ve özellikle nelerin önerildiğini öğrenince şaşkına dönen Hindistan Bürosuna danışmadan Hüseyin’e mektubunu 24 Ekim 1915’te yolladı. Araplarla ilişkilerin geleceğinde ve özellikle Filistin hakkındaki görüşmelerde kilit bir rol üstlenecek olan bu taahhüdü öylesine kritik bir nokta oldu ki, en önemli bölümünü aktarıyo­ ruz: Mersin ve İskenderun bölgeleriyle Suriye’nin, Şam, Humus (Homs), Hama ve Halep kentlerinin batısında ka­ lan kesimi tümüyle Arap olmadığından, talep edilen sınırların dışında kalmalıdır. Bu değişikliği göz önünde bulundurarak ve Arap reisleriyle var olan anlaşmalardan önyargısız olarak, bu sınırları kabul ediyoruz... Değişiklik hakkı saklı kalarak, Büyük Britanya, Mekke Şerifi’nin talep ettiği sınırlar içinde kalan bölgelerdeki Araplann bağımsızlığını tanımaya ve des­ teklemeye hazırdır.(47) McMahon ne demek istemişti ve bu sözcüklerle neyi ima edi­ yordu? Arapların bağımsızlığını desteklemek cümlesi göründü­ ğü gibi algılandı. Bu nedenle savaş sonrası manda sistemi uygu­ lanınca, Araplar tarafından sözleşmeden vazgeçmek olarak gö­ rüldü ve böyle karşılandı. Filistin’e gelince, McMahon 12 Mart 1922’de Sömürge Dairesine yazdığı mektupta, Filistin’i Hüseyin’e verdiği taahhütlerin dışında tutmayı amaçlamış olduğunu açık­ ladı. Oldukça zayıf bir iddiayla, tanımlamak için başka bir nok­ ta bulamadığından güneyde Şam’da durmuş olduğunu bildir­ (47) McMahon’dan Şerif Hüseyin’e, 24 Ekim 1915, Cm d 5957.

SAVAŞ DÖNEMİ VAATLER! VE BEKLENTİLERİ

83

di. Bir yıl sonra McMahon’ın mektuplarını yazmasına yardım­ cı olan Clayton, o tarihte Filistin Yüksek Komiserliğine getirilen Samuel’e Filistin’i katma niyetinin olmadığı konusunda güven­ ce verdi. 23 Temmuz 1937 tarihinde McMahon The Times ga­ zetesine yolladığı yazıda bağımsız Arap krallığı olacak bölgenin Filistin’i kapsamadığını açıkça onayladı.(48) Bu mektuplara saygı gösterilmesi gerekir ve McMahon ile Clayton tarafından Filistin’in geleceğinin ciddi kaygılara konu ol­ duğu bir dönemde yazıldığı unutulmamalıdır ama 1915 yılında durum bu değildi.

Eğer ‘bölge’ sözcüğü vilayet ile eşanlamlı olarak alınırsa, Su­ riye vilayetinin batısında bulunduğundan Filistin sınırların dı­ şında kalmıştı. Ne var ki, bu görüş Humus ve Hama vilayetle­ rinin olmadığı, yalnızca İskenderun’u kapsayan Halep vilaye­ tinin olduğu gerçeği karşısında pek sağlam görünmüyor. Eğer McMahon Şam’ın güneyinde hiçbir noktayı düşünememişse, Hayfa, Amman ve Akabe’ye giden demiryolunun kavşağı olan Dara’a gibi yerleri tanımlayabilirdi. Elbette Filistin ve Kudüs’ten söz edilmemesi önemlidir. Şam, Humus, Hama ve Halep kentle­ rinin batısındaki bölgeleri tanımlayarak McMahon’m gelecekte Lübnan olacak Hıristiyan ve büyük bir olasılıkla Dürzi toplumlarınm yaşadığı ve Ingiltere’nin müttefiki olan Fransa’nın uzun sü­ reli çıkarlarının bulunduğu bölgeyi düşünmüş olması sonucuna varılabilir.(49) Filistin’in Hüseyin’e taahhüt edilen toprakların bir parçası olup olmadığı tartışmaları hiç kuşkusuz sürecektir ama önemli olan nokta, Arapların bu bölgenin Ingilizlerden miras kaldığına inanmalarıydı.

(48) Sir Henry McMahon’dan Sir John Shuckburgh’a, 12 Mart 1922, Martin Gilbert, Winston S. Churchill, Companiotı Volüme IV, Kısım 3: Nisan 1921-Kasım 1922 (Heinemann, Londra: 1977) s. 1805, bundan sonra Gilbert, Churchill Companion, IV, Kısım 3; Samuel, Memories, s. 172-3.

(49) Antonius, The Arab Awakenirıg, s. 168-79.

84

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Sykes-Picot Anlaşması -veArap İsyanı Bu pazarlık sürecinde Britanya’nın 1916 yılında Fransa ile bir anlaşma yaparak temelinde Ortadoğu’yu aralarında paylaştıkla­ rını Hüseyin bilmiyordu. Yazarları Sir Mark Sykes ile François Georges Picot’nun adını taşıyan Sykes-Picot Anlaşması, Bunsen Komitesinin fikirlerinin bir çoğunu yansıtıyordu. Fransa, Acre li­ manın kuzeyinde kalan Akdeniz sahiline sahip olurken, Britanya, petrol zengini Mezopotamya ile Hayfa çevresinde sınırlı bir yer­ leşim yeri edinecekti. Diğer Arap toprakları Britanya ya da Fransa koruması altında kalacaktı. Bu anlaşmanın Arap bağımsızlığı için neler içerdiğini açıklamaya gerek yok ama aynı zamanda daha son­ raları güneydeki Necef Çölü’nü kapsamadan, Britanya mandası altına girecek olan sınırlar içinde ‘Filistin’ adı verilen bir bölge­ nin ortaya çıkacağının işaretiydi. Britanya, Hıristiyanların Kutsal Mekânları konusunda Katolik ve Protestanların kaygılarına du­ yarlı olduğu gibi, Fransızları Süveyş Kanalı’ndan uzak tutmayı da istediğinden, Filistin uluslararası bir bölge olacaktı. Herhangi bir birleşik bağımsız Arap krallığı fikrini böldüğü için, Sykes-Picot Anlaşması’nın koşullan Rusya’daki Bolşevik devriminden sonra açıklanınca Araplar tarafından şiddetle suçlanacaktı/50’ Yalnızca beş ay sonra, 5 Haziran 1916’da Hüseyin, isyan bay­ rağını çekti ama pek ses getirmedi. Hem kendisi hem Britanya’nın Arap Bürosu isyanın boyutlarını çok fazla abartmişlardı. Örneğin McMahon’a 16 Şubat 1916’da yazdığı mektupta Hüseyin, Osmanlı ordusundaki 100.000 Arap askerin isyancıların tarafına ge­ çeceğini ima etmişti. Arap Bürosu da bu varsayımı desteklemişti Ne var ki, böyle bir taraf değiştirme gerçekleşmedi. Arap askerle­ rin büyük çoğunluğu Osmanlı İmparatorluğu’na dürüstçe sadık kaldı.<51) Hüseyin’in ortaya sürdüğü başıbozuk Arap Bedevi as­ kerlerinin sayısı asla 15.000’i geçmedi. Üstelik Arap Isyanı’nm sı­ nırları da çok kısıtlıydı. Cemal Paşa’mn ordudaki Arapların ara(50) Fraser, ‘The Middle East: Partition and reformation’, s. 166.

(51) Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 218-9.

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

85

sındaki potansiyel bölücüleri önceden harekete geçip bastırmış olması nedeniyle Suriye ya da Filistin’de isyan çıkmadı. İsyanın sürdürülmesi için Ingilizlerin Araplara büyük miktarlarda para ve silah yardımı yapması gerekti. Britanya ordusunun doğrudan katkısı ise danışman sağlamak ve ara sıra deniz ve hava gücüyle destek olmanın dışına çıkmadı.

Hüseyin’in başlattığı isyanın sınırlı kalması Ingilizler için ha­ yal kırıcıydı ama yine en azından bir başkaldırının yaşanmasına memnundular. Başlangıçta Mekke’yi ele geçirerek elde ettikle­ ri başarının ardından Arap güçleri pek fazla ilerleme kaydetme­ di. Taktik yeteneklerden yoksun oldukları ve Osmanlı toplarının ateşine maruz kalmaktan korktukları için Kızıldeniz’deki Cidde limanını Ingilizlerin deniz ve hava desteğiyle ele geçirdiler. Taif ancak 1916 Eylülü’nde düştü ve Türk ordusu savaşın bitimin­ den aylar sonrasına, 1919 yılının başlarına kadar Medine’yi elin­ de tuttu. 1916 Temmuzu’nun ortasında isyan iyiden iyiye zayıf­ ladı. Disiplinli bir orduyu muhafaza etmek Hüseyin için çok zor­ du ve firar edenlerin sayısı oldukça yüksekti. Hüseyin’in oğulla­ rı arasmda askeri açıdan en akıllı ve en cesur olanı Faysal, 1916 Ağustosu’nda Albay Cyril Wilson’a, saldırıya geçtikleri takdirde Türklerin baskın durumda olacaklarını itiraf etti. Kısa bir süre sonra isyana yardımcı olması için Britanya’nın Hicaz sahiline çı­ kartma yapmasını istedi.(52) Gitgide yükselen askeri sorunlardan rahatsız değilmiş gibi görünen Hüseyin, 1916 Ekimi’nde kendini Arap Kralı ilan etti. Ne var ki, Ingilizlerin kaygıları iyice artmış­ tı ve 1916 yılının sonunda Hüseyin’e verilen desteğin arttırılma­ sı kararlaştırıldı. Parasal yardım miktarı ayda 125.000 sterlinden 200.000 sterline çıkarıldı. Hüseyin’in talep ettiğinden fazla mik­ tarda silah yardımı da yapıldı. Para yardımı çok önemliydi; çün­ kü Bedevi kabilelerini silah altına almak için vatanseverlik duygu­ sundan çok dağıtılan altınlar işe yarıyordu. Yine de, Bedevilerin disiplinsizliğinin yanı sıra fiyat pazarlıkları da çoğu zaman askeri (52) Bkz. Karsh ve Karsh, ‘Myth in the Desert’, s. 295-7.

86

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

operasyonların zamanında.yapılmasını engelliyordu. Görünürde müttefik olan kabilelerin sürtüşmeleri nedeniyle çatışmalar yarı­ da kalabiliyordu ve hatta bir seferinde kahve içmek için bile mola verilmişti. 1916 sonlarında Arapların askeri danışmanı olan T. E. Lawrence, Bedevi askerlerin hedefe ulaşmadan önce ganimetleriy­ le birlikte evlerine gitmelerini eleştirmişti.(53) Albay C. E. Wilson, Hicaz’a giden Britanya askeri misyonunu yönetiyor, Clayton git­ tikçe daha etkili roller üstleniyor ve Arap Bürosu aracılığıyla Arap İsyam’na Britanya yardımının büyük bir kısmını koordine edi­ yordu ve böylece isyanın stratejik yönü Hüseyin’in elinden kayıp gitmiş oluyordu.(54)

Arap Bürosu istihbarat Dairesi Başkanı William Reginald (‘Blinker’) Hail, 1916’da Yakın ve Ortadoğu’da tanınmış bir İngiliz arkeolog olan David Hogarth’ı, Araplarla teması sağlayan Ingiliz subaylar ve yetkililerle birlikte çalışması için işe aldı ve böylece gelecek­ teki olaylar üzerinde etkili bir rol oynayacak olan Arap Bürosu kuruldu. Daha sonra Hogarth, gözdelerinden biri olan T. E. Lawrence ile Arabistan uzmanı Gertrude Bell’i yanma aldı. 1916 Martı’nda Kahire, Arap Bürosu’nun merkezi oldu. Büronun ba­ şında Clayton vardı ve Ronald Storrs da önemli bir rol oynuyor­ du. Arap Bürosu, Suriye, Arabistan ve Filistin hakkında Britanya hükümetine bilgi, rapor ve görüş sunuyordu. Arab Bulletin adlı gizli bir bilgilendirme kitabı olan en bilinen yaymı 1916 ilkbaha­ rından itibaren Ingiliz yetkililer arasında dolaşmaya başladı.

Arap Bürosu genellikle aşırı derecede Fransa düşmanı olarak tanımlanıyordu. Clayton, Hogarth, Lawrence, Bell ve Mısır’a yeni atanan Britanya Yüksek Komiseri Reginald Wingate, Fransızların (53) Karsh and Karsh, ‘Myth in the Desert’ s. 295-7.

(54) Howard Morley Sachar, The Emergence o f the Middie East, 1914-1924 (Ailen Lane, Penguin Press, Londra,: 1970) s. 134-5

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

87

Ortadoğu’daki amaçlarına kesinlikle antipati duyduklarını açıkça sergiliyorlardı. Haşimileri, Fransızların Suriye üzerindeki etkisini azaltmak ya da yok etmek için potansiyel bir araç olarak görüyor­ lardı. Bazı tarihçiler Arap Bürosu’nu, Arap davası ve Haşimilerin etkisinde kalmış, masum ve hevesli bir grup olarak görmeyi yeğli­ yorlar. En azından korudukları kişilerin ve inandıkları davanın sa­ vaşın ardından Fransızların aleyhine de olsa, bazı hedeflerine ulaş­ masına kararlı olduklarını iddia ediyorlar. Bazıları bu görüşün, Sykes-Picot Anlaşması ile Hüseyin-McMahon yazışmaları arasın­ daki çelişkiler nedeniyle büro üyelerinin suçluluk duygusundan kaynaklandığını ileri sürüyorlar. Ne var ki, Arap Bürosunun en fazla ilgilendiği konu, Britanya Imparatorluğu’nun Arap dünya­ sındaki sömürgeci çıkarlarını genişletmekti. Büro üyeleri, ismen Hüseyin’in yönetimi altında ama İngiltere’nin resmi olmayan de­ netiminde gevşek bir federasyonunu, bunu elde etmenin en iyi yolu olarak görüyorlardı/555 T. E. Lawrence, savaştan sonra yazdığı ve sıklıkla alıntıla­ nan bölümünde Britanya ile Osmanlı împaratorluğu’nun ardı­ lı olan Arap devleti arasında resmi anasayal bağ buluıynası ola­ sılığından söz etmişti: “Benim arzum, Araplarm bizim ilk kahve­ rengi dominyonumuz olmaları ama son kahverengi sömürgemiz olmamalarıdır’ .(56)

Faysal ve Lavvrence Bir Ingiliz-Irlandalı toprak sahibi babanın evlilik dışı oğlu olan genç astsubay T. E. Lawrence, belki de Arap Bürosu’nun en önemli ismiydi ve kesinlikle en tanınmışı olacaktı. Hem düşün

(55) Bruce Westrate, The Arab Bureau: British Policy in the Middle East, 19161920 (Pennsylvania State University Press, University Park, PA: 19912) s. 6-9.

(56) T. E. Lawrence’dan Lord Curzon’a, 27 Eylül 1919, David Garnett (ed.)

The Letters of T E Lav/rence (Jonathan Cape, Londra: 1938) s. 291-3.

88

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

hem de hareket adamı olarak üstlendiği rol, Birinci Dünya Savaşı öncesindeki Ortadoğu’da yaptığı gezilerden edindiği bilgilere da­ yanıyordu. Geleneksel Arap kültürüne yakınlaşmış ve gerek Jön Türkler gerekse Fransız misyonerler ya da eğitimciler gibi mo­ dernleştirme çabası gösterenlere düşmanlık beslemeye başlamış­ tı. Arap Bürosu’nun Fransız karşıtı görüşleri elbette onu da etki­ lemişti. 1916 yılının başmda Mezopotamya’ya gönderilip başarı­ sız Ingiliz seferine tanık olduktan sonra 1916 Ekimi’nde Storrs ile birlikte Arap Isyam’m değerlendirmek göreviyle Cidde’ye yollan­ mıştı. Bundan sonraki iki yılı Arabistan’da geçirip isyanda önem­ li bir rol oynayacaktı.

Geldiği zaman umarsızca çırpındığına tanık olduğu isyanda gerçekten de önemli bir etki yarattı. 1916 Ekimi’nde Türklerin askeri üstünlüğü ellerinde tuttukları kesinlikle belliydi. Arapların Medine’yi ele geçirme olanakları yoktu. Ayrıca Hüseyin, Bedevi kabilelerinin daracık sınırları dışında hiçbir yerden destek ala­ mıyor, yalnızca Britanya’nın parasal yardımıyla rüşvet dağıtarak destek toplamaya çabalıyordu.

Isyanm Hüseyin’in en dinamik yapılı Faysal adlı oğlu çevre­ sinde odaklanması gerektiği sonucuna vardı: “Arabistan’a arama­ ya geldiğim adamın bu kişi olduğunu ilk bakışta hissettim - Arap Isyanı’nı zirveye yükseltecek bir liderdi,” diye yazacaktı.(57) Yine Faysal’ın kusurlu yönlerini de algıladı, sadakat açısmdan kabile­ lere aşırı derecede yakın olduğunu fark etti. Alternatif olarak di­ ğer üç kardeşinin durumu daha kötüydü: Ali’nin sağlığı bozuk­ tu, Zeid çok genç ve toydu, göze en çarpan seçenek olan Abdullah ise Lawrence’a göre iyi bir politikacıydı ama devlet adamı ola­ rak yetersizdi.(58) Üstelik Lawrence onun askeri açıdan beceriksiz olduğunu da düşünüyordu. Arap Bürosu’nun başkanı Clayton’ı tüm kararsızlığına karşın, bu durumun yararları hakkında ikna (57) Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, s. 76.

(58) Bkz. Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, s. 51. Abdullah’ın dürüstlüğünü sorguluyor.

SAVAŞ DÖNEMİ VAATLERİ VE BEKLENTİLERİ

89

etmeyi başardı. Büronun görüşüne göre Faysal lider olarak en po­ püler kişi değildi. Abdullah, isyanı başlatmak konusunda çok he­ vesliydi ve İngilizlerle ilk teması o kurmuştu. Buna karşılık Faysal, isyan konusunda en isteksiz olan kardeşti. Ne var ki, isyan gelişir­ ken Osmanlılara karşı yaklaşımı sertleşti ve bir uzlaşma (aşağı­ ya bakınız) olasılığına kendini açık tutarken bir yandan da kabul edilebilir bir anlaşmanın pek de mümkün olmadığını gitgide da­ ha fazla düşünüyordu/59' Clayton, Arap İsyanı ve kuzey Hicaz’daki operasyonlar hak­ kında bilgi konusunda gitgide Lawrence’a daha fazla daya­ nır olmuştu ve Kahire’ye ulaşan bilgileri denetleme becerisiyle Law.rence önemsiz bir kişi olmaktan etkili bir isim olmaya dö­ nüşmüştü. 1916 Kasımı’ndan sonra Arap îsyanı’mn irtibat su­ bayı oldu ve böylece FaysaPın stratejisine karar vermekte önem­ li bir rol üstlendi. İngiltere’nin parasal yardım ve silah teslimat­ larını kontrol etmesi ona gerçek bir güç kazandırmıştı. Zekâsını kullanarak Arap kültürünün duyarlı yönlerine kendini başarıyla uyarlayıp Faysal ve diğer Araplarla işe yarayan bir işbirliği kurma­ yı başarmıştı. Becerikli ve diplomatik yaklaşımıyla Ingiliz-Haşimi ittifakının karşısındaki bazı ciddi sorunların halledilmesine yar­ dımcı oldu.

Lawrence’m bölgeye gelişinin Arap Isyanı’nda önemli bir iti­ ci güç olduğu konusunda hiç kuşku yoktur. Taktik açısından en önemli kararı, Arapların deve ve at üzerindeki becerileriyle hızlı hareket edebilmek gibi en büyük avantajını kullanmaktı. En bü­ yük dezavantajlarıysa, can kaybma karşı savunmasız olmalarıy­ dı ve moralleri son derece kırılgan olduğundan kolay katlanabi­ lecekleri bir durum değildi. Sıcak temas yerine çölün açık alanla­ rında uzaktan savaşmanın daha iyi olacağını fark etti.(60) Araplar, ancak avantajlı konumda olduğu zaman saldırıya geçebilirler(59) James Barr, Settirıg the Desert on Fire: T E Lawrence and Britain's Secret War in Arabia, 1916-18 (Bloomsbury, Londra: 2007) s. 102-3.

(60) Lawrence Seven Pillars ofV/isdom, s. 183-4.

90

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

di. Böylece Arapların taktiklerini, stratejilerini, askeri kaynakla­ rını ve becerilerini Hicaz coğrafyasına uyarladı. Türk piyadele­ rine yapılan açık saldırılar genellikle felaketle sonuçlandığından, saldırıların demiryolları, altyapı ve malzeme konvoyları gibi yu­ muşak hedeflere yöneltilmesine karar verdi. Medine gibi Türk as­ kerlerinin yoğun olduğu bölgelere saldırı yapmanın anlamsızlığı­ nı fark etti. Arapların top ateşine karşı duramamaları bu tip sal­ dırıları engelliyordu. 25.000 kişilik garnizonu savaş boyunca kö­ şeye kıstırıp hareketsiz bırakmak daha iyi olacaktı.(61) 20. yüzyı­ lın başlarında Arap Yarımadası’nda barış zamanında sık sık yaşa­ nan minik baskınları andıran saldırılar Arapları hem işin içinde tutacak hem de özgüvenlerini arttıracaktı. Ayrıca Arapların saldı­ rılarda elde ettikleri ganimetlere sahip çıkmalarına da izin verdi.

Koşullardan memnun kalmadıkları anda çekip gidecek olan gö­ çer Bedevilere Batılı askeri disiplini uygulamaya çabalamanın an­ lamı yoktu. Aralarında 1917 Temmuzu’nda Akaba’nın ele geçiril­ mesi gibi kilit çatışmalarm da bulunduğu saldırılarda Lawrence, önemli taktik becerilerini ve askeri bir durumdan yararlanma ye­ teneğini ortaya koydu.

Faysal, artık kardeşlerden biri olmak yerine primus inter pares (eşitler arasında birinci) konumuna gelmişti. Büyük ağabeyi Abdullah’ı ve hatta babasını bile gölgede bırakacaktı, isyanın ar­ dındaki itici Arap gücü olmuştu. Çocukluk yıllarını İstanbul’da geçirdikleri için o da kardeşleri de Bedevi değildiler. Aslında Arapların çoğu onları efendi yani soylu aileye mensup, modern laik eğitim almış, Batılı giyim tarzını ve görüşlerini benimse­ miş kişi olarak görüyordu. Ne var ki, Mekke’ye dönünce baba­ ları Bedevi gibi davranmalarında ısrarcı olmuştu. Köklerine geri dönmeleri için hiçbir konfor içermeyen bir biçimde yabanıl do­ ğada yaşamaya yollanmışlardı. Yine de yetiştirilme biçimi onları diğer Bedevilerden ayırıyordu. Lavvrence, Hüseyin’in dört oğlu­ nun, ‘hiçbir ülkenin vatandaşı olmadığını, belirli bir toprak par(61) Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, s. 215.

s a v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k le n tile r i

91

çasını sevmediğini, gerçek sırdaşları ya da yardımcılarının bulun­ madığını, birbirlerine ya da karşısında huşu içinde durdukları ba­ balarına açılmadığını’ anlatıyor.(S2) Arap Isyanı’mn yaşadığı başarıların ardında Lavvrence ile Faysal’m işbirliği yatıyordu. Emirleri her zaman Faysal verirken, Lavvrence yalnızca danışmanlık yapıyordu. Lavvrence’m Faysal’a emir vermesi gerçekçi olmazdı; onu ikna etmesi ve adamları­ nı yönetmesine izin vermesi gerekirdi. Bazen Faysal’ı da babası­ nı da idare etmek çok zor oluyordu. Her şeye karşın Lavvrence ile Faysal yararlı bir ortaklık kurmuştu. Bu yakınlaşmanın neden­ lerinden biri Lawrence’ın İngiliz politikasının bazı gizli yönleri­ ni Faysal’a açıklamaya yatkın olmasıydı. 1917 Şubatı’nda SykesPicot Anlaşması’nın, McMahon yazışmalarını hükümsüz kıldığı­ nı ve savaş sonrasında bölgede Fransa’nın önemli bir rol oyna­ yacağım açıkladı. Fransızların oradaki iddialarını önlemek için kuzeye doğru ilerlemek ve isyanı Suriye’ye yaymak gerekiyordu.

Lawrence’in açıklamasının Akaba limanına bir saldırı düzenlemek amacıyla Hicaz’a küçük bir Fransız askeri birliğinin gönderilmesi önerisine dayandığı varsayılıyor. Böylece Arapların Hicaz’da kö­ şeye sıkıştırılacağına ve Fransa’nm elinin Suriye’de serbest kala­ cağına Faysal’ı ikna etti. Artık Faysal kuzeye gidip Suriye’nin en önemli kentlerinden Şam’ı ele geçirmesinin yaşamsal önem taşı­ dığını anlamıştı.(63) Lawrence’in önerdiği taktiklerin işe yaradığının ilk işareti, Cidde ve Mekke’nin kuzeyinde yer alan ve Hicaz demiryoluna sal­ dırıların yapılması için merkez olarak kullanılabilecek Wejh sahil kentine yapılan saldırıda görüldü. Aynı zamanda operasyonların Hicaz’dan Suriye’ye doğru genişlediğini de gösteriyordu. Ingiliz donanmasının desteğiyle kent 23 Ocak 1917’de Faysal’m adam­ larının eline geçti. Araplar buradan Hicaz demiryoluna vur-kaç (62) Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, s. 85.

(63) Jeremy Wilson, Lawrence o f Arabia: The Authorized Biography of T E Lawrence, (Heinemann, Londra: 1989) s. 361-2.

92

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

operasyonları düzenlemeye. başladılar. Demiryolunu açık tut­ mak için Osmanlılar daha fazla kaynak aktarmak zorunda kaldı­ lar ve seferin sonuna kadar savunma konumunda kaldılar. Tıpkı Lawrence’in arzuladığı gibi Medine’de sıkışıp kalmışlardı.

Lavvrence, 1917 ilkbaharında ve yaz başında gözden kaybol­ du. Arap İsyanı için kabile gruplaşmalarından alınan desteğin bo­ yutlarım kendi gözleriyle görmek için Suriye’ye gitti. Bu girişi­ mi Faysal’ı kuzeye yönlendirme isteğiyle de bağlantılıydı. 1917 Haziram’nda Hicaz’a dönünce, Akaba limanına bir operasyon düzenledi. Limanın ele geçirilmesi Britanya’nın Ortadoğu güç­ lerinin komutanı General Sir Edmund Allenby’yi Lawrence’in yetenekleri ve Arap İsyam’nm işe yaradığı konusunda ikna etti.

Lawrence’in gerilla saldırılarıyla çok sayıda Osmanlı askerini be­ lirli bir noktada tutabilmesi Ingilizlere pek pahalıya patlamıyor­ du. Ertesi yıl Akaba’daki merkezden Lawrence ile Faysal, Maan ve Amman kentlerindeki Osmanlı birliklerine ve Şam-Medine de­ miryoluna saldırılara önderlik ettiler ama aralarındaki bağlan­ tıyı koparmayı başaramadıklarından Medine’deki Osmanlı gar­ nizonu ateşkes ilanının sonrasına kadar zarar görmeden kaldı.

Allenby komutasında İngiliz birlikleri 1918 yazında ve sonbaha­ rında Suriye’ye doğru ilerlerken, Arap düzensiz ordusu kanatlar­ da işe yarıyor ve karşı tarafın dikkatini dağıtıyordu ama etkisini Lavvrence ile Arap liderleri biraz fazla abartıyorlardı/641

Siyonistler ve Britanya hükümeti 1916 yılına gelindiğinde Ortadoğu’nun belirli kilit sorunları bir­ birinin içine girmişti, işin özünde Osmanlı Imparatorluğu’nun kaçınılmaz kaderi vardı ve Britanya bununla bağlantılı olarak ye­ ni Haşimi müttefikleriyle hatalı tanımlanmış anlaşmalara gir­ mişti ve bir yandan kendi amaçlarını geliştirmeye çalışırken bir (64) Lawrence ve Arap İsyanı hakkında iki yeni tarihli öykü için b k z .: Barr, Setting the Desert on Fire ve Wilson, Lawrence o f Arabia, bölüm 13-26.

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

93

yandan da Fransızların ve Rusların duyarlılıklarını hesaba kat­ mak zorunda kalıyordu. Bunların hepsi gelecekte sıkıntı yarat­ ma potansiyeli içeriyordu ve ilaveten Filistin konusunda Siyonist umutları da işin içine girmiş ve Türkiye’nin savaşa girmesiyle bi­ raz daha yükselmişti. Filistin’e yerleşmiş olan Yahudiler kendi ko­ numları açısından korku içindeydiler; çünkü yeni yerleşimcile­ rin çoğu Rusya’dan gelmişti ve şu anda Türkiye bu ülkeyle sa­ vaştaydı. Suriye ve Filistin’in yönetimini elinde tutan Cemal Paşa Ermenilerin, Yahudilerin ve Arap milliyetçilerinin siyasi amaç­ larını aynı kuşkuyla karşılıyordu. Arap halkının belleğine ‘Kasap Cemal’ olarak yerleşmişti ve I922’de bir Ermeni tarafından öl­ dürülecekti. Amerika’nın İstanbul elçisi Henry Morgenthau sa­ yesinde ve Almanların Yahudi toplumunun fikrini dışlamak is­ tememesi nedeniyle Filistin’deki Yahudiler Cemal Paşa’nm dik­ katinden uzak kalıyorlardı. Yine de Cemal Paşa Siyonist hare­ ketler üzerinde çok sert baskı yapıyordu. 1915 yılının sonunda 11.000’den fazla Yahudi Mısır’a kaçmış ya da sürgün edilmiş­ ti. Bazı Yahudiler Osmanlı ordusunda görev yaparken 1917’de Cemal Paşa Tel Aviv’deki yeni yerleşim yerinin boşaltılmasını emretti. Ekonomi çökmeye başlayınca hem Arap hem de Yahudi toplumu açlıkla yüz yüze kaldı.(65) Mısır’a sürgün edilen genç Yahudilerin yanıtı Britanya’nm ya­ nında yer almak oldu ve Siyonist Katır Bölüğü (Zion Mule Corps) adında bir nakliye şirketi kurdular ve 1915’te Gelibolu’da başarıy­ la hizmet verdiler. Maceraperest bir Irlandalı Protestan olan ko­ mutanları Yarbay John Henry Patterson DSO, yaşadıklarının öy­ küsünü 1916 yılında yayınladığı With the Zionists in Gallipoli ad­ lı kitabında anlattı. Patterson, komuta ettiği insanların potansi­ yeline öylesine inanmıştı ki, Londra’ya dönünce Yahudi taburla­ rının kurulması için çağrıda bulundu ve daha sonraları üç tabur onun komutasında Filistin’de savaştı. Gelecekteki İsrail Savunma Gücü’nün kurucularından biri olarak görülen Patterson, ya­ (65) Slutsky, ‘Under Ottoman Rule (1880-1917), s. 24-7.

94

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

şamının sonuna kadar Siyonizm ile ilgilendi/66' Siyonist Katır Bölüğü’nün ardındaki Yahudi itici güçleri Çarlık ordusundaki ilk Yahudi subay ve Rus-Japon Savaşı’nın tek kollu gazisi olan Joseph Trumpeldor ile Vladimir ya da Ze’ev Jabotinsky idi. Odessa do­ ğumlu bir gazeteci olan Jabotinsky, savaş öncesinde Siyonist kong­ relerine konuşmalarıyla damgasını vurmuş ve İbrani Üniversitesi konusunda Weizmann ile takışmıştı. 1920 yılında Weizmann ile yaptığı ciddi bir tartışmanın ardından Siyonist Organizasyon’dan çekilip 1925 yılında sağ görüşlü Revizyonist Siyonist grubunu kur­ muştu. Siyonist sağ görüşün kurucusu ve aydın beyni olarak ka­ bul edilir. Bu hareketin mirası 1977 seçimini Menahem Begin’in kazanmasıyla birlikte günümüze kadar İsrail politikasında sağlam bir güç olarak varlığını sürdürüyor.167' Siyonizm’in evrimini anlamak için Jabotinsky ve esin kay­ nağı olan gelenekleri çok önemlidir ama aynı zaman dilimin­ de Mısır’da bulunan başka bir genç adam da kendi kaderinin Weizmann’ın kaderiyle birbirine girdiğini fark etmişti. David Gryn adıyla Rus imparatorluğunun Polonya limanı Plonsk’da dünyaya gelen David Ben-Gurion, 1906 yılında Filistin’e göç et­ mişti. Siyonizm’e olan tutkulu sadakatleri dışında Weizmann ile başka hiçbir benzerlikleri yoktu. Weizmann uzun boylu, ki­ bar, Rusya’nın, Almanya’nın, İsviçre’nin ve Ingiltere’nin eği­ tim sistemlerini tanıyan bir kişiydi. Ben-Gurion ise kısa boylu ve kavgacıydı; yüksek öğrenimi savaş nedeniyle kesilmeden önce İstanbul’da kısa bir süre hukuk fakültesine devam etmişti. Belki de Ben-Gurion’un yaşlı adama karşı tavrının ipucu, kendi yaşlılı(66) L.S. Amery, My Political Life Volüme 2: War and Peace, 1914-1929 (Hutchinson, Londra: 1953) s. 117-8; John Henry Patterson, With the Zionists in Gallipoli (Hutchinson, Londra: 1916). (Çanakkale Savaşı’nda Siyonistler). Patterson’m en tanınmış yapıtı: The Man-Eaters o f Tsavo (Macmillan, Londra: 1907). Afrika maceraları 1966 yılında çevrilen The Ghost and the Darkness adlı filmde anlatılmıştır.

(67) Avi Shlaim, The Irorı Wall: Israel and the Arab World (Penguin, Londra: 2000) s. 11; Rose, Chaim Weizmann, s. 131-3.

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

95

ğmda gözlemlediği gibi, Galile bataklığının kurutulmasının, Batı Avrupa’daki iyi giyimli Siyonistlerin lobi çalışmaları kadar yarar­ sız olduğu görüşünde yatıyordu.(68) Ortadoğu’nun haritasını değiştirecek olan bu olaylarla be­ raber, Fransa ve Belçika’daki İngiltere’nin ana cephesinde sa­ vaş hayal bile edilmeyecek boyutlara ulaşmış ve küçük çaplı, 1914’ün ünlü ‘Old Contemptibles’ (İhtiyar Reziller) adıyla bili­ nen Britanya Dış Sefer Gücü, ülke tarihinin ilk kitle ordusu biçi­ mine dönüşmüştü. Ama ordunun büyümesi bazı sorunları da be­ raberinde getiriyordu. Örneğin malzemeler ordunun gereksini­ mini karşılamaya yetmiyordu. Özellikle topçular için sorun bü­ yüktü ve 1915 ilkbaharında ‘Büyük Mermi Skandali’ olarak bili­ nen olay, Britanya politikasını sarsacak ve mayıs ayında yeni bir koalisyon hükümetinin kurulmasında önemli bir rol oynayacak­ tı. Sonuçta David Lloyd George’un yönetiminde Savaş Gereçleri Bakanlığı kurulacak ve ordunun gerek duyduğu her şeye sahip ol­ ması sağlanacaktı.(69) Top ve tüfek mermilerini atan dumansız barutun temel ham­ maddelerinden biri olan aseton çok acil olarak gerekliydi ve Weizmann fermentasyon araştırmaları sırasında bu madde üze­ rinde çalışma yapmıştı. Bulgulan Ayrshire bölgesinde Irvine yakı­ nındaki Ardeer’de bulunan büyük Nobel cephane işletmesinde­ ki araştırmacı bilim insanlarının dikkatini çekti ama 1915 yılında fabrikadaki büyük patlama önemli bir engel oluşturdu. Bu arada dumansız baruttan sorumlu olan Sir Frederick Nathan aracılığıy­ la deniz kuvvetleri zaten Weizmann ile iletişim kurmuştu ve an­ laşılan bu yaklaşım Bahriye Nazırı Winston Churchill ile yapılan bir toplantıda onaylanmıştı. Önemli toplantılara ilişkin kayıtlar belki biraz eksiktir ama Weizmann herhalde 1915 Haziranı’nda

(68) David Ben-Gurion, Recollections, (edi) Thomas R. Bransten (Macdonald Unit 75, Londra: 1970) s. 60-1.

(69) David Lloyd George, War Memoirs, 2 cilt (Odhams Press Ltd, Londra: 1938) Cilt 1, s.112-17.

96

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Scott’un bürosunda bir -kez daha Lloyd George ile görüştü ve mısırdan aseton üretmesi için yeşil ışık yakıldı. Hükümet adı­ na çalışmaya başlayınca Manchester Üniversitesi’nden izin alıp Londra’ya taşınmak zorunda kaldı. Üretiminin Britanya’nın sa­ vaş gücüne önemli bir katkısı olduğu kuşkusuzdur. Ayrıca bu işler ona yeni bir parasal güvence sağladı ve böylece kuzeydeki unutulmuş bir kentten Ingiliz siyasetinin merkezine giden yola girdi.(70) Weizmann’ın aseton üzerindeki çalışmasıyla Siyonizm hakkındaki Balfour Deklarasyonu arasındaki bağlantıya geçerlilik kazandıran Lloyd George idi. Kendi anlatımına göre, çalışma­ sının karşılığında nasıl bir şeref payesi için önerilmek istediğini Weizmann’a sormuştu. Bu soruya Weizmann kendisi için hiç­ bir şey istemediğini ama eski vatanlarına dönmek umudu taşı­ yan soydaşlan için bir şeyler yapılabileceğini yanıtını vermişti.

Lloyd George gerçi bunun Balfour Deklarasyonu’nun başlangı­ cı olduğunu iddia ediyordu ama durum göründüğünden farklıy­ dı; çünkü işin dinamiği çok daha karmaşıktı ama yine de 1944 Kasımı’nda Weizmann’m 70. yaşgününde yayınlanan bir kitaba önsöz yazarken, aynı konudan söz etmişti.(71) Konunun en sıradan gerçek yanı ise, Weizmann’ın 1916’da Britanya devletine önemli bir hizmet vermesi ve hükümetin tepesindekilerin gözünde artık saygın bir kişi konumuna gelmiş olmasıydı. Aralık 1916’da Lloyd George, Siyonizm’e fazla ilgi göstermeyen Asquith’in yerine baş­ bakan seçilip Balfour’u Dışişleri Bakanı yapınca bu durum daha da önem kazandı. Ama Asquith ile birlikte Samuel de siyasi sür­ güne gittiğinden son derece etkili bir müttefik yitirilmiş oldu.

(70) VVeizmann, Trial and Error, s 218-22; W ilson(ed) The Political Diaries of C.P. Scott, s. 128: Lloyd George, War Memoirs Cilt I, s. 347-8; Reinharz, Chaim VVeizmann: The Making of a Statesman, s. 40-72; Rose, Chaim Vfeizmann, s. 152-8.

(71) Lloyd George, War Memoirs, Cilt I, s. 349: Rt. Hon Earl Lloyd George of Dwyfor, OM, “Önsöz” , Goodman, Chaim Weizmann; Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Statesman, s. 67-9.

s a v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k le n tile r i

97

Lloyd George’un koalisyon hükümeti savaş kabinesine ülke­ nin en üretken emperyalist düşünürlerinden, Boer Savaşı’nın ve ardından Güney Afrika’nın yeniden yapılandırılmasının önde ge­ len isimlerinden biri olan Alfred Lord Milner’i getirdi. Siyasi de­ ğişimlere duyarlı olan Milner’in yaşamdaki misyonu devlet birliği ve federasyon ilkeleriyle Britanya împaratorluğu’nu muhafaza et­ menin yollarını ilerletmekti. 1910 yılında ‘Yuvarlak Masa’ adıyla bilinen yeni bir grubun kurulmasında ve aynı adı taşıyan etkili bir derginin yayınlanmasında öncü olmuştu. Grubun üyeleri arasın­ da bulunan 1911’den itibaren Güney Birmingham Muhafazakâr Parti Parlamento üyesi ve Savaş Kabinesi Bakan Yardımcısı olan Leo Amery ile 1916-1918 yılları arasında Abluka Bakanlığı yapan Muhafazakâr Parti’nin merhum Başbakanı Salisbury Markisi’nin oğlu olan Lord Robert Cecil, daha sonraları Balfour Deklarasyonu adını alacak olan bildiriye gerekli desteği vermek için Milner’a katılmışlardı. Reginald Coupland ise, daha sonraki yıllarda Weizmann’ın düşünme biçimini etkileyecek ve Filistin’in gele­ cekteki kaderinin kararlaştırılmasında etkili olacaktı.(72) 1917’de Milner’in Savaş Kabinesi üzerindeki etkisi zirveye ulaşmıştı ve yardımcılarım iyi yerlere getirmişti. Milner, Amery ve Cecil dı­ şında şimdi savaş çabalarını yürüten bürokrasinin merkezinde Weizmann çok değerli iki müttefik daha buldu. Bunlardan biri, çok çeşitli yetenekleri ve tanıdıkları olan, Muhafazakâr Parti’nin Denbigh milletvekili, 3. Baron Herlach’m varisi ve Salisbury Markisi’nin damadı Right Honorable William Ormsby-Gore idi. Kahire’deki Arap Bürosu’nda istihbarat subayı olarak çalışır­ ken Ortadoğu hakkında önemli bilgiler edinmişti ve 1917 yılında Milner’in Parlamento Özel Sekreteri ve Savaş Kabinesi Sekreter Yardımcısı olarak etkili bir konumda bulunuyordu. OrmsbyGore yıllar içinde Weizmann’m güvenilir bir müttefiki olduğu(72) Andrea Bosco ve Alex May (ed.) The Round Table, the Empire/ Commonwealth and British Foreign Policy (Lothian Foundation Press, Londra: 1997) s. i-xv.

M O K7

98

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

nu kanıtlayacaktı. İkincisi ise yine kabine sekreteryası üyesi olan Sir Mark Sykes idi. Zengin bir toprak sahibi ve 6. Baronet olan Sykes, Muhafazakâr Parti Hull milletvekiliydi ve Türkiye olayları uzmanı olduğu gibi Osmanlı’nın Arap, Ermeni ve Yahudi halkla­ rının destekçisi olmuştu. Sykes-Picot Anlaşması’nı Britanya adı­ na hazırlayan kişiydi ve 1917’ye kadar Filistin’le bağlantılı belir­ li bir görevi olmuştu. Weizmann onu, Siyonizm’in en büyük de­ ğerlerinden biri olarak tanımlayacaktı.1731 Sykes, 1919 Şubatı’nda, 39 yaşında, Barış Konferansı’nın Britanya delegelerinden biri ola­ rak gittiği Paris’te ne yazık ki gripten ölecekti.

Balfour Deklarasyonu’nun geliştirilmesi Balfour Deklarasyonu’na doğru giden pazarlıkları incelemeden önce Britanya ile müttefiklerinin 1917 yılında kendilerini için­ de buldukları durumu göz önüne almak gerekir. 1916 yılındaki Jutland Deniz Savaşı hiç de Nelson’vari geleneksel bir zafer kazandırmamıştı; 1917’de ise Almanya’nın uyguladığı sınırsız de­ nizaltı savaşı stratejisi Britanya’nın temel malzeme gereksinimini kesme tehdidi içeriyordu. Karada ise 1916 Temmuzu’nda büyük umutlarla başlatılan Somme saldırısı duracak noktaya gelmiş ve Fransız ordusu ancak büyük bedeller ödeyerek Verdun’da tutunabilmişti. Fransızların 1917 yılındaki felaketle sonuçlanan sal­ dırısı orduda isyana yol açarken, Britanya’m Passchendaele çatış­ ması da daha fazla başarılı olmayacaktı. Çar’m 1917 Martı’nda tahtmdan indirilmesi ve Rusya’daki olayların kasım ayın­ da Bolşeviklerin iktidarı ele geçirmesiyle sürmesi, deneyimli Alman ve Avusturya-Macaristan ordularmın başka yerlerde sa­ vaşmak için serbest kalmalarma yol açabilirdi. İtalya cephesine gelince ekim ayında Italyan ordusu Caporetto’da Almanlar ve AvusturyalIlar tarafından neredeyse darmadağın edilmişti. Tek olumlu gelişme 6 Nisan’da Amerika'nın savaşa girmesiydi ama (73) Weizmann, Trial and Error, s. 229.

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

99

bu durum örneğin Kıtlık ve yakın tarihli Paskalya Ayaklanmasını anımsayan Mandalılar ya da Rusya ile ittifak kurmaya hiçbir des­ tek vermeyecek olan Yahudiler gibi ülkedeki büyük etnik grup­ ların sadakatini sınavdan geçirecekti. Kısacası Britanya her yer­ den bulabildiği desteğe muhtaç durumdaydı. Weizmann, özel­ likle Rusya ve Amerika’daki Yahudi toplumlarmda olup biten­ ler göz önüne alınınca, Ingilizlerin Balfour Deklarasyonu’nun ar­ dındaki gerekçelerinin idealizmle birlikte savaş baskısı olduğun­ dan emindi.(74) Ocak 1917’de Sykes, İngiliz Siyonistlerle temas kurmak için istekliydi ama önce kim olduklarını ve ne istediklerini öğren­ mesi gerekiyordu. Aracılık eden kişi James Malcolm adında Ingilizleştirilmiş bir Ermeni’ydi ve Uganda münakaşaları sıra­ sında Weizmann’ın eski rakibi olan Jewish Chronicle gazetesin­ den Leopold Greenberg’i yokladı. Biraz şaşırtıcı gibi geliyor ama Greenberg bir yıl önce Londra’ya gelip Siyonizm işleriyle ilgilen­ meye başlayan Nahum Sokolow ile Weizmann’ı önerdi. Malcolm 28 Ocak’ta, Sykes’ı Weizmann ve Greenberg ile tanıştırdı.(75) Sykes temelinde Siyonistlerin konumu hakkında bir rapor isti­ yordu ve Weizmann, Sokolow ve diğerleri uzun zamandır za­ ten bu konuda çalışıyorlardı. Sykes’a verilen bildirinin başlı­ ğı ‘Siyonist Hareketin Arzularıyla Uyumlu olarak Yahudilerin Filistin’e Tekrar Yerleştirilmesi Programınm Anahatları’ adını ta­ şıyordu. Adı henüz verilmeyen ama ima edilen başka bir devletin yönetimi altında Filistin’in geleceği konusuna değiniyordu. Şimdi ve gelecekte Filistin’deki Yahudi toplumunun tüm vatandaşlık, ulusal ve siyasi haklarıyla birlikte Yahudi ulusu olarak tanınma­ sını istiyordu. Yahudi göçmenler toprak satın almaları için teşvik edilebilir ve hatta desteklenebilirlerdi. Bu ülke üzerinde hüküm süren devlet, Yahudi yerleşimini desteklemek için bir şirket kur­ (74) Bu konudaki tartışma için bkz, Schneer, The Balfour Declaration, s.

366.

(75) Stein, The Balfour Declaration, s. 362-9.

100

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

malıydı. Ayrıca Sokolow’un ilk kez ortaya attığı bir tanım olarak Filistin’in bundan böyle Yahudi Ulusal Vatanı olarak tanınması­ nı istiyordu.(76) İki yıl sonra Weizmann’ın Barış Konferansı’na ya­ pacağı sunumun anahatları işte bunlardı.

7 Şubat 1917 tarihinde uzun süre önce Siyonistlere katılmış bir İngiliz olan Dr. Moses Gaster’in evinde yapılan toplantıda ke­ sin bir adım atıldı. Herhalde hiç kimseyi kandıramadı ama Sykes görevi dışında olarak orada bulunduğunda ısrar ederek arala­ rında Weizmann, Sokolow, Samuel, Lord Rothschild, James de Rothschild, Joseph Cowen, Herbert Bentwich ve Harry Sacher gi­ bi önde gelen Siyonistlerin de bulunduğu grupla tanıştı. Sykes’a, kendisine gönderilen bildirinin koşullarıyla yönetecek bir Britanya koruması istediklerini anlatmaya çabaladılar. Ülkenin, temelinde Ingiliz-Fransız ortak egemenliğinin şifresi olan her­ hangi bir uluslararasılaştırılma biçiminin altına getirilmesini is­ temiyorlardı. Sykes onlara Filistin’in Yahudileştirilmesine sı­ cak baktığını, Ruslarla herhangi bir sorun çıkacağını sanmadığı­ nı ama Fransızların orada bir iddiası olduğuna inanmadığı hal­ de amaçlarından çekindiğini açıkladı. İtalyanların Fransızların izinden gideceğini söyledi. Elbette Türk topraklarının gelecekte­ ki paylaşımı hakkında Fransızlarla kısa süre önce yaptığı anlaş­ mayı açıklamadı.

Siyonist davasını Fransızlarla Sokolow’un görüşmesine karar verildi. Sykes, açıkça Arap milliyetçiliğinin giderek güçlenmesi­ nin Siyonistlere zorluk çıkaracağını düşündüğünü ama başka ko­ nularda da tüm Yahudilerin desteğini aldıkları takdirde Arapların idare edilebileceğini belirtti. Bu nokta Wiezmann’ın daha sonrala­ rı Faysal ile yapacağı pazarlıkların önemli bir unsurunu oluştura­ caktı. Ertesi gün Jabotinsky’ye gönderilen mektupta Weizmann’ın bu toplantının önemini çok iyi algıladığı ama Siyonistlerden çok Araplara öncelik tanımasından dolayı Sykes’a duyduğu heyeca­ (76) Weizmann, Trial and Error, s. 235-6; Stein, The Balfour Declaration, s.

368-9.

SAVAŞ DÖNEMİ VAATLERİ VE BEKLENTİLERİ

10 1

nın biraz azaldığı anlaşılıyordu/77’ Bu tarihi toplantıdan dört gün sonra Weizmann, Ingiliz Siyonist Federasyonu’nun başkanı seçi­ lerek böylesine önemli konuları hükümetle saygın bir konumdan pazarlık etme olanağma kavuştu.

Bu deneysel başlangıçtan sonra 1917 ilkbaharında ivme yük­ seldi. Bu aşamada Britanya’yı en fazla düşündüren nokta, her­ halde Filistin üzerindeki herhangi bir harekete karşı Fransızların takınacağı tavır oldu. Balfour, 22 Mart’ta yapılan toplantıda Weizmann’ı bu konuda uyardı. Anlaşılan Balfour’un, Filistin’in Britanya için değerini anlaması için ikna edilmesi gerekmişti.

Fransızlarla bir anlaşmaya varamadıkları takdirde Siyonistlerin Îngiliz-Amerikan ortak egemenliğini hedeflemelerini öner­ di ama bu fikir Weizmann’a hiç de cazip gelmedi. 3 Nisan’da Weizmann ve Scott ile kahvaltıda buluşan Lloyd George da aynı konuya değindi/78’ Bu toplantıların en önemli yönü Weizmann ve Siyonizm’in en üst düzeyde ciddiye alındığını göstermesiydi.

Büyük çaplı bir Britanya ordusu Filistin’e yürümek için hazırdı ve aynı zamanda Sokolow’un nisan, mayıs ve haziran aylarında Paris ve Roma’da üstlendiği oldukça uzun görevi de konuya da­ hil ediyordu. Kesinlikle zaman kaybı sayılmazdı; çünkü Fransız Dışişleri Bakanı Jules Cambon, 4 Haziran’da ona yazdığı mek­ tupta davasına sempati duyduğunu belirtmişti. Elde bulunması son derece değerli bir belgeydi.(79) Sokolow uzun süre uzak kalın­ ca, Londra’da tüm dikkatler Weizmann’m üzerinde toplandı.

(77) Weizmann’dan Vladimir Jabotinsky’ye, Hazeley Down, 8 Şubat 1917; Weizmann’dan C. P. Scott’a, 20 Mart 1917, LPCW, Cilt VII, 306, 321, s. 328-9; Weizmann, Trial and Error, s. 238-40; Stein, The Balfour Declaration, s. 370-4.

(78) Weizmann’dan C. P. Scott’a, 23 Mart 1917, LPCW. Cilt VII, 323, s. 3467; Weizmann, Trial and Error, s. 240-1; Stein, The Balfour Declaration, s.

378-85 (79) Cam bon’un 4 Haziran 1917 tarihli mektubundan söz eden yapıtlar: Sokolow, History o f Zionism, Cilt II, s. 53; Friedman, The Question of Palestine 1914-1918, s. 161-2.

102

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

işte tam bu noktada Weizmann, Scott’ın dostça girişimi saye­ sinde Sykes-Picot Anlaşması’nın haberini aldı. Filistin’in kuzeyi­ ne Fransa’nın sahip olması ve geri kalanın uluslararası kılınması önerisi Siyonistlerin Britanya korumasına bağladıkları umutlarına tümüyle aykırıydı. Bunu araştırmak ve Siyonistlerin tavrını açık­ ça belirtmek şarttı. Weizmann, Amerika’da bulunan Balfour’un yerine Dışişleri Bakanlığına vekalet eden Lord Robert Cecil ile 25 Nisan’da yaptığı toplantıda bu konuyu açıkladı. Filistin için üç seçenek bulunuyordu: sırasıyla Britanya yönetimi, Ingiliz-Fransız ortak yönetimi ve uluslararası duruma getirmek. Yahudiler bi­ rinci seçeneği istiyorlardı. Ingiltere’nin, Yahudi toplumunun ge­ lişmesine destek olacağına ve zamanı gelince kendini yönetme­ sine izin vereceğine inanıyorlardı. Fransa ile ortak yönetim karı­ şıklığa ve entrikalara neden olurdu. Üstelik Fransa’nın sömürge politikası halkı Fransız ve Katolik değerlerine asimile etmek üze­ rine kurulmuştu. Uluslararası duruma getirmek ise Mısır’a kar­ şı stratejik bir tehdit oluşturacaktı. Weizmann, ardından SykesPicot Anlaşması’na döndü ve inanılmaz bir doğrulukla anahatlarım çizdi. Bu anlaşma, uluslararası duruma getirme ile ortak yö­ netimin tüm kusurlarmı bir araya getirdiği gibi Filistin’in bölün­ mesine de yol açacaktı, ikna olmuş gibi görünen Cecil, Britanya korumasını destekleyen Yahudi fikrini dünya çapında harekete geçirmesini Weizmann’a önerdi.!80) Bu stratejinin anahtarı kalabalık Amerikan Yahudi toplumunda yatıyordu ve toplumun lideri Yargıç Louis D. Brandeis kolayca Başkan Woodrow Wilson’a ulaşabiliyordu. 1856’da Kentucky’de doğan Brandeis, 1916 yılında Yüksek Mahkeme’ye atanan ilk Yahudi’ydi. 1914’te Genel Siyonist ilişkileri Geçici icra Konseyi Başkanlığını kabul etmiş ve Amerikan Siyonizm’inin lideri ol­ muştu. Cecil ile buluşmadan iki gün önce Weizmann, Brandeis (80) Dışişleri Bakanlığında Robert Cecil ile görüşmenin notları, 25 Nisan 1917, LPCW, Cilt VII, s. 375-8; Weizmann, Trial and Error, s. 241-2; Stein, The Balfour Declaration, s. 392-3.

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

103

ile temasa geçip Filistin’in Britanya koruması altına alınması­ nın Siyonist görüş açısından çok önemli olduğunu vurgulamıştı.

Onu kaygılandıran başka bir konu ise, Amerikan yönetiminin il­ hak karşıtı görüşleriydi. Brandeis’in Balfour ile görüşüp bu konu­ yu belirtmesi çok önemliydi. Amerika’da bulunduğu süre içinde Balfour ile Brandeis birkaç kez görüştüler ve Filistin’de İngiliz yö­ netiminin gerekli olduğu konusunda görüş birliğine vardılar.(8I) Weizmann’ı 1917 Haziranı’nda bir Amerikan misyonunun Ortadoğu’ya gelmekte olduğu konusunda uyaran ve temas kur­ masını söyleyen Brandeis idi. Sykes ve Ormsby-Gore’dan öğren­ diğine eski İstanbul elçisi Henry Morgenthau ve beraberindeki­ ler Türkiye ile ayrı bir barış pazarlığı yapmak üzere geliyorlar­ dı. Osmanlı Imparatorluğu’nun toprak bütünlüğünü bozmaya­ cak bir anlaşma fikri Britanya’ya olduğu kadar Weizmann’a ters geliyordu ve Morgenthau ile Cebelitarık’ta karşılaşıp bu fikrinden caydırmasını öneren ise Balfour olmuştu. Weizmann yanmda si­ lahlı bir istihbarat subayıyla Cebelitarık’a gitti ama kaygılanma­ sına gerek kalmadan Morgenthau fikrinin yararsız olduğunu al­ gıladı. Ne de olsa Amerika Birleşik Devletleri’yle Türkiye savaşta değildi. Bu olayın en önemli noktası ise hükümetin Weizmann’a ne kadar fazla güvendiğini göstermesiydi ve görevini başarıyla ta­ mamlaması inamlırlığına gölge düşürmedi.(82) Olaylar Weizmann’ın istediği biçimde ilerlerken, îngilizYahudi seçkinleri içindeki eski düşmanları arasında alarm çan­ ları çalmaya başlamış ve Britanya Yahudileri Temsilciler Kurulu ile Ingiliz-Yahudi Cemiyeti’ni bir araya getiren Ortak Yabancılar Komitesi tarafından duyurulmuştu. 24 Mayıs 1917 tarihinde The Times gazetesinde “Filistin ve Siyonizm - Ingiliz-Yahudilerin Görüşleri” başlığını taşıyan bir bildiri yayınladılar. Filistin’in

(81) Weizmann’dan Louis D. Brandeis’e, Washington, 23 Nisan 1917, LPCW, Cilt VII, 351, s. 371-3; Dugdale, Arthur James Balfour, Cilt II, s. 169-70.

(82) VVeizmann, Trial and Error, s. 246-51; Reinharz, Chaim Weizmann: The Making of a Statesman, s. 153-71.

104

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Yahudiler için ruhsal bir merkez biçimine getirilmesi fikrini des­ tekliyorlar ama Siyonizm’in politik programına karşı çıkıyorlar ve Filistin bir Yahudi vatanı olarak kabul edilirse, Yahudilerin kendi ülkelerinde yaptıklarının değerini yitireceğini ileri sürüyor­ lardı. Bu hareket, Britanya Yahudilerinin Siyonizm konusundaki gizli gerginliğini yüzeye çıkardı ve Weizmann ile Lord Rothschild The Times gazetesine görüşleri çürüten mektuplar yolladı­ lar. Weizmann’m 28 Mayıs’ta yayınlanan mektubu Yahudilerin bir ulus olduğunu kesin bir dille açıklıyor ve Siyonist hareketin Filistin’de ayrıcalıklı bir konum aramadığını bildiriyordu/83* Bu tartışmanın sonucunda 17 Haziran’da Temsilciler Kurulu’ndaki oylamada az bir farkla ‘bildirinin’reddedilmesi kabul edildi ve Ortak Yabancılar Komitesi dağıldı. Siyonizm yanlısı görüşlere karşı sürdürülen kampanyanın sonu gelmiş demek değildi; çün­ kü kararlı bir düşman, devletin önemli bir makamında bekleme durumunu sürdürüyordu. Hindistan’dan Sorumlu Devlet Bakanı Edwin Montagu’nün Siyonizm düşmanlığı konusunda üç yıl ön­ ce Lloyd George uyarmıştı.(84)

Balfour Deklarasyonu 13 Haziran’da Weizmann, Dışişleri Bakanlığından Sir Ronald Graham’a gönderdiği yazıda Filistin’deki Siyonistlerin durumu için Britanya'nın desteğini belirtmesinde ısrarcı olurken, biraz da abartarak bu konuyu son üç yıldır pazarlık etmiş oldukları­ nı öne sürdü. Ayrıca etkili Alman ve Avusturya gazetelerinin son zamanlarda Siyonizm’e verdikleri desteğe işaret etmeyi de ihmal etmedi.(8S) (83) Weizmann’ın The Times gazetesi editörüne yazdığı mektup, Londra, 27 Mayıs 1917, LPCW, Cilt VII, 405, s. 418-19.

(84) Weizmann, Trial and Error, s. 252-5; Stein, The Balfour Declaration, s.

442-61.

(85) Weizmann’dan Sir Ronald Graham’a, Londra, 13 Haziran 1917, LPCW, Cilt VII, 432, s. 438-42.

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k le n tile r i

105

Rastlantısal olarak Balfour da hükümetin Siyonizm’e sı­ cak baktığı güvencesini veren bir açıklama yapması için nere­ deyse aynı tarihte bir talimat almıştı. Bu nedenle 19 Haziran’da Weizmann, Graham ve Lord Rothschild kendisini ziyarete geldi­ ğinde anlayışlı bir havadaydı. Destek bildirisini yayınlamanın za­ manının geldiğini kabul etti ve savaş kabinesine ileteceği bir tas­ lak hazırlamalarını istedi.

Ayrıca Ingiliz-Fransız ortak yönetim biçimine karşı olduğunu, Îngiliz-Amerikan denetimini yeğlediğini ama bu fikrin ne Lloyd George ne de Amerikalılar tarafmdan benimseneceğine inandı­ ğını açıkladı. Meslektaşlarıyla görüşürken Weizmann, taslağın Filistin’deki bir Yahudi Ulusal Vatanı tanımından söz etmesi ge­ rektiğini önerdi ve sonunda savaş kabinesi bu formülü onayladı.(86) Weizmann, Cebelitarık’a gittiği zaman taslak SokoIow başkanlı­ ğındaki bir komite tarafından hazırlandı.

Aralarında Manchester Guardian gazetesinin Yahudi olmayan, sıkı bir Siyonizm yanlısı muhabiri Herbert Sidebotham’m da ha­ zırladığı çeşitli taslaklar üzerinde tartışıldı. Sidebotham’m olduk­ ça abartılı taslağı kabul edilmedi ama yine de nasıl Ingiltere’nin baskın ulusal karakter tanımı Ingilizler ise, Yahudi devletinin baskın ulusal karakterinin de Yahudilik olması gibi dikkati çe­ ken tanımlar kullanması açısmdan değerlendirilmelidir. Barış Konferansı’nda bir soruyu yanıtlarken Weizmann’ın bunun da­ ha özlü bir biçimini kullanmasının ima ettikleri yıllarca yankıla­ nacak ama her zaman yararına olmayacaktı. Sidebotham 1937’de yayınladığı Great Britain and Palestine adlı kitabında bu olay­ dan söz ederken, bu tanımı yaratanın kendisi olduğunu belirt­ mekten kaçındı.(87) Harry Sacher da bildiri taslağı çalışmalarına (86) VVeizmann’dan Harry Sacher’a, Manchester, 20 Haziran 1917, LPCW, Cilt VII, 435, s. 444-5.

(87) Filistin için Esco Vakfı, Palestine: A Study ofJewish, Arab and British Policies, 2 cilt, (Esco Vakfi. için, yayınlayan Yale University Press, New Haven: 1947) Cilt I, s. 102-3. (bundan sonar Esco, Palestine). Herbert Side­ botham, Great Britain and Palestine, (Macmillan, Londra: 1937) s. 65.

106

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

katıldı.(88) Üzerinde karara varılan taslak 18 Temmuz 1917 tari­ hinde Lord Rothschild tarafından Balfour’a verildi. Hayran ka­ lınacak kadar kısaydı. Britanya hükümetini, Filistin’in Yahudi Halkının Ulusal Vatanı olarak yeniden oluşturulması ve bunun nasıl yapılacağının Siyonist Organizasyonu ile görüşülmesi yö­ nünde zorluyordu.(89) Eğer Siyonistler erken harekete geçilece­ ği umudunu taşıyorlarsa, Britanya’nın karar verme sürecindeki Bizansvari yöntemlerini ya da taslağın kışkırttığı muhalefeti dik­ kate almamışlar demekti.

Siyonist taslak dolaşırken birkaç düzeltme önerisi ortaya atıl­ dı. Bunların en önemlisi Milner’ın Britanya’yı Filistin’de Yahudiler için bir yuva oluşturmaya zorlama önerişiydi. (90) Konu Lloyd George ile Balfour’un yokluğunda 3 Eylül’de savaş kabi­ nesine geldi. Cecil, Milner ve Güney Afrikalı General Jan Smuts destek verirken, güçlü bir muhalifin de toplantıya katılması isten­ mişti. Kısa bir süre önce Hindistan’dan Sorumlu Devlet Bakanı olarak atanan Edwin Montagu, hem kendi hem de Genel Vali Lord Chelmsford’un adını taşıyacak bir refom planı hazırlamak­ la görevlendirilmişti. Savaşın bu aşamasında Hindistan’ın iç­ tenlikle katılımı çok önemli olduğundan. Montagu’nün görüş­ leri de değer taşıyordu. Askerlerin çoğu Hintli Müslüman olan Hindistan Ordusu, Filistin ve Mezopotamya’daki imparator­ luk ordusunun büyük bir bölümünü oluşturuyordu. Montagu, Yahudi Ulusal Vatanı fikrinin bir Yahudi Ingiliz olarak kendi ko­ numunu zayıflatacağına inanıyordu ve bu duygusunu kesin bir dille ‘Mevcut Hükümetin Yahudi Düşmanlığı’ başlıklı bir bildi­ riyle açıkladı. Savaş kabinesinin elinde şimdi Lord Rothschild’in mektubu, Balfour’un yanıt önerisi, Milner’ın alternatif yanıtı ve Montagu’nün tüm fikre karşı sert eleştirileri vardı. Montagu bildirisinde söz ederken, böyle bir önerinin başka yerlerdeki (88) Bkz. Schneer, The Balfour Declaration, s. 334-5 (89) Stein, The Balfour Declaration, s. 470.

(90) Friedman, The Question o f Palestine 1914-1918, s. 257.

sa v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

107

Yahudilerin konumunu da zayıflatacağına olan inancını vurgu­ ladı. Tartışma sırasında Filistin’de kurulacak bir Yahudi devle­ ti fikrinin Britanya gibi ülkelerde yaşayan Yahudilerin konumu­ nu etkilemeyeceği; eşit haklara sahip olmadıkları ülkelerde ise ko­ numlarını güçlendireceği de öne sürüldü. Cecil konunun ertelen­ memesi gerektiğini öne sürerken, özellikle Amerika’daki Siyonist Organizasyon’un istekli oluşundan söz etti ve onların îtilaf dev­ letlerinin tarafında bulunmasının önemini belirtti. Yine de diğer müttefiklere, özellikle Amerikalılara danışmanın sağduyulu bir davranış olduğu düşünüldü.*911 Önerilen deklarasyon havada asılı ,dururken, Weizmann ga­ rantiye almak için tüm diplomatik yeteneklerini kullandı, ilk adım Lord Rothschild’in taslağını yaveri Albay Edward M. House aracığıyla Başkan Woodrow Wilson’ın önüne koymak ol­ du. Aldığı oldukça soğuk yanıt, bir sempati açıklamasının yapı­ labileceği ama hiçbir yükümlülük alınmayacağı biçimindeydi.

Wilson’m sorunu, kendi ülkesinin Türkiye ile savaşa girmemiş olmasıydı. Weizmann, House’dan gelen soğuk yanıtı öğrenince, derhal Brandeis ile temas kurup Wilson’m onayının garanti altı­ na alınmasının ne kadar acil olduğunu belirtti.

23 Eylül’de House ile görüşen Brandeis, ertesi gün çektiği telgrafta Başkan’m önerilen deklarasyona tümüyle sıcak baktığı­ nı bildirdi.1921 Montagu’nun etkisinden hüsrana uğrayan ve biraz da şaşıran Weizmann, kendi ülkesinde de lobi faaliyetine başladı. 19 Eylül’de görüştüğü Balfour, başbakanı etkilemeye çalışacağına söz verdi ve bir hafta sonra Lloyd George ile ancak birkaç dakikalığına görüşür­ ken, konunun bir sonraki kabine toplantısında masaya getirilece­ ğ i)

Savaş Kabinesi 227, 3 Eylül 1917, CAB 23/4, Fraser, The Middle East 1914-1979, s. 13-14.

(92) Weizmann’dan Louis D. Brandeis’e, Washington (?), 12 Eylül 1917, LPCW, Cilt VII, 496, s. 505-6; Weizmann, Trial andError, s. 257-8; Stein The Balfour Declaration, s. 504-7; Friedman, The Question o f Palestine 1914-1918,$. 261-3.

108

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ğine dair kesin bir talimat vermesini sağladı.(93) Konunun savaş ka­ binesine getirilmesinden birkaç gün önce, 3 Ekim’de Weizmann ile Lord Rothschild, Balfour’a yazdıkları mektupta adını verme­ dikleri ama kim olduğu kolayca anlaşılabilen, oldukça etkili bir Yahudinin önerilen deklarasyona karşı çıkmasına duydukları kor­ kuyu açıkladılar. Vurgulamak istedikleri nokta, bu deklarasyonun kendilerinin ulus olarak görülmesini istemeye hakkı olan insanla­ rı temsil eden bir organizasyon adına sunulmuş olmasıydı.194' Weizmann’ın mektubunun ulaşmasından bir gün son­ ra savaş kabinesi konu üzerinde görüş bildirmeye tekrar başladı.

Meslaktaşlarına Almanların Siyonistlere kur yapmayı denedikleri konusunda uyaran Balfour tartışmayı başlattı. Bazı zengin Ingiliz Yahudilerin Siyonizm’e karşı çıktığını itiraf ederken, Amerikalı ve Rus Yahudilerin desteğini aldığını da belirtti. Filistin’de bir ulu­ sal odak olmasıyla başka ülkelerde Yahudilerin asimile edilmeleri arasında bir çelişki görmüyordu. Deklarasyonu haklı gösteren yö­ nü Yahudilerin kendi eski vatanlarını büyük bir tutkuyla geri al­ mak istemelerine dayanıyordu.

Son olarak Cambon’un Sokolow’a verdiği destek mektubunu okudu, Wilson’m lehte yaklaşımından söz etti ama toplantıdakiler House ile Brandeis’in telgrafları arasındaki ton farkını algıladı­ lar. Montagu kendisinin bir Yahudi Ingiliz olduğunu, Yahudilerin dinsel bir cemaat oluşturduğunu ileri sürüp, Britanya hükümeti kendi ulusal vatanmm Türk imparatorluğu sınırları içinde oldu­ ğuna inandığı takdirde Hintilerle nasıl pazarlık edebileceğini sor­ du. Ingiltere’de doğan Yahudilerin çoğunun Siyonizm’e karşı çık­ tığını öte yandan Rusya’da doğmuş Weizmann gibi Yahudilerin desteklediğini öne sürdü.

(93) Weizmann’dan Philip Kerr’e, Londra, 19 Eylül 1917; Weizmann’dan Nahum Sokolow’a, Brighton, 30 Eylül 1917: LPCW, Cilt VII, 507, 513, s.

516,520.

(94) Weizmann’dan Arthur J. Balfour’a, Londra, 3 Ekim 1917, LPCW, Cilt VII, 514, s. 521-2; Weizmann, Trial and Error, s. 257-8.

s a v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k le n tile r i

109

Eski Hindistan Genel Valisi, yeni Lordlar Kamarası Lideri Kedleston Kontu George Curzon da muhalif görüşlerini açıkladı.

Ortadoğu’da epey yolculuk yapmış olan Curzon, Filistin’i tanıyor­ du ve Yahudiler için gelecekte bir vatan olma potansiyeli bulunma­ dığını düşünüyordu. Daha da önemlisi ülkenin Müslüman çoğun­ luğu adını verdiği kişilerin oradan nasıl uzaklaştırılacağını soruyor­ du. Hükümetin önerilen deklarasyonla hiçbir bağlantısı olmaması gerektiğini söyleyerek konuşmasını sonlandırdı. Tartışmanın ne­ reye doğru gideceğini tahmin eden Milner, daha toplantı öncesin­ de imkânsızı başarmak için çabalamıştı. Savaş kabinesi toplanma­ dan önce Amery’den hem Yahudi hem de Arap-yanlısı eleştirmen­ leri tatmin edecek bir formül hazırlamasını istemişti. Amery’nin aceleyle hazırladığı metin Milner’ın önceki taslağına eklenince Filistin’in mevcut Yahudi-olmayan nüfusunun ya da başka ülke­ lerdeki Yahudilerin haklarına zarar verecek hiçbir şey yapılmama­ sını belirten bir konuşma ortaya çıktı. Bu noktayı hem Wilson’a hem de Siyonistlere ve karşıtlarına da belirtme kararı alındı.(95) Bu yeni ertelemeyle karşılaşan Weizmann, gerek duyduğu des­ teği güvenceye almak için bir kez daha harekete geçti; 9 Ekim’de önerilen deklarasyonun yeni biçimini Brandeis’e telgrafla yolla­ yıp Amerikalı Siyonistlerin ve Wilson’m onayının alınmasının önemini vurguladı.<96) House zaten bu metni Balfour’dan almıştı ve Londra’daki Amerikan elçiliği de doğrudan Wilson’a gönder­ mişti. 16 Ekim’de House Ingilizlere, halka açıklanmaması koşu­ luyla Wilson’ın onayladığı bilgisini verdi ve ertesi gün Brandeis aynı noktayı Weizmann’a teyit etti. Amerikalı Siyonistler öneri­ len metne iki değişiklik yapmayı gündeme getirdiler. Başka ülke­ lerdeki Yahudilerin haklarına ve politik statülerine değinen ta­ nımlardan kaygılıydılar ve ‘Yahudi ırkı’ yerine ‘Yahudi halkı’ ta-

(95) Savaş Kabinesi 245, 4 Ekim 1917, CAB 23/4, Fraser, The Middle East 1914-1979, s. 15-17; Amery, MyPolitical Life, Cilt 2, s. 116-17.

(96) Weizmann’dan Louis D. Brandeis’e, VVashington, 9 Ekim 1917, LPCW, Cilt VII, 516, s. 530-1.

110

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

mmının kullanılmasını istiyorlardı. Aynı sorunların zaten İngiliz Siyonistler tarafından gündeme getirildiği görülüyordu.*97’ Bu arada Weizmann, kendi ülkesinde de Siyonist fikirleri harekete geçiriyor, yaklaşık 300 sinagog ve cemaatin deklarasyona destek verdiği kaydım alıyordu.*98’ Savaş kabinesi bu konuda görüşmek üzere son kez 31 Ekim’de toplanınca Balfour kendisini eleştirenlerle tartışmaya girdi. Bu ülkelerdeki Yahudilerin çoğunun Siyonizm’in arkasında oldu­ ğundan Rusya ile Amerika’da yapabilecekleri propagandayı vur­ guladı. Bir kez daha asimilasyon yanlılarının çifte sadakat korku­ sunu gözardı etti. Montagu, Hindistan’a gitmek üzere yola çıkmış olduğundan bu görüşe itiraz etmek için toplantıda bulunama­ dı. Curzon’un Filistin’in uygun olmadığı iddiasına gelince, düz­ gün bir biçimde geliştirildiği takdirde çok daha büyük bir nüfu­ su barındırabileceğini söyledi ve Weizmann bu savı yıllarca kul­ lanacaktı. ‘Ulusal Vatan’ tanımı konusundaki açıklaması ise daha sonraki gelişmelerin ışığında oldukça ilginçtir. Çünkü erken ta­ rihte bir Yahudi devletinin kurulmasını değil, Yahudilerin ulusal yaşamı üzerinde Britanya’nın, Amerika’nın ya da başka bir ko­ rumacı ülkenin odağmın bulunması anlamına geldiğini belirtti.

Filistin’i kendi gözleriyle gören tek kişi olan Curzon’un karam­ sarlığı hiç değişmedi ama önerilenlerin siyasi değerini isteme­ den de olsa kabul etmeye hazırdı. Artık kabinenin deklarasyonu onaylamasının yolu açılmıştı ve bu konu 2 Kasım’da Balfour’dan Lord Rotschild’e yazılan mektupla açıklandı: Majestelerinin hükümeti Filistin’de Yahudi halkı için bir ulusal vatan oluşturulmasını uygun görmektedir ve bu ama-

(97) Brandeis’den Jacob de Haas’a, 17 Ekim 1917, Melvin L Urofsky ve David W Levy (ed.) Letters o f Louis D Brandeis, Cilt IV (1916-1921) (State University o f New York Press, Albany: 1975) s. 318-19; Stein, The Balfour Declaration, s. 528-32; Weizmann, Trial and Error, s. 261.

(98) Stein, The Balfour Declaration, s. 274.

SAVAŞ DÖNEMİ VAATLERİ VE BEKLENTİLERİ

111

cm gerçekleştirilmesi için her türlü çabayı gösterecektir.

Filistin’deki mevcut Yahudi olmayan toplumun vatandaşlık ve dinsel haklarını ya da başka ülkelerdeki Yahudilerin hakla­ rını ve siyasi statülerini zarara uğratacak hiçbir şeyin yapılma­ yacağı açıkça anlaşılmaktadır.*"1 Weizmann, toplantının sonunda, Sykes’un deklarasyonu ken­ disine bir oğlu olduğunu söyleyerek getirdiğini daha sonraları anımsayacaktı. Gerçi olanlar Weizmann’ın umutlarım tümüy­ le karşılamıyordu ama en azından doğmuş olması başkalarına oranla onun için daha önemliydi ve tarihin yazılmakta olduğu­ nu biliyordu; Rothschild’e yazdığı mektupta bundan Yahudilerin Magna Carta’sı olarak söz edecekti.(100) Karısı daha sonraları o gece bazı dostlarıyla birlikte evde bir çember oluşturup kutlamak için Yahudi düğün dansını yaptıkla­ rını anlatacaktı. Bir ay sonra da Yahudilerin minnetini anlatmak amacıyla Londra’da yer alan büyük gösteride Weizmann’m yanı sıra, Cecil, Samuel, Sykes ve Ormsby-Gore da konuşma yaptılar.

Eğer Britanya hükümeti Rusya’daki olayların yönünü etkilemeyi umut ettiyse, deklarasyon başarıya ulaştı denebilirdi; çünkü Rus Yahudileri bildiriyle heyecana kapılmışlardı ama ikinci devrim tüm gerçek potansiyelini alıp götürdü.000 Deklarasyonun ardın­ dan Dışişleri Bakanlığından Stephen Pichon, 14 Şubat 1918’de (99) Savaş Kabinesi 261, 31 Ekim 1917, CAB 23/4, Fraser, The Middle East 1914-1979, s. 17-18; Filistin Kraliyet Komisyonu Raporu, Cm d 5479 (Londra: 1937) s. 22.

(100) VVeizmann’dan Lord Rothschild’e, Tring, 2 Kasım 1917, LPCW, Cilt VII, s. 541-2.

(101) VVeizmann’dan Jacobus H. Kann’a, Lahey, 6 Aralık 1917, Dvorah Barzilay ve Barnet Litvinoff (ed.) LPCW, Seri A, Cilt VIII, Kasım 1917-Ekim 1918, (Transaction Books, Rutgers University, Israel Universities Press, Kudüs: 1977) 21, s. 19-20, bundan sonra LPCW, Cilt VIII; Weizmann, Trial and Error, s. 262; Vera VVeizmann, The lmpossible Takes Longer, s.78; Sir Charles Kingsley Webster, The Founder of the National Home, (Yad Chaim Weizmann, Rehovoth: 1955), s. 30-1.

112

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Sokolow’a gönderdiği mektupta Filistin’de bir ‘Yahudi yerle­ şim yeri’ olarak oldukça soğuk tanımladığı konuda Fransızların Britanya ile aynı fikirde olduğu güvencesini verdi ama bu tanım sonraları tekrar yorumlanacaktık102)

Osmanlı împaratorluğu’nun çöküşü Siyonistlerin bakış açısından Balfour Deklarasyonu en iyi zaman­ da ortaya çıkmıştı; çünkü Türklerin Filistin ve Suriye’deki mev­ zileri Ingilizlerin eline düşmek üzereydi. 1917 yılında Türk ordu­ su hâlâ savaşma azmini yitirmemişti ve Sir Archibald Murray’in Mısır Dış Sefer Gücüyle Gazze’ye yaptığı iki saldırıyı savuşturmuştu. Ne var ki> 1917 Haziram’nda donuk yapılı Murray’in ye­ rini Sir Edmund Allenby aldı ve onun komutasında Avustralya, Britanya, Hindistan ve Yeni Zelanda birlikleri Arap ve Filistinli Yahudi müttefikleriyle birlikte gücünü göstermeye başladı. 11 Aralık 1917’de Gazze ve Beerşeba’yı ele geçiren Allenby, Kaiser’in kullanmış olduğu aynı kapıdan anlamlı bir davranışla yaya ola­ rak Kudüs’e girdi.(103) Bu tarihten sonra Filistin’in kaderi üzerin­ de Britanya karar verici konuma girdi. Artık Türklerin savaş gücü tüm cephelerde sarsılmaya başlamıştı.

1917 Şubatı’ndaki ilk Rus Devrimi’nin ardından Çarlık or­ dusu dağılmıştı. Kafkas cephesinde Ruslar ele geçirdikleri top­ raklarda toplumlar arası katliamları önlemek için bazı girişim­ lerde bulunmuşlardı ama şimdi Ermeni milisler bu toprakla­ ra el koymuşlardı. Milisler iki yıl önce sürgüne gönderilen soy­ daşlarının intikamını yöredeki Müslümanlardan almaya başladı­ lar. 1917 Kasımı’ndaki Bolşevik Devrimi’nden sonra Sovyet hü­ kümeti barış istedi ve Çarlık Imparatorluğu’nun batı kesimini

(102) Sokolow, History ofZionism, Cilt II, s. 127-8.

(103)Matthew Hughes (ed), Allenby in Palestine: The Middle East Correspondence of Field Marshal Viscount Allenby June 1917-October 1919, (Ordu Kayıt Derneği için Sutton Publishing, Stroud: 2004) s. 7-11.

s a v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

113

(Finlandiya’dan Polonya ve Ukrayna’ya kadar) yitirirken, yapı­ lan referandumla 1878’de OsmanlIlardan alman topraklan da bı­ rakmak zorunda kaldı.

Kasım 1918’de Almanya’nın çökmesinden tam bir yıl önce Rusya’nın çökmesi üzerine Enver Paşa başka bir maceraya atıl­ dı. Osmanlı birlikleri daha önceden Ruslara karşı AvusturyaMacaristan ordusuna destek vermek için Galiçya’ya (Şimdi Po­ lonya ile Ukrayna arasında bölünmüştür) 'gönderilmişti. Filistin ve Mezopotamya’da Britanya ordularına karşı duran Osmanlılar çökmeye başlarken Enver Paşa bu cepheden oldukça fazla asker çekip 1878’de Rusya ile çizilen Kafkas sınırının ötesine gönderdi.

Gürcistan’da bir kukla hükümet kurma ve Bakü’deki (Rusya’nın çökmesinin ardından bir Britanya birliği tarafından zorlukla elde tutulan) petrol yataklarını denetleme planları yapan Almanların itirazlarına aldırış etmedi. Orta Asya’ya doğru uzanan bir Türk imparatorluğu düşünü kovalarken ve ne yazık ki hakkında yanlış bilgilendirildiği topraklara göz koyarken, Enver Paşa imparator­ luğun Türk çekirdeği olan Anadolu ve Doğu Trakya’nın savun­ masını zayıflatmıştı.

Yaşlı, zayıf iradeli Sultan V. Mehmet (Mehmet Reşat) 1918 Temmuzu’nda öldü. Ardından VI. Mehmet unvanıyla, 57 ya­ şındaki kardeşi Vahdettin tahta çıktı. Bir yıl önce birlikte Batı Cephesi’ni gezerlerken Mustafa Kemal, padişahın üzerinde iyi bir izlenim bırakmıştı, ikisi de ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin lider­ liğine ve savaşı yürütme biçimine karşıydı. Vahdettin, Mustafa Kemal’i kullanabileceğini düşünürken, Mustafa Kemal de yeni padişahı kendi tarafına çekebileceğini düşünüyordu. Vahdettin kararsız, kuşkucu, bilgisiz, aklı karışık ve tahtının güvenliğinden korkan bir adamdı. Mustafa Kemal ise, iyi düşünen ve gerçek­ çi bir insandı. Böylece aralarındaki ilişkiyi kendi lehine çevirme­ yi başardı. Ağustos 1918’de eski komutanı Liman von Sanders’in önderliğinde Suriye cephesinde görev aldığında Osmanlıların as­ keri açıdan zayıf yönlerini daha iyi algılamıştı. Bir yıl önce baş­ ka bir Alman komutan Feldmareşal Erich von Falkenhayn liderMOK 8

1 14

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

liğinde görev yapmayı reddettiği zaman, İstanbul’daki Osmanlı yüksek komuta merkezini Galiçya’daki birliklerin geri çekilme­ si, Enver Paşa’nın Kafkasya macerasının sonlandırılması ve tüm güçlerin Anadolu’nun savunması için bir araya getirilmesi ko­ nusunda uyarmıştı. Vahdettin’in tahta çıkışından bir ay sonra Suriye’ye döndüğünde, Osmanlı birliklerinin konumu umarsızlaşmıştı. Aralık ayında Kudüs, General Allenby’nin Britanya güç­ lerine kaybedilmişti ve zayıf düşmüş Osmanlı ordusu Nasıra’daki karargahtan kuzey Filistin’e doğru ince bir hattı elde tutmaya ça­ balıyordu. Mustafa Kemal’in cepheye varışından bir ay sonra, ey­ lül ayında Britanya ordusu savunma hattını yardı. Bundan sonra tek amacı yakalanmaktan kaçınmak ve Anadolu’nun savunması için olabildiğince fazla askeri kurtarmak oldu.

1918 sonbaharında Osmanlı imparatorluğu tarafından savaş­ ta orduya alman 2.850.000 askerin ancak 560.000’i silahlıydı ve bunlarm da yalnızca dörtte biri çatışmalar için hazırdı. En iyi as­ kerler -iyi silahlanmış sekiz tümen- savaşın gidişini asla etkile­ meyeceği Kafkasya’ya ve kuzey İran’a gönderilmişti. Ordudan ka­ çan yarım milyon asker Anadolu’nun içlerinde dolanıyordu.004' Askeri durum kötüye giderken İstanbul’da ayrı bir barış lafı do­ laşmaya başladı. Başkan Woodrow Wilson’ın barış önerileri bir çıkar yol sunar gibiydi. Ocak 1918’de Kongre’de yaptığı konuş­ mada Wilson barışa esin kaynağı olacağına inandığı ilkelerini ha­ zırlamıştı. On dört madde olarak düzenlediği ilkelerinin de İkin­ cisi şöyleydi: Osmanlı devletinin Türk kesimlerinin egemenliği güvence altına alınacak, imparatorluk içindeki öteki uluslara can gü­ venliği ve özerk gelişme olanakları sağlanacak ve Boğazlardan sürekli geçiş özgürlüğü uluslararası güvence altına alınacak­ tır.

(104) Gwynne Dyer, ‘The Turkish Armistice o f 1918’, I, Middle Eastern Studies, Cilt 8, No. 2 (Mayıs 1972), s. 144-6.

SAVAŞ DÖNEMİ VAATLERİ VE BEKLENTİLERİ

115

Savaşta köşeye sıkışmış Osmanlılar için hiç de fena bir pa­ zarlık önerisi değildi. Ayrıca Başkan Wilson ile Jöntürkler’in ko­ nuşmaları önemli bir noktada çakışıyordu: Jöntürkler bir impa­ ratorluğu kurtarmak için savaştıkları gerçeğini bir yana bıraka­ rak, kendilerini emperyalist güçlere karşı Doğu halklarının tara­ fında göstermişlerdi. Gerçi bu tarihte Amerika Birleşik Devletleri, Britanya ve Fransa imparatorluklarının tarafında savaşa girmiş­ ti ama Wilson gururla, “Bizler kendimizi, hataların düzeltilme­ si ve hakların savunulması konusunda, emperyalistlere karşı bir araya gelen tüm hükümetlerin ve halkların samimi ortakları ola­ rak hissediyoruz,” demişti.(105) Yaklaşan felaketten kaçınmak için çoğu Osmanlı vatanseverinin Wilson’m ilkelerine bir can simidi gibi sarılmasına şaşırmamak gerekir. Üstelik Wilson’ın on ikinci maddesi, Lloyd George’un üç gün önce yaptığı konuşmayı yansı­ tıyordu. İtilaf güçleri “ülkenin başkentini, ya da genelinde Türk ırkının yaşadığı Küçük Asya ve Trakya’nın zengin ve kabul edil­ miş topraklarını Türkiye’nin elinden almak için savaşmıyorlar,” demişti.(106) 1918 Şubatı’nda verilen ilk yanıtta Osmanlı dışişleri bakanı, imparatorluğun çeşitli uluslarının kendi kurum ve yasalarına sa­ hip olmalarına izin verilmesi gerektiğini kabul etti.(107) Olayların ters dönmesine ve moralin bozulmaya başlamasına karşın Osmanlılar hâlâ inanılmaz bir pazarlık gücüne sahiptiler. Ne var ki, İttihat ve Terakki liderleri ülkeyi sürükledikleri yıkıcı savaşı nasıl sonlandıracakları konusunda bir türlü karar veremiyorlardı.

Hâlâ Almanların zafer kazanacağına inanan Enver Paşa, cephe­ lerde gittikçe kötüleşen durum hakkında Talat Paşa’nın kabinesi­ ne bilgi vermiyordu. 1918 Temmuzu’nda Batı Cephesi’ndeki son Alman saldırısının yenilgiyle sonuçlanması bile hükümeti karar­

(105) < http://www.americanrhetoric.com/speechesAVilsonfourteenpoints. htm> (106) Dyer, ‘The Turkish Armistice o f 1918’, s. 342, n.2.

(107) Dyer, ‘The Turkish Armistice o f 1918’ s. 147.

116

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

sızlığından vazgeçiremedi. Uygun koşullarla barış anlaşması yap­ ma fırsatı kaçmıştı.

15 Eylül’de İtilaf güçlerinin saldırısı karşısında Bulgar ordu­ su Makedonya’da bozguna uğradı. Dört gün sonra Allenby, ku­ zey Filistin’deki cepheyi tutan Türk askerlerini dağıttı. Talat Paşa, daha önceden İttifak güçlerinin Wilson’ın koşullarına ortak bir yanıt vermesi görüşmeleri için Berlin’e gitmişti. Kendi araların­ da anlaşamayan İttifak devletleri ayrı ayrı barış anlaşmaları yap­ mayı kararlaştırdı. İlk çöken Bulgaristan oldu. Geri dönerken Bulgaristan’ın başkenti Sofya’dan geçen Talat Paşa, İstanbul’a ba­ tıdan geliş yollarını tutan ordunun dağılmasına tanık oldu. Oyun bitmişti. Talat Paşa her zamanki açık sözlülüğüyle ‘boku yedik’ diye yorumladı.(I08) Dört yıl sonra Osmanlı başkentinin Britanya Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold aynı imgeyi biraz daha ki­ barca kullanacaktı: “Eğer Yunanlar çökerse, bol bol pislik yiye­ ceğiz ve bu beslenme biçimi hiçbir zaman bana uygun olmadı ama Pelle [Fransa Yüksek Komiseri] ve Garroni [İtalyan meslek­ taşı] bununla beslenebilir,” diye yazdı.(109) itilaf devletleri Birinci Dünya Savaşı’ndan zaferle çıkınca hiç kimse ve özellikle Lloyd George şansm böylesine döneceğini tahmin etmemişti.

Talat Paşa’nın kabinesi sonunda 13 Ekim’de istifa etti. Aynı gün Enver Paşa tüm Osmanlı ordularına gönderdiği mesajda ateşkes imzalanmadan önce daha fazla toprak yitirilmesini önle­ mek için çaba göstermelerini istedi.(no) ittihat ve Terakki sonun­ da iktidardan çekilmişti. Ama hâlâ parlamentoda çoğunluğu el­ de tuttuğundan anayasa koşullarına göre gücünü kullanabilirdi.

Ayrıca başkentteki güvenlik güçlerini denetlediği gibi yerel kuru­ luşlar aracılığıyla bölgeleri de yönetiyordu. Önce muhalefette, ar­ dından iktidarda ve yine muhalefette ittihat ve Terakki modern­

(108) Dyer, ‘The Turkish Armistice o f 1918’, s. 150.

(109) Martin Gilbert, Sir Horace Rumbold: Portrait o f a Diplomat 1869-1941, (Heinemann, Londra: 1973) s. 249 (110) Dyer, ‘The Turkish Armistice o f 1918’, s. 159.

s a v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

117

liği temsil ediyordu. Milliyetçilik dünyanın baskın ideolojisi ol­ muştu ve Wilson’m ulusların kendini yönetme yanlısı oluşu bu görüşün haklılığım desteklemişti. Çökmekte olan Osmanlı devle­ tinde Türk milliyetçiliğine dönüşmekte olan Müslüman milliyet­ çiliğinin savunuculuğunu yapan İttihat ve Terakki idi. Politikada, yönetimde ya da orduda Sultan Abdülhamit’e karşı olanların ara­ sında İttihatçılarla işbirliği yapmamış olan deneyimli kişilerin sa­ yısı oldukça azdı. Daha sonraları bu kişilerin çoğu ya ittihat ve Terakki Cemiyeti üyesi olacak ya da kurdukları hükümetlerde gö­ rev alacaklardı. Bu koşullar altında liderleri ve özellikle savaşta Almanya’nın yanında yer alma kararını veren üç ittihatçıyı yenil­ giye uğratanlar yine parti içindeki muhalifler olacaktı.

Barış pazarlıkları Talat Paşa’nm yerini, üçlünün savaş görüşlerine açıkça muhalif olduğu halde Rus Devrimi’nden önce Kafkas cephesinde komu­ tan olarak üstün bir hizmet vermiş olan Ahmet izzet Paşa aldı.

Arnavut kökenli, Makedonya’da doğmuş olan Ahmet İzzet Paşa açık sözlü, Alman eğitimli bir subaydı. Almanlarla uzun süreli bir­ likte oluşunun etkisi Kaiser II. Wilhelm tarzı bıyığından belli olu­ yordu. Daha da önemlisi Arnavutların besa adını verdikleri, pat­ rona tümüyle sadık olma duygusuyla Osmanlı hanedanlığına bağ­ lı olmasıydı. 1913 yılında Balkan savaşlarında Osmanlılar yenil­ giye uğrayıp Arnavutluk devlet olarak ortaya çıkınca, Arnavutluk Prensi unvanıyla devlet başkanlığı teklif edilmişti. Ahmet izzet Paşa, Türkçe’deki ‘attan inip eşeğe binmek’ deyimine uygun ola­ rak, Osmanlı Sultanının bir hizmetkarı için bir basamak aşağıya inmek olacağını söyleyerek reddetmişti.

Ahmet İzzet Paşa’nın kabinesinde üçlü gruba muhalif olan ittihatçılar yer alıyordu: Maliye Bakanı olarak Enver Paşa’nın Alman müttefiklerinden olabildiğince fazla para almayı başaran Cavit Bey; daha sonraları Okyar soyadını alacak olan, Mustafa Kemal’in erken tarihteki siyasi destekçisi Fethi Bey ve Balkan

118

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Savaşlarında Hamidiye kruvazörünün kaptanı olarak Balkan müt­ tefiklerin sahillerinde dolaşıp asla yakalanmayarak ün kazanan deniz subayı Rauf Bey (daha sonraları Orbay). Kara ordusunda Alman etkisi görülürken, savaş öncesinde İngiliz danışmanların görev yaptığı Osmanlı bahriyesi geleneksel olarak Britanya yanlı­ sıydı ve Rauf Bey, daha sonra kanıtlanacağı gibi îngilizlerin iyi ni­ yetine abartılı bir güven duyulduğunu hissediyordu.

Suriye Cephesindeki Osmanlı ordusunun geri kalanını düzene sokmaya çalışan Mustafa Kemal, savaşın sona ermesi için hükü­ metin değişmesi gerektiğini hissetmişti. Yeni padişah Vahdettin ile dostluğuna dayanarak Ahmet İzzet Paşa’yı sadrazam yapma­ sını önermiş, kendisi de Savaş Nazırı olmayı istemişti. Telgrafın ulaşması gecikmiş ve Mustafa Kemal’in önerisine gerek kalmadan Ahmet izzet Paşa sadrazamlığa getirilmişti. Mesleği askerlik olan yeni sadrazam Savaş Nazırı makamını da kendisine ayırmıştı.

Yeni Osmanlı hükümetinin ilk görevi itilaf devletleriyle te­ mas kurmak oldu. Ülkenin perişan durumu, Ahmet izzet Paşa’yı sadrazamlığa atayan fermanm mağrur Osmanlı tarzı yazışmanın sözcüklerinden belli oluyordu: Dört seneyi mütecaviz zemandan beri kemali şiddetile de­ vam eden harbi hazınn memleketimizin muamelaâti umumiyyesine ve âsayiş ve inzibatına iras eylediği te’siratın izalesi ve sunufi ehalimiz arasında vifak ve muhadeneti samimiyyenin te’sisi ahssı mekasıdımız olduğundan bu gayeye vusul içün bir taraftan icrasına ibtidar eylediğimiz teşebbüsatı siyasiyenin netayici haseneye iktiranı esbabının istihsaline ve diğer taraftan şer’u kanunun hakimiyetini te’min ile emniyet ve âsayişin is­ tikrarı ve ehalimizin esbabı huzur ve rahatının istikmali ve iaşe muamelatının bilâ ifatei vakt tanzimile ihtiyacatı umumiyyenin tehvirn içün tedabiri kaviyye ve müssire ittihazına sarfı mezidi itina kılınması hamiyyeti müsellemelerinden müntezardır.(111) (111) Mahmut Kemal inal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, 2. baskı (İstanbul, MEB: 1965) s. 2004.

s a v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

119

Başka bir deyişle; dört yıldır aşırı şiddetle süren savaş nede­ niyle ülke anarşi ve kanunsuzluğun pençesinde, insanlar birbirini gırtlaklıyor, açlık ve yoksunluktan çıldırmak üzereler. Lütfen aci­ len bir şeyler yapın ve Müttefiklerin bizim siyasi girişimlerimize karşılık verdiğinden emin olun.

Ekim ayının başında padişahın Bern’e gönderdiği özel temsil­ cisi, İsviçre’de bulunan Britanya Bakanı Sir Horace Rumbold’a istediği barış koşullarını aktarması için Osmanlı’mn ileri gelen­ lerinden Ermeni asıllı Boğos Nubar Paşa’nın aracılığını ayarladı.

Vahdettin, Arap bölgelerinin kendi hakimiyeti altında özerk ol­ masını, Ege sahiline yakın Yunan adalarının ve Balkan savaşların­ da Bulgarların kazandığı toprakların Osmanlı devletine geri veril­ mesini, ittihat ve Terakkicileri yok etmek ve kendisini tahtta tut­ mak için Ingiltere’nin yardımcı olmasmı istiyordu. Buna karşı­ lık Britanya’ya ittifak teklif ediyor ve onların denetimi altında re­ form yapılacağım bildiriyordu.*112) Başka bir deyişle, Britanya eğer Osmanlı imparatorluğu’nun Jöntürk yönetimi süresinde yitirdiği toprakları geri almasına yardım ederse, kendini onların koruma­ sı altına sokmaya hazırdı. Vahdettin’in fark etmediği nokta ise, ismen toprak bütünlüğünü korumak ve padişah olarak kalmak karşılığında ülkesinin bağımsızlığını teslim etmeye hazır olduğu anda, halkın başka fikirlerinin bulunduğuydu. Osmanlılarm Arap bölgelerini zaten ellerinde bulunduran Ingilizlerin de farklı fikir­ leri vardı. Padişahın dostluk ilişkilerine güvendiği Nubar Paşa da kısa bir süre sonra İtilaf devletlerinden bağımsız bir Ermeni dev­ leti kurmak için Osmanlı topraklarının büyük bir kısmını isteye­ cekti.

Birkaç gün sonra bağımsız fikirli Rahmi Bey adlı bir ittihatçı benzer bir öneriyle Ingilizlere başvurdu. Rahmi Bey, savaş sıra­ sında İzmir ve çevresini kendi derebeyliği gibi yönetmiş, o böl­ gede yaşayan, ticaret yapan kalabalık itilaf devletleri vatandaşla­ rını korumuş ve Ermenilerin bölgeden sürülmesini engellemişti.

(112) Dyer, ‘The Turkish Armistice o f 1918’, s. 153-4.

120

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Rahmi Bey’in başka bir istediği daha vardı: Britanya, Türkiye’nin maaşlarını ödeyen resmi kişi olarak Almanya’nın yerini almalı ve Osmanlı parasını korumalıydı. Yetkililere ulaşmak için padişah bir Ermeniyi kullanırken, Rahmi Bey de aracı olarak bir Yunan’ı kullanmıştı.(U3) İkisi de farklı etnik kökenlere dayanan Osmanlı devletinin günlerinin sayılı olduğunu, yerel Hıristiyanları, Osmanlıları temsil etmek için kullanmanın itilaf devletlerini ya da yerel Hıristiyan toplumlarım artık sakinleştiremeyeceğini fark etmemişti. Barış görüşmelerini başlatma girişimlerinin ikisi de başarısız oldu.

Ahmet izzet Paşa daha şanslıydı. Bu kez aracı olarak 1916 ilkbaharında Mezopotamya’nın Kut’ül Amare kentinde altı ay­ lık kuşatmanm sonunda Türklere teslim olan Ingiliz General Sir Charles Townshend kullanılmıştı. Teslim olan 3.000 Britanyalı as­ kerin yüzde 70’i çöldeki yürüyüşlerde ve esir kamplarının berbat koşullarında ölmüştü.(U4) Townshend ise Marmara Denizi’nde İstanbul yakınındaki Büyükada’da rahat bir villada kalıyordu.

Hatta Enver Paşa onu çaya bile davet etmişti. Townshend, Ahmet izzet Paşa’nın yeni bir kabine kurduğunu duyunca, Osmanlılarm barış önerilerini karargahı Ege Denizi’nde Yunanistan’a ait Limni adasında bulunan, Britanya Akdeniz Filosu Komutanı Amiral Sir Somerset Calthorpe’a iletmeyi teklif etti.

Askeri durum konusunda bir rapor alan Osmanlı kabinesi 16 Ekim’de ayrı bir barış görüşmesi istemeye karar verdi. Osmanlı Genelkurmay Başkanlığı Ahmet izzet Paşa’nın kabinesine, ‘Her cephede (Suriye, Mezopotamya ve Trakya) yaklaşık altı ya da yedi bin askerimiz kaldı. Durum o kadar kötü ki, bir avuç haydut bi­ le ülkeyi işgal edebilir,” bilgisini verdi/115) Askeri gerçeklerle yüz-

(113) Dyer, ‘The Turkish Armistice o f 1918’, s. 154-6.

(114) A J Barker, The Neglected War: Mesopotamia 1914-1918 (Faber and Faber, Londra: 1967) s. 266, 296. Savaş başlarken mevcut olan 9,300 Hintli askerden 2,500’ü ölmüştü.

(115) Dyer, ‘The Turkish Armistice o f 1018’, s. 161.

s a v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

121

leşmeyi ertelemenin yarattığı abartılı karamsarlık Osmanlı gö­ rüşmecilerinin elini zayıflatmıştı. Ertesi gün Ahmet izzet Paşa, Townshend ile görüştü ve Limni’ye gitme teklifini kabul etti.

Ama öncelikle Osmanlı heyetinin yapısına ve alacağı talimatlara karar verilmesi gerekiyordu. Pek kolay bir iş değildi. Padişah her zamanki korku ve kuşkularıyla konuyu biraz daha karmaşık ha­ le getirdi.

23 Ekim’de Amiral Calthorpe, Osmanlı hükümetine itilaf devletleri adına ateşkes anlaşması imzalamaya yetkili olduğunu bildirdi. Bunu duyan Ahmet izzet Paşa, İzmir’deki Osmanlı or­ dusu komutanının başkanlığında bir heyetin Limni’ye gitmesi­ ni padişahtan onaylamasını istedi. Sultan bu öneriyi kabul etme­ yip heyet başkanınm eniştesi Damat Ferit Paşa olmasmda ısrar etti. (Ferit Paşa, Sultan Vahdettin’in babası I. Abdülmecit’in kı­ zı Mediha’nm ikinci kocası olduğundan damat unvanmı almıştı.)

“Bu adam delirmiş,” diye itiraz etti Ahmet izzet Paşa.(116) Bunu söyleyen ilk kişi değildi.

Damat Ferit Paşa’nın Osmanlı kamu hizmetinde ilk göre­ vi Londra’daki elçilikte Birinci Katiplikti. 1888’de Mediha, tah­ ta oturan Sultan II. Abdülhamit’ten, (Vahdettin’in en büyük ağa­ beyi) Ferit’i Londra’ya bu kez elçi olarak göndermesini isteyin­ ce, “Hemşire, orası mektep değildir, pek mühim bir sefarettir. Ümurı siyasiyyede vukufı ve tecribesi olanlar tayin olunur” ya­ nıtını almıştı.(117) Daha sonra ittihat ve Terakki Cemiyeti iktidara gelince överek göklere çıkarmıştı ama terfi edemeyince Hürriyet ve itilaf Fırka’sına (Batı’da Liberal Birlik olarak tanınır) katıl­ mıştı. Burada da şansı yerinde değildi. Balkan Savaşlarının baş­ langıcında ittihatçılar geçici olarak iktidardan ayrıldığında padi­ şah, Ferit Paşa’dan Londra’daki barış görüşmelerine gidecek he­ yete başkanlık etmesini istemişti. Ferit Paşa, anayasayı ihlal sayı­ lacağından Osmanlı topraklarının herhangi bir parçasını verecek (116) Dyer, ‘TheTurkish Armistice of 1918’, s. 166.

(117) Mahmut Kemal inal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, s. 2034.

122

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

bir anlaşmayı imzalamayacağını söyleyerek itiraz etmişti. Toprak kaybının kaçınılmaz olduğunu bilen yaşlı sadrazam Kamil Paşa, ‘Bu adam deli” demişti. Bundan sonra Damat Ferit Paşa, karısı­ nın Boğaziçi kıyısındaki yalısında boş boş oturmaya başlamıştı. İngiltere’de politika çoğunlukla aristokratların kır evlerinde ge­ liştirilirken, Osmanlı İmparatorluğu’nda prenslerin ve paşaların Boğaziçi kıyısındaki yalılarında siyasi kararlar alınır, komplolar kurulurdu. Daha sonraki yıllarda bu yalıların çoğu yandı. Sağlam kalan birkaç tanesi şimdi iş adamlarma ait. Damat Ferit Paşa’nın (ya da daha doğrusu karısının) yalısı şimdi üniversite profesörle­ rinin gittiği bir lokanta.

Padişahın ısrarıyla Ahmet İzzet Paşa, Damat Ferit Paşa’yı ça­ ğırıp ateşkes anlaşması hakkmdaki görüşlerini aldı: Amirali (Calthorpe) görünce, (Osmanlı) devletin toprak bütünlüğüne dayalı bir ateşkes anlaşması önereceğim. Eğer amiral bunu kabul etmezse, derhal bir kruvazör çağırıp doğ­ ruca Londra’ya gideceğim. Kral’la görüşüp ‘Ben babanızın es­ ki bir dostuyum. Benim isteklerimi kabul edeceğinize inanı­ yorum’ diyeceğim. Önerilerimizin kabul edildiği güvencesi­ ni alınca, devletimiz, İttihatçıların içine attığı felaketten kur­ tulmuş olacak.

Ne var ki, giysilerini bavula yerleştirmesi gerektiğinden der­ hal yola çıkamadı. Hazır olunca padişahın yatıyla yola çıkarken yanma Yunan Patriğinin sekreterini aldı.(118) Bir yıl sonra Patrik, Osmanlı devletiyle tüm bağlarım koparacak ve Osmanlı başkenti­ nin Yunan yönetimi altına girmesini talep edecekti.

Yukarıdaki saçma sözler, Ahmet İzzet Paşa’nın, Damat Ferit’in kapasitesi hakkmdaki tahminlerini doğruladı. Padişaha son dere­ ce sadık olduğu halde başmüzakereciyi kabinenin seçmekte öz­ gür olmasında ısrar etti. Sultan Vahdettin, isteksizce izin verdi ve (118) Dyer, ‘The Turkish Armistice o f 1918’, s. 166-7.

SAVAŞ DÖNEMİ VAATLERİ VE BEKLENTİLERİ

123

Osmanlı delegelerine verilecek talimatların “Sultanlık ve Halifelik hakkı ile Osmanlı hanedanlığının korunması” noktasını vurgula­ masını istedi(U9) ve bazı bölgelere tanınacak özerkliğin siyasi de­ ğil yönetsel olmasında ısrar etti. Ahmet izzet Paşa, bu konula­ rın ateşkes yerine barış anlaşmasında halledileceğini bildirdi. Bir kez daha Sultan razı oldu ama ateşkes anlaşmasının en azından Libya’da kalmış olan bir Osmanlı prensinin güvenlik içinde geri dönmesini sağlamasını istedi.

Sonradan anlaşılacağı gibi bir süreliğine padişahın müdahale­ sini savuşturmuş olan Ahmet izzet Paşa’nm kabinesi başmüzakereci olarak vatansever donanma subayı Rauf Bey’i seçti. Kendisine boğazların gemi geçişlerine açılmasını ve Osmanlı ordusunun ba­ rış zamanındaki boyuta indirilmesini kabul edebileceği söylendi.

Ne var ki, Osmanlı ordusu tarafından savunulacak olan Boğazlar Yunan gemilerine kapalı olacaktı. Ingiliz denetim subayları ba­ rış anlaşması yapılıncaya kadar kalabilirdi ama Osmanlılarm yö­ netimi altındaki topraklarda hiçbir itilaf askeri bulunmayacak ve Osmanlı yönetimine müdahale edilmeyecekti. Osmanlı devleti­ nin şerefiyle uyumlu olmayan hiçbir koşul kabul edilmeyecekti.

Alman ve Avusturya-Macaristan askerlerine ve yetkililerine ülke­ den ayrılmaları için iki ay süre tanınacaktı ama bu ülkelerin si­ vil halkı isterse burada yaşamaya devam edebilirdi. Almanya ve Avusturya-Macaristan’daki yaklaşık 15.000-20.000 Osmanlı öğ­ rencisinin bu ülkelerden sınır dışı edilmesi korkusuyla bu karar alınmıştı.1120) Osmanlılarm Alman ve AvusturyalI müttefiklerine iyi davramlmasmda ısrarcı olunması, savaş süresinde Türklerle Alman danışmanlar arasındaki sürtüşmelere karşın aralarında pek faz­ la düşmanlık duygusu olmadığını gösteriyordu. Askeri düzeyde ittifak gayet iyi yürümüştü. Osmanlı savaş gücünde Alman ko­ mutanların varlığının önemi ise çoğunlukla Ingiltere ve Fransa’da (119) Dyer, ‘The Turkish Armistice o f 1918’, s. 167.

(120) Dyer, ‘The Turkish Armistice o f 1918’ s. 169.

124

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

abartılmıştı. Danışmanlar en çok iletişim, personel işleri ve elbet­ te malzeme konusunda yardımcı olmuşlardı. Almanlar Osmanlı demiryollarının bakımını yapmak ve demiryolu ağım genişlet­ mek için çalışmışlar, Avusturya-Macaristan ise Kafkas cephesin­ de bir motorize ulaşım birimi oluşturmuştu.021’ Türklerin halk geleneklerinde Almanlar her konuda kesinlik, dakiklik örneği olarak görülmüştü. İyi bilinen bir fıkrada bir Alman subay Türk ordusunun bir aşçısına “İyi bir pilav nasıl yapılır?” diye sorar. “Yeterince pi­ rinç, yeterince yağ ve yeterince su gerekir ve pirinci yeterince pi­ şirirsiniz,” diye yanıtlar aşçı. Ama Alman subay kesin bilgi ister.

“Yeterince derken ne kastediyorsun?” diye sorar. “Gördüğünüz gibi efendim,” der aşçı, “iyi bir pilav yapmaya yetecek kadar.”

Osmanlı subaylarının kaygısız tavırları hakkında Almanların da kendi öyküleri vardı. Filistin’de Britanya birlikleriyle savaşır­ ken Osmanlı subaylarının Gelibolu haritasmı kullandığını gö­ ren bir Alman subay dehşete kapıldı. “Yanlış harita,” diye ba­ ğırdı. “Ne demek yanlış harita?” diye sordu Osmanlı subayı, “Galiçya seferinde pekâlâ işimizi görmüştü.” Daha sonraları bu neşeli öyküler yerini öfkeli anılara bıraktı. Bugün birçok Türk si­ ze Birinci Dünya Savaşı’nda Almanların kendi yaralılarını tren­ lerle götürüp, Türkleri çölde ölüme terk ettiklerini anlatacaktır.

Anlatılanlar doğrudur ama hem Türklerin yaralı sayısı daha faz­ laydı, hem de Almanlar yabancı bir ülkede savaşıyorlardı ve en azından Türklerin kuramsal olarak Arapların arasında yabancılık çekmeyecekleri düşünülüyordu.

Almanlar, Osmanlı imparatorluğundan fazla gecikmeden ay­ rıldılar ama Osmanlılarm ateşkes müzakerecilerine ısrar etmele­ rini söylediği diğer koşullardan ödün verildi. Rauf Bey ve diğer delegeler Osmanlı devletinin ne kadar zayıf düştüğünün ve barı­ (121)Edward Erickson, Ordered to Die: A History o f the Ottoman Army in the First World War (GreenWood, Westport, Conn: 2001) s. 231-5. ( I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu)

s a v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

125

şın çok acil sağlanması gerektiğinin farkındaydılar. Arzulanan ko­ şullar altında ayrı bir barış anlaşması yapmak için çok geç olma­ sına karşın yine de pazarlık etme fırsatının bulunduğunu fark et­ mediler. Almanya henüz teslim olmamıştı ve İtilaf devletleri gü­ neydoğu Avrupa ve Kafkasya’daki Alman askerlerinin bağlantısı­ nı kesmek için donanmalarını Boğazlardan geçirmeyi her şeyden çok istiyordu. Üstelik Yakm Doğu konusunda birbiriyle çelişkiye düşen emelleri vardı. Londra ve Paris’teki zorlu görüşmelerden sonra Amiral Calthopre’a iletilen talimatlar pazarlıkta ucu açık bir konum yaratmıştı ve amirale Boğazların açılması, istihkamla­ rın itilaf güçlerinin denetimine bırakılması, Almanların sınırdışı edilmesi ve Osmanlı ordusunun terhis edilmesine karşılık bazı ödünler verebileceği de söylenmişti. Her şart altında Ahmet izzet Paşa hükümeti bunu kabul etmeye hazırdı. Ama herhangi bir be­ del karşılığında barışa razı olmaya hazır değildi. Koşulsuz teslim olması için ülke içinden gelen bir baskı yoktu. Yaygın zorluklara karşın Osmanlı yönetimi altındaki bölgelerde ne askeri isyanlar ne de sivil çalkantılar vardı. İstanbul hükümeti Sultan’ın Müslüman vatandaşlarının itaatsizliğinden korkmuyordu. Ülkede yaşayan Hıristiyanların ve özellikle başkentte sayısı oldukça yüksek olan Rumların ayaklanması olasılığından çekiniyordu.

Türklerin gözünde, Yunanistan itilaf devletlerine sonradan katılan toy bir genç gibiydi. 1916 Ekimi’nde Fransa’nın komuta­ sındaki itilaf birlikleri Selanik’e girdiğinde Yunanistan henüz ta­ rafsızlığını koruyordu. Ancak itilaf devletlerinin koruması altın­ da Yunan Başbakanı Eleftherios Venizelos kentte geçici bir hü­ kümet kurmuş, Bulgaristan’a ve ittifak devletlerine savaş ilan et­ mişti. Bundan sonra Yunan askerleri Makedonya cephesinde Bulgarlara ve Almanlara karşı Fransızların komutasında savaşmış ve itilaf devletleri de Osmanlılarla yapılan savaşı ilerletmek için Yunan topraklarını kullanmışlardı. Ama Osmanlı ve Yunan as­ kerleri arasında hiçbir çatışma yaşanmamıştı. Amiral Calthrope Osmanlı heyetiyle ateşkes pazarlıklarına başlarken Yunanistan’a danışılmamıştı. Ne var ki, Osmanlı hükümeti Yunan milliyetçi­

126

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

lerinin Venizelos’u bir kurtarıcı olarak gördüklerini ve gözlerinin İstanbul, İzmir kentleriyle yakın çevrelerinde olduğunu biliyor­ du. Türkler kendilerini Yunanların değil Ingilizlerin yenilgiye uğ­ rattığını düşündüğünden, Yunanların zafer kazanan İtilaf güçleri arasında ve özellikle imparatorluk başkentinin sokaklarında bu­ lunmasından hoşlanmıyorlardı.

Amiral Calthorpe ile Rauf Bey arasındaki pazarlıklar 27 Ekim günü Limni adasının Mondros Körfezi’ndeki doğal derin su li­ manında demirli HMS Agamemnon gemisinde başladı; delegeler kaptanın, İran halılarıyla döşenmiş, keyifli kıç balkonuna açılan, büyük kamarasında buluştular, iki taraf da kusursuz bir nezaket­ le davrandı. Calthorpe, Türklere bazı ödünler verdi ama bunlar üzerinde ısrarla durması istenen koşullar değildi. Yalnızca bir ta­ nesinin çok önemli olduğu anlaşılacaktı. Başlangıçta Türklerden Kafkaslar’daki Çarlık topraklarından (ve savaş sırasında iki ta­ rafın da tarafsızlığım ihlal ettiği kuzey İran’dan) tüm askerleri­ ni çekmesi istenmişti ama son metinde ‘Osmanlı askerlerinin ge­ ri kalanının itilaf devletlerince incelendikten sonra gerek duyul­ duğu takdirde çekilmesi’ isteniyordu. Enver Paşa’nm Kafkasya ve İran’a gönderdiği askerler savaşın gidişini etkilememişti. Ama Çarlık cephaneliklerinden ya da Almanların bıraktığı silahlar­ la donanmış birlikler ertesi yıl Kurtuluş Savaşı başlayınca Türk ulusal ordusunun çekirdeğini oluşturacaktı. Ateşkes anlaşması­ nın bir maddesi, Osmanlı ordusunun büyük bir kısmı terhis edil­ dikten sonra ülke içinde düzeni sağlamak için görevlendirilecek Osmanlı askerlerinin gücü ve dağılımının Türk hükümetiyle gö­ rüşülmesi koşulunu içeriyordu. Bu durum, Türk milliyetçilerine, Türkiye’nin bütünlüğünün bölünmesi ve işgal edilmesi diye ta­ nımlanacak son felaketi önlemek için, bu askeri çekirdeğin ko­ runması bakımından olanak sağladı.

Bunun üzerine ‘itilaf devletleri, güvenliklerini tehdit edecek bir durumun ortaya çıkması halinde herhangi bir stratejik yeri işgal etme hakkına sahip olacaktır’ biçimindeki 7. Madde anlaş­ maya dahil edildi, işgali haklı göstermek için tehdidin ortaya çık-

s a v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

127

ması koşulu Türklere karşı bir ödün olarak anlaşmaya eklenmiş­ ti. Ama tehdit edilip edilmediklerine İtilaf devletleri karar vere­ ceğinden uygulamada hiçbir etkisi yoktu. 7. Madde, İtilaf dev­ letlerinin canları istediği takdirde Türkiye’nin tümünü ya da bir kısmını işgal edebileceklerini söylüyordu. Rauf Bey, bu madde­ ye şiddetle karşı çıktı ama Calthorpe pazarlığı yarıda kesmekle tehdit edince, boyun eğmek zorunda kaldı. Ateşkes anlaşması 30 Ekim akşamı geç saatlerde imzalandı. İmzalar atılınca Calthorpe, Rauf Bey’e verdiği mektupta yal­ nızca Ingiliz ve Fransız askerlerinin Boğazları işgal etmek için kullanılacağını ve kalelere el konulunca az sayıda Türk askerinin orada bulunmasına izin verileceğini belirten bir söz verdi. Verilen bu söz tutuldu. Calthorpe, ayrıca Türklerin isteğine uygun olarak Yunan gemilerinin İstanbul ya da İzmir’e gelmesine izin verilme­ yeceğini ve Türk hükümeti düzeni sağladığı sürece İstanbul’un işgal edilmeyeceğini yetkililere bildireceğine söz verdi. Gerçekten de bu konuyu ilgililere iletti ama itilaf devletlerinin bunu duy­ mazlıktan geldiğini Türkler kısa bir süre sonra keşfedecekti.

Calthorpe, son seremoniyi karısına yazdığı mektupta anlattı: Her şeyin yolunda gideceğini bildiğim için şampanya şi­ şesini buzun içinde beklettim ve tokalaştık, birbirimize kadeh kaldırdık, kibar konuşmalar yaptık. Rauf Bey, konukseverli­ ğim ve düşünceli tutumum nedeniyle bana teşekkür eden kı­ sa bir konuşma yaptı ve [fotoğrafları kamarayı süsleyen] ikiz çocuklarımızın bu tarihi olayda önemli bir rol oynadıklarını söyleyerek beri sevindirdi. Çocukların neşeli gülen yüzlerinin en zorlu ve kaygılı saatlerde kendisine esin ve cesaret kaynağı olduğunu söyledi. Sık sık kamaraya gelip resimlere bakıyordu ve çocuklar ona insanlık adına neler yapması gerektiğini söy­ lemişlerdi. Harika değil mi!(122)

(122) Dyer, ‘The Turkish Armistice o f 1918’, s. 336-41.

128

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

1 Kasım’da İstanbul’a dönen Rauf Bey, Ingilizlerin güvenini kazandığını ve en iyi koşulları sağladığına inanıyordu, “imzala­ dığımız anlaşmanın sonucu olarak ülkemizin hakları ve saltana­ tın geleceği tümüyle garanti altına alındı,” dedi gazetecilere ve ek­ ledi: Birincisi, Ingilizlerin amacının Türk ulusunu yok etmek olmadığını anladım. İkincisi beklentilerimizin aksine ülke­ mizin işgal edilmeyeceğini öğrendim. Bir tek düşman as­ kerinin İstanbul’a ayak basmayacağına size garanti veri­ rim... Evet, yaptığımız ateşkes anlaşması, umutlarımızın da ötesinde.(123) Rauf Bey’in elde ettiği sonuç, Sadrazam Ahmet izzet Paşa’yı memnun etti. Rauf Bey’in en önemli kaygısı itilaf devletlerinin Osmanlı topraklarını işgal etmesine bahane yaratacak toplumlar arası çatışmaların çıkmasıydı. Bu nedenle Müslümanlar ve gay­ rimüslimler, özellikle Türkler ile Yunanlar arasındaki gerginli­ ği arttıracak sorumsuz beyanatların yapılmaması için ısrar etti.

Ahmet izzet Paşa hükümetinin İstanbul’daki Rumları katletmeyi planladığı yolundaki böyle bir açıklamanın Damat Ferit Paşa’dan geldiği söyleniyordu. Gerçi Damat Ferit Paşa ateşkes anlaşma­ sı görüşmesine katılmadığı için açıkça küskündü ama bu sözle­ ri Osmanlı yönetici sınıfının arasmda yayılan düşmanlık duygu­ sunun bir belirtisiydi, ittihat ve Terakki Cemiyeti, altı yıllık ikti­ dar döneminde oldukça fazla düşman edinmişti. Kendi içinde ol­ duğu gibi, saltanatın geleceği için Sultan Vahdettin’in destekledi­ ği Hürriyet ve itilaf Fırkası’nın temsil ettiği yetersiz muhalefet ile arasmda da çekişmeler vardı.

Rauf Bey, döner dönmez görevinin sonucunu rapor etmek için saraya gitti ama Vahdettin yorgun olduğunu bildirip birkaç gün sonra görüşebileceğini söyledi. Sonunda padişah kendisini (123) Dyer, ‘The Turkish Armistice o f 1918’ s. 337.

s a v a ş d ö n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i

129

kabul edince, Damat Ferit Paşa’nın davranışlarını şikâyet etme fırsatını kaçırmadı. Vahdettin bir müddet dalgm dalgın düşün­ dükten sonra söze başlayarak, “Ferit Paşa’yı hemşiremin iyi bir zevci olarak severim. Fikirlerine taraftar değilim. Husûsiyle siya­ si düşüncelerinin aleyhindeyim. Bu yüzden aramızda şiddetli ay­ rılık vardır,” dedi ve hırçın bir tavırla ekledi, “Beyefendi, ortada bir millet var, koyun sürüsü, idaresi için bir çoban lâzım. O da benim.”(124) Yaşanacak olaylar çoban olacak niteliklere sahip olmadığını, itilaf devletlerinin Osmanlı devletinin Müslüman olmayan toplumlarıyla dostça geçindiği, yabancıların işletmelerine, okulları­ na ve misyonerlerine hoşgörü gösterdiği takdirde yaşamını sür­ dürmesine izin vereceği konusunda Damat Ferit Paşa ile Hürriyet ve itilaf Fırkası’nm siyaset uzmanlarının yanılsamaları paylaştı­ ğını ortaya çıkardı. Bu yanılsamalar, yabancıların ve çoğunluğu­ nu Ermenilerin oluşturduğu yerel Hıristiyanların zenginleştiği II. Abdülhamit dönemi özlemiyle besleniyordu. Abdülhamit’in altın devrine geri dönmek, Ingiltere ile Fransa’yı tehdit eden İslamcılık görüşünden uzaklaşmak önerisi, Vahdettin ile Hürriyet ve itilaf Fırkası’nın itilaf devletlerine sunduğu bir yemdi. Ama itilaf dev­ letleri bu yemi yutmadı.

Jöntürkler’in Gidişi Daha bu durum açıklığa kavuşmadan 1918 Haziranı’nda san­ sürden kurtulan İstanbul basını öfkesini aralarında önce üçlü li­ der grubunu eleştirip, artık kabine üyesi olanların da bulundu­ ğu ittihat ve Terakki Cemiyeti’ne yönlendirdi, ittihat ve Terakki liderleri Enver, Cemal, Talat, birkaç yakın dostları ve başken­ tin eski polis müdürü, 1-2 Kasım gecesi bir Alman denizaltısıy(124) Cemal Kutay, Osmanlıdan Cumhuriyete: Yüzyılımızda bir İnsanımız Hüseyin R au f Orbay (1881-1964) Cilt 3, (Kazancı, İstanbul: 1992) s.

174. i M O K9

130

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

la İstanbul’dan ayrılınca saldırılar ikiye katlandı.(125) Ertesi gün Alman işgali altındaki Kırım’a ulaştılar. Hiçbiri İstanbul’u bir da­ ha göremeyecekti.

Ahmet İzzet Paşa hükümeti, muhalefet tarafından bu kaçış­ ta işbirliği yapmak ya da en azından kaçışı önlememekle suçlan­ dı. Bu durum padişaha eski İttihat ve Terakki üyelerinin hükü­ metten ihraç edilmesi için baskı yapma fırsatı verdi. Ahmet İzzet Paşa, bu baskıyı padişahlık yetkisini kötüye kullanma olarak gö­ rüp boyun eğmektense, bir aydan az bir süre sürdürdüğü sadra­ zamlık görevinden 11 Kasım 1918 tarihinde istifa etti.

Onun yerini alan daha yaşlı Ahmet Tevfik Paşa, Sultan Abdülhamit’in son sadrazamıydı. Rusya’da, Avusturya-Macaristan’da ve Almanya’da krallıkların yıkılmasına tanık olan Vahdettin, kendi bakanlarının ihanetinden korkuyordu. Ahmet Tevfik Paşa’nın oğlu kendi kızıyla yalanda evleneceğinden en azmdan aile içi sadakatine güvenebileceğini düşünüyordu. Böylece taht­ ta korkulu ve kuşkulu bir padişahın yanında dünün adamla­ rının -Enver, Talat ve Cemal- yerini daha eski tarihin adamla­ rı almış oldu. Sultan Vahdettin onların eşliğinde, ölmekte olan Osmanlı Imparatorluğu’nu yönetmeye çabalayacaktı. Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihi yönetimi yenilgiye uğratılmış bile olsa, zafer kazanan İngilizlerin elinde onun yerini neyin alacağı daha sonra ortaya çıkacaktı. Şimdilik Britanya, Ortadoğu’nun uzlaştı­ rıcısı gibi görünüyordu.

(125) Bazı raporlara göre Almanların el koyduğu bir Rus torpitobotuyla git­ mişlerdi. Bazı kaynaklar ayrılış tarihini 8/9 Kasım olarak vermektedir.

Bkz. Andrew Mango, Atatürk, s. 190, n. 21.

3 Araplar ve Siyonistler Paris’te

Britanya ve Osmanlı imparatorluklarının arasındaki savaşın res­ men 31 Ekim 1918 tarihinde sona ermesi Ortadoğu’ya uzun bir süre barışı getirmedi. Gözlemcilere göre Britanya’nın gü­ cü üstündü; filosu İstanbul Boğazı’nda demirlemiş toplarıy­ la Türklerin başkentini denetim altına alıyor, zafer kazanmış as­ kerleri Kudüs, Bağdat, Kerbela ve Şam gibi tarihi kentlerde do­ laşıyordu. Britanya’nm eski rakiplerinden Avusturya-Macaristan İmparatorluğu dağılmış, Rusya devrim ve iç savaşın pençesine düşmüş ve Almanya yenilgiye uğramıştı. Britanya’nın müttefikle­ ri olan Fransa, İtalya ve Yunanistan, Osmanlı Imparatorluğu’nun yenilgiye uğramasından yararlanıp kendi emellerini gerçekleştir­ meye niyetleniyorlardı. Ne var ki, bu ülkeler, Britanya’nın tüm imparatorluğundan toplayıp cepheye sürdüğü bir milyon askerle kıyaslanınca, Osmanlı İmparatorluğu’nun yenilmesinde önem­ li bir rol oynamamışlar demekti. Britanya’nm emperyalist giri­ şimlerinin yeni bir çağı açılıyor gibiydi. Şu anda Ortadoğu’nun en güçlü insanı, savaşta sayısı pek az olanların arasından sıyrılan, Britanya’nm en başarılı komutanlarından Sir Edmund Allenby idi. 1919 yılında Feldmareşal rütbesiyle ödüllendirilmiş, Megiddo ve Felbcstove Vikontu unvanı verilmiş ve Sudan ile savaşın ba­ şında Britanya’nm koruması altında olduğu ilan edilen Mısır'ın Yüksek Komiserliğine getirilmişti. Ne var ki, İngiliz gücünün et­ kileyici görüntüsünün ardmda başka gerçekler yatıyordu.

Uluslararası ilişkilerde Britanya’nm önceliği Ortadoğu’nun ge­ leceği değil Almanya ile barışın sağlanmasıydı. Ayrıca Rusya’daki

132

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

durumla da yakından ilgiliydiler çünkü savaşın neden oldu­ ğu endüstri sektöründeki huzursuzluktan çok, devrim fikirleri­ nin yayılmasından korkuluyordu. Özellikle Glasgow kenti kay­ gı odağıydı. 13 Nisan 1919’da Jallianwala Bagh trajedisinin ar­ dından Hindistan’da huzursuzluk artmaya başlamıştı. Ocak 1919’da Tipperary beldesinde iki silahsız Kraliyet İrlanda polisi­ nin öldürülmesi, İrlanda'nın bağımsızlık savaşının başlayacağı­ nın işareti veriyordu. Mısır’da da Allenby, Britanya yönetimin­ den uzaklaşmak isteyenlerin yarattığı huzursuzlukla karşı kar­ şıya kalmıştı. Askerlerinin uzun yıllar savaştıktan sonra evleri­ ne dönmek istemeleri Allenby’nin sorununu zorlaştırıyordu.01 Bunca rahatsız edici gelişmeden daha önemlisi Britanya’nm sa­ vaş sürecinde katıldığı anlaşma ve vaatleri yerine getirmesi ge­ rektiği gerçeğiydi. Arapların ve Yahudilerin beklentileri fazlasıy­ la yükseltilmişti ve savaşın sona ermek üzere olduğunu anlayın­ ca kendi fikirlerinin nasıl uygulanacağını düşünmeye başlamış­ lardı. Yenilgiye uğrayan Türkler bile, başta Mustafa Kemal ol­ mak üzere Osmanlı Imparatorluğu’nun yıkıntıları arasından ile­ riye gidecek bir yol bulmaya çalışıyorlardı. Ortadoğu’nun artık îngilizlerin, Fransızların, İtalyanların ya da Yunanların kendi ya­ yılmacı kurallarını yazacakları açık bir defter olmadığı ortaya çık­ mıştı. Zafer kazananların kısa bir süre sonra öğrenecekleri gibi, olaylar 1914’ten bu yana bir hayli değişmişti.

Siyonist Komisyon Daha savaş sona ermeden Siyonistler, Balfour Deklarasyonu’nun açtığı olasılıkları araştırmaya istekliydiler. Britanya hükümeti bir Siyonist komisyonun 1917 Aralığında Filistin’e gitmesini önerdi­ ğinde aradıkları fırsat karşılarına çıkmıştı. Elbette komisyon baş­ kanlığı için en uygun aday Weizmann olacaktı. Komisyonun ama­ cı Yahudilerle Britanya askeri yetkilileri arasında bağlantı kurma(1)

Hughes (ed.) Allenby in Palestine, s. 13-14.

ARAPLAR VE SİYONİST'LER PARİS’TE

133

nin yanı sıra oradaki Yahudi toplumuna yardımları düzenlemek, savaşın sonunda fazlasıyla gereksinim duyulacak Yahudi kuram­ larının yeniden inşa edilmesine yardımcı olmak ve Araplarla si­ yasi bağlantılar kurmaktı. Referans noktalan daha sonraları Weizmann’m en sevdiği proje olan bir Yahudi üniversitesini de kapsayacak kadar genişletilecekti. Başta komisyon üyelerinin bü­ yük İtilaf ülkelerinin Yahudilerini kapsaması düşünülmüştü ama Rusya’nın durumu buna engel oldu ve Amerikalılar da Türkiye ile savaşta olmadıklarından reddettiler. İtalyan üye, bir donanma subayı olan Angelo Levi-Bianchini idi. Fransızlar aslmda Siyonist olmayan seçkin College de France okulunda Sanskritçe profesörü Sylvain Levi’yi seçtiler. Weizmann’ın diğer meslektaşları kıdem­ li İngiliz Siyonist Joseph Cowen, Sigmund Freud’un eski öğren­ cisi Dr. David Eder ve tanınmış kamu görevlisi Leon Simon’dan oluşuyordu. Eski dostu Ormsby-Gore irtibat subayı olarak hare­ ket edecekti. Bu yolculuk Weizmann’m en az bir yıldır üzerin­ de düşündüğü, Filistinli Araplarla ilişkileri araştırma fırsatını yaratıyordu.® Weizmann’m 1918 Martı’nm başmda Ortadoğu’ya gitmek üzere yola çıkmadan Kral V. George tarafından kabul edilme­ si 1914’ten bu yana ne kadar yol katettiğini gösteriyordu. Savaş koşulları göz önüne alınınca pek de kolay bir yolculuk olma­ dı; Filistin’e ulaşmak üzere ayın sonunda Kahire’ye vardı. Mısır Yüksek Komiseri Sir Reginald Wingate ve Allenby’nin ordusunun Baş Siyasal Subayı Clayton ile ilk teması, olası Siyonist amaçları­ na Arapların tavrı konusu gündeme geldiği halde olumlu geçti.(3) Sonunda Weizmann, 4 Nisan’da Tel Aviv’e ulaştı ve yalandaki karargahında Allenby tarafından karşılandı. Gerçi Allenby onu (2)

(3)

Weizmann’dan Jacob de H aas’a, NewYork, (12) Aralık 1917; VVeizmann’dan Sir Mark Sykes’a, Londra 16 Ocak 1918, LPCW, Cilt VIII, 23, 69, s. 20-1, 62-3; Weizmann, Trial and Error, s. 266-7; Stein, The Balfour Declaration, s. 622.

Weizmann’dan Vera Weizmann’a, Londra, 24-6 Mart 1918, LPCW, Cilt VIII, 138, s 106-9.

134

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

etkilemişti ama askeri yetkililerin Balfour Deklarasyonu’nu tam olarak anlamadıklarını ve Arapların konumu hakkında çok bi­ linçli olduklarını fark etti.(4) Ordusu bir sonraki adımım planlarken, Allenby’nin sırtında huzursuz bir Filistin istemediği açıkça belliydi ve Weizmann bu­ nu fark etti. Kısa sürede göreceği gibi rahatsız edici belirtiler var­ dı. O tarihte Kudüs Askeri Valisi olan Storrs’un 11 Nisan’da kent­ te katıldığı bir toplantıda konuşmacılar Filistin’in Arap kimliği­ ni öne çıkardılar. Storrs daha sonraları ‘Yahudi olmayan toplum­ lar’ olarak sınıflandırılan ve siyasi haklarından hiç söz edilme­ yen Arapların Balfour Deklarasyonu’na nasıl tepki gösterdikleri­ ni anımsayacaktı/5' Weizmann, Filistinli Arapların siyasi havasmı derhal fark etti ve Siyonistlerin söylediklerini kabul etmeyeceklerini 16 Nisan’da Ormsby-Gore’a bildirdi/6' İki gün sonra evine yazdığı mektupta Vera’ya gördükleri hakkmdaki düşüncelerini açıkladı. Kudüs onu ilk kez gördüğünden farklı etkilememişti. Bir kez daha Yahudi ku­ ramlarının olmamasından ve Yahudi halkının yapısından yakın­ dı. Öte yandan başka yerlerdeki Yahudi kolonileri üç yıl süren sa­ vaşın etkilerine karşın, derin bir hayranlık uyandırdı. Weizmann’ı esas kaygılandıran nokta Britanya ordusunun Arap yanlısı ol­ masıydı. Arapların Britanya hükümetinin bir Yahudi hüküme­ ti kurup kendilerini buradan kovacağını düşündüklerini ve bu­ nun sonucunda da komisyona kuşkuyla baktıklarını Brandeis’e açıkladı/7' Filistinli Araplar hakkmdaki karamsar görüşleri bey­ (4) (5) (6) (7)

Weizmann’dan Vera Weizmann’a, Londra, 6 Nisan 1918, LPCW, Cilt VIII, 151, s. 118-20.

Weizmann’dan William G A Ormsby-Gore’a, Tel Aviv, 16 Nisan 1918, LPCW, Cilt VIII, 161, s. 128-30; Storrs, Orientations, s. 366.

VVeizmann’dan William G A Ormsby-Gore’a, 16 Nisan 1918, LPCW, Cilt VIII, 161, s. 128-30.

Weizmann’dan Vera Weizmann’a, Londra, 18 Nisan 1918; Weizmann’ dan Louis D. Brandeis’e, Washington, 25 Nisan 1918: LPCW, Cilt VIII, 163, 175, s. 131-3, 158-67.

ARAPLAR VE SlYONlSTLER PARİS’TE

135

nini kurcalarken, Clayton’ın Britanya’nın birincil Arap müttefiki Faysal ile görüşme önerisine olumlu yaklaştı.

Faysal’m Arap ordusunun kampına yapılan yolculuk ade­ ta bir maceraydı ve yolda Ormsby-Gore dizanteriye yakalandı.

Weizmann Türk mevzilerine yaklaşmayı başardı, Faysal’m ordu­ sunu iş başında izledi ve T. E. Lavvrence’m Hicaz demiryoluna baskınlar için yaptığı hazırlıklara tanık oldu. Faysal ile görüşme iyi geçti. Siyonist Komisyon’un yapısını açıkladı, Arapların kor­ kularını yatıştırmak istediğini ve Faysal’ın desteğini beklediğini belirtti. Faysal’ın yanıtları dinlediklerine sıcak baktığı izlenimi­ ni verdi; Filistin’e dönerken Arap milliyetçiliğinin gerçek bir li­ derinin desteğini kazandığını düşünmeye başladı. Vera’ya yazdı­ ğı mektupta Faysal’m Filistinli Araplar hakkında pek olumlu dü­ şünmediğini bildirdi.

VVeizmann, hiç kuşkusuz bu toplantıdan en azından bir­ likte çalışabileceği bir Arap lider bulduğuna inanarak ayrıldı.

Daha sonraki olaylar hem haklı hem de haksız olduğunu kanıt­ layacaktı. Faysal hakkında çok olumlu düşünmesi Ocak 1919’da Faysal-Weizmann Anlaşması’nın imzalanmasını sağladı ve Barış Konferansı’nda Weizmann’m elini güçlendirdi. Ama bazı olay­ lar Arap ulusal hareketinin ve özellikle Filistinli Araplarm lideri­ nin Faysal olmadığını ve Weizmann’ın bu ilişkiye çok fazla umut bağladığını gösterecekti. 17 Temmuz’da Balfour’a yazdığı mek­ tupta, Faysal Şam’a girdiği takdirde olabilecekleri hevesle anlatır­ ken Filistinli Arapları yalnızca yerel önem taşıyan bir toplum ola­ rak gördüğü belli oluyordu.(9) Filistin’den ayrılmadan önce, yıllardır beklediği bir projenin gerçekleştiğini gördü. 24 Temmuz’da, Allenby’nin de katıldığı, (8)

(9)

Weizmann’dan Vera Weizmann7a, Londra 17 Haziran 1918; Weizmann’dan Louis D. Brandeis’e, Washington, 23 Haziran 1918: LPCW, Cilt VIII, 213, 215, s. 209-11, 212-3; Weizmann, Trial andError, s. 290-5.

Weizmann’dan Arthur J. Balfour’a, Londra, 17 Temmuz 1918, LPCW. Cilt VIII, 232, s. 228-32; VVeizmann, Trial and Error, s. 290-5.

136

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

İbrani Üniversitesinin Scopus Dağı’ndaki temel atma töreninde Weizmann bir konuşma yaptı.(10)

Haşimiler, Balfour Deklarasyonu ve savaş sonrası yerleşim Filistinli Araplarla herhangi bir uzlaşma potansiyelini her zaman­ ki gibi gözardı eden VVeizmann; Faysal ile görüşmeye çok faz­ la güvendi. Ne var ki, FaysaPm ya da Haşimilerin Filistin’de bir Yahudi devletini öngördüklerinin ya da onayladıklarının pek az kanıtı bulunuyor. Balfour Deklarasyonu’nun halka açıklanması­ na Şerif Hüseyin hiçbir yanıt vermedi. Suriye’nin ileri gelenleri Deklarasyon hakkında yüksek sesle sızlanırlarken Hüseyin göze batacak kadar sessiz kaldı. Daha doğrusu oğullarına Ingilizlerin emelleri konusunda kendi taraftarlarının korkularını yatıştırmala­ rını emretti.(u) Kedourie, Arap Bürosu Başkanı David Hogarth’ın 4 Ocak 1918 tarihinde görüştüğü Hüseyin’in Filistin’e Siyonistlerin yerleşmesini ‘hevesle desteklediğini’ ve Balfour Deklarasyonu ile Siyonist amaçları umursamadığını anlatıyor.(12) Bu görüş çok ilginç çünkü Hüseyin, Filistin’in bağımsızlık verilecek bölgenin bir kısmı olduğu iddiasını sürdürmekteydi. Üstelik Hogarth bi­ linçli olarak Deklarasyonu Hüseyin’e önemsiz gibi göstermiş ve Ingilizlerin Siyonistlere verdikleri ‘mevcut Arap nüfusunun eko­ nomik ve politik özgürlüğü ile uyumlu olması’ sözünün üzerinde önemle durmuş gibi görünüyor.03’ Hüseyin’in bir Yahudi devle­ ti kurulmasını hatta Yahudiler için özerk bir anavatan oluşturul­ masını onaylamadığı iddia edilebilir. Ne var ki Hüseyin, Balfour Deklarasyonu’nun sonuçlarına gözlerini kapatmış gibiydi.

(10) Weizmann’dan Vera VVeizmann’a, 27 Temm uz 1918, LPCW, Cilt VIII, 236, 237-40; Weizmann, Trial and Error, s. 295-7.

(11) Antonius, The Arab Awakening, s. 269.

(12) Kedourie, In the Anglo-Arab Labyrinth, s. 190-1.

(13) Friedman, The Question ofPalestine 1914-1918, s. 328.

ARAPLAR VE SİYONİSTLER PARİS’TE

137

Üstelik Hüseyin, savaş sonrası uzlaşmalarda Suriye’nin yö­ netiminde Fransa’nın büyük bir rol üstleneceğinden habersizdi ya da öyle gibi görünmeyi yeğlemişti. Mark Sykes ile Picot 1917 Nisanı’nda onu ziyaret edip anlaşmanın bazı ayrıntılarını açıkla­ mışlardı. Ona ne kadar bilgi verildiği tartışma konusudur.04* Hüseyin’in anlaşma koşulları hakkında kuşkusu varsa bile, Rusya’daki yeni Bolşevik hükümet maddeleri basma sızdırınca Manchester Guardian gazetesi 26 ve 27 Kasım tarihlerinde tümü­ nü yayınlamış ve Suriye’nin Türk Valisi Cemal Bey gazeteyi da­ ğıtmıştı.

Bunca kanıta karşın Hüseyin inkâr durumunu sürdürüyor­ du. Wingate, “Kral Hüseyin Suriye hakkındaki kendi ilk iddia­ larından vazgeçmediği gibi, Majestelerinin Hükümetinin dost­ luk ilişkilerine dayanarak ülkenin daha büyük bir bölümünün en azından görünürdeki yöneticisi olacağı yanılsamasını da sür­ dürüyor,” diye yazdı. Wingate tahtım bırakma olasılığı nedeniy­ le Hüseyin’in hatalı fikirlerinden uzaklaştırılmasına şiddetle kar­ şı çıkmıştı.05* Anlaşılan Hüseyin, Ortadoğu’da savaş bitince geleneksel Îngiliz-Fransız rekabetinin tekrar ortaya çıkacağına ve Ingilizlerin Arapların tarafında olacağına inanıyordu. Lawrence Faysal’ı ik­ na etmişti: Onun çıkış yolu Ingilizlere olabildiğince fazla yardım et­ mek ve böylece barıştan sonra utanca kapılarak kendisini ala­ şağı etmelerini önlemekti: Eğer Araplar benim istediğim gi­ bi davranırlarsa, tek taraflı bir konuşma hiç olmayacaktı.

Babasından farklı olarak bizim verdiğimiz sözlere değil kendi güçlü performansına güvenmesi için yalvardım.06*

(14) Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 288-9.

(15) Teitelbaum, ‘Sherif Husayn ibn Ali and the Hashemite vision o f the post-Ottoman order’, s. 109.

(16) Lavvrence, Seven Pillars o f Wisdom, s. 551.

138

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Başka bir deyişle savaşın sonunda Arap davasının duyulma­ sını garantiye almak için Faysal’ın belirli bir askeri ilerleme gös­ termesi çok önemliydi. Bu arada Cemal Bey, tngiliz-Haşimi it­ tifakını kırmak için Sykes-Picot Anlaşması’m Britanya’nın iha­ netinin bir kanıtı olarak kullanmaya kalkışmıştı. Faysal, Cemal Bey’den mektup alınca Lawrence yanıt vermesini kabul etti.

Bu arada Lavvrence, Britanya’nın Türklerin lider kadrosundaki muhafazakârlarla gizlice pazarlık yaptığını bildiğinden Faysal’ın da aynı biçimde davranabileceğini düşünüyordu. Ayrıca araların­ daki iletişimin gizli olması yerine kendi bilgisi dahilinde sürdü­ rülmesini yeğliyordu.

Faysal, Cemal Bey’le teması konusunda açık davrandı ve 1918 yazmda Cemal Bey’in önerileri gitgide ciddileşti. Arapların ta­ raf değiştirmesi karşılığında Arabistan’a bağımsızlık ve Suriye’ye özerklik vermeyi kabul edecekti. Faysal’m Türklerle yakınlaşma­ yı sağlamak için aralarında Amman ve hatta Hicaz’ın Hüseyin’e bırakılması gibi koşullarını da bulunduğu anahatları içeren mek­ tupları 1918 Haziram’nda Lavvrence’ı epey ürküttü.(17) Bu durum karşısında Lavvrence kendisine bir uyarı telgrafı çekince Hüseyin, iletişimin kesilmesini emretti.

İşgal Britanya hükümeti Allenby’ye, askeri zorunlulukların izin ver­ diği kadarıyla, Arapların işgal ettiği toprakları İtilaf güçlerinin ‘dost Arapların bağımsız bir devleti ya da eyaletler konfederas­ yonu olarak görmesini... geçici askeri işgal altındaki düşman bölgeleri olarak görmemesi’ talimatını verdi.(18) 1918 Ekimi’nde Şam’da Faysal ile görüşen Allenby, Fransa koruması altına gire­ cek olan Suriye’yi onun yöneteceğini bildirdi. Ayrıca Filistin’den İskenderun Körfezi’ne kadar uzanan sahil şeridi doğrudan Fransa (17) Wilson, Lawrence of Arabia, s. 469-70, 511-12.

(18) WiIson, Lawrence of Arabia, s. 566.

ARAPLAR VE SİYONİSTLER PARİS’TE

139

tarafından yönetilecekti. Faysal şiddetle itiraz etti. Fransızların korunmasını ya da akıl hocalığını istemiyordu. Lawrence, SykesPicot Anlaşması’nın suya düştüğünü söylemişti ama şimdi karşı­ sında capcanlı duruyordu/19) Bu arada Fransızlar Doğu Akdeniz bölgesine gelmeye başla­ dı. Yine de yaklaşık bir milyon Britanya askeriyle kıyaslanınca birkaç bin askerin sayısı çok düşüktü. Ortadoğu’da Britanya’nm kararları geçerliydi. Bu durumun farkında olan Lloyd George, 1918 Ekimi’nde savaş kabinesine, Ortadoğu’nun fethinde Bri­ tanya’nın katkısının büyüklüğü nedeniyle koşullar değiştiğin­ den Sykes-Picot Anlaşması’nın geçersiz olduğunu bildirdi.(20) Fransa’nın Ortadoğu’daki etkisi yalnızca Britanya’nm hoşgö­ rüsüne dayanıyordu. Britanya’nm Doğu Akdeniz’i ele geçirme­ si ve Balfour Deklarasyonu, Fransa’nın Filistin’deki emellerinin gerçekleşmeyeceğini az çok garanti etmişti. 1918 yazında Fransa Dışişleri Bakanlığında ve bazı sömürgelerde Filistin’in yitirildiği ve Fransızların başka bir yerde tazminat araması gerektiği fikri dolaşmaya başlamıştı. Üstelik Fransa ve İngiltere’deki ilhak yan­ lıları için Başkan Wilson’ın yeni ve korkutucu bir diplomatik di­ li vardı. Kendi kaderini belirleme ve açık diplomasi sözleri, ar­ tık Ortadoğu’da gizli anlaşmaların uygulanmasını çok zorlaştır­ mıştı.

Sonuç olarak başlangıçta Faysal, Suriye’de güçlü bir konum­ daydı. 30 Eylül’de İtilaf devletleri, işgal ettikleri Türk toprakların­ da bir dizi bölge ayrımı yaptılar. İşgal Edilmiş Düşman Toprağı Yönetimi Güney Bölgesi Filistin’den oluşuyordu ve Britanya’nm denetimindeydi; İşgal edilmiş Düşman Toprağı Batı Bölgesi, Suriye ve Lübnan’ın sahil kesimini kapsıyordu ve Fransız güçleri yönete­ cekti; işgal Edilmiş Düşman Toprağı Doğu Bölgesi ise, Suriye’nin iç kesimleriydi ve Faysal’ın Araplarıiıa bu bölgeyi Britanya güç­ (19) Wilson, Lawrence ofArabia, s. 566-8.

(20) Savaş Kabinesi Toplantısı, 3 Ekim 1918, UK CAB 23181482, Ulusal Arşiv, Kew, Londra, (bundan sonra TNA)

140

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

leriyle ortak kontrol etme izni verilmişti.(21) Aşırıya kaçar bi­ çimde, neredeyse diktatörce üç bölgenin de denetimi General Allenby’nin elindeydi. Askeri güçleri Allenby elinde bulundur­ duğundan onun onayı olmadıkça, Fransızların ya da Faysal’m önemli bir adım atmaları olanaksızdı. Buna karşılık Allenby de, Araplarla Fransızların birbiriyle rekabet eden emelleri nedeniy­ le sorun çıkmasından kaygılanıyordu. Kraliyet Genelkurmayı yeni başkanı General Sir Henry Wilson’a yazdığı. mektupta Fransızlar duyarlı davrandığı takdirde Arapların görüşlerini ya­ tıştırma umudu olacağına inandığını açıkladı, işgal atındaki top­ raklarda, özellikle Filistin ve Suriye’nin siyasetinin,Yahudilerin, Arapların, Avrupalı güçlerin ve öteki azınlıkların iddiaları bir­ biriyle çeliştiğinden zorlu olacağmı önceden tahmin etmişti.(22) Bu mektuba Arap Bürosu’ndan Hogarth’ın bildirgesi eklenmişti.

Hogarth, Suriye’yi Fransızlara bırakmaktan mutlu gibi görünür­ ken, Araplarm bu durumun siyasi bağımsızlıkla uyumlu olmadı­ ğına inandıkları ve Britanya’yı kendilerini İslam’a ihanet etmek (yani halifenin, Osmanlı Sultanı olması) için kandırmakla suç­ ladıkları konusunda uyarıyordu. Britanya ayrıca küçük devletle­ rin kendi kaderini çizeceğini defalarca tekrarlarken ikiyüzlülükle suçlanmaya açık olacaktı.(23) ilk kriz kısa sürede ortaya çıktı. Türklerin direnişi ekim ayı­ nın başında çökmeye başlayınca Arap askerleri Şam’dan Beyrut’a ve diğer sahil kentlerine koştular. Bu bölgelerde bir Arap hükü­ meti ilan edildi. 30 Eylül 1918 tarihinde paylarma Lübnan düş­ müş olan Fransızlar öfkeye kapıldı. Onlara göre bu davranış sa­ vaş zamanı anlaşmalarının ihlaliydi. Faysal’a ve îngilizlere kar­ şı duydukları kuşku arttı. Fransız-Arap çatışmasının çıkma ola-

(21) Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 338-9.

(22) John Fisher, ‘Syria and Mesopotamia in British Middle Eastern Policy in 1919’, Middle Eastern Studies, Cilt 34, No. 2 (Nisan 1998) s. 130.

(23) Fisher, ‘Syria and Mesopotamia in British Middle Eastern Policy in 1919’, s. 131.

ARAPLAR VE SlYONlSTLER PARİS’TE

141

siliğini düşünen Allenby, askerlerinin Beyrut’a ilerlemesini hız­ landırmak zorunda kaldı. Faysal’ı geri çekilmesi için ikna etmeye çabaladı. Faysal, geri çekilmenin geçici olduğu hakkında güven­ ce verilmezse ve Lübnan’daki Arap ve Haşimilerin haklarından vazgeçildiği ortaya çıkarsa, yönetimden çekileceği uyarısını yap­ tı. Barış Konferansı kararını verinceye kadar işgal edilen bölgele­ rin paylaşılmasının geçici bir çözüm olduğu konusunda güvence verildi. Böylece Faysal, Fransızlara boyun eğdi ve Beyrut ile diğer sahil kentlerine el koymalarına izin verdi.(24) Faysal’ın sorunları yalnızca Büyük Güçlerden kaynaklanmı­ yordu. İşgal ettiği Suriye ile Lübnan savaşın son iki yılı boyun­ ca çok yaygın bir kıtlık yaşamıştı. Görgü tanıkları Beyrut’ta bir deri bir kemik kalmış, aç çocukların ‘yol kenarlarmda öldüğünü’ anlatıyordu/251 Şam’m etkili isimleri, Faysal’ın silah gücüyle ken­ dilerine baskı yapmasına öfke ve kuşkuyla bakıyorlardı. Lübnan ve Suriye’deki kalabalık, azınlık grupları Haşimilere hoşnutsuz­ lukla bakıyordu. Suriye hakkmdaki bir Amerikan raporu ülke­ nin Fransızlar tarafından derhal işgal edilmesini isteyenler ile Arapların hızla siyasette ilerleyeceğini ve Fransızların korumasına gerek duymayacağını düşünen, çoğu Müslüman bir grubun ara­ sında bölündüğünü gösteriyordu. Eğer Fransızlar dikkatli davran­ mazsa, ikinci grubu oluşturanlar Türklerin kucağına düşebilirdi/261 Faysal ve yandaşları Osmanlı’nın iyileştirme planlarını yeniden uygulamaya koyarak kırsal kesim halkının sevgisini ve aklını ka­ zanmaya çabaladılar. Ayrıca Suriye’nin tanınmış isimlerini satm almak için Britanya’nm parasal yardımının bir kısmını harcadılar.

Buna karşın Faysal’m Suriye’deki otoritesi sınırlı kaldı.(27) (24) Meir Zamir, ‘Faisal and the Lebanese Question, 1918-20’, Middle Eastern Studies, Cilt 27, No. 3 (Temmuz 1991) s. 404-26.

(25) ZeineNZeine, TheStruggleforArabIndependerıce: WestemDiplomacy and the Rise and Fail ofFaisal’s Kingdom in Syria (Khayats, Beyrut: 1960) s. 33.

(26) Zeine, The StruggleforArab Independence, s. 213-14.

(27) James L Gelvin, Divided Loyalties: Nationalism andM ass Politics in Syria at the Close ofEmpire (University o f California Press, Berkeley: 1998) s. 13.

142

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Ingilizler, Faysal’a yerel politikayla ilgilenmek yerine aske­ ri bir rol üstlenmesini isteyerek ve Suriyeli siyasi lider Ali Rıza Paşa’yı işgal altındaki tüm toprakların valisi yaparak sorunların­ da pek yardımcı olmadılar. Britanya, Fransa ya da Faysal’a sa­ dakat duymayan, bağımsız ruhlu Rıza Paşa, Lübnan’da Fransız işgalindeki bölgelere el uzatmaya başladı. Bu durumun Suriye halkının hoşuna gittiğini bilen Faysal itiraz etmedi. Ne var ki, Fransızlarla geçinmek açısından kendi becerisi büyük darbe aldı.

Yaptıkları hatayı fark eden Ingilizler, ekim ayının sonunda Rıza Paşa’yı görevinden alıp, yetkilerini Faysal’a devrettiler. Yine de, Faysal, ‘milliyetçi organizasyonların kendi amaçları uğruna kul­ landıkları bir kukla’ olarak kaldı.(28) Gereğinden fazla ödün ver­ mesi için onun hareket sahasını daralttılar. Üstelik Faysal aşı­ rı miktarda sorumluluk yüklenmişti. Yalnızca Suriye’de kontro­ lü elinde tutmakla yetinmeyip, Barış Konferansı’nda da Arapları temsil edecek ve 1919 yılının büyük bir kısmını Avrupa’da ge­ çirecekti. Suriye’deki adamları siyasi gerçeklerin farkında olma­ dıklarından, siyasi ilerlemeler peşinde çok hızlı koşarak konu­ munu baltaladılar.

1918 yılının son aylarında Ingilizler ve Fransızlar Arapların huzursuzluğunu yatıştırmayı sürdürdüler. Belki de Sykes-Picot Anlaşması’nın açıklanmasıyla ortaya çıkan ve süregiden uyuş­ mazlık ve Balfour Deklarasyonu’nun Arap dünyasında yarattı­ ğı huzursuzluk nedeniyle ve özerklik hakkındaki yeni diploma­ siye bağlı olduklarını Amerikalılara göstermek amacıyla 1918’de Araplar için iki bildiri yayınlandı. Birincisi, Seven grubuna yapılan bildiriydi. Seven grubu, Ingilizlerin iletişim kurduğu Suriyeli mil­ liyetçilerin oluşturduğu küçük çaplı bir komiteydi. Britanya hü­ kümetinin resmi onayıyla 1918 yılının ortasında Mark Sykes ta­ rafından yayınlanan bildiri, Arabistan Yarımadası’nda Arapların bağımsızlığının tanınacağını yineliyordu. Sykes, Fransızların ona­ (28) M S Anderson, The Eastem Question. 1774-1923, (Macmillan, Londra: 1966) s. 378.

ARAPLAR VE SİYONÎSTLER PARİS’TE

143

yı olmadan daha ileri gidemeyeceğini hissetmişti.*295 Londra ve Paris’te yapılan görüşmelerin ardından 9 Kasım 1918’de yeni bir Ingiliz-Fransız Deklarasyonu yayınlandı. Kesin olarak Fransızları ve Ingilizleri, ‘bunca zamandır Türkler tarafından ezilmiş insan­ ların tamamen özgürleştirilmesi ve yerel halkların özgür seçim ve önceliklerinden kaynaklanan ulusal hükümetlerin ve yönetim­ lerin kurulmasına’ bağlı kılıyordu.(30) Bağımsızlık gibi sözcükle­ rin kullanılmamasına özen gösterilmişti. Bir yorumcunun dedi­ ği gibi bu bildiri, Sykes-Picot Anlaşması’yla çelişkiye düşmüyor, ‘yalnızca en önemli ayrıntıları gizliyordu’.(31) Aslında bildiri, ulu­ sal özerklik ilkesine dönüşten çok Britanyalı bakanların gelenek­ sel güç dengesi diplomasisinde şu yeni Wilsonvari dili kullanma kararı için hazırlanmıştı. Bu durumda Ortadoğu’da Fransızların toprak sahibi olma iddiasını zayıflatmak için kullanılacaktı.(32) Bu nedenle Faysal’ın Barış Konferansı’na katılmak üzere yola çıkma­ sının hemen öncesinde Arap davası çok güçlü bir konumda gibi görünüyordu. Bu vaatler tutulmayınca Araplar kolayca anlaşılan bir şaşkınlık ve ihanet duygusuna kapıldılar.

Faysal Avrupa’ya gidiyor Faysal, Haşimilerle Arap davasını İslam’la çok yakından ilişkilendirdiği takdirde Suriye ve Lübnan’daki Hıristiyanların sadakati­ ni kazanamayacağını fark etti. Avrupa’da ateşkesin ilan edildiği 11 Kasım 1918 günü Halep’te büyük bir kalabalığa konuşma ya­ parken Osmanlı yönetimini kötüledi. Önderlik ettiği isyana sada­ (29) Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 341.

(30) ‘Report o f a Committee Set Up to Consider Certain Correspondence between Sir Henry McMahon and the Sherif o f Mecca in 1915 and 1916’ adlı raporda yer alıyor, 1939, Cm d 5974, s. 50-1.

(31) Jukka Nevakivi, Britain, Fratıce and the Arab Middle East, 1914-1920 (Athlone Press, Londra: 1969) s. 82.

(32) John Darvvin, Britain, Egypt and the Middle East: Imperial Policy in the Aftermath ofW ar, 1918-1922 (Macmillan, Londra:1981) s. 155.

144

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

katin bireysel ya da ailesel yükselişle bağlantısız olduğunu bildi­ ğini ve kendisinin Batılı Güçlerin bir maşası olmadığını açıklıkla belirtti. Îngiliz-Fransız Deklarasyonu’na değinerek, eğer Araplar düzenli ve istikrarlı bir hükümet kurabilirse, bağımsızlığın gele­ ceğini açıkladı. Konuşmasının en önemli noktası, her şeyden ön­ ce kendisinin bir Arap olduğunu vurgulamasıydı. Konuşmayı iz­ leyen on gün boyunca Suriye ile Lübnan’ı dolaştı. Genellikle sıcak bir biçimde karşılandı ama Hıristiyan nüfusun kalabalık olduğu Beyrut’ta yalnızca Müslümanların onu hevesle karşılaması gele­ cekteki sorunlara işaret ediyordu.(33) 21 Kasım 1918 tarihinde Faysal bir İngiliz savaş gemisiyle Avrupa’ya doğru yola çıktı. Lawrence’a kulak veren Britanya hü­ kümeti Faysal’ı Barış Konferansı’na davet etmenin ülkenin çıka­ rına olduğuna inanmıştı.(34) Faysal, Araplarm kendi kaderini çiz­ me davasını gündeme getirecek ve bu dava Amerikalıların deste­ ğini çekebilecekti. Kral Hüseyin, Faysal’ın Barış Konferansı’nda yetkili temsilcisi olarak davranmasmı kabul etmişti. Faysal’a eş­ lik eden Arap heyetinde Osmanlı ordusunda subayken 1916 yı­ lında Arap İsyam’na katılmış ve Faysal’m kurmay başkanlığı ko­ numuna getirilmiş olan Arap milliyetçisi Nuri el-Said de vardı.

Lawrence da Faysal’m baş danışmanı görevini üstlenmişti.

Ingilizlerin Faysal’ı Barış Konferansı’na davet etmesi Fransız­ ların hoşuna gitmemişti. Faysal’m Suriye’nin tamamına sahip ol­ mak istediğini bildiklerinden onu dışarıda tutmaya çabalıyor­ lardı. Ayrıca Faysal’m Amerikalıların ulusal özerklik kampan­ yası için çekici bir isim olacağını da biliyorlardı. Faysal’ın gelişi­ ni engelleme girişimi başarısız olunca, onu kandırmayı denedi­ ler. Marsilya’ya ulaşınca şeref madalyası takıldı ve ardından Batı Cephesi’nin savaş meydanlarını dolaşmaya götürüldü. Arap ulu­ su adına konuşma hakkı olan yetkili bir temsilci yerine yalnızca saygın bir konuk muamelesi yapılıyordu.

(33) Zeine, The Struggle forA rab Independence, s. 49-51.

(34) YVilson, Lamence o f Arabia, s. 586.

ARAPLAR VE SlYONlSTLER PARİS’TE

145

tngiliz-Fransız centilmenlik Anlaşması Britanya hükümetindeki çoğu kişi Fransa’yı Suriye’den uzak tut­ mayı kesinlikle istiyordu ve isteklilerin başında Meclis Başkanı Lord Curzon geliyordu. 1919 yılında Arthur Balfour, barış gö­ rüşmeleriyle yoğun olarak ilgilendiğinden Curzon Dışişleri Ba­ kanlığını yürütüyordu ve 1919 Ekimi’nde Dışişleri Bakanı ola­ rak atandı. Curzon, hükümetin, Britanya’nın Hindistan’a ve Uzakdoğu’daki imparatorluk topraklarına ulaşım yollarını Fran­ sa’nın kesmesine izin verilmemesi gerektiği konusundaki yaygın görüşü yansıtıyordu. Almanya’nın emelleri yok edildiğine gö­ re Britanya ile Fransa arasındaki temel bağ artık mevcut değil­ di. Tam tersine Ingiliz-Fransız ilişkileri 1898’de Sudan’daki sö­ mürge anlaşmazlığı nedeniyle neredeyse iki ülkeyi savaşın eşiğine getiren Fashoda Krizi’ne geri döndürebilecek gibiydi. Fransızları Ortadoğu’dan uzak tutmak için Arapları kullanma yanlısı olan­ lar arasında Kahire’deki Arap Bürosu ve Arnold Toynbee gibi Dışişleri Bakanlığı yetkilileri de vardı.(35) Hepsine savlarını öne sürmek için pek çok fırsat verilmişti.

Ortadoğu’dan dönünce T. E. Lawrence, Britanya Kabinesi Doğu Komitesi’ne konuştu. Savaş sonrasında Ortadoğu’nun yönetimi için çok cesur bir öneri getirdi: Suriye’nin idaresi Faysal’a bırakılmalı ve Mezopotamya Zeid ile Abdullah’ın yöne­ timinde ikiye ayrılmalıydı. Savaş Bakanlığı ve Dışişleri Bakanlığı Lawrence’m projesine destek verdi. Buna karşın meslektaşlarmm tavrını Haşimi düşkünlüğü olarak görüp uzun süredir bıkkınlı­ ğa kapılmış olan Hindistan Bürosu şiddetle karşı çıktı.(36) Bu pla­ nın kısaltılmış biçimi 1922’de ortaya çıkacak ve bu tarihte Suriye, Haşimilere ve Arap milliyetçiliğinin daha geniş çaplı davasına yi­ tirilmiş olacaktı.

(35) Kedourie, In the Atıglo-Arab Labyrinth, s. 213.

(36) Timothy J Paris, ‘British Middle East Policy-Making after the First World War: the Lawrentian and Wilsonian Schools’, The Historical Journal, Cilt 41, No. 3 (Eylül 1998) s. 773.

MOK 10

146

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Bu süre içinde Ortadoğu adeta Lloyd George’un saplantı­ sı olmuştu. Bölgeyi yeni bir düzenin çizilebileceği boş bir tuval gibi görüyordu. Yunanların Küçük Asya’daki iddialarının ya­ nı sıra Yahudilerin Filistin’de bir vatan arzuları onaylanabilirdi. Ermeniler ve Kürtler ulus devletler kurabilirlerdi. Arap dev­ letleri Britanya’nm koruması altında kurulabilirdi. Mısır yine Britanya’nın gözetiminde bir krallık yapılabilirdi. Yöredeki yardı­ ma muhtaç devletler çok ucuza Britanya’nm şemsiyesi altına top­ lanabilirdi. Böyle bir senaryo bölgede Britanya’nın gücünü ve et­ kisini sürdürmek için yalnızca ufak boyutlu askeri birliklere ge­ rek gösterirdi. Bu planda Fransızların nasıl bir rol oynayacağı ise belirsizdi.

Aslında Ingilizler Ortadoğu için yapacakları düzenlemelerden Fransızları tümüyle dışarıda tutmayı yeğliyorlardı. Ama bunun kesinlikle olmayacağı ortaya çıktı. Fransa’nın neredeyse tüm as­ keri gücünü Batı Cephesi’ne odaklaması gerektiğinden Doğu’da işlere yoğunlaşması kısıtlı kalmıştı. Niçin Fransızların Almanlarla Marne, Verdun ve Champangne’de çarpışırken yaptığı fedakar­ lıklar îngilizlerin Ortadoğu’da göreceli olarak daha kolay kazan­ dığı zaferlerden daha az ödüle sahip olmalıydı? Ingilizler, özellik­ le Lloyd George, bu iddianın farkındaydı ama Britanya 1917 yılı­ nın ortasından itibaren Batı Cephesi’nde en şiddetli çatışmaların ortasında kaldığından, pek dikkate alınamazdı. Yine de dünyanın huzuru Arap davasına hizmetten çok Britanya ile Fransa arasın­ daki samimi ilişkilerle sağlanacaktı. 1919 yılının ilk on ayı boyun­ ca Lloyd George, Ortadoğu’yu Britanya’nın kurallarıyla yeniden düzenlemek arzusu ile Fransa’yı bir müttefik olarak tutmak ge­ reksinimi arasında bocalayarak geçirdi. Bazen hangi amacm ön­ celik taşıdığı pek açıkça anlaşılmıyordu.

1 Aralık 1918’de Lloyd George ile Fransa Başbakanı Clemenceau Londra’da bir araya gelip, Fransa'nın Doğu Akdeniz ve Suriye’deki haklarını sağlamlaştıran bir ‘centilmenlik anlaş­ ması’ imzaladılar. Buna karşılık Lloyd George, Britanya için da­ ha fazla kazanım elde etti. Bunca can ve mal kaybı karşılığında

ARAPLAR VE SİYONİSTLER PARİS’TE

147

Ortadoğu’dan elde edilecek ganimetlerin ülkesine düşen kısmı­ nın arttırılmasında kararlıydı. Allenby’nin, Suriye’ye girişi savaş­ taki birkaç Britanya zaferinden biriydi. Lloyd George Filistin ve Musul çevresinde bölgenin kontrolünü istediğini Clemenceau’ya açıkça anlattı. Petrol kaynakları nedeniyle Musul’u istiyordu, ge­ lecekteki petrol kaynaklarına sahip olmak Britanya politikasının önemli hedeflerinden biriydi ve aşırıya kaçtığı söylenemezdi.*37* Clemenceau uysal davrandı. Sömürge lobisiyle yaşayacağı so­ runları bildiği halde Lloyd George’un taleplerine soğukkanlı­ lıkla yanıt verdi. ‘Sahip olacaksınız,” dedi Fransız lider. Aslında Clemenceau Fransız İmparatorluğunu pek umursamıyor­ du. Belki de tek temel amacı, Almanlara karşı Fransız talepleri­ nin gerçekleştirilmesinde Britanya’nın desteğini almaktı. Lloyd George’un taleplerine boyun eğmesinin nedeni biraz da İngiltere Başbakam’mn Suriye’yi Fransa’nın yönetmesini desteklemesine dayanıyordu. Ayrıca Ortadoğu petrollerinin getirisinden bir pay alınması sözü de vardı. Bu centilmenlik anlaşmasının anahatlarını çizen hiçbir yazılı belge yoktu. Clemenceau yeterince ödün vermişti. Artık Fransa’nm Ortadoğu’daki iddialarının tümüyle engellenmeyeceğinden emin olmak istiyordu.'381 Ne var ki, Lloyd George ile Britanya hükümeti Faysal kartını oynamayı sürdüre­ cek, Fransızları uzak tutacak ve belki koruması altındaki Arap li­ derini Fransızlarla ilişkilerinde akılcı olmayacak kadar inatçı dav­ ranması için cesaretlendirecekti.

(37) Bu konudaki tartışmalar için: Marian Kent, Oil and Empire: British Policy and Mesopotamian Oil, 1900-1920 (Macmillan, Londra: 1976) s.

124-6; Darwin, Britain, Egypt and the Middle East, s. 258-65.

(38) Bu konuşmanın hiçbir resmi kaydı yoktur. Bkz. S W Roskill, Hankey, Man o f Secrets, Volüme 2: 1919-1931 (Collins, Londra: 1972) s. 28- 9.

1919 Ağustosu’nda Clemenceau Britanya’yı ihanetle suçlarken bu konuş­ maya dayanıyordu: E L Woodward ve Rohan Butlar (ed.) Documents on British Foreign Policy. 1919-1939, İlk Seri, Cilt IV (1919) (Her Majesty’s Stationary Office, Londra 1952) Belge 242 (Bundan sonra DBFP, Cilt IV, referanslar belge numaralarmı gösterir). Ayrıca bkz. Lloyd George The Truth about the Peace Treaties (Victor Gollancz, Londra: 1938) s. 1038.

148

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

4 Aralık’ta Doğu Komitesi’nin toplantısına Lavvrence yi­ ne katıldı. Curzon, yeni ortaya çıkan gerçeklerin tümüyle hü­ kümsüz kıldığına inandığı Sykes-Picot Anlaşması’na lanet etti.

Anlaşmanın gelecekte Arapların görüşleriyle ilgili sorun yarata­ cağını düşünüyordu. Hiç kuşkusuz Lloyd George’un Clemenceau ile yaptığı gizli anlaşmayı bilen Dışişleri Bakanı Arthur Balfour, Britanya’nın yeniden geri dönüp Sykes-Picot Anlaşması’m değiş­ tiremeyeceğini ileri sürdü. Yalnızca Amerikalılar baskı yaptığı tak­ dirde anlaşmanın yok edileceği görüşünü savundu. Lawrence’ın yaşamöyküsü yazarı, bu toplantının sonunda Britanya kabinesi­ nin ‘Faysal’a sempatiden başka bir şey sunmaya hazır olmadığı’ yorumunu yapacaktı.(39) , Hiç kuşkusuz Britanya hükümeti, Başkan Wilson’ın ulusal özerklik ilkesini Fransızları Suriye’den uzak tutmak için yarar­ lı bir araç olarak görüyordu. En azından Faysal’m Britanya ye­ rine Amerika’dan yardım alması Britanya’nın politikasına şim­ dilik uygun düşüyordu. Britanya hükümeti ‘Faysal’ı ve Arapları, Fransızları küstürmeyecek noktaya kadar elimizden geldiğince destekleriz’ politikasını güdüyordu.(40) Üstelik Curzon, Haşimileri Mezopotamya ya da Filistin yerine Suriye’ye yönlendirmenin, Britanya’nın Ortadoğu’daki emellerini korumayacaksa bile yar­ dımcı olma potansiyeli bulunduğunun farkındaydı.(41) Bu arada Fransa’nın Suriye üzerindeki tavrı sertleşiyordu. Suriye konusun­ da Britanya’nın Faysal ile görüşmesini istemediklerini açıkça be­ lirttiler. Onlara göre Suriye artık Fransa’nm sorumluluğuydu ve Barış Konferansı’nda gündeme gelmemeliydi. Faysal, 12 Aralık’ta Balfour’la görüştüğü zaman, bir büyük güce karşı başarı kazanma olasılığı düşük olsa bile Arapların Suriye için Fransızlarla savaş­ (39) Wilson, Lawrence ofArabia, s. 591.

(40) Paris, ‘British Middle East Policy-Making after the First World War ’ s.

779. Ayrıca bkz. Timothy J Paris, Britain, the Hashemites and Arab Rule, 1920-1925: The Sherifian Solution (Frank Cass, Londra: 2003).

(41) John Fisher, Curzon and British Imperialism in the Middle East 1916-19 (Frank Cass, Londra: 1999) s. xv.

ARAPLAR VE SlYONÎSTLER PARİS’TE

149

maya hazır olduğu konusunda onu uyardı. Balfour ise, Fransa’nın Suriye planları hakkındaki kuşkularının yersiz olduğu konusun­ da güvence verdi.(42)

Weizmann ve Barış Konferansı için Siyonistlerin hazırlıkları 3 Ekim’de Filistin’den dönen Weizmann’ın dinlenmeye hiç za­ manı olmadı; çünkü savaş özellikle Ortadoğu’da şaşırtıcı bir hızla son aşamasına doğru ilerliyordu. Filistin’in geleceği Britanya'nın elinde gibi göründüğünden, başkanlığını Herbert Samuel’in yaptığı, Lloyd George’un hükümetinden Sir Alfred Mond ile Sokolow ve kendisinin katıldığı, Britanya’nın idaresi altında, ül­ kedeki Yahudilerin konumunun ilerletilmesini planlayacak kü­ çük bir grup kurdu. Ormsby-Gore da grubun çalışmalarıyla bağlantılıydı.(43) Weizmann, aynı zamanda Balfour, Cecil, Sykes, Ormsby-Gore, Samuel ve etkili bir komutan olan General Smuts, önde gelen politikacılar, Ingiliz istihbaratının önemli isimleri, Lawrence ve Hogarth ile bir dizi toplantı yaptı. Cecil, Lawrence ve Hogarth ile yaptığı toplantıların odağı çok hassas bir dokunu­ şa gerek gösteren Faysal ile yakın ilişkileri sürdürmekti. Bu önem­ li zaman diliminde ulaştığı kişiler, bir kez daha Siyonist hareket için inanılmaz derecede değerliydi.(44) Neler yapmakta olduğu hakkında Amerikalı meslektaşlarını bilgilendirmek için 29 Ekim 1918’de Brandeis’e uzun bir açıkla­ (42) Wilson, Lawrence ofArabia, s. 592-3.

(43) Weizmann’dan Aaron Aaronson’a, Washington, (22-23) Ekim 1918; Weizmann’dan Gilbert F Clayton’a, Merkez karargah, Filistin, 27 Kasım 1918, Jehuda Reinharz (ed.), LPCW, Seri A, Cilt IX, Ekim 1918- Temmuz 1920 (Transaction Books, Rutgers University, Israel Universities Press, Kudüs: 1977) 1, 38, s. 40-4; bundan sonra LPCW Cilt IX. (44) Weizmann’dan Gilbert F Clayton’a, Filistin, 5 Kasım 1918; Weizmann’dan David Eder’a, Tel Aviv-Yafa. 5 Kasım 1918: LPCW, Cilt IX, 7,8, s. 9-20.

150

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ma yaptı. Weizmann’ın en büyük kaygısı savaşta olaylar çok hız­ lı ilerlediğinden Siyonizm’in İtilaf liderleri için pek fazla önce­ lik taşımamasıydı. Yine de Ortadoğu’daki durumun kendi ivmesi vardı. Weizmann, doğal olarak Faysal’m konumunun oturtulma­ sını olumlu bir gelişme olarak görüyordu ve Brandeis’e Haşimi liderin Filistin’i Arap devletlerine teknik ve ekonomik konular­ da yardımcı olmak karşılığında bir Yahudi mekânı olarak görece­ ğini anlattı. Ortadoğu’nun Haşimiler ile Siyonistler arasmda bö­ lünmesi olarak betimlediği tablonun, şimdi ortaya çıkan SykesPicot Anlaşması’nın ayrıntılarının Araplarca hoşnutsuzlukla karşılanarak baltalanmasından korkuyordu. Üstelik Filistin’de Arapların Yahudilere karşı düşmanlığının artması ve Orta ve Doğu Avrupa’da çöken imparatorluklarda yaşanan katliamların boyutları da onu kaygılandırıyordu. Tel Aviv’deki arkadaşı David Eder’a yazdığı mektupta Filistin’i garanti altına alamazlarsa, bu toplumlarının soyunun tükeneceğinden korktuğunu açıkladı.(45) Amerikalı Siyonistlerin bir Barış Konferansı’nda temsil edil­ me hakkının ardında tüm ağırlığıyla durmaları gerektiğinin çok önemli olduğunu Ateşkes Günü’nde Brandeis’e yazdığı mesajda yineledi. Bu tarihi günde Lloyd George ile yediği öğle yemeğini anlaşılan eski dostu C. P. Scott ayarlamıştı.(4Ğ) Bu arada herhangi bir barış konferasından Siyonistlerin iste­ diği biçimde çıkacak bildirinin özü ve hareketin farklı yapısı çe­ şitli yetki alanlarına yayıldığından varsayıldığı kadar kolay değil­ di. Bu koşullar altında Siyonistlerin bu çok önemli geçici dönem­ de neler olması gerektiğini düşündüklerine bir işaret koymak ya­ şamsal önem taşıyordu. Balfour ve Cecil ile 1 Kasım 1918’de gö­ rüşen Weizmann, bunu açıklayan on maddelik bir belgeyi Cecil’e (45) Weizmann’dan Louis D. Brandeis’a, Washington, 29 Ekim 1918; Weizmann’dan David Eder’a, Tel Aviv-Yafa, 26 Kasım 1918: LPCW, Cilt DC, 4, 37, s. 2-8, 39-40.

(46) Weizmann’dan Louis D. Brandeis’a, Washington, 11 Kasım 1918: Weizmann’dan C P Scott’a, Manchester, 1918; LPCW, Cilt IX, 11,18, s.

22, 26-7.

ARAPLAR VE SlYONÎSTLER PARİS’TE

151

sundu. Denetimin Britanya’nm elinde olacağını kabul eden bel­ ge Siyonist Komisyon’un çalışmasını sürdürmesine izin verilme­ sini ve Yahudi yerleşimcilerle bağlantılı konularda askeri yöne­ timin komisyona danışmasını istiyordu. Ayrıca askeri yönetimin Yahudi nüfusunu düzene sokmak ve yönetime katılmasını sağ­ lamak konularında Siyonist Komisyon’a yardımcı olması isteni­ yordu.

Weizmann’ın en sevdiği konu olan Scopus Dağı’nda bir İbrani üniversitesinin kurulması için komisyonun hazırlık çalışma­ sı yapmasına da izin verilmeliydi. Arazilerin kiralanma ve sahip­ lenme durumunu gözden geçirmek amacıyla aralarında Siyonist Komisyon üyelerinin de bulunduğu bir toprak komisyonu ku­ rulması ve bu komisyonun arazi tapularım incelemesi ve mev­ cut toprak yasalarında gerekli değişiklikleri yapabilmesi çok önemliydi.(47) Bu bildiri çok önemliydi ama Samuel’in komitesi Barış Konferansı’nda sunacağı Siyonist hedefler üzerindeki çalışmasını biti­ rinceye kadar yalnızca bir taslak belge sayılırdı. Kasım ayının so­ nunda bir taslak hazırlandı ve onların neler önereceğini merak eden Weizmann kopyalarını Filistin’deki Clayton ile Balfour’a yolladı.

Balfour ile 4 Aralık’ta görüşürken Barış Konferansı’mn Filistin’i bir mütevelli altında bir Yahudi ülkesi olarak beyan etmesini öner­ di. Ardından bu mütevellinin Britanya olmasını istediklerini ve 25 yıl içinde Yahudi nüfusun 4-5 milyona ulaşacağmı düşündükleri­ ni açıkladı. Görüşme olumlu geçti ve Balfour önerilecek noktala­ rı genel olarak onayladığını belirtip, Kasıml917 Deklarasyonu’na aykırı olmadığına dair VVeizmann’a güvence verdi.(48) (47) Weizmann’dan Lord Robert Cecil, Londra, 1 Kasım 1918: Ek 1: ‘Proposals submitted by the Zionist Organisation to the Secretary for Foreign Affairs regarding matters affecting the Jewish population of Palestine during the Military occupation o f that Country’, LPCW, Cilt IX, 5, s. 8, 389-90.

(48) Weizmann’da,DavidEder’a,TelAviv-Yafa,4Aralıkl918;W eizmann’dan Nahum Sokolow’a, Paris, 5 Aralık 1918: LPCW, Cilt IX, 52, 53, s. 53-6.

152

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Bu sözler ne kadar rahatlatıcı olursa olsun, Weizmann yi­ ne de öteki kanatları, özellikle iddialarını Barış Konferansında ileri sürmesi beklenen Faysal’ı kendi tarafına almak zorunday­ dı. İki lider 11 Aralık 1918 tarihinde çevirmenlik görevini üst­ lenen Lawrence ile birlikte Londra’da buluştu. Faysal’ın SykesPicot Anlaşması’m kınayarak başladığı konuşmasını Weizmann da aynı duyguyla dinledi. Ardından Siyonist programın anahatlarmı öğrenmek istediğini açıkladı. Weizmann son derece dü­ rüst bir yanıtla Barış Konferansı’nın ve Faysal’ın, Filistin’deki Yahudilerin haklarını kabul etmelerini beklediğini söyledi. Ülke­ nin Britanya’nm mütevelliliği altına alınmasını ve hükümete Yahudilerin katılmasını isteyeceklerini açıkladı. Yaklaşık 4-5 mil­ yon Yahudinin yerleşebilmesi için toprak yasalarının değişmesi­ ni isterlerken Arap köylülerin haklarını koruyacaklarını bildirip Müslümanların kutsal mekânlarına müdahale etmek gibi bir ni­ yetlerini olmadığı konusunda Faysal’a güvence verdi. Buna kar­ şılık olarak Faysal, Siyonist ve Arap hareketlerinin uyum içinde olduğunu Barış Konferansı’na bildireceğini ve Yahudilerin ko­ numuna destek yereceğini belirtti.1491 Bu görüşmenin özü iki li­ der tarafından hazırlanıp 3 Ocak 1919’da imzalanan bir belgey­ le somutlaştırıldı. Faysal-Weizmann Anlaşması adıyla bilinen belge, sınırları Barış Konferansı’mn ardından belirlenecek olan Arap devleti ile Filistin’in yakın işbirliğine iki tarafın destek ve­ receğini belirtiyordu. Filistin’in anayasası ve yönetimi Balfour Deklarasyonu’nun uygulanmasına olanak verecekti. Arap çiftçi­ lerin hakları koruma altına alınırken, Yahudilerin Filistin’e bü­ yük çaplı göçleri desteklenecekti. Din özgürlüğü yasalarla sağla­ nacağı gibi, Müslümanlarm kutsal mekânları yine onların dene­ timi altında olacaktı. Siyonist Organizasyon’un Filistin’e gönder­ diği uzman komisyon Arap Devletinin nasıl geliştirilebileceğini rapor edecekti. Son olarak iki taraf da Barış Konferansı öncesin­ (49) Weizmann’dan Sir Eyre Crovve’a, Londra, 16 Aralık 1918, LPCW, Cilt IX, 70, s. 69-71.

ARAPLAR VE SÎYONlSTLER PARİS’TE

153

de tüm konularda birlikte çalışmaya söz verdi. Ne var ki FaysaTın eklediği önemli uyarının iki farklı çevirisi vardı. Lawrence’ın ol­ dukça belirsiz çevirisinde Faysal, Arapların kuruluşunda herhan­ gi bir değişiklik yapıldığı takdirde, anlaşmanın uygulanmasında çıkacak kusurlardan sorumlu olmayacağını söylüyordu. 1938’de George Antonius’un yayınladığı çeviride ise, Faysal daha spesifik olarak anlaşmanın kesinlikle Arapların bağımsızlığına dayandığı­ nı söylüyordu. Aslında anlamı çok açıktır ve Faysal’ın Suriye ko­ nusundaki umudunun daha sonra suya düşmesi, anlaşmayı an­ lamsız kılmıştı ama yine de bunu söylemiş olması ilginçtir.(50) Weizmann, yaklaşan Barış Konferansı’nın beklentisiyle, hare­ ketin iddialarını sunmak için davet edilen Siyonist heyetle birlik­ te Ocak 1919’da Paris’e gitti ve Montaigne Bulvarı’ndaki Plaza Oteli’ne yerleşti.151’ Olayların kendi lehinde ilerleyebileceğinin er­ ken bir işareti, başkanın yaveri Albay House ile yaptığı toplantı­ da ortaya çıktı. Weizmann, toplantıdan ayrılırken Amerikalıların Siyonistlerin konumuna sıcak baktığı izlenimini almıştı ve bunun nedeni yalnızca House’un bu konularda Balfour tarafından kısa süre önce bilgilendirilmiş olduğunu açıklaması değildi. Karışma yazdığı mektupta tıpkı kendisinin konferansa sunacağı biçim­ de, Amerikalıların, Britanya gözetimi altında bir Yahudi Filistin’i oluşturulması yanlısı olduğunu belirtti. House, ayrıca Başkan Wilson ile bir görüşme ayarlayacağına söz verdi ve anılan görüş­ me 14 Ocak’ta gerçekleşti. Weizmann’ın bu düzeyde ilişkiler sür­ dürmesi çok önemliydi ve Amerikalı Siyonistlerle arasındaki hu­ zursuz ilişkide güvenilirliğine zarar vermedi.(52) Çeşitli Siyonist grupların ve Britanya hükümeti camiasında temas kurduğu kişi­ lerin farklı görüş açılarını hesaba katınca, konferansa sunulacak (50) ‘Feisal-Weizmann Agreement’, 3 Ocak 1919, LPCW, Cilt IX, s 86-87 arası; Antonius, The Arab Awakening, s. 437-9.

(51) Rose, Chaim Weizmann, s. 200.

(52) Weizmann’dan Vera Weizmann’a, Londra 8 Ocak 1919, LPCW, Cilt IX, 100, s. 92-4; Reinharz, Chaim Weizmann: The Makitıg of a Statesman, s.

296.

154

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

görüş bildirgesinin olabildiğince gerçekçi olması Weizmann’ın en önemli kaygısıydı. Daha sonraları anlaşılacağı gibi bu görüşle­ ri uzlaştırmak hiç de kolay değildi.

Uzun bir süredir Filistin’deki Britanya askeri yönetiminin Arap yanlısı tavırları Weizmann’ı huzursuz ediyordu. Bu neden­ le o tarihte Londra’da bulunan Filistin Baş Yöneticisi General Sir Arthur Money’in görüşünü almak çok önemliydi. Money, özellik­ le belge taslağında toprak dağılımını içeren maddelere Arapların ters tepki vereceklerini söyledi. Buna karşılık Weizmann da bir yurdun varlığı güvence altına alınmadıkça Yahudilerin, felaket­ lerle yüzyüze kalacaklarını bildirdi.

Ayrıca Yahudilerin tarihsel açıdan Filistin üzerinde hakları ol­ duğunu, 2000 yıl önce buradan kovulmalarının bu gerçeği de­ ğiştirmediğini ekledi. Toprak konusuna gelince açıkça söylemedi ama Yahudileri ima ederek, büyük arazilerin küçük çiftçilerin le­ hine dağıtılması savını ileri sürdü.(53) Her şeye karşın 3 Şubat 1919 tarihinde belgenin son hali üzerinde karara varıldı. Belgenin içe­ riği Filistin’deki Britanya mandasmın yapısını önemli ölçüde des­ tekleyecekti.

“Filistin konusunda Siyonist Organizasyon’un Bildirisi” Lord Rothschild, Weizmann ile Sokolow tarafından Siyonist Orga­ nizasyon ve Filistin’deki Yahudiler, Israel Rosoff tarafından Rusya Siyonist Organizasyon, Julian Mack, Stephen Wise, Harry Friedemvald, Jacob de Haas, Mary Fels, Louis Robison ve Bemard Flexner tarafından Amerikan Siyonist Organizasyonu adına im­ zalandı. Fransız Yahudilerinin adma hiçbir imzanın olmayışı dikkat çekiciydi. Belgenin önsözünde konferansın, Yahudilerin Filistin üzerindeki tarihi hakkını ve orada bir ulusal vatan oluş­ turma hakkını tanıması isteniyordu. Yeni kurulan Milletler Cemiyeti, Filistin üzerinde egemen olacak ve manda yetkisiyle Büyük Britanya tarafından yönetilecekti.

(53) Weizmann’dan Sir Arthur Wigram Money’ye, Londra, 26 Ocak 1919, LPCW, Cilt IX, s. 104-7.

ARAPLAR VE SÎYONISTLER PARİS’TE

155

Belgenin iddiasına göre, Britanya’nın seçilmesi ‘Uganda Öne­ risi’ ve Balfour Deklarasyonu ile kanıtlanan Siyonizm ile yakın iliş­ kisine dayanıyordu. Ayrıca Yahudiler Britanya’nın sömürge hü­ kümetlerine yaklaşımından hoşnuttular. Belgeye göre, Britanya ulusal bir vatanın oluşturulması için gerekli koşulları yaratacak­ tı ama Balfour Deklarasyonu’nun ötesine geçen ilginç bir adımla gelecekte özerk bir devlet oluşturulmasını istiyordu. Bunu sağla­ mak için Britanya Yahudi göçünü destekleyecek, Yahudi olmayan nüfusun haklarım koruyacak, bir Yahudi konseyiyle birlikte çalı­ şacak, kamu hizmetleri ve doğal kaynaklar söz konusu olduğun­ da konseye öncelik tanıyacaktı. Toprak dağılımı gibi kritik sorun­ larda manda yönetimi Yahudilerin de temsil edildiği, zorunlu.satm alma yapacak güce sahip bir komisyon atayacak ve bu komis­ yon aynı zamanda hazine arazileri ve işlenmemiş toprakların da­ ğıtımıyla da ilgilenecek ve bu süreçte var olan nüfusun konumu korunacaktı. Irk ya da din ayrımı yapılmayacaktı. Filistin’in sını­ rı Ürdün Nehri’nin doğusunda, Hicaz demiryoluna yakın çizi­ lecek ve kuzeydeki Hermon Dağı nehirlerinin kaynak noktaları­ nı içerecekti.

Belge Yahudilerin Filistin üzerindeki iddialarını haklı çıkar­ mak için şiddet kullanılarak kovuldukları ve bir gün geri dönme­ yi umut ettikleri tarihi vatanları olduğunu vurguluyordu. Ayrıca Filistin, Doğu Avrupa’nın olumsuz koşulları altında yaşayan Yahudiler için bir sığınak olacaktı ama bu nüfusun ancak azınlı­ ğını alabileceği de belirtilmişti.

Son olarak mevcut yerleşim yerlerinin başarısıyla kanıtlandığı gibi bu perişan toprakların ancak Yahudilerin girişimiyle gelişti­ rilebileceği belirtiliyordu. Yahudilerin Filistin üzerindeki bu iddi­ aları Balfour Deklarasyonu’nca kabul edilmiş ve Fransız, Italyan, Amerikan, Japon, Yunan, Sırp, Çin ve Siyam hükümetlerince desteklenmişti/541 (54) ‘Statement o f the Zionist Organisation regarding Palestine’, 3 Şubat 1919, LPCW, Cilt IX, Ek II, s. 391 -402.

156

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

“Barış Konferansında temsil edilen en saygın kişilerin çoğunluğu” Konferans 18 Ocak 1919 tarihinde Clemenceau’nun başkanlı­ ğında Paris’te başladı. Gerçi sayısız devlet temsil ediliyordu ama Onlar Konseyi, savaşın galipleri yani Amerika Birleşik Devletleri, Birleşik Krallık, Fransa, İtalya’nın hükümet başkanları ve dışişle­ ri bakanlarıyla iki Japon temsilciden oluşuyordu. Aslında Filistin gündemin ilk maddesi değildi ama konseyde Britanya adına Lloyd George ile Balfour’un yer alması Wiezmann ile Siyonistler için bir avantaj yaratmıştı. Konferansın en baskın kişilikleri Clemenceau, Lloyd George ve Wilson idi.(55) Türklerden ele geçirilen Arap topraklarının kendi ayakları üzerinde duruncaya kadar manda yönetiminden, zarif bir deyiş­ le, öneri ve yardım alması konusundaki Britanya’nın teklifi Onlar Konseyi tarafından kabul edildi. Yerel halklar hangi manda gü­ cünü istediklerini seçme hakkına sahip olacaklardı. Manda siste­ mi ayrıca Milletler Cemiyeti’nin gözetimi altında olacaktı. Fransız Dışişleri Bakanı Stephen Pichon şubat ayında Fransa’nın SykesPicot Anlaşması’yla belirlenen etki alanının ve doğrudan de­ netlediği alanın tek bir manda altında birleştirilmesini önerdi.

Fransa’nın bu bölgeyle uzun zamandır süregelen ekonomik, poli­ tik ve kültürel bağlarının en uygun manda yetkisini oluşturduğunu öne sürdü. Üstelik Fransa, kendi hükümeti üzerinde Fransızların denetimini kabul ettiği takdirde, Faysal ile birlikte iş yapmaya da hazırdı. Fransızlar Fas’ta uygulanan sömürge sistemiyle manda sisteminin pek farklı olmayacağına karar vermişlerdi.

Faysal kendi görüşlerini 6 Şubat 1919 tarihinde sundu.(56) Bu tarihe kadar delegelerin çoğu üzerinde olumlu bir izlenim bırak­

(55) Bkz. Temperley, A History of the Peace Conference o f Paris, C. I, s. 249-50.

(56) Farklı bir açıklama olmadıkça söylenenler Papers Relating to the Foreign Relations o f the United States, 1919: The Paris Peace Conference adlı ya­ pıta dayanmaktadır, 13 cilt. Washington, DC: 1942-7), Cilt 3, s. 889-94; bundan sonra FRUS PPC.

ARAPLAR VE SlYONlSTLER PARİS’TE

157

mıştı. Amerikan Dışişleri Bakanı Robert Lansing birkaç yıl son­ ra yazarken övgü yağdıracaktı. Başka bir gözlemciye göre Faysal, ‘Barış Konferansına katılanların arasında en saygın kişiydi’.(57) Lloyd George, Faysal’ın ‘aydın görünümünün ve ışıldayan gözleri­ nin her tür toplantıda iyi bir izlenim bırakacağı’ görüşündeydi.*58' Amerikalı gazeteci ve Başkan Wilson’ın özel çevirmeni Stephen Bonsal, Emir Faysal, Nuri Paşa ve Lawrence’ın ‘Quai d’Orsay sarayına gelmiş olan en görkemli kişiler’ olduğunu öne sürdü.

Faysal bir ‘ricacı olarak değil, halkının hakkını talep eden ve top­ lantı sona erince bazılarının unutmaya eğilimli olduğu ciddi an­ laşmaların uygulanmasını denetleyecek biri olarak gelmişti.” (59) Faysal, özellikle Amerika’nın sempatisini kazanmak için da­ vasının çok güçlü olması gerektiğini biliyordu. Savaş sırasında İtilaf devletlerinin Ortadoğu için hazırladıkları planların ulusal özerklik hakkına zarar verdiğini kanıtlamak zorundaydı. Ayrıca Haşimilerin Arap davasının gerçek liderleri olduğunu da kanıtlamalıydı. Bu noktada son derece katıydı: Babam en büyük ailenin reisi ve Mekke Şerifi olarak Arap­ ların arasında ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Bölgenin Büyük Güçler arasında savaşın ganimetleri olarak bölünmesiyle en­ gellenmediği ya da yasaklanmadığı takdirde birlik beraberlik idealinin zaferi olacağına inanıyor.(60) Faysal savlarmı 29 Ocak tarihli bir bildiriyle hazırlamış, böl­ genin antik çağ uygarlıklarına ev sahipliği yaptığını ve gelecek için potansiyele sahip olduğunu belirtmişti. Talepleri son derece açıktı: Iskenderun-îran çizgisinin güneyinde kalan tüm Araplarm (57) Sir James Headlam-Morley, A Memoir of the Paris Peace Conference, 1919, (Methuen, Londra: 1972) s. 30-1.

(58) Lloyd George, The Truth about the Peace Treaties, s. 1038.

(59) Stephen Bonsal, Suitors and Supplicants: The Little Nations at Versailles (Prentice Hail Inc., New York: 1946) s. 32.

(60) Bonsal, Suitors and Supplicants, p. 33.

158

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

özgürlüğü savaş sırasında İtilaf devletlerinin söz verdiği gibi ta­ nınmalıydı. Bu talebin temeli bölgenin ulusal özerklik planı için çok uygun olmasıydı. Burada yaşayanların tümü Arapça konuş­ tuğu gibi tek bir Sami kökeninden geliyordu; böylesine homo­ jen ulusların sayısı oldukça azdı. Üstelik Araplar İtilaf güçlerinin yanında savaşarak pazarlığın kendi tarafma düşen kısmını yeri­ ne getirmişti.(61) Şimdi sıra İtilaf devletlerine gelmişti. Ne var ki Faysal’m sunumunda biraz abartı vardı. İddia ettiği gibi Araplar cepheye 100.000 asker sürmemişlerdi. Lloyd George, Arapların askeri açıdan katkısı hakkında bazı eksiklikleri ortaya çıkardı ve Britanya'nın bir milyon askeriyle kıyas bile edilemeyeceğini söy­ ledi ama Faysal iyimserliğini yitirmedi. Pichon’un Ortadoğu.se­ ferinde Fransa’nın önemli bir rol oynadığı iddiasmı Faysal en na­ zik biçimde bölgede çatışan Fransız askerinin çok az sayıda ol­ duğunu belirtip geri tepmesine neden oldu. Beyrut’taki Suriye Protestan Koleji Başkanı Muhterem Howard S. Bliss, Faysal’dan bir hafta sonra Onlar Konseyi’ne konuşma yaptı. Bliss, Suriye do­ ğumlu ama Amerikan kökenliydi. Suriye halkının nasıl bir hükü­ met arzuladığı, eğer olacaksa hangi büyük gücün mandası altına girmek isteği gibi konulardaki siyasi arzularmı ve emellerini kı­ sıtlanmadan ifade edebilmesi için derhal bir komisyon gönderil­ mesini istedi.(62) Clemenceau düşmanca davrandı. Fransızlar bir Lübnanlı Hıristiyan heyetin konferansa katılmasını ayarlamışlar­ dı ve bu heyet ilkel bir Bedevi emirin Suriye’nin uygar ırklarına lider olmak girişimlerini kesinlikle kınadı. Fransız yanlısı Merkez Suriye Komitesi Başkanı Şükri Ganem, Suriye’nin Fransa’nın korumasına gerek duyduğunu savunmak için öne çıkarıldı.(63) Ganem, Suriye’nin kesinlikle Arabistan’da ayrılması gerektiği­ ni ileri sürerken, tümüyle farklı bir ülke olduğunu ve ‘Suriye’yi Arabistan’a ilhak etmenin tarihinin ve ırkının yetiştiği toprakla­ d ı ) FRUS PPC, Cilt 3, s. 889-90.

(62) FRUS PPC Cilt 3, s. 1016.

(63) FRUS PPC Cilt 3, s. 1024-38.

ARAPLAR VE SİYONİSTLER PARİS’TE

159

ra ihanet olacağını’ belirtti.(64) Suriye heyeti fanatik dinci Hicaz’ın Suriye üzerinde denetimi olmasının yaratacağı tehlikeleri sayar­ ken ülkenin popülaritesinin Suriyeli Müslümanlara dayandığını belirtti. Çünkü bunu ‘başında Hicaz Hanedanlığı’nın bulunduğu büyük Müslüman imparatorluğunun (Arap İmparatorluğu de­ ğil) ilk temeli’ olarak görüyordu. Herhalde Ingilizlerin yararma olması için bazı Müslümanların ‘İslam imparatorluğunu Afrika ve Hindistan’a doğru genişletmek’ arzusunda oldukları da iddia edildi.(65) Ganem’in haklı olduğu bir nokta vardı; Lübnan’da yo­ ğunlaşan bazı Hıristiyan mezhepleri Haşimi yönetiminden çe­ kiniyordu. Aslında Faysal’m yekpare Arap ulusu olarak göster­ meye çalıştığı halk iddia ettiğinden çok daha farklı yapılara sa­ hipti. Faysal, Şam’ı ele geçirdikten sonra tanınmış Hıristiyanlara üst düzey bakanlıklar ve diplomatik görevler önererek Lübnanlı Hıristiyanlara kur yapmaya başlamıştı. Ne var ki, Lübnanlı ve Suriyeli Hıristiyanları kendi tarafına çekme çabaları işe yarama­ mıştı. Çok küçük bir grup Hıristiyamn dışında kalanlar Haşimi davasına destek vermiyorlardı.(s6) Bu arada Fransızlar bu azınlığı koruma göreviyle yetinmiyor, Suriye’nin tamamını istiyorlardı. Bu sunum sırasında Başkan Wilson’a Ganem’in otuz yıldan fazla bir süre Fransa’da yaşa­ mış olduğundan, nesnel bir gözlemci olarak pek de itibar edil­ memesi bilgisi verildi. Wilson odayı arşınlamaya başlayarak tep­ ki gösterdi.(67) Arap davasının ve özellikle Faysal’m daha fazla et­ kisinde kalmıştı. Şubat ayının sonunda ‘Emir’i dinlerken, sanırım özgürlüğün sesini duyacağımı düşündüm ve korkarım Asya’dan gelen başıboş bir sesi duydum,” dediğine Bonsal tanık oldu.(68) (64) FRUS PPC Cilt 3, s. 1029.

(65) FRUS PPC, Cilt 3, s. 1030.

(66) Meir Zamir, ‘Faisal and the Lebanese Question, 1918-20’, MiddleEastem Studies, Cilt 27, No. 3 (Temmuz 1991) s. 408.

(67) M MacMillan, Peacemakers: The Paris Peace Conference o f 1919 and its Attempt to End War, (John Murray, Londra: 2001) s. 402.

(68) Bonsal, Suitors and Supplicants, s. 45.

160

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Ingilizler, Fransızlar ve Amerikalılar arasmdan tartışmalar sü­ rüp gitti. Britanya Sömürgeler Bakanı Lord Milner, Fransızlarla yapılan pazarlığın büyük bir kısmını yürüttü ve Fransızları Faysal ile pazarlığa ikna etmeye çabaladı. Özerklik idealine dayalı bir Barış Konferansı bağlamında Suriye Arapları üzerinde Fransız mandasının olanaksızlığına işaret etti. Fransız sömürge lobisin­ den oldukça uzak duran Clemenceau, Faysal ile herhangi bir an­ laşma yapmaya yatkın görünüyordu. Milner, 8 Mart 1919’da Lloyd George’a, Britanya’nın konumunun, adil bir çözüm bulun­ ması için her iki tarafa baskı yapacak duruma getirilmesi gerek­ tiğini açıkladı. Lloyd George’a yazdığı mektupta Fransa ile Faysal arasındaki kördüğümü çözmek için bir öneri sundu: Fransa’ya Suriye üzerinde manda yetkisi verilecekti. Ama bu ‘en hafif bi­ çimli manda’ olacak ve yerel halk kendi gücüne sahip olurken Fransa dış politika ve ülkenin geliştirilmesi konularını denetleye­ cekti. Yine de Milner, Fransızların ‘Suriye’ye tümüyle sahip olma’ dışında bir öneriyi kabul edeceklerinden emin değildi.(69)

Siyonistler Onlar Komisyonu önünde Siyonist Organizasyon heyeti Onlar Komisyonu’na sunumu­ nu 28 Şubat 1919’da yapacaktı ama 26 Şubat’ta Weizmann ile Sokolow’a toplantının bir gün öne alındığı bilgisi verildi. Amerikalı Siyonistleri temsil eden Jacob de Haas, henüz Londra’daydı ve toplantıya zamanında ulaşamayacaktı. Weizmann’a göre daha kötüsü Fransız dışişleri bakanlığının Fransız Yahudi toplumunun iki temsilcisini davet ettiği gibi kötü bir haberi almış olma­ sıydı. Andre Spire, Siyonistlere sempatisi olan, saygın bir kamu görevlisiydi ama meslektaşı Sylvain Levi sorunlu bir kişiydi. Levi, hem şiddetli bir asimilasyon yanlısı kökenden geliyordu, hem de bir yıl önceki Siyonist Komisyonu konusunda Weizmann ile kavga etmişti. Britanya ve Amerika heyetlerinin üyeleri Levi’nin (69) Lloyd George. The Truth about the Peace Treaties, s. 1048-9.

ARAPLAR VE SlYONlSTLER PARİS’TE

161

davet edildiği konusundan habersiz olduklarını iddia ettiler ve Weizmann’ın ona karşı başlattığı lobi çalışmaları başarısız ol­ du. Weizmann’m anlattıklarına bakılırsa kendisine güvenilmedi­ ği için Levi üzülmüştü ve Siyonizm’e ters düşecek hiçbir şey söy­ lememeye söz vermişti.(70) 27 Şubat 1919 öğleden sonrasında Quai d’Orsay sarayında Onlar Konseyi’nin karşısına çıkan Siyonist Heyet, Weizmann, Sokolow, Ussishkin, Spire ve Levi’den oluşmuştu. Onları dinle­ mek için Fransa Dışişleri Bakanı Stephen Pichon, İtalya Dışişleri Bakam Baron Sonnino, Japon Dışişleri Bakanı Baron Makino ve Amerika Dışişleri Bakanı Robert Lansing hazır bulunuyor­ du. Britanya Imparatorluğu’nu sunulacak savları önceden bi­ len Balfour ile Milner’in yanı sıra bu toplantı için onlara katılan Ormsby-Gore temsil ediyordu. Siyonistler Britanyalı üyelerin sı­ cak yaklaşımından emindiler ve 14 Şubat 1918 tarihinde Fansız hükümetinin bildirisini imzalamış olan Pichon da konuyu bili­ yordu ve Sokolow’a Britanya hükümetinin konumu için kişisel olarak destekleyeceği güvencesini vermişti. Weizmann, özyaşamöyküsünde Clemenceau’nun da kısa bir süreliğine toplantıya katıldığını belirtiyor.(71) Siyonist görüşmesi açılınca Sokolow geleneksel ciddiyetiyle Konsey’e ‘Filistin hakkında Siyonist Organizasyon’un Bildirisi’ belgesini vermeyi önerdi ve heyetin Yahudilerin sürgün edilme öncesinde uygarlıklarının kurmuş oldukları Filistin üzerindeki tarihi haklarını savunacaklarını ekledi. Dinleyenlerin tümünün bildiği gibi Fransa, Ingiltere, İtalya ve Amerika’daki Yahudi toplumlarının rahat konumunu itiraf ederken, bu toplulukların bir vatan oluşturularak gereksinimlerinin karşılanması şart olan da­ ha büyük Yahudi nüfusunun yalnızca bir azınlığını oluşturdu­ ğunu öne sürdü. Ardından dağıttığı bildirinin ana önerilerini yi­ (70) Weizmann’dan Vera Weizmann’a, Londra. 28 Şubat 1919, LPCW, Cilt IX, 123, s. 116-19.

(71) Weizmann, Trial and Error, s. 304.

MOKU

162

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

neledi: Yahudilerin Filistin üzerindeki tarihi haklarının ve orada bir ulusal vatan sahibi olmalarının kabul edilmesi; Britanya man­ da yetkisine sahip olurken Milletler Cemiyeti’nin Filistin üzerin­ de egemen olması; ülkedeki Yahudi olmayan nüfusun hakları ve başka ülkelerdeki Yahudilerin statüleri göz önünde bulundurula­ rak gelecekte özerk bir ülke olabilecek biçimde Filistin’in yönetil­ mesi. Weizmann, meslektaşının bu sözlerle dinleyicilerin üzerin­ de gerçek bir etki bıraktığını anımsıyordu.*721 Konuşma sırası Weizmann’a geldi. Üst düzey Ingiliz politika­ cılar ve kamu görevlileriyle görüşmeye alışkındı ama ilk kez böylesine bir uluslararası dinleyici kitlesi karşısına çıkıyordu ama te­ mel kaygısı Siyonist girişimlerin uygulanabilirliği konusunda on­ ları ikna etmekti. Filistin’e giden 1918 Siyonist Komisyonu’nun başkanı olarak deneyimlerini aktardı. Savaş öncesinde 6-7 mil­ yon Rus Yahudisi’nin çektiği ıstırabı anlattı ve her şeyin yeni re­ jim altında süregeldiğini de ileri sürdü. Bu durum Yahudi göçünü kalabalıklaştıracağı ama Batı Avrupa ile ABD’nin kabul edeceği göçmen kapasitesini tahmin ederken göçmenleri daha sıkı ince­ leme altına alacağını söyledi. 1920’lerin başında çok kesin etnik kotalar koyan Amerikan göçmen yasasının alacağı şekle bakılın­ ca, haklı olduğu ortadaydı. Ardından çok kritik Filistin sorununu ele aldı. Şu anda 600.000-700.000 kişinin bulunduğunu, bu he­ sapla kilometrekarede nüfus yoğunluğunun 10-15 kişi olduğunu söyleyip, bunu Lübnan'ın kilometrekaredeki 160 kişilik nüfus yo­ ğunluğuyla kıyasladı. Sonuç olarak mevcut nüfusun hakları zarar görmeden, 4-5 milyon kişi yerleştirilebilirdi. Öne sürdüğü savla­ rın özü böyleydi. Bu yerleşimi geliştirmek için manda yönetimi(72) M Dockrill (ed.), British Documents on Foreigtı Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print, Part II: From the First to the Second World War, Series I, The Paris Peace Conference o f 1919, Kenneth Bourne ve D Cameron Watt (genel editörler), Volüme 2: Supreme Council Minutes, January-March 1919 (University Publications o f America, Frederick; Maryland: 1989), s. 260-1, bundan sonra Dockrill, Supreme Council Minutes; Weizmann, Trial and Error, s. 304.

ARAPLAR VE SÎYONÎSTLER PARİS’TE

163

nin Yahudi göçünü ve yerleşimini desteklemesi ve aynı zaman­ da mevcut halkın haklarını koruması gerektiğini bildirdi. Filistin ve başka ülkelerdeki Yahudileri temsil eden bir konseyle birlik­ te Ulusal Vatan oluşturulması için çalışılmalıydı ve Filistin’in do­ ğal kaynaklarının geliştirilmesi konusunda bu konseye öncelik ta­ nınmalıydı. Filistin’e gitmek üzere bekleyen 1 milyon Yahudi’den söz ederek Büyük Güçlerin bu göçe destek vermesi gerektiğini be­ lirterek konuşmasını bitirdi.(73) 3 milyon Yahudi’yi temsil eden Güney Rusya Yahudi Ulu­ sal Meclisi Başkam olarak Ussishkin kısa bir konuşma yap­ tı ve Sokolow ile Weizmann’m sözlerini desteklemekle yetindi.

Ardından söz alan Spire, Fransız Yahudilerinin azınlığını oluştu­ ran Fransız Siyonistler adma konuştuğunu belirtti. Şimdilik dör­ dü de az ve öz konuşmuştu. Konseyin karşısında yaklaşık yirmi dakika konuşan Levi ise, ötekilerin sözlerini çürütmek için elin­ den geleni yaptı. Konuşmasına başlarken Siyonist değil, Yahudi olduğunu ve köken olarak Fransız olduğunu belirtti. Yine de ko­ nuşmasının birinci kısmı daha önce öne sürülenlerle pek çeliş­ kiye düşmedi. Orta ve Doğu Avrupa’daki Yahudilerin çektiği ıs­ tırabı vurguladı ve Filistin’i ulus duygusunun gelişebileceği tek yer olarak düşlediklerini söyledi. Ardından Siyonist hareketin, Rothschild’m de okullar açarak desteklediği gibi Yahudi yerle­ şim yerlerinin daha fazla geliştirilmesi için gerekli temelleri at­ mış olduğunu belirtti. Siyonizm’in görevinin Doğu Avrupa’dan Filistin’e göçü yönlendirmek olduğunu ileri sürdü.

Tam bu noktada uysal konuşmasının rengi birdenbire değiş­ ti. Uygulamadaki zorlukları bir tarihçinin dobralığıyla ele alaca­ ğını söyledi. İlk olarak Filistin’in yüzölçümünü oraya gitmeyi dü­ şünebilecek olan milyonlarca Doğu Avrupalı Yahudiyle kıyasla­ dı. Ülkenin bugünkü nüfusu 600.000-700.000 Arap’tan oluşuyor­ du ve aynı sayıda Yahudi’nin Avrupa’da tanımış oldukları yaşam standartına orada ulaşamayacağmı öne sürdü. Olası Yahudi yerle­ (73) Dockrill, Supreme Council Minutes, s. 261-2.

164

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

şimlerine konuyu getirip, genel olarak baskı altında kaldıkları ül­ kelerden geleceklerini açıkladı. Tehlikeli tutkularını da Filistin’e taşıyacaklarını varsayarak, garip bir tanımlama getirip ülkenin Yahudiler için bir toplama kampına dönüşeceğini iddia etti. Başka bir sorun ise, bunca farklı ülkeden gelecek Yahudi’nin tek bir ulu­ sa dönüştürülmesiydi ve bunun zorluğunu Barış Konferansı her­ halde biliyordu. Bu ikilem için Siyonistlerin bulduğu çözüm, Filistin’den sorumlu olacak bir Uluslararası Yahudi Konseyi’nin kurulmasıydı ama Yahudi kökenli bir Fransız olarak bu durumun ima ettiği çifte vatandaşlıktan korkuyordu. Fransız Devrimi’nin ilkelerine değinip, Yahudilerin yaşadıkları ülkelerde eşit haklar için mücadele etmiş olduklarını ve Filistin’de ayrıcalıklı bir ko­ numları olmasının herkesi şoke edeceğini ileri sürdü. Kabul ede­ bileceği tek şey göçü düzenleyecek ve Filistin’deki ekonomik ve toplumsal işlerle ilgilenecek ama hiçbir siyasi işlevi bulunmayacak bir Yahudi komitesinin kurulmasıydı. Uzun konuşmasının daha önce söylenenleri çürütecek kadar ileri gittiğini göz ardı ederek, Yahudilerin uygarlığa katkılarını Konsey’e anımsatıp, Akdeniz kı­ yılarına daha fazla katkıda bulunabileceklerini de ekledi.(74) Hiç kuşkusuz Levi’nin konuşması heyetin geri kalanının aklı­ nı karıştırdı ama aralarında kısa bir görüşmeden sonra Konseyin karşısında Levi ile tartışmaya girmemeye karar verdiler.(75) Weizmann’a ‘Yahudi Ulusal Vatanı’ tanımının özerk bir Yahudi hükümeti anlamına gelip gelmediğini soran Lansing, heyeti kapıl­ dığı ikilemden kurtardı. Weizmann, özerk hükümet yerine man­ da altında Yahudi kuramlarım inşa edecek bir yönetim istedik­ leri yanıtını verdi. Zaman içinde ulus duygusu büyüyünce nasıl Amerika Amerikansa ya da Ingiltere Ingilizse, Filistin de Yahudi olacaktı.

Lansing’in sorusuna hazırlıksız verilen bu yanıt bundan son­ ra birkaç yıl boyunca siyaset sözlüğüne girecek ama her zaman (74) Dockrill, Supreme Council Minutes, s. 262-4.

(75) Weizmann, Trial and Error, s. 205.

ARAPLAR VE SlYONlSTLER PARİS’TE

165

VVeizmann'm lehine olmayacaktı. Ardından Weizmann, Levi’nin iddialarını çürütme fırsatını yakaladı. Uluslararası Yahudi Konseyi’nin siyasi işlevi olmayacağına göre, Levi’nin ima ettiği çif­ te vatandaşlık sorunu ortaya çıkmayacaktı. Filistin’in çok büyük nüfusa yeterli olmayacağı iddiasına da, ülkenin Kaliforniya ya da Fransız sömürgesi T un us biçiminde geliştirilebileceği karşılığı ver­ di. Örneğin Tunus’ta 1882’de 45.000 zeytin ağacı vardı ama şimdi ağaçların sayısı 8 milyona ulaşmıştı. Böyle bir değişimi gerçekleş­ tirmek zordu ama zorluklar Doğu Avrupa’daki Yahudilerin yaşa­ dıkları kadar olmayacaktı. Son olarak da Levi’nin büyük gayretle temsil ettiği asimilasyon yanlısı konuma karşılık kendisinin dün­ yadaki Yahudilerin yüzde 96’sı adına konuştuğunu belirterek son darbeyi indirdi.(76) Heyet toplantıdan ayrıldı. Balfour’un sekreteri gelip bakanın tebriklerini iletti. VVeizmann, anlamlı bir davranışla Levi’nin uzattığı elini sıkmadı ve ihanet etmekle suçladı. İki adam bir daha asla birbiriyle konuşmadı.(77) VVeizmann coşkuyla karısı­ na, bunun yaşamının en başarılı anı olduğunu bildirdi/781 VVeizmann’ın Onlar Konseyi’ne konuşma yapmasının ertesi günü, mesajım pekiştirmek için Ingiliz gazeteci VValter Duranty ile yaptığı görüşme, 3 Mart tarihinde The New York Times gaze­ tesinde yayınlandı. Yahudilerin Britanya’nm mütevelliliği altın­ da Filistin’de ulusal vatan kurma hakları konusunda söyledikleri­ ni yineledi ve ülkedeki Yahudi görüşünün gelecekteki biçimi hak­ kında Lansing’e verdiği yanıtı süslemek için bu görüşmeyi kul­ landı. Hemen bir Yahudi devleti kurulmayacağını vurguladı; be­ lirli bir süre Yahudilerin Filistin’de azınlıkta kalacağını ve çoğun­ luk üzerinde kendi iradelerini zorla kabul ettirmeyeceklerini iti­ raf etti.(79)

(76) Dockrill, Supreme Council Minutes, s. 264-5.

(77) Weizmann, Trial and error, s. 205 (78) Weizmann’dan Vera Weizmann’a, Londra, 28 Şubat 1919, LPCW, Cilt IX, 123, s. 116-19.

(79) Esco, Palestine, Cilt 1, s. 161-2.

166

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Genel olarak olup bitene gelen tepkiler olumluydu. Fransız basını aşırı derecede destekleyiciydi ve Clemenceau’nun baş da­ nışmanı Andre Tardieu, Fransa’nın Filistin ya da Yahudi devleti -ki bu tanımı Siyonist heyet hiç kullanmamıştı- için Britanya’nın mütevelliliğine karşı çıkmayacağını açıklayan bir bildiri yayınla­ dı. Weizmann ve meslektaşlarıyla Lansing arasında 29 Şubat’ta yapılan toplantı oldukça iyi geçti. Tek çatlak ses Faysal’la yapılan bir gazete röportajmdan geldi ve Weizmann ile beraberindekiler buna karşı çıkmaya çabaladılar. Sonunda Faysal, 3 Mart 1919’da Amerikalı Siyonist Felix Frankfurter’e bir mektup gönderdi.

Weizmann ile daha eski tarihli temaslarından söz edip, önerileri­ ni alçakgönüllü olarak tanımladığı Siyonizm’e sıcak baktığı konu­ sunda Frankfurter’e güvence verdi. Filistin’de baş gösteren zorluk­ lara değindi ama bunları ilkeler yerine ayrıntılarla bağlantılı olarak görüp küçümsedi. Yahudilere kucak açılacağını iddia etti.(80) iki gün sonra Weizmann, Barış Konferansı’ndaki görüşmelerin ayrın­ tılı öyküsünü Londra’da yer alan bir Siyonist toplantısında ayrın­ tılarıyla anlattı. Levi ile aralarında geçen tartışmadan söz ettiği gi­ bi, Lansing’in “Amerika nasıl Amerikansa ya da Ingiltere Ingilizse, Filistin’in de aynı biçimde Yahudi olacağı” şeklindeki görüşe nasıl müdahil olduğundan söz etti. Faysal’ın Frankfurter’a yazdığı mek­ tubu kelimesi kelimesine okudu. Genel olarak konuşması güven vericiydi, hatta sesi neşeliydi; Yahudi Ulusal Vatanı’nm bir oldu bitti olduğunu belirterek sözlerine son verdi.(81)

Suriye için bir soruşturma komitesinin kurulması Wilson, Pichon, Lloyd George, Allenby ve Clemenceau’nun Suriye hakkmdaki sorunu sonuçlandırmaya çalıştıkları nihai

(80) ‘At the Peace Conference: Report on March 5 1919 to the International Zionist Conference held in London’, Goodman, Chaim Weizmann, s.

158-9.

(81) ‘At the Peace Conference’ Goodman, Chaim Weizmann, s. 155-60.

ARAPLAR VE SİYONİSTLER PARİS’TE

167

toplantı 20 Mart 1919 tarihinde yapıldı. Fransızlar Sykes-Picot Anlaşması’mn hâlâ geçerli olduğu hakkında ve hem Lübnan hem de Suriye’ye sahip olma konusunda ısrar ettiler. Faysal bu düzen içine yerleştirilebilirdi. Lloyd George, bu görüşün an­ laşmayı. yanlış yorumlamaktan kaynaklandığına inanıyordu.

Yalnızca Lübnan Fransa’nın doğrudan denetimi altına girecek­ ti ve Suriye’nin iç kesimlerinde bağımsız bir Arap devleti kurula­ caktı. Fransa’nın Suriye’yi tümüyle denetim altına almasını Lloyd George kabul edemezdi. Britanya güçleri Ortadoğu’daki savaşı onların yardımıyla kazandığından, Suriye’nin Araplara söz veril­ miş olduğunu açıkladı. Allenby, eğer Fransızlar Suriye’ye el koy­ maya kalkışırsa Arapların isyan edeceği ve böyle bu durumun Britanya’nın Filistin, Mezopotamya ve Mısır’daki konumunu sarsacağı konusunda uyardı. Bu noktada Wilson müdahale etti.

Sykes-Picot Anlaşması’nı imzalayan taraflardan biri olan Rusya imparatorluğu artık mevcut olmadığından, bu anlaşmanın ge­ çersiz olduğunu açıkladı. Bliss’in önerisine uyup Suriye halkı­ nın nabzını tutmak için itilaf devletleri arasında bir komisyonun gönderilmesinin doğru olacağını belirtti. Clemenceau öneriyi ka­ bul etmek zorunda kaldı. Amerikalıları dışlamanın tehlikesi çok büyüktü. Üstelik Wilson’ın özerklik ilkesine samimi olmasa da saygı göstermek zorundaydı. Belki de Britanyalıları biraz tedir­ gin etmek amacıyla komisyonun Mezopotamya ve Irak halklarıy­ la görüşmek üzere genişletilmesi için ısrarcı oldu.(82) Ne var ki Clemenceau, Ingilizlere karşı mağdur durumda kal­ dı ve ertesi gün Suriye hakkında ateşli tartışmalar yapıldı. Bir ara Fransa Başbakanı, Lloyd George’u düelloya davet etti.(83) Bu dü­ ello asla gerçekleşmedi ama Ortadoğu’daki muazzam askeri gü­

(82) Lloyd George, The Truth about the Peace Treaties, s. 1057-73 ve FRUS PPC Cilt 5, s. 1-14 bu toplantıyı aktarıyor.

(83) Christopher M Andrew ve Alexander Sydney Kanya-Forstner, Fratıce Overseas: The Great War and the Climax of French Imperial Expansion (Thames and Hudson, Londra: 1981) s.197.

168

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

cünün varlığı ve Fransa’nın Britanya ile Amerika’dan umarsız­ ca güvenlik garantisi istemek zorunda oluşu gibi iki önemli ko­ zu elinde tutan Lloyd George söz düellosunu kazandı, itilaf dev­ letleri arasındaki soruşturma komisyonunun referans tanımları 25 Mart’ta hazırlandı. Suriye halkının duygularının ortaya çıka­ rılması ile Suriye, Filistin ve Mezopotamya’da barış ve gelişme­ yi destekleyecek biçimde toprakların nasıl bölüşülmesi gerektiği üzerinde duruluyordu/841 Faysal, 29 Mart’ta House’a, bu komis­ yonun yaşamında şimdiye dek duyduğu en iyi şey olduğunu itiraf etti. Amerika Birleşik Devletleri’nin Suriye’nin manda yöneticisi olmasının mümkün olup olmadığını sordu. House, Amerika’nın manda yetkisini kabul edeceğinden kuşkuluydu/851

FaysaTın Fransızlarla ilişkilerinin bozulması Mezopotamya ve Filistin’de bulunmalarının istenmediğinin or­ taya çıkabileceğinden çekinen Ingilizler, soruşturma komisyo­ nundan memnun değildi. Gerçekten de Mezopotamya’daki Britanya Yüksek Komiseri Sir Arnold Wilson, hem Arap milli­ yetçiliğine hem de Haşimilere karşı düşmanca davranıyordu.

Geçerliliği biraz kuşkulu bir anket yaptırmış ve Britanya’nın doğ­ rudan yönetiminin tercih edildiği ve Mezopotamya’da bir Haşimi kralının istenmediği sonucuna ulaşmıştı. Lloyd George, bu ne­ denle 27 Mart’ta Mezopotamya’yı Soruşturma Komisyonu’nun kapsamının dışında tutmak için çalıştı/861 (84) FRUS PPC Cilt 7, s. 747.

(85) Albay House ile Emir Faysal arasmda 29 Mart 1919’da geçen konuşma­ nın notlan, Garnett, The Letters o f T E Lawrerıce, s. 275.

(86) P Mantoux, The Deliberations of the Council o f Four, March 24-June 28 1919:NotesoftheOfficialInterpreter, PaulMantoux, Voli: To theDelivery to the German Delegation o f the Preliminaries of Peace, Vol II: From the Delivery o f the Peace Tertns to the German Delegation to the Signıngof the Versailles (Princeton University Press, Princeton, NJ: 1992) Cilt I, s. 4157.

ARAPLAR VE SİYONİST'LER PARİS’TE

169

Şimdi soruşturmayı gereksiz kılmak için Fransızlar ile Faysal uzlaşmaya varmak konusunda baskı altındaydı. Britanya, Milner’in ‘Mandanın hafif biçimi’ formülünü önerdi. Faysal’ın Britanya’nın bir vekili olduğu kaygısına karşın Fransızların pek fazla seçeneği kalmamıştı. Ama Faysal talihsiz bir taktik hata­ sı yaptı. Lawrence aracılığıyla ve herhalde Britanya’nm baskısıy­ la Fransa’nın mandasını kabul etmeye hazır olduğunu Fransızlara bildirdi. Fransızların yardımını, danışmanlarını kabul edecek ve dış politikanın denetimini onlara bırakacaktı ama Lübnan’nın Suriye sınırları içinde kalmasını istiyordu. Bu istemin nede­ ni, Lübnanlı Hıristiyanların gelecek olan komisyona Fransa ko­ rumasını istediklerini söyleyeceklerinden duyduğu kuşkuydu.

Böyle bir durumda denize smırı olmayan bir krallıkla kalacağın­ dan korkuyordu. Şimdi Fransızlar Faysal’ı kullanabilecekleri bir yol görmüş­ lerdi. Kendi taraflarında yer alması Ingiliz-Fransız ilişkilerini dü­ zelteceği gibi, Faysal, Fransa’nın yalnızca sahil kesiminde değil Suriye’nin bütününde rol oynamasını istemişti. Fransızlar bir kez Suriye’ye istedikleri biçimde girdikleri takdirde buradan çıkarıl­ malarının çok zor olduğunu hesapladılar. Fransız askerleri ko­ nuşlandırılınca Faysal ya bir kukla olacak ya da Fransa’nın iste­ diği bir tarihte ülkeden sürülebilecekti. Fransa, Faysal’ın ismen Suriye’yi yönetmesini kabul ederken, kabileler federasyonu ve çe­ şitli dinsel toplumlar Fransız danışmanların ve askerlerin öneri­ lerini yerine getireceklerdi/871 Fransızlar ülkedeki rakip kabile ve mezhepleri parmağında oynatacağını tahmin ediyorlardı. Böl ve fethet politikası uygulayacaklardı.

Clemenceau ile Faysal, 13 Nisan 1919 tarihinde bir araya gel­ diler. Clemenceau, Fransız askerlerinin Şam’a girmesine izin ve­ rildiği takdirde Suriye’nin bağımsızlığını kabul edeceğini bildirdi.

(87) Jan Kari Tanenbaum, ‘France and the Middle East, 1914-1920’, Transactions o f the American Philosophical Society, New Series, Cilt 68, No 7 (1978) s. 29-30.

170

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Faysal reddetti. Bunu daha sonra yerinden oynatılması çok zor olan bir askeri varlığın ülke içine sokulması için bir hile olarak görüyordu. Ertesi gün Suriye’ye dönmeye karar verdi. Suriye’nin bağımsızlığını korumak için itilaf devletleri arasındaki komisyo­ na güvenmek zorunda olduğu sonucuna varmıştı. Ödün verme­ si için Ingilizler tarafından baskı altına alınmıştı ama Fransızlara da güvenmiyordu. Askerlerini Şam’a yerleştirince kendisine iha­ net edebileceklerini düşünmekte haklıydı.

FransızlarhâlâFaysal’ınBritanya’nınkuklasıolduğufikrineinanıyorlardı. Bu görüşe bağlı kalmakta pek de haksız değillerdi, çün­ kü eski müttefikleri Arapların özerklik hakkını destekleme baha­ nesiyle Aralık 1918 tarihli Ingiliz-Fransız Deklarasyonu’ndan vaz­ geçiyordu. Britanya’nın kendi denetimi altındaki Ortadoğu böl­ gelerinde buna izin vermeye pek de hevesli olmadığı Fransızların gözünden kaçmadı. Üstelik Fransızlar, Faysal’ın kendine büyük bir Arap imparatorluğu edinmek isteyen tehlikeli bir milliyetçi olduğunu da düşünmeye başlamışlardı. Clemenceau, Faysal’ın anlaşmayı reddetme kararında Lawrence’in etkili olduğunu ve Suriye’deki Arap milliyetçilerin Hıristiyanları katletmeyi planla­ dığını Albay House’a şikâyet etti.(88) Amerikan delegelerinin göz attığı Suriye hakkmdaki Fransız bildirisi, komisyonun Fransız he­ deflerini desteklemesini ve Ortadoğu’nun Sykes-Picot Anlaşması uyarınca bölünmesini beklediğine işaret ediyordu. Bir Amerikali yetkili, “Yakındoğu savaşın en büyük ganimetiydi. Bölünme ve manda konularındaki kavgalar burada, Paris’te yapılmalıdır; ne kadar erken olursa, o kadar iyi olur,” yorumunu yaptı.(89) Ne var ki, Barış Konferansı’nm Ortadoğu’nun düzenlenmesi hakkında son kararını vermesi için bir yıl geçmesi gerekecekti.

(88) Albay House Günlüğü, 14 Nisan 1919, W oodrow Wilson ve Arthur Stanley Link, The Papers of Woodrow Wilsotı, (Princeton University Press, Princeton, NJ: 1986-92) Cilt 57, s. 334-5; bundan sonra Wilson Papers.

(89) Westerman memo, c.17 Nisan 1919, Wilson Papers, Cilt 57, s. 444.

ARAPLAR VE SİYONİSTLER PARİS’TE

171

Filistin’in ortaya çıkmaya başlayan politikaları Faysal ne kadar Frankfurter’a güvence vermiş olsa da, Filistinli Arapların, Siyonistlerin emelleri hakkında huzursuzlandıklarının belirtileri açıkça görülüyordu. 1 Nisan’da yapılan toplantıda ve ardından yazdığı mektupta Balfour, Filistin’deki Siyonistlerin faaliyetlerinin Arap nüfus arasında gerginliğe neden olduğu ko­ nusunda Weizmann’ı uyardı. Yanıt olarak Weizmann Şam’dan yönetildiğini düşündüğü olaylardan ve aynı zamanda bazı Siyonistlerin Ulusal Vatan hakkında söylediklerinden kaygı duy­ duğunu belirtti. Faysal’ın süregiden desteği ve Siyonist hareke­ tin Yahudi olmayan nüfusun haklarını koruyacağına söz veren 1917 Deklarasyonu’na sadık olduğu konusunda Balfour’a güven­ ce vermeye çalıştı. Manda seçimine karar verilene dek ülkedeki huzursuzluğun süreceğini iddia etti. Ayrıca Filistin’de Balfour ve Allenby’nin Siyonist-yanlısı görüşlerini paylaşmayan Britanya as­ keri yöneticilerinin yaklaşımından kaygılandığını belirtip değişti­ rilmelerini istedi.(90) Filistin’deki durum hakkında kaygıya yalnız­ ca Balfour’un kapılmadığı 12 Nisan’da Lloyd George ve ünlü dip­ lomat Sir Eric Drummond ile yapılan toplantılarda teyit edildi.

Başbakan, Weizmann’m Filistin’e gitmesini önerdi. Drummond ile yaptığı görüşmede Weizmann, Filistin’in Araplardan çok Yahudilerin ülkesi olduğunu iddia etti ve Balfour’un da aynı gö­ rüşü paylaştığını öğrenince rahatladı ama yine de dikkatli olma­ ları konusunda uyarıldı.(91) Bunu izleyen haftalar ve aylarda İtilaf liderlerinin akimda Almanya ile yapılacak anlaşma öne çıktığından Filistin konusu ka­ çınılmaz biçimde geriye atıldı. Filistin’in mandasının Britanya’ya verilip verilmeyeceği ve Britanya'nın bunu kabul edip etmeyeceği belli olmadığından VVeizmann için hayal kırıklığı yaratan bir dö­

(90) Weizmann’dan Arthur Balfour’a, Londra, LPCW, Cilt IX, 135, s. 128-32, ve dipnot 1, 2, 3. .

(91) Weizmann’dan Israel SiefFe, Manchester, 12 Nisan 1919, LPCW, Cilt IX, 136, s. 132-4.

172

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

nemdi. Bölgede Fransızlar kendi amaçlarına ulaşmak için çalış­ malarını sürdürüyorlardı ve nisanda Şam’a dönmüş olan Faysal da kendi konumunu sağlamlaştırmaya çabalıyordu. Paris’in din­ ginleşmiş havasından çok uzakta olaylar kendi ivmesini kazan­ mıştı. Weizmann ile görünürdeki uzlaşmasında çatlaklar oldu­ ğu kısa sürede ortaya çıktı. 16 Mayıs’ta, Şam’daki Siyasal Subay Yardımcısı Yarbay Cornwallis, Faysal’ın Filistinliler ile Siyonistler arasındaki ilişki sorununun varsaydığı kadar basit olmadığı­ nı Faysal’m fark etmeye başladığını rapor etti. Cormvallis, ayrı­ ca Faysal’ın 9 Mayıs’ta Suriye’nin ileri gelenlerine Şam’da yaptı­ ğı konuşmanın çevirisini de gönderdi. Arapların bağımsızlığı için destek arayan Faysal, diğerlerinin yanı sıra Filistin’deki bir heyet­ ten de dayanışma duygularının geldiğini söylemişti.'921 Weizmann’ın Filistin’deki Britanya askeri yetkililerinin Araplara sıcak baktığı yönünde kuşkuları yersiz değildi. Clayton 5 Mayıs’ta Arthur Money’in Barış Konferansı’na sunulmuş olan Siyonist programa karşı muhalefetin derecesini vurgulayan rapo­ runu aktardı. Halkın bu nedenle Britanya yerine Amerikan ya da Fransız mandasını tercih edeceği belirtiliyordu. Money’in değer­ lendirmesini onaylayan Clayton, ‘Siyonistlerin hedeflerine karşı korku ve güvensizlik günden güne artıyor ve ikna etme çabaları ya da propagandalar bunu yok etmeye yetmiyor’ diye eklemişti.

Raporu okuyan Balfour, Curzon’a, Siyonizm düşmanlığının yö­ netim tarafından nasıl giderilebileceği konusunda Samuel’e danı­ şılmasını önerdi.(93) Yeni ortaya çıkan çalkantının nereden kaynaklandığını Kudüs’deki Siyasal Subay Yardımcısı Binbaşı J. N. Camp ‘Arap Hareketi ve Siyonizm’ başlıklı, 12 Ağustos tarihli raporunda açık­ layıp Curzon’a gönderdi. Camp, Filistin’deki altı Arap cemiyetin­ den söz ederken üyelerini ‘haydutlar ve katiller’ olarak aşağılıyor ama diğerlerinin zengin kişiler olduğunu ileri sürüyordu. Geriye (92) DBFP, Cilt IV, Belge 182.

(93) DBFP, Cilt IV, Belge 183 ve 196.

ARAPLAR VE SİYONİSTLER PARİS’TE

173

dönüp bakınca, Siyonizm’e şiddetle karşı çıkan Hüseyni ailesi­ nin başında bulunduğu al-Nadi al-‘Arabi (Arap Kulübü) hakkın­ da anlattıkları son derece ilgi çekiciydi. Kısa süre sonra ün kaza­ nacak olan Hacı Emin el-Hüseyni liderler arasında olarak tanım­ lanıyordu ve Camp’ın görüşüne göre diğerleri kadar şiddet yan­ lısı değildi. Sonuçta neredeyse Filistin’deki tüm Müslümanların ve önde gelen Hıristiyanların acı bir biçimde Şiyonizm karşıtı ol­ duklarını belirtip ‘Dr. Weizmann’ın Emir Faysal ile yaptığı an­ laşmanın üzerine yazıldığı kâğıt kadar bile değeri yoktur ve an­ laşmaya neden olan görüşme zaman kaybıdır’ yorumunu ya­ pıyordu. Şimdilik Camp’in analizi, Weizmann’m Britanya’nın Filistin’deki askeri yetkililerinin Arap yanlısı oldukları kuşkusunu güçlendiriyordu ama Camp’in ulaştığı sonuçlar daha ince farklı­ lıklar içeriyordu. Yahudilerin usulca yerleşmesi, ‘Dr. Weizmann ve diğer resmi Siyonistlerin arzusunun aksine davullar çalıp ayrı­ calıklar tanınmadan’ sorunları önleyebilirdi. Britanya Filistin için manda yetkisine sahip olabilirdi ama Siyonist bir Filistin için ola­ mazdı. Britanya, göçmenlerin yerleştikleri topraklar onlara yeter­ li oldukça, her yıl yenileri gelebilir görüşünü kısa bir süre son­ ra uyarlayacaktı. Eğer böyle davramlırsa ve Yahudiler 20 ya da 30 yıl içinde üstünlük kazanırlarsa, Arapların itiraz etmeyeceği­ ni düşünüyordu.'941

Faysal’m endişeleri 1919 Nisam’nda Suriye’ye dönmeden önce Faysal, Clemenceau’ya mektup yazdı. Sömürge yanlısı görüşleriyle tanınan üst düzey Fransız yetklisi Robert de Caix, Suriye halkının taleplerinin anahatlarını çizen ve Fransa ile anlaşmaya varacağı temelleri içeren ilk mektubu reddetti.(95) Britanya’ya göre, Fransızlar Suriye’de kendilerine ihanet edildiğini düşünerek gittikçe öfkelenmişlerdi.

(94) DBFP, Cilt IV, Belge 253.

(95) DBFP, Cilt IV, Bölüm II, Giriş Notu s. 253.

174

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Curzon, Fransa’nın ‘Suriye bahanelerine şiddetli bir tutkuyla’ sa­ rılmaya niyetli olduğunu üzülerek bildirdi.(96) Faysal’ın endişelen­ mesi anlaşılabilirdi. Mayıs ayının sonuna doğru Allenby’ye çekti­ ği telgrafta uluslararası komisyonun iptal edildiği ve kalabalık bir Fransız ordusunun Suriye’ye doğru yola çıktığı söylentilerinden söz etti. Böyle bir durumda oluşabileceklerden asla sorumlu tu­ tulamayacağı ve çok kan döküleceği konusunda uyardı. Allenby, Londra’daki üstlerine, komisyonun çalışacağına dair Faysal’a gü­ vence vermedikçe, onun Fransızlara ve Ingilizlere karşı Arapları kışkırtacağının kesin gibi göründüğünü bildirdi. Böyle bir olay Suriye ve Filistin’deki tüm pozisyonu tehlikeye atardı ve Allenby elindeki askerlerle başa çıkmayı başaramazdı.(97) Kahire’deki Clayton’dan Curzon’a gelen telgraf da bu kaygıları dile getiriyor, ‘Şiddet içeren yerel huzursuzluklar genel bir Hıristiyan ve yabancı karşıtı harekete dönüşebilir’ uyarısı yapıyordu.(98) Britanya işga­ lindeki Mezopotamya’da manzara biraz farklıydı. Şimdi komis­ yon tehlikeli bir girişim olarak görülüyor ve buraya gelişinin ‘as­ keri durum çok sağlam olmadığından halkın duygularını ihmal edemeyecek Ortadoğu’daki Avrupalı güçlerin de facto konumu­ nu zayıflatacağından’ çekiniliyordu.(99) Faysal Suriye’nin tümünün denetimini kendisine bıraka­ cağına inanarak soruşturma komisyonuna çok fazla bel bağ­ lamıştı. Kendisini Fransızlardan korumak için Ingilizlerin ve Amerikalıların alacağı riskleri de olabileceğinden fazla hesapla­ mıştı ve arasıra hem kendi hem de Suriye’nin kaderi konusun­ da karamsarlığa düşüyordu. ‘Ingiltere’nin mantıksal olarak ken­ disini olaylardan dışlamamak için elinden gelen her türlü feda­ karlığı yapması gerekirken, Fransa’yı gücendirmekten niçin bu

(96) (97) (98) (99)

DBFP, Cilt IV. Belge 173.

DBFP, Cilt IV, Belge 174.

DBFP, Cilt IV, Belge 183.

Bağdat’taki Siyasal Subaydan Mısır’daki Yüksek Komisere, 30 Mayıs 1919, TNA F04I158 1191 30/3.

ARAPLAR VE SlYONlSTLER PARİS’TE

175

kadar korktuğunu anlamadığını’ sık sık yineliyordu. Bir Ingiliz gözlemciye göre, Emir’in akimda ‘Arapların satıldığı’ kuşkusu dolaşıyordu.'100) Allenby Faysal ile görüşmek üzere 12 Mayıs’ta Şam’a gitti.

Kente girişinde Suriye milliyetçiliğinin kitlesel popülaritesi hak­ kında onu ikna etmek amacıyla öğrenciler ve vatanseverlerden oluşan grupların düzenlediği gösterilerle karşılandı. Faysal bir grup Suriyeli ileri gelenin karşısına çıkıp konuşma yaptı. Bir ba­ ğımsızlık programını onayladılar ve Faysal’a tüm yetkileri ver­ meyi oyladılar. Faysal, Barış Konferansı’na değinmeden, bağım­ sızlığını ilan ederek tüm Suriye’yi birleştirecek bir konferans dü­ zenlemeyi planlıyordu. Allenby, bunu yapmaması için ikna etti.

Britanya’nın siyasi irtibat subayına göre, ‘politikacıların yalnızca iki inancı vardı: ilk olarak bağımsızlık istiyorlardı ve ikinci olarak Fransa’yı istemiyorlardı. Sözü geçen kişiler arasında Fransa karşı­ tı duygular şaşırtıcı derecede şiddetliydi ve istese bile Faysal’ın bir uzlaşma getirmesine izin verilip verilmeyeceği kuşkuluydu’.000

King-Crane Komisyonu Soruşturma komisyonu neredeyse çalışmaya başlayamıyordu. Kimin Suriye’ye asker konuşlandıracağı konusunda kaygı­ lanan Clemenceau, komisyon oraya varmadan önce, Fransız as­ kerlerinin îngilizlerin yerini alması için ısrar etti. Lloyd George, Suriye’de yaygm sıkıntılara yol açacağını belirterek bu isteği red­ detti. Yine de Ingiliz-Fransız ilişkilerinin tümüyle çökmesini ön­ lemek ve biraz da komisyonun Mezopotamya’daki Britanya yö­ netimini soruşturmasını engellemek amacıyla eğer Fransa dışarda kalırsa, Britanya’nın da komisyondan çekilmesini kabul etti.°02) Bu fikri ilk ortaya atan Wilson, bir kaynağa göre “tümüyle (100) DBFP, Cilt IV. Belge 189, Ek B. (101) DBFP, Cilt IV, Belge 182, ilişik. I. (102) DBFP, Cilt IV, Belge 176.

176

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

unutmuştu.” 003' Faysal5dan bir .çağrı gelince, Amerikalı komisyon üyeleri Ohio’daki Oberlin College Başkanı Dr. Henry C. King ile Chicago’lu işadamı Charles R. Crane ve adamlarına göreve başla­ maları talimatını verdi.

Daha raporunu vermeden önce bile Fransızlar komisyonu de­ ğersiz gibi görüyorlardı. Picot, Kahire’deki Clayton’a, bu işin yal­ nızca ‘Suriye’nin paylaşılması düzenlenirken Faysal’ı karanlıkta bırakmak’ için bir perde olduğunu itiraf etti.(104) Daha sonraları Faysal’a, bu komisyonun Barış Konferansı için geçerliliği olmadı­ ğını ve Başkan Wilson’ın bireysel bir girişimi olduğunu söyleye­ cekti. Faysal bu yorumu kabullenmeyi reddetti.(105) King ile Crane Fransızların manda iddiasını destekleme yanlışıydılar ve Başkan Wilson’a, Britanya ile Fransa arasındaki uyumun ‘Suriye halkının arzusundan’ daha önemli olduğunu söylediler.006' Komisyon, nisan ve mayıs aylarını bölge hakkında bilgi topla­ yarak geçirdi, 1919 Haziram’mn ortasında Filistin’deki Yafa ken­ tine ulaştı ve altı hafta boyunca Filistin ile Suriye’yi dolaştı. 21 Temmuz’da İstanbul’a gitmek üzere yola çıktılar.0071 Ingilizlere ‘önlerindeki sorunları yeterli derecede inceleyecek kadar’ kısa ka­ lacaklarım bildirdiler.008' Faysal ve Suriyeli müttefikleri Arap da­ vasını komisyonu açıklamak için büyük çaba gösterdiler. Savaşın sonunda Suriye’de Arap hükümetinin kurulmasının ardmdan, kentin ileri gelenleri, orta tabaka aydmlar, subaylar ve profesyo­ nellerden oluşan milliyetçi seçkinler Faysal’ın Suriye’sini yönet­ mek için kullanılıyordu. King-Crane Komisyonu’na ‘bağımsızlık için hevesli ve hazır, gelişmiş bir ulus’ imgesi vermek çalıştılar.

(103) James L Gelvin, ‘The Ironic Legacy o f the King-Crane Commission’, David W Lesch, The Middle East and the United States: A Historical and Political Reassessment (Westview Press, Boulder, CO: 1996) s. 16.

(104) DBFP, Cilt IV, Belge 181.

(105) DBFP, Cilt IV, Belge 192.

(106) Gelvin, ‘The Ironic Legacy o f the King-Crane Commission’, s. 16 (107) Yolculuk programının tamamı FRUS PPC, Cilt 22, s. 753-4.

(108) DBFP, Cilt IV, Belge 199.

ARAPLAR VE SİYONİSTLER PARİS’TE

177

Ne var ki, kitlelerin sadakatini kazanmakta başarılı olamadıkla­ rı ileri sürüldü.009' Aceleyle hazırlanan Suriye Kongresi’nin ama­ cı Arapların, Fransız yönetimini kesinlikle reddettiklerini göster­ mekti. Oldukça kusurlu ve yeterince temsil edilmeyen bir grup­ tu. Fransızların denetimi altındaki bölgelerin delegeleri kongre­ ye katılamadığı gibi Şii ya da Hıristiyan azınlıklar yeterince tem­ sil edilmedi.

Her şeye karşın King, Crane ve heyet üyeleri Suriye ile Filistin’in kırsal bölgelerine dağılıp insanların görüşlerini aldılar. 30’dan faz­ la kasabayı ziyaret ettiler, binlerce dilekçe topladılar, köylerden gelen heyetlerle görüştüler. Komisyona sunulan kanıtlarda hiçbir belirsizlik yoktu: Her şey Fransızlara karşıydı. Lübnanlı Maruni Hıristiyanları gibi karşıt sesler genelinde ürkütülerek susturulmuş­ tu. Komisyon, sonunda Suriye’de Fransız mandası için hiç istek olmadığı kararına vardı. Ayrıca ‘burada devlet oluşturulması için, bizim (ABD) Filipinler’de sahip olduğumuzdan daha fazla belir­ leyici etken var’ fikrini de kabul ettiler.'no) ‘Bizim kararımıza gö­ re Suriye için bir Fransız mandası ilan etmek, Araplarla Fransızlar arasında savaşa yol açar ve Büyük Britanya’yı daha tehlikeli se­ çeneklere zorlar’ diye açıkça belirttiler.(111} Üstelik “Ingiltere, ar­ ka planda Mısır ve Hindistan olmak üzere, Araplar ile Fransızlar arasında bir seçim yapmak zorunda kalacaktı.” Fransız manda­ sı için tek destek ‘Lübnan’ın tümüyle ayrılıp Fransızlarla işbirliği içine girmesini isteyen Lübnanlılardan’ geldi. Faysal’ın kilit isim olduğundan komisyonun hiç kuşkusu yoktu: Emir Faysal kısıtlı eğitimine karşın, dünya barışma en bü­ yük hizmeti verebilecek, özgün, önemli bir kişi. İslam dün­ yasının kalbi konumunda, inanılmaz itibarı ve popülaritesi var, Anglo-Sakson ırkına inanıyor; Hıristiyanları çok seviyor.

(109) Gelvin, Divided Loyalties, s. 35.

(110) Wilson Papers, Cilt 61, s. 442.

(111) FRUS PPC, Cilt 12, s. 749.

M0K12

178

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Hıristiyanlıkla tslamı uzlaştırmak konusunda herkesten fazla başarılı olabilir ve bunu yapmak istiyor.(U2) Faysal’ın karşıt görüşleri dışarıda tutmak için komisyonu manipüle etmesinin bir taktik hatası olduğu ileri sürüldü. Üstelik Fransızlarla uzlaşmaya yanaşmayacak kadar komisyona bel bağ­ laması, karşıt görüşlü bir eleştirmene göre, “emperyalist düş­ lerini tümüyle silip götürdü’.(113) Faysal’ın komisyonun Barış Konferansı’m etkileme gücü olduğuna duyduğu inancı Ingilizler körüklemişti.(1I4) Komite raporunu 28 Ağustos 1919’da Barış Konferansı’na sundu. Önerileri Büyük Güçlerin politikaları için ciddi bir so­ rundu. Akla gelebilecek en açık biçimde Suriye’nin çok küçük bir azınlığının Fransız mandasını istediğini gösteriyordu. Fransa ye­ rine Amerikan mandasının uygulanmasını ve eğer Amerika bu işe istekli değilse, Britanya’nın seçilmesini öngörüyordu. Kısa sü­ rede rafa kaldırılan rapor, belki Suriye ve Filistin’in siyasi hava­ sım yansıttığından ufak bir dipnota değer bulanabilirdi. Balfour Deklarasyonu ile Filistin’deki Siyonist Komisyon’dan öğrendik­ lerini kıyaslayan iki komisyon üyesi, Ulusal Vatan’m Bir Yahudi devletiyle aynı olmadığını ve böyle bir devletin ancak mevcut Yahudi olmayan toplumların hakları çiğnenerek kurulabilece­ ğini bildirdi. Siyonist temsilcilerin satın alma yoluyla Yahudiolmayan nüfusu evlerinden uzaklaştırmayı beklediklerini açıkla­ dılar. Wilson’ın adı geçen nüfusun kabul etmesi halinde yerleşim yapılabileceğini vurgulayan, 4 Temmuz 1918 tarihli konuşması­ na değinerek, var olan nüfusun onda dokuzunun Siyonizm’e kar­ şı olduğunu belirttiler. Görüştükleri Britanyalı subaylar Siyonist

(112) FRUS PPC, Cilt 12, s. 750.

(113) Karsh ve Karsh, Empires o f the Sand, s. 278.

(114) Faysal’ın yanılsamalarının ve bunları körüklemekteki Britanya'nın ro­ lünün eleştirileri için bkz, DBFP, Cilt IV, Belge 178; Karsh ve Karsh, Empires o f the Satıd, s. 279,

ARAPLAR VE SlYONlSTLER PARİS’TE

179

programın ancak silah gücüyle uygulanabileceğini bildirmişlerdi.

Ayrıca Yahudilerin 2000 yıl önce burada yaşadıkları için Filistin üzerinde hakları olduğunu noktasını da göz önüne almadılar. İki komisyon üyesinin propaganda kurbanı olduğu öne sürülmüş­ se de, hazırladıkları rapor başka kaynaklardan duyulanları genel olarak teyit ediyordu.1ll5)

Filistin için Britanya mandasının geliştirilmesi Bu soruşturmalar sürerken, Weizmann ile meslektaşlarının önün­ deki görev, Britanya’nın derhal harekete geçerek Filistin mandasını ve Balfour Deklarasyonu’nu uygulamaya kararlı olduğunu göster­ mesini sağlamaktı. 31 Mayıs’ta, Balfour’un önerisini dikkate alan Curzon, Samuel ile temas kurup Clayton’ın karamsar analizinin özünü aktarıp Filistin’deki yönetimin Siyonizm karşıtlarıyla nasıl başa çıkabileceğini düşündüğünü sordu. Samuel, Weizmann ve Sokolow’la görüştü ve 6 Haziran’da Weizman, yanıtım Samuel’in adı altında verdi. Filistin’deki yönetimi Balfour Deklarasyonu’yla uyumlu davranmamakla suçluyor ve sonucunda Arapların karı­ şıklık yaratarak Britanya’yı bundan vazgeçmeye zorlayacakları­ nı düşünmeye itiyordu. Konunun ‘chosejugee (kesin karar veril­ miş) olduğuna ve karışıklığın sürmesinin ülkenin zararına olaca­ ğı ve sonuç getirmeyeceğine’ Araplarm ikna edilmesi gerekiyordu.

Böylece hükümet yerel yönetime Britanya’nm Filistin mandasını kabul edeceğini ve koşullarının Balfour Deklarasyonu’nun özünü içereceğini kesin bir talimat olarak bildirmeliydi/I1S) Daha önceleri temel barış anlaşması koşullarıyla yoğun biçim­ de uğraşan Balfour yeni bir şeyler yapılması gerektiğini şimdi an­ lamış gibi görünüyordu. Üstelik konferans sona ermek üzereydi ve Wilson ile Lloyd George kısa süre sonra Paris’ten ayrılacaklar­ dı. Balfour, 26 Haziran’da, Versay Antlaşması’nın imzalanmasm(115) Esco, Palestine, C. I, s. 213-22; Antonius, The Arab Awakening, s. 443-58.

(116) DBFP, Cilt IV, Belge 197.

180

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

dan iki gün önce, Başbakan’a.bilgi notu verip bir Türk yerleşim yeri hakkmdaki görüşlerini açıkladı. Bu belgeye göre, tüm Arap toprakları imparatorluktan ayrılmalı ve manda altına alınmalıy­ dı. Fransa’ya Suriye mandası, Britanya’ya Mezopotamya manda­ sı verilmeli, Filistin ise Amerika Birleşik Devletleri ya da Britanya mandasının altına girmeliydi. Curzon, Kongre’nin herhangi bir Amerikan mandasına izin vermeyeceğini düşünerek şartlı olarak onayladı.(117) Konferanstaki işleri sona eren Weizmann Londra’ya döndü ve Whitehall (İngiltere Dışişleri Bakanlığı) üzerindeki baskısını artırıp 2 Temmuz’da Graham ile görüştü. Sözünü sakınmadan Filistin’deki yönetimi Arap yanlısı olmakla, Allenby’yi ülkeyle il­ gilenmemekle, Clayton’ı zayıf olmakla suçlarken, özellikle Kudüs Valisi Storrs’u şiddetle eleştirdi. Curzon, Graham’ın raporunun tutanaklarından, Siyonistlerin ektiklerini biçmekte olduklarını üzülerek gözlemledi.1118) Weizmann, bu arada manda konusunu ilerletmek için Cecil ile de görüşüyordu. 24 Temmuz’da, Manda Komisyonu Sekreteri Philip Noel Baker büyük bir şaşkınlıkla Cecil ile Weizmann’m bir manda taslağının hazırlanıp yayınlanması kararını aldıklarını dı­ şişleri bakanlığına yazdı. Umursamaz gibi görünen Balfour, her­ hangi bir taslak mandanın kendisine aktarılması konusunda ta­ limat verdi.019) Yine de Weizmann’ın kampanyası başarılı olmuş gibiydi; Curzon, 4 Ağustos’ta Baş Siyasal Subay Vekili Albay John French’e yönetim rehberi talimatını içeren bir telgraf çekti: Majestelerinin Hükümetinin görüşleri Filistin için Büyük Britanya Mandasını kabul etmeyi düşünmektedir. Mandanın koşulları 2 Kasım 1917 tarihli Deklarasyonunun özünü içe­ recektir. Araplar topraklarından uzaklaştırılmayacaklar ya da (117) DBFP, Cilt IV, Belge 211.

(118) DBFP, CUt IV, Belge 213.

(119) DBFP, Cilt IV, Belge 227.

ARAPLAR VE SlYONlSTLER PARİS’TE

181

ülkeyi terk etmeleri gerekmeyecektir. Çoğunluğun, azınlığı­ nın yönetimi altına girmesi gibi bir durum olamaz ve Siyonist program da bunu öngörmemektedir.

Samuel ile Weizmann’ın sunduğu belgeyi yansıtan talimat­ lar, Araplara bir Yahudi Ulusal Vatanının kurulmasının bir chose jugee (kararlaştırılmış bir husus) olduğunu ve karışıklık çıkarma­ nın yararsız ve zararlı olduğunun söylenmesini içeriyordu.020' 11 Ağustos’ta Balfour, Suriye, Filistin ve Mezopotamya olay­ larının önemli bir analizini kağıda dökme gereksinimi duydu.

Suriye üzerinde Ingiliz-Fransız görüş farklılıkları onu açıkça si­ nirlendirdiğinden ana odağı Filistin değildi. Yine de Filistin hak­ kında söyledikleri Siyonizm ve Araplar konusundaki gerçek duy­ gularını açığa çıkarıyordu. Bölgede yaşayanların arzularını hesa­ ba katmanın, pek üzerinde durulmayacağını itiraf ederek, “Dört Büyük Güç Siyonizm’e sadıktır. Ve Siyonizm, doğru ya da yan­ lış, iyi ya da kötü, kökleri çok eskilere dayanan geleneklerdedir, bugünün gereksinimlerindedir, geleceğin umutlarındadır, eski topraklarda şimdi yaşayan 700.000 Arap’ın arzu ve önyargıların­ dan çok daha derindedir,” diye yazdı. Büyük Güçlerin, ‘en azın­ dan kağıda dökülmüş görüşlerini ihlal etmeyeceklerini’ söyleye­ rek bitirdi/121) Sonbaharda Weizmannlar Filistin’e gitti. Vera Weizmann’m ilk ziyaretiydi ve acı bir hayal kırıklığı olarak gördü. Özellikle bir doktor olarak öncü Yahudi kadınların yaptıkları karşısında deh­ şete düştü. Ağır fiziksel çalışma hem sağlıklarını hem de gelecekte anne olma olasılıklarını baltalıyordu. Ulusal Vatanı inşa ederken, kendi yuvalarını ve beslenmelerini feda ediyorlardı. İngiltere’ye dönmek üzere yola çıkmadan önce konukseverliklerine teşekkür etmek için kadınlara çiçek gönderdi.(122) (120) DBFP, Cilt IV, Belge 236.

(121) DBFP, Cilt IV, Belge 242.

(122) Vera Weizmann, The Impossible Takes Longer, s. 91-2.

182

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Türkler ve Avrupa’nın emperyalist hırsları Zafer kazanan güçler Almanya ile yapılacak barış anlaşması­ nın yapısıyla ve Avrupa'nın gelecekteki biçimiyle uğraşırken, Ortadoğu’da Faysal ve Weizmann’m tasarımlarıyla belirli bir şek­ lin ortaya çıkmaya başladığını fark ettiler. Türkiye’de yaşanan­ lar Paris görüşmelerinde pek yer almadı ama aslmda bir şeyler olup bitiyordu. İtalyan askerleri Türkiye’nin Akdeniz kıyısında­ ki Antalya kentine Ocak 1919’da çıkarak kuzeye ve batıya doğ­ ru yayılmaya başladılar. Türk halkı onlara direniş göstermedi. İşgal altındaki bölgeler açlıkla yüz yüze kalmıştı ve İtilaf güçle­ rinin ambargosunun kaldırılıp yiyecek gelmesi rahatlama sağla­ dı. Türklerin itiraz etmemesinin daha önemli bir nedeni vardı.

Aralarında önde gelen milliyetçilerin de bulunduğu Türklerin ço­ ğu, ‘uygar’ Batı devletleri tarafından yapılan işgalin uzun sürme­ yeceğini düşünüyordu. Batılı itilaf güçlerinin geldikleri gibi gi­ deceklerini gören tek kişi Mustafa Kemal değildi. Ünlü milliyet­ çi komutan Kâzım Karabekir, anılarında Türklerin Batılı itilaf devletleriyle değil, kendilerini anavatanlarından sürmek isteyen Yunanlar ve Ermenilerle savaşması gerektiğini her zaman belirt­ tiğini yazdı. Eski vatandaşlarının kendilerini yönetmesi fikri ve Balkanlar’dâ öldürülen ve sürülen Müslümanların durumuna düşme kaygısı Türklerin direnişini güçlendirecekti. Türk köylüle­ rini kendi tarafına çekmeye çalışan milliyetçiler, ‘Sizin Rum ma­ navın sizi yönetmesini ister misiniz?” diye soruyorlardı. Bu tehdit 1919 Mayısı’nda somutlaştı.

Italyan savaş gemilerinin İzmir’e doğru ilerlediği ve sava­ şın bir ödülü olarak kendilerine vaat edilen kenti işgal edecek­ lerini öğrenen Lloyd George, öncelikle Yunanlarm oraya ayak basmasmı onaylamaları için Wilson ile Clemenceau’yu ikna et­ ti. Bu karar 6 Mayıs’ta Italyan heyetinin yokluğunda Paris Barış Konferansındaki Yüksek itilaf Konseyi tarafmdan alındı. Paris’te itilaf liderlerini sürekli bu konuda işlemiş olan Venizelos’a der­ hal haber verildi. Şubat ayında Venizelos, Yunanlarm Batı Anadolu’da Marmara kıyılarıyla, önemli boyutlarda iç bölgeleri­

ARAPLAR VE SÎYONÎSTLER PARİS’TE

183

ni ve İstanbul’un dış semtlerine kadar Trakya’nın bütününü kap­ sayan toprak isteklerini belirtmişti. Yunan askerlerini İzmir’e çı­ karma yetkisi kendisine bildirildiğinde zaten hazırdı.

Yunan askerleri, 15 Mayıs 1919’da gelişen, kozmopolit İzmir limanına ayak bastılar. Kentte yaşayan Rumların alkışlarıyla kar­ şılandılar ve elbette Osmanlı vatandaşı olan Yunan Ortodoks Başpiskopusu Hrisostomos tarafından kutsandılar. İlk asker sı­ rası Konak adıyla bilinen hükümet konağına doğru yürürken bir kurşun sesi duyuldu. Yunan askerleri küçük Türk garnizonunun barakalarına çılgıncasına ateş ederek saldırdılar ve askerlerin tes­ lim olmaktan başka çaresi kalmadı. Yakalanan Türk askerleri tek­ melenip süngülediler. Ardından yerel Rum çapulcular Türk ma­ hallesini yağmaladı ve orada yaşayanlara eziyet ettiler. Yunan as­ kerleri içeri doğru ilerlerken çok daha kötü olaylar yaşandı. Yerel Türk direnişçiler kentin Rum mahallesini talan ettiler ve Aydın’a doğru yürüyen Yunan askerlerini kente sokmadılar. Daha kalaba­ lık bir Yunan birliği kente girdi ve Türk mahallesini ateşe verdi.

Yunanların İzmir’i işgalini yerel nüfusun güvenliğini sağla­ mak iddiasıyla haklı göstermeye çabalayan itilaf güçleri, derin bir şaşkınlığa kapılıp İstanbul’daki Amerikan Yüksek Komiseri Amiral Bristol başkanlığında bir soruşturma komisyonu kur­ dular. Karaya ayak bastıktan sonra olup bitenler için kendile­ rini sorumlu tutan komisyonunun bulguları Yunanlar açısın­ dan çok kötüydü. Daha da önemlisi işgalin ‘her tür ilhak biçi­ mini aldığını’ belirtiyor ve Yunan birliklerinin Küçük Asya’daki itilaf Güçleri Yüksek Komutanının yetkisi altında itilaf birlikle­ riyle değiştirilmesini öneriyordu. Komisyonun raporu 9 Kasım 1919’da Paris’teki Yüksek itilaf Konseyi tarafından ele alının­ ca, Clemenceau, Küçük Asya’da Yunanların varlığının arzulanır olup olmadığını sorguladı. Kuşkuları diğer üyeler tarafından göz ardı edildi. Yine de bu kuşkular itilaf devletleri arasındaki bölün­ menin ilk belirtileriydi.

Venizelos, gittikçe güçlenen Türk direnişinin karşısında tek başına kalmamak için Türkiye ile yapılacak barış anlaşmasını

184

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

hızlandırmaya çabaladı. Ama itilaf liderlerinin başka öncelikle­ ri vardı. Geçici bir önlem olarak Türkiye’deki Britanya güçleri­ nin komutanı General George Milne’in önerisiyle Yunan asker­ lerinin ötesine geçemeyeceği bir çizgi çizildi. Milne Hattı adıyla bilinen çizgi, ayrıca İzmir’in güneyine çıkmış olan Italyan birlik­ leriyle Yunan birlikleri arasmdaki olası sürtüşmeleri de önleme­ ye yönelikti. Italyanlar, o dönemde Batı’da Scala Nova adıyla bili­ nen, şimdi ise milyonlarca turistin Efes Antik Kenti kalıntılarının yalanında Kuşadası olarak tanıdığı küçük limana çıkmışlardı.023' Yunan ve Italyan askerleri arasmda çıkacak çatışmalar önlenmiş oldu ama İzmir ödülünü ellerinden kaçıran Italyanlar, Türk mil­ liyetçilerine gizli yardım başlatan ilk itilaf devleti olarak bunun intikamını aldılar. Italyanlar başlarını öte yana çevirince Türk milliyetçileri Scala Nova limanmdan ülkeye girip çıkıyor ve as­ keri malzeme getiriyorlardı. İstanbul’da diplomat olarak bulun­ muş olan ve 1920 yılında dışişleri bakanlığına atanan, (iki yıl son­ ra Mussolini Roma’ya yürüyünce faşistlerle çalışmayı reddeden) Kont Carlo Sforza, Lloyd George’un Yunanların yayılma hırsları­ nı destekleyen (bazen de teşvik eden) politikasını eleştirdi. Aralık 1918 ile Mayıs 1919 arasında İstanbul’da kalan Mustafa Kemal’e, Ingilizler kendisini yakalamaya kalkıştığı takdirde Italyanlar tara­ fından korunacağı sözü verildi. Aracılık eden Madame Corinne Lütfi, bir Osmanlı bahriye subayının dul eşiydi ve genç Mustafa Kemal’in hem yakın dostu hem de Batılı davranış biçimlerinde akıl hocası oldu. Ortadoğu’nun başka bölgelerinde olduğu gi­ bi Türkiye’de de muzaffer güçlerin hırslarına yerel siyasi emeller meydan okumaya başlamıştı.

(123) Michael Llewellyn Smith, Ionian Vision (Ailen Lane, Londra: 1973) s.

89-110.

4 San Remo ve Sevr: Kusurlu Barış

itilaf devletleri liderleri Paris’te Avrupa’nın düzeniyle yakından ilgilenirlerken, Ortadoğu olayları, özellikle Türklerin işleri elle­ rine alması pek uzun sürmediğinden, kendi ivmesiyle yürüyor­ du. 1919 Mayısı’nda Anadolu’da yeni bir milliyetçiliğin kıpır­ tıları hissediliyordu; sağduyulu Mustafa Kemal’in liderliğinde Osmanlı’nın, Halifeliğin ve Jöntürkler’in sonu gelecek, Ermeni ve Yunanların yağmacı hırsları yok edilecek ve birkaç yıl içinde daha öncesine pek az benzerlik gösteren yeni bir ulus devlet ortaya çı­ kacaktı. Dönemin en olağanüstü dönüşümüydü ve bunun tek ne­ deni Türkiye’nin, Orta ve Doğu Avrupa’da birbirine iliştirilen ba­ zı devletlerden daha dayanıklı olması değildi. Milliyetçiliğin oda­ ğının kozmopolit İstanbul yerine Türklerin anayurdu Anadolu’da olması önemliydi. Bu milliyetçilik Paris’in pazarlık salonlarının dingin havasından uzakta gelişirken, Avrupalı güçler bölge içinde kendi gündemleri üzerinde yoğunlaşmışlardı. Bu arada Arap mil­ liyetçilerinin bağımsız bir devlet umudu hâlâ Faysal’a bağlıydı, Filistinde Ulusal Vatan peşinde koşan Siyonistler de kendi amaç­ larını geliştiriyorlardı.

Türk direnişi İzmir’in yeniden inşa edilen Konak Meydam’ndaki Haşan Tahsin anıtının çevresinden trafik akıp gider. Haşan Tahsin, 15 Mayıs 1919 tarihinde İzmir’e ayak basan ilk Yunan işgal birliğinde bay­ rak taşıyan askeri vuran gazetecinin takma adıydı (kendisi de he­

186

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

men öldürüldü). Yunan bayrağına ateş etmek yerine Türk bayra­ ğını yukarı kaldırırken betimlenen Haşan Tahsin heykeli, Kurtuluş Savaşı’nın İlk Kurşun Anıtı olarak tanınmaktadır. Meydandan geçenlerin pek azı Haşan Tahsin’in gerilla savaşı yapmak üzere yetiştirilmiş İttihat ve Terakki Özel Teşkilatı’nın üyesi olduğunu bilir. Haşan Tahsin’in ilk attığı kurşun ise hedefini bulmamıştı: 1914 Ekimi’nde Bükreş’te Noel ve Charles Buxton kardeşlere ateş etmiş ama vurmayı başaramamıştı. İngiliz liberallerinin önde ge­ lenlerinden olan kardeşler, Londra’daki Balkan Komitesiyle bağ­ lantılıydılar, 20.yüzyılın başında Türklere karşı Slav Makedonları kışkırtmış ve ardından Bulgarları İtilaf devletlerinin saflarına kat­ mak için boş yere uğraşmışlardı.

Ne var ki Yunan işgaline karşı ilk düzenli direniş, 15 Mayıs 1919’da İzmir’de değil, iki hafta sonra 29 Mayıs’ta Ege Denizi’nin daha kuzeyindeki Ayvalık kasabasında gerçekleşmişti. O dönem­ de çoğunlukla Rumların yaşadığı Ayvalık, adını aldığı ayva ağaç­ ları yerine tıpkı bugün olduğu gibi zeytinyağıyla ünlüydü. 29 Mayıs’ta Yarbay Ali (Çetinkaya) kasabada konuşlanan askerleri­ ne, bölgeyi işgal etmek üzere ilerleyen Yunan birliklerine ateş aç­ ma emri verdi. Yunan işgali önlenemediği gibi Çetinkaya’nın ala­ yı geriye çekilmek zorunda kaldı. Zaten pek fazla seçenekleri yok­ tu. Ordunun terhis edilmiş olması ve firar edenler nedeniyle alay­ da yalnızca 1250 asker ve iki makineli tüfek vardı. Yunanların iş­ gal ettiği İzmir ve çevresi 143 subayın komutasında 4400 Türk as­ keriyle korunuyordu.

Sivil Haşan Tahsin ile asker Ali Çetinkaya’mn ortak noktası İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin faal üyeleri olmalarıydı. Çetinkaya savaştan sağ olarak çıktıktan sonra renkli bir meslek yaşamı ol­ du. Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne seçildi ve 1925 yılında ‘Deli Halit’ olarak tanınan Halit Paşa adlı milletvekilini öldürdü. Doğu Cephesi’nde Ermenilere karşı verdiği savaşla ün kazanan Halit Paşa daha sonraları Mustafa Kemal’i açıkça eleştirmeye başlamış­ tı. Ertesi yıl kötü ünlü İstiklal Mahkemesi’nin başkanlığına getiri­ len Çetinkaya, ünlü Jöntürk politikacı Cavit Bey için idam kararı

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

187

verdi. Birinci Dünya Savaşı yıllarında Osmanlı’nm Maliye Bakanı olan Cavit Bey, Mustafa Kemal’i öldürmek amacıyla komplo kurmakla haksız yere suçlanmıştı. Günümüzde Çetinkaya, Batı Anadolu’da yer alan, doğup büyüdüğü Afyonkarahisar kentinde kendi adını taşıyan üniversitede bu tartışmalardan uzak olarak anılmaktadır. Afyonkarahisar, 1922 yılında Türk ordusu tarafın­ dan Yunanların elinden kurtarılan ilk kenttir.

1926 yılındaki siyasi mahkemeler ve idamlar, Mustafa Kemal ile İttihat ve Terakki Cemiyeti arasındaki ayrılığı pekiştirirken, Birinci Dünya Savaşı sonunda Osmanlı İmparatorluğu tarafın­ dan Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra Türk mil­ liyetçilerinin direnişinin organizasyonunda İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin oynadığı önemli rolü gölgede bırakmıştı. Yakın ta­ rihli araştırmalar İttihat ve Terakki liderlerinin Birinci Dünya Savaşı’ndan yenilgiyle çıkmayı hesaplayarak, Anadolu’da dire­ niş planları yapmış olduğunu ortaya çıkarmıştır. Gerçi savaş son­ rası Türkiye’nin önde gelen milliyetçi liderlerinin çoğu cemiye­ tin faal üyeleriydi ama aralarında çok daha önemli bir bağ vardı.

Birçoğu ön saflarda savaşmış olduğundan Enver Paşa’nm liderli­ ğinin eksik yönlerini ve Almanya ile ittifak kurmanm zararlarını kişisel deneyimleriyle öğrenmişlerdi, ittihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanlı imparatorluğundaki diğer ulusal toplumların iddiaları­ na karşı Türk milliyetçiliğinin bayrağım taşıyan kuruluş olmuş­ tu. Yenik düşen ittihat ve Terakki liderleri gözden düşüp 1918 Kasımı’nda ülkeden kaçınca, bu bayrak eski dostlarının ve rakip­ lerinin eline geçmişti. Ülkenin çeşitli bölgelerinde Türk direnişini hazırlayan milli­ yetçi subaylar ateşkes anlaşmasının onurlu barışın başlangıcı ola­ cağını umut etmişlerdi. Yine de tedbirli davranarak askerlerini ve silahlarını itilaf ordularının uzağına, Anadolu’nun iç kesimlerine çekmişlerdi. Çatışmalar sona erince, temel düşünceleri, halen si­ lahlı olan bu birliklerin komutasmı ellerinde tutmak ve itilaf güç­ lerinin silahsızlandırma girişimlerini boşa çıkarmaktı. Padişahm ve itilaf güçlerinin güvendiği bir kişi olan Damat Ferit Paşa 1919

188

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Martı’nda sadrazamlığa getirilinceye kadar İstanbul’daki Harbiye Nezareti’nin denetimini ellerinde tutmuşlardı. İttihat ve Terakki Cemiyeti 1908’deki Jöntürk devriminden ve özellikle Balkan Savaşlarında Osmanlı ordusunun yenilgiye uğ­ ramasından sonra üst düzey komuta kadrosunda büyük bir te­ mizlik hareketine girişmişti. Ayrıca Sultan Abdülhamit’in ordu­ nun sadakatini kazanmak için sürekli terfi ettirerek yarattığı üst düzey komutan enflasyonuna da son vermişlerdi. Cemiyetin te­ mizlik hareketinden kurtulan subayların rütbeleri indirilmiş ve Birinci Dünya Savaşı’nda terfiler ancak liyakata göre kazanılmış ve çok yavaş ilerlemişti. Mustafa Kemal, Gelibolu’nun önem­ li bir kesimine komuta ederken albay rütbesindeydi ve doğu ile güney cephelerindeki orduların komutanlığına getirildiğinde ise tuğgeneral olmuştu. 1916’da doğu cephesinin kurmay başkanı olan İsmet İnönü, ateşkes anlaşmasından bir hafta önce Harbiye Nezareti Yardımcılığına atandığından halen albay rütbesini taşı­ yordu. Damat Ferit Paşa sadrazamlığa getirilince bu politikayı de­ ğiştirmeyi denemişti. Savaştan önce İttihat ve Terakki tarafmdan temizlenen başarısız yaşlı generaller tekrar göreve getirildi. En göze çarpan örnek 1912 yılında Selanik’te Yunanlara teslim olan Osmanlı komutanının, Yunanların kenti işgalinin hemen önce­ sinde İzmir’e askeri vali olarak atanmasıdır. İzmir’in kaderi, Türk milliyetçi subaylarının Harbiye Nezareti’ni elde tutma ve böylece ülkenin iç kısımlarına yapılacak ata­ maları denetleme kararmı güçlendirdi, itilaf güçleri İstanbul’daki Harbiye Nezareti’nin önemli rolünü fark edip işgal ettiklerinde, Türk askeri direnişi onların uzanamadığı yerlerde şekillenmişti. Üç genç general, Mustafa Kemal (Atatürk), Kâzım Karabekir ve Ali Fuat (Cebesoy) padişahı ve sadrazamı kandırıp yeni Türk ordusu­ nun çekirdeğini oluşturacak birliklerin komutanlıklarını ele geçir­ diler. İstanbul’dan ilk ayrılan, Harbiye Mektebi’ndeki yıllarından beri Mustafa Kemal’in yakın arkadaşı olan Ali Fuat idi. Merkez ka­ rargahı, henüz tamamlanmamış İstanbul-Bağdat demiryolunun yan hattının son istasyonu olan Ankara’da bulunan Orta Anadolu

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

189

birliklerinin başına geçti. Ali Fuat’ın ardından Erzurum’daki do­ ğu birliklerine atanan Kâzım Karabekir de başkentten ayrıldı.

Terhisten sonra geri kalan Türk ordusunun en kalabalık bölümü buradaydı ve ancak 18.000 askerden oluşuyordu.0'

Askerlerin Anadolu’da toplanması Mustafa Kemal 16 Mayıs’ta, Yunanların İzmir’i işgalinin erte­ si günü İstanbul’dan yola çıktı. Türkiye’nin doğusundaki tüm Osmanlı birliklerinin müfettişi olarak kendisine verilen yetkiyle Anadolu’nun işgal edilmemiş bölgelerindeki askeri komutanlara ve sivil yöneticilere istediği emirleri verebilirdi. Birkaç gün son­ ra donanmadaki görevinden istifa etmiş olan Rauf Bey (Orbay) Marmara Denizi’nin doğu kıyısına gitmek üzere İstanbul’dan ay­ rıldı. Kafkas kökenli olan Rauf Bey, batı Kafkasya’daki toprak­ larından Ruslar tarafından 19. yüzyılın ikinci yarısında sürülüp başkentin doğusuna yerleşmiş savaşçı Çerkezleri direniş hareketi için bir araya getirdi. Bölgede konuşlanmış Türk tümeninin ko­ mutanı da Çerkez’di ve yabancıların işgaline karşı durmaya her an hazırdı.

1918 Kasımı’nda Suriye cephesinden dönen Mustafa Kemal, ateşkes anlaşmasından sonra birbiri ardına kurulan hükümetler­ de tüm siyasi bağlantılarını Harbiye Nazırı olarak atanmak için kullandı. Katıldığı toplantılarda savaşın son yılında Almanya’ya yaptıkları yolculukta padişahın kendisi hakkında edindiği iyi izle­ nimi güçlendirmeye çalıştı. Gerçi İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin liderlerini eleştirmekle tanmıyordu ama kendisi de bu cemiyetin üyesi olmuştu ve Damat Ferit Paşa sadrazamlığa getirilince ikti­ darı ele geçiren Hürriyet ve itilaf Fırkası üyeleri ona tümüyle gü­ venmiyorlardı. Üstelik Mustafa Kemal son derece hırslı bir insan­ dı ve güçlükle iktidara gelmiş olanlar için tehdit unsuru sayılırdı.

(1)

Kâzım Karabekir, İstiklal Harbimiz, (Yapı Kredi, İstanbul: 2008) Cilt I, s.

24.

190

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Parti üyeleri ne kadar kuşkucu olurlarsa olsunlar, padişah ile sad­ razamın Osmanlı ordusunun kalıntıları üzerinde etkisi olan bir komutana gereksinimleri vardı. Unutulanların arasından çekip aldıkları emekli generallerin, subayların padişaha sadakatini ga­ rantilemeyi beceremedikleri açıkça görülüyordu. İtilaf devletleri kamu huzurunun bozulduğu bölgeleri işgal et­ me tehdidini savurmuşlardı. İzmir’in dış kesimlerinde bazı eşkı­ yalık olayları yaşanmıştı ama bunların huzur bozması Yunan iş­ galinin ardından gerçekleşecek olaylarla kıyaslandığında hiç sa­ yılırdı. Ayrıca Karadeniz sahilinin zengin kentlerinde kalaba­ lık Rum toplumları yaşarken Müslümanlar iç kesimlere yerleş­ mişti. Pontus Rumlarının (Antikçağda Karadeniz’in adı Euxine Pontus’tan geliyordu) çoğu, Ruslar Kafkasya’yı ele geçirince böl­ geye göç etmişler ve şimdi de Bolşeviklerden kaçarak geliyorlar­ dı. Böylece Karadeniz kıyısındaki yerel Rumların sayısı birdenbi­ re çoğalmıştı ve Osmanlı Türklerinin ele geçirdiği son Bizans do­ minyonu olan Komnenos Krallığı’nı yeniden kurmak için çırpı­ nıyorlardı. Gözlerini Ege kıyıları ve İstanbul’a diken ve bölgeden sürülmüş olan Ermenilerin geri döneceğini düşünen Venizelos için Trabzon çevresinde bir Yunan-Ermeni devletinin kurulması lehine olacaktı. Her koşulda yerel Türkler tehdit altında kalıyor­ lardı. Karadeniz kıyısının halkı gerçi Laz olarak biliniyor ama as­ lında Lazlar, yalnızca kıyının doğu kesiminde yaşıyor, Gürcü dili­ ni andıran anadillerini koruyor ve daha sonradan din değiştiren­ lerin tümü gibi inançlarını tutkuyla savunuyorlardı. Dağlarla de­ niz arasına sıkışmış daracık bir toprak parçasında yaşadıkların­ dan enerjilerini denizci olarak harcadıkları gibi dağlarda gizlenen haydutlar olarak da yaşamlarını sürdürüyorlardı.

1919 Nisam’nda padişahm hükümeti, farklı dinlere mensup kişilerin huzur içinde birlikte yaşamalarını sağlamak için Osmanlı prenslerinin liderliğinde ‘Uyarı Komisyonları’ kurup Anadolu’ya gönderdi. Boşa kürek çekiliyordu; çünkü Rumlar ve geri dönen Ermeniler gibi Hıristiyan toplumları Osmanlı devletinden ayrıl­ maya kesin kararlı olduklarından imparatorluğun prensleriyle il­

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

191

gilenmediler. Müslümanların da etkilendiği söylenemezdi. Adeta safariye çıkan prensler halka tepeden bakıyorlardı. Trabzon’a ula­ şan Prens Cemalettin, gürültü eden öğrencileri okulun müdürü­ ne şikâyet etti. “Mektebinizin Yahudi havrasından farkı yok. Bu gürültü istikbalde sine-i vatanda kopacak isyanın mukaddeme-i ihzarâtı mıdır? Yoksa müdür bey sen mi müteyakkız değilsin.

Anlatsa da biz de anlasak ” diye yazdı.® Prens ve efendisi padişah kısa süre sonra öğreneceklerdi.

Ama bu arada padişahla sadrazam, asi vatandaşları uyarmak için prensleri göndermenin yeterli olmadığını algıladılar. Yalnızca or­ du düzeni yeniden sağlayabilirdi ve saray böylelikle itilaf güçleri­ nin müdahale etmek için bir bahaneleri olmayacağını umuyordu.

Doğu Anadolu’ya gidişinden bir gece önce Mustafa Kemal’i sa­ rayda kabul eden padişah ona: “Paşa, Paşa şimdiye kadar devlete çok hizmet ettin, bunların hepsi artık bu kitaba girmiştir... tari­ he geçmiştir. Bunları unutun... Asıl şimdi yapacağın hizmet hep­ sinden mühim olabilir. Paşa devleti kurtarabilirsin” demişti.(3) Sultanı savunanlar, bu sözlerin Mustafa Kemal’i düşmanların ül­ keyi bölme planlarına karşı direnişi düzenlemesi için hızlı (ve giz­ li) görevle gönderdiğine işaret ettiğini söylüyorlar. Sürgüne gön­ derildikten sonra padişah, Mustafa Kemal’i sadakat yeminini bozmak ve ülke için taşınmaz bir dert yükü çıkarmakla suçlayın­ ca, bu iddia çürütülmüş oldu.(4) Bu suçlama Mustafa Kemal’in vicdanına ağır bir yük ge­ tirmedi. Ama meslektaşı olan komutanların çoğu Osmanlı Imparatorluğu’nun yüzyıllardır süregelen geleneklerinden ayrıl­ makta zorlandı. Anadolu’nun Müslüman halkı da hükümdarı­ nı terk etmeye hazır değildi. Çerkezler gibi bazıları iki tarafa çe­ kiliyordu. Kafkasya’da yabancı devlet baskısı altında kalmışlardı ve yeni yuvalarında bunu tekrar yaşamak istemiyorlardı. Yine de (2) (3) (4)

Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, Cilt I, s. 21 Mango, Atatürk, s. 216. (Atatürk, s. 260) Murat Bardakçı, Şahbaba, (Pan Yayıncılık, İstanbul: 1998) s. 449.

192

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Sultan-Halife’ye sadakatlerinde tutkuluydular. Rusya, Almanya ya da Avusturya-Macaristan’da yaşananların aksine monarşiye karşı yaygın bir isyan çıkmadı. Müslümanların çoğu Jöntürkler iktidara gelince gücü elinden alınmış olan padişahı suçlamıyor, tam tersine ülkeyi felaketle sonuçlanan bir savaşa soktukları için İttihat ve Terakki liderlerini suçluyorlardı. Genel olarak okuması yazması olmayan muhafazakâr Müslüman kitleler ile Batı kültü­ ründe eğitim almış yönetici sınıfı arasındaki bölünme, 19. yüzyıl­ da reformlarla başlamış ve Jöntürkler’in hatalı hesaplarıyla derin­ leşmişti. Müslüman halkın gözünde ülkede ittihatçılar olarak bili­ nen Jöntürkler dinsiz beceriksizlerdi. Düşman işgaline karşı dire­ niş ne kadar önemli olursa olsun, İttihat ve Terakki yöneticilerin­ ce başlatıldığı çok önemli gösterilmemeliydi. Üstelik Müslüman halk savaşta kırılmıştı. Sağ kalanlar aç ve yoksuldu. Jöntürk lider­ lerinin ya da en azmdan dostlarının ülke ıstırap çekerken zengin­ leştiklerine inanılıyordu. ittihat ve Terakki liderlerine göre bu suçlamalar yanlıştı. Sava­ şa katılmış diğer ülkelere oranla Türkiye’de kendilerinin dışın­ da bile çok az sayıda savaş zengini vardı. Müslüman Türklerin ticarete yabancı olmasının bir nedeni şimdiye dek bu sektörün yerel Hıristiyanlar ve Yahudilerin elinde olmasıydı. Endüstri alanında Türkler sermayenin ve işgücünün ancak yüzde 15’ini oluşturuyordu.(5) ittihat ve Terakki Cemiyeti ‘ulusal’ ya da daha doğrusu ‘milliyetçi’ bir ekonomi politikasıyla dengeyi düzeltmeye çabalamıştı. Ama henüz daha ilk aşamalarındaydı. Jöntürkler’in siyasi gücü servete dönüşmemişti. Kırsal kesimdeki servetler ise, toprak sahiplerinin ve özellikle Kürtlerin yaşadığı bölgelerde ba­ zıları, Müslüman cemaatlerinin şeyhleri gibi davranan aşiret li­ derlerinin elindeydi. Toplam tarım alanının yüzde altmış beşi derebeylerine ve toprak ağalarına(6) aitti ama yatırım ve iş gücü ek­ sikliğinden dolayı toprakları pek büyük gelir getirmiyordu.

(5) (6)

Doğu Ergil, Milli Mücadelenin Sosyal Tarihi, (Tarhan, Ankara: 1981) s. 60 Ergil, Milli Mücadelenin Sosyal Tarihi, s. 54.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

193

Ülkenin bölünmesine karşı yaygın direniş yalnızca Müslü­ manların dinsel duygularını canlandırmakta önemli olduğu için ideolojik oluyordu. Yine de temel itici güç, Müslüman komşula­ rından daha zengin olan Hıristiyan azınlığın mülklerine el koy­ ması korkusuydu. Savaşın hemen öncesinde ve sırasında çoğu Balkan göçmeni 113.000 Türk ailesi, İzmir çevresinde, bölgeyi terk etmiş olan Rumların mülklerine yerleştirilmişti. Yunan bir­ likleri 1919 yılında bölgeyi işgal edince, ilk sahipleri geri döndü ve yaklaşık 80.000 Türk yerleşimci ülkenin içlerine doğru kaçtı.(7) Venizelos işte tam da bunu istiyordu. Yunan Başbakanı, Lloyd George’a yazdığı mektupta Türkiye’nin batı bölgelerinin dışında yaşayan Rumların buraya göç etmesinin desteklenmesini istedi.(8) Hedefi Rumların ve Türklerin beraberce yaşadığı karma bir top­ lum oluşturmak yerine yeni homojen uluslu devletler oluştur­ maktı.

Doğu Anadolu’da savaştan önce yaşayan 860.000 Ermeni’nin çoğu sürgüne gönderilmişti.*9' Onlarm arazilerine yerleşen Müslümanlar savaştan dolayı yoksullaştığından eski durumuna getirilmesine karşı çıktılar. Fransızların 1918 sonunda işgal ettiği Suriye sınırına yakın bölgelerden sürülmüş olan yaklaşık 150.000 Ermeni’nin bir kısmı geri dönmeye, mallarına sahip çıkmaya baş­ ladı. Bu gibi bölgelerde İtilaf devletlerinin işgaline karşı yaygın di­ reniş bir anda ortaya çıktı.

Milliyetçi komutanların yönetimi ele almasından önce bile Müslümanlar yabancı yönetimin genişlemesine karşı kampan­ yalar yapan dernekler kurmaya başlamışlardı. Bunların birinci­ si Aralık 1918’de Doğu Trakya’da kurulan Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti (Ulusal Hakları Koruma Derneği) idi. İşin çe­ lişkili yönü, Türklerin elindeki Doğu Trakya’da Batı Trakya’ya oranla daha fazla Rum’un yaşamasaydı. Batı Trakya Türkleri ise, (7) (8) (9)

Ergil, Milli Mücadelenin Sosyal Tarihi, s. 65.

Llewellyn Smith, Ionian Vision, s. 71.

McCarthy, Muslims and Minorities, s. 77.

MOK 13

194

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Osmanlılardan Bulgarlara, ardından Yunanlara geçmişti. Doğu Trakya’nın en büyük kenti olan Edirne, Osmanlı sultanlarının ikinci başkentiydi; en görkemli anıtsal yapıların çoğu hâlâ ora­ da bulunur. Türklerin tümü buranın yitirilmesine karşı çıka­ caktı. Ege bölgesinde ilk Yunan birlikleri Milne Hattı’nda dur­ durulunca, Türk direnişi hattın hemen dışında şekillendi ve il­ hak karşıtı demeklerin kongresinde fikirlerini açıkladı. Doğuda da, yörede yaşayan Ermeni ve Rumların göz diktiği Trabzon ve Erzurum’da benzer dernekler kuruldu. Bu dernekler Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti adı altında birleşti ve bu unvan ülkenin dört bir yanındaki sivil milliyetçi kuruluşlar tarafından kullanılmaya başlandı.

Derneklerin adı Başkan Wilson’ın ABD Kongresi’ne yaptı­ ğı bir konuşmada ilan ettiği ‘ulusların hakkı’ sözcüklerine daya­ nıyordu ama aynı zamanda daha derin, daha devrimsel bir yan­ kılanmayla Fransız Ulusal Meclisi’nin 1789’da oyladığı İnsan Hakları Bildirgesi’nin üçüncü maddesini yansıtıyordu. Bu madde ‘egemenlik ilkelerinin temeli esas olarak ulustadır’ diye ilan edi­ yordu. Ulusal haklar sloganı sivillerin kurduğu kendini savunma organizasyonlarında ise Jöntürkler’in liderlik rolüne işaret edi­ yordu. Onlara tıpkı şimdi olduğu gibi Osmanlı döneminde de ka­ mu görevlisi olan müftüler gibi din adamları ve genelinde toprak sahibi olan yörenin önde gelen tanınmış Müslümanları da katıl­ dı. Milliyetçi komutanlar yabancılara karşı direnişi harekete ge­ çirme, insanları silahlandırma ve gerekli malzemelere el koyma çabaları için bu dernekleri yasal otoritenin sağlandığı bir temel olarak görüyorlardı.

Aldıkları tüm yerel desteğe karşın komutanların Osmanlı or­ dusunun kalıntılarını bir araya getirmek ve yeterince silah temin etmek için zamana gereksinimleri vardı. Silahlı mücadelenin ye­ nilenmesi için hazırlanırlarken, silahlı direniş farklı bir geleneksel yapılanmadan geldi. Tarihi boyunca ve özellikle merkezi yöne­ tim zayıflayınca Anadolu, başına buyrukların pençesine düşmüş­ tü. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra ünlü asilerin çevresinde çe-

I

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

195

teler oluşmuş ve dağlara ya da ıssız kırsal alanlara sığınan onbinlerce firari asker de onlara katılmıştı.

Türkiye’nin batısında bu asiler zeybek ve liderleri de efe adıy­ la tanınıyordu. Son derece özgün giyim tarzları vardı - renkli ye­ leklerin ve şalvarların üzerine fişeklikler asarlardı, kendilerine öz­ gü bir halk dansı geliştirmişler ve Hıristiyan komşularına da öğ­ retmişlerdi. Bu danslar Yunanistan’da zeybekiko müziğinde hâlâ varlığını sürdürüyor. Günümüzde halk kahramanı olarak bilinen, anılarına anıt dikilen zeybekler ve efeler yerleşik nüfusu eşit dere­ cede korurlar ve yağmalarlardı. Yerel Hıristiyanlar ve yabancı as­ kerler (batıda Yunanlar, Toros Dağları’nın güneyinde Fransızlar) ve onlarla işbirliği yapan Osmanlı Hıristiyanları, bu kişilere çete­ ci adını vermişlerdi.Türk milliyetçi komutanlar ise, ‘ulusal güç’ ya da kuva-yı milliye admı verdiler. Onları denetlemeye, düzenli or­ du subaylarıyla takviye etmeye çalıştılar.

Görevlerini yitireceklerinden korkan yerel Türk yöneticiler ve topraklarını yitirmek istemeyen toprak ağaları da milislere yar­ dımcı oldular. Toprak ağaları daha önceleri de rakiplerine, eşkı­ yalara ve vergi toplayıcılara karşı kendilerini korumak için hay­ dutları işe almaya ya da kendi milislerini yetiştirmeye alışkındı.

Baskınlar arasında çoğu yaşadığı köye dönüp diğer köylülerden ayrılmayacak biçimde yaşamını sürdürdüğünden milis grupları­ nın sayısı hep değişiyordu. En tanınmış milis ya da haydut çete­ si lideri Büyük Menderes Nehri çevresindeki dağlık arazide yaşa­ yan Demirci Mehmet Efe idi. Emri altındaki yaklaşık 1800 kişi­ yi bir düzine birliğe bölmüştü.(10) Yerel Hıristiyanların da kendi milisleri vardı ve en tanınmışı İzmit ve İstanbul’un doğusuna ya­ kın bölgelerde iş yapan Yunanlı Mavri Mira (Kara Kader) adlı çe­ teydi. Ama buralarda düzenli bir Yunan ordusu bulunduğundan milislerin rolü oldukça kısıtlıydı.

Böylece savaş sona erdiğinde Türk direnişinin yapı taşları ye­ rine oturmuştu. Ama ancak yerel Hıristiyanların ve onların ya­ (10) Ergil, Milli Mücadelenin Sosyal Tarihi, s. 94-5.

196

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

bancı koruyucularının mallarına el koyma tehlikesi ortaya çıkın­ ca bir araya gelebilirlerdi; çünkü Türk nüfusu inanılmaz derece­ de bunalmıştı ve bedeniyle ruhunu bir arada tutmak önceliği ol­ muştu. Bu tehlike önce doğuda ve güneyde Ermeniler ilerleme­ ye başlayınca ve 15 Mayıs 1919’da Yunanlar İzmir’e ayak basın­ ca vahim bir hal aldı. Orta Anadolu’da özellikle semazenlerin ve dindarlığın merkezi olarak bilinen Konya ile çevresi, Ankara do­ layları ve Kürtlerin yaşadığı bazı bölgeler doğrudan doğruya teh­ dit altında olmadığından, halk zaten pamuk ipliğine bağlı yaşam­ larım milliyetçilerin tehlikeye atabileceğinden çekinerek padişa­ ha ve sadrazama bağlı kalmanm kendi açılarından daha yarar­ lı olacağım düşünüyordu. Bu nedenle milliyetçiler bulabildikle­ ri yerlerden destek arıyorlar, bazı yörelerde isteksiz köylüleri ik­ na ediyorlar, bazılarında kendilerine direnenlere baskı yapıyor­ lardı. Milliyetçi komutanlar, Kürtlere, İngilizlerle işbirliği yaptık­ ları takdirde özerklik kazanmak yerine Ermenilerin eline düşe­ ceklerini söylediler, ikna etme çabaları işe yaramayınca milliyetçi liderler zorlayıcı baskınlara ve istiklal mahkemelerinin şiddetine başvurdular. Tanınan bir hükümetin koruması altında olmayın­ ca, ortaya çıkan direniş hareketi birçok cephede çatışmak, destek almak ve korku salmak zorundaydı. Ama her şeyden önce lider­ liğe ve organizasyona gereksinimi vardı. Mustafa Kemal işte bu­ nu sağladı.

Mustafa Kemal’in yükselişi Mustafa Kemal, 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun’a ayak bastı.

Gelişini haber alan Kâzım Karabekir, Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyetlerinin toplantı yapacağı Erzurum’daki kendi karargâhına davet etti. Mustafa Kemal ise, daracık bir ne­ hir vadisine kurulmuş, bir Türk alayının konuşlandığı Amasya’ya gitmeyi yeğledi. Osmanlı Imparatorluğu’nun yükseliş dönemin­ de veliaht prensler devlet yönetme sanatım öğrenmeleri için Amasya’ya vali olarak gönderiliyorlardı. Mustafa Kemal, milliyet­

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

197

çi liderlerin toplantısına ev sahipliği yapmak için burayı seçmiş­ ti. Ankara’dan gelen Ali Fuat ve Marmara Denizi kıyısından gelen Rauf ile buluştu. Ülkeye yayılmış komutanlarla iletişim kuruldu; İstanbul’daki Osmanlı hükümetinin ulusal çıkarları savunmada yetersiz olduğu açıklamasına onayları alındı ve ülkenin kaderini kendi ellerine almak üzere Sivas’ta toplanacak kongreye tüm böl­ gelerden delege göndermeleri istendi. Bu arada milliyetçi komu­ tanlar ve sivil yöneticiler görevlerini İstanbul hükümetinin ataya­ cağı kişilere kesinlikle devretmeyeceklerdi. Anadolu’da alternatif bir hükümet kurmanın ilk adımı atıldı; komutanların hiçbiri kar­ şı çıkmadı ama bazılarının çekinceleri vardı.

Mustafa Kemal, Anadolu’ya padişahm temsilcisi olarak gel­ mişti. Britanya denetim yetkililerinin, Mustafa Kemal’in Türk as­ kerlerinin silahsızlandırılmasını ve yerel Rumlara saldırıların en­ gellenmesini gözetmek yerine itilaf güçlerine karşı Türk dire­ nişini organize etmeye başladığını fark etmeleri uzun sürmedi.

Britanya Yüksek Komiseri’nin ısrarı üzerine Sultanın hüküme­ ti Mustafa Kemal’i geri çağırdı. Ama artık hükümet denetiminin dışındaydı. Amasya’dan Erzurum’a giderken bir Osmanlı tuğge­ neralinin üniforması hâlâ üzerindeydi ve sultanın yaveri olduğu­ nu belirten kordonu da takılıydı. Padişah onu kovmaya hazır­ lanırken Mustafa Kemal görevinden istifa etti. Gerçi kendisi bir anda İstanbul’la bağlarını koparmaya hazır değildi ama Kâzım Karabekir onun tarafını tuttu ve önce Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti’nin Erzurum Kongresi’nin başkanlığı­ na, ardından Anadolu’da kurulacak alternatif hükümetin çekir­ değini oluşturan Temsilciler Heyeti’ne başkan seçilmesinin yo­ lunu açtı. Erzurum Kongresi sonraları Misak-ı Milli adını ala­ rak, 1918 Kasımı’ndaki ateşkes anlaşmasının çizdiği sınırlar için­ de Osmanlı topraklarının bağımsızlığını ve bölünmezliğini ilan eden ilk metni kabul etti.

Kâzım Karabekir’i Erzurum’da bırakan Mustafa Kemal, tüm ülkeyi temsil ettikleri iddiasmı haklı çıkaracak sayıda delegenin toplandığı Sivas’a geçti. Başlangıçta ABD kongresinin hiçbir şekil­

198

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

de yüklenmek istemediği Amerikan mandasını kabul etmek ko­ nusunda tutarsız bir görüşme yapıldı ve ardından Sivas Kongresi Misak-ı Milli kararlarını tekrar onayladı ve barış anlaşması imza­ lanmadan önce halkın görüşünün almması, Barış Konferansı’nda Osmanlı hükümetini halkın güvenini kazanmış kişilerin temsil etmesi kararları alındı.

Milliyetçilerin kongresi sürerken Hindistan ordusundan Ingi­ liz Yüzbaşı Edward Noel, İstanbul’dan güneydoğudaki Malatya kentine gidip Türk milliyetçilerine karşı Kürtleri kışkırtma­ ya çalıştı. Bağımsızlık isteyen Kürt aşiret liderleri İstanbul’da Kürdistan’ın Geliştirilmesi Cemiyeti adı altında bir dernek kur­ muşlar ve istemlerini gerçekleştirebilmek için Ingilizlerden des­ tek istemişlerdi. Yüzbaşı Noel, bu iddiayla yakından ilgilendi ama çabaları Türk milliyetçi direnişini baltalamak yerine, Mustafa Kemal’e bir propaganda silahı sağlamış oldu. Kürtler birlikte ha­ reket etmeyi beceremediğinden Mustafa Kemal bir müfrezenin Malatya’ya gitmesini emredince, Yüzbaşı Noel ve kendisiyle gö­ rüşen Kürtler Suriye’ye kaçtı. Mustafa Kemal, Damat Ferit Paşa hükümetini gözden düşürmek için bu olayı en geniş biçimde kul­ landı. Sadrazam’ın Kürt aşiretlerini Sivas’ta toplanmış vatansever Türk Müslümanların üzerine yürümeye yönlendirdiği suçlaması Osmanlı yönetici smıfmda öfkeye neden oldu. Yüzyıl kadar ön­ ce Kuzey Amerika’nın Britanya’ya ait bölgesinde Kral George’un generallerinin ‘Kızılderilileri’ kendi akraba ve soydaşlarına kar­ şı kışkırtması kolonicilerin devrim ateşini benzer şekilde körük­ lemişti.

Osmanlılar ve itilaf Devletleri Yunanların İzmir’i işgalinin ardından Damat Ferit Paşa istifa etmişti. Padişah derhal ondan yeni bir hükümet kurmasını ve eski sadrazamlar Ahmet izzet ile Tevfik paşaları davet etmesi­ ni istemişti. Sadrazam’ı yeniden göreve getiren ferman çok cid­ diydi:

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

199

Şu ani mühimde başlarında milletin sinesinden tahassul etmiş altıbuçuk asırlık bir hanedanın reisi bulunan ve nefsin­ ce her dürmu fidekârlığa âmade olan halifeleri ve padişahları bulunduğu halde bilumum efradı milletin emeli yeganesi hu­ kuki devlet ve milletin temamii mahfuziyetinden ibaret oldu­ ğundan bu emeli kudsii millînin tatmini içün son dereecede fidakârane ve azm perverane sarfı mesai etmenizi sureti katiyyede ihtar ve her halü kârde tevfikatı ilahiyyeye istinad ve ruhaniyeti risalet penahiden istimdam eylerim.(11) (Ülkesinin bütünlüğünü korumak gibi tek bir amaç için top­ lanmış halkın içinden çıkmış altıyüzelli yıllık hanedanın başı, sul­ tanı ve halifesi olarak her türlü fedakarlığa hazır olduğumuz şu önemli dakikada, sizin tüm enerjinizi bu kutsal ulusal dava için harcamanızı talep ediyoruz.)

Sultan gerçekten de tahtından feragat etmenin dışında her türlü fedakarlığa razıydı.

Başlangıçta İtilaf devletleri kendi aralarında anlaşma koşulla­ rını kararlaştırmadan, Osmanlı temsilcilerini Barış Konferansı’na davet etmek niyetinde değildiler. Ama Fransızlar, Damat Ferit Paşa’nın himaye için yalnızca îngilizlere yanaşmasını istemiyorlar­ dı. Paris’te sesini duyurabileceğine söz verip heyetiyle birlikte bir Fransız savaş gemisiyle yolculuğunu planladılar. 17 Haziran’da, Yunanlarm İzmir’e ayak basmasından bir ay sonra Damat Ferit Paşa İtilaf devletlerine, Türkiye’nin savaşa girmesi konusunda ittihat ve Terakki liderlerini suçlayan ve Hürriyet ve itilaf Fırkası’nı Bolşeviklere benzeten bir bildiri sundu. ‘Şimdi itilaf devletleri na­ sıl Slavları kurtarmaya çalışıyorlarsa, aynı şekilde nezaket ve in­ sanlık bağlamında Türk halkına da yardım elini uzatmalıdırlar,” dedi. Sıraladığı önerilerini 23 Haziran’da ikinci bir bildiriyle yazı­ ya döktü, ilk pazarlık sırasında bile Damat Ferit Paşa’nın önerile­ ri çok aşırıydı. Osmanlı Imparatorluğu’nun toprak bütünlüğüne (11) Mahmut Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, s. 2040.

200

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

saygı gösterilmesinin yanı sıra Balkan Savaşları’nda yitirilen Batı Trakya bölgesini ve Türkiye sınırlarına yakın olan Yunan adaları­ nı da istiyordu. Arabistan’daki Müslüman tapmaklarının sahipli­ ğini sürdürecek olan padişahın atayacağı prenslerin gözetimi al­ tında Araplar özerkliğe sahip olabilirlerdi. İtilaf devletleri şaşkınlıkla gözlerini ovuşturdular ve yıkıcı bir karşılık verdiler. Türklerin başka ırkları yönetmek açısından ye­ tersiz olduğunu kanıtladıklarını söylediler. Gittikleri her yerde yı­ kıma ve refah düzeyi ile kültürel canlılığın yitirilmesine neden ol­ muşlardı ve bunların hepsi ancak onların ayrılışından sonra düzelebilmişti. itilaf devletleri İslam’a saygılıydılar ama Türkler ‘uy­ gun koşullar’ altında başka bir deyişle biraz küçülerek, daha iyi durumda olacaklardı. Bu yanıt, aşağılayan genellemeleri ve ulu­ sal tiplemeleriyle, Damat Ferit Paşa’nın beklentileri kadar saç­ maydı. Ardmdan Damat Ferit Paşa’ya ilgilenmeleri gereken da­ ha önemli konular olduğunu, kendisinin Paris’te kalmasının hiçbir yararı bulunmadığını bildirdiler. Türklerle yapılacak ba­ rış anlaşmasının koşullarına kendi aralarında karar verince onu bilgilendireceklerdi.*12* Mustafa Kemal, Türk milliyetçiliğinin ve Müslüman direnişinin güçlerini Anadolu’da bir araya toplarken, Damat Ferit Paşa eli boş, itibarını yitirmiş bir halde İstanbul’a döndü. İtilaf liderleri Avrupa’daki barış anlaşmasıyla uğraşırken ve Yunan işgal birlikleri Milne Hattı’mn gerisine yayılırken, padişah Türk milliyetçilerinin baskısına boyun eğdi. Sivas Kongresi’nin sona ermesinden yalnızca üç hafta sonra 2 Ekim 1919’da Damat Ferit Paşa istifa etti ve yerine Balkan Savaşı’nda Osmanlı Batı ordusunun başarısız generali, 60 yaşındaki Ali Rıza Paşa getiril­ di. Milliyetçilerin baskısıyla padişah barış anlaşması pazarlıkla­ rı başlamadan önce parlamento seçimlerinin yapılacağını açıkla­ dı. Yeni sadrazam başkentte Osmanlı egemenliğini yeniden teyit (1/2) Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele (Cem, İstanbul: 1992) Cilt I, s. 396-402.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

201

etmek için Osmanlı vatandaşı olan yerel Rumların Yunan bay­ rağı asmalarını yasakladı. Mustafa Kemal ile hükümet arasında­ ki ilişkileri düzeltmek için Bahriye Nazırı (başka bir emekli ge­ neral olan) Salih Hulusi’yi onunla görüşmesi üzere gönderdi.

Girişimleri sonuçsuz kaldı. Rumlar, Aralık 1919’da yapılan se­ çimlerle ilgilenmediler ve Türk milliyetçileri seçimi rahatlıkla ka­ zandılar.

Faysal’ın konumunun bozulması 1919 yılının sonlarında Faysal’ın konumu zayıflıyordu. KingCrane Komisyonu’nun 28 Ağustos’ta Amerikan mandası için yaptığı çağrı siyaset dünyasının kapsamında yer almadı. 1919 yazının sonuna doğru siyasi rakiplerinin dışlaması sayesin­ de Başkan Wilson, Versay Antlaşması’m, 1918 Kasımı’ndaki se­ çimden bu yana muhalif Cumhuriyetçi Parti tarafından yöneti­ len Kongre’den geçirmesinin çok zor olacağını anlamaya başla­ mıştı. 1919 Temmuzu’nda Washington’a döndü ve hem Versay Antlaşması hem de Milletler Cemiyeti için bir kampanya başlat­ tı. 26 Eylül 1919 günü sürdürdüğü olağanüstü hızlı kampanya tu­ runda kendisini felç bırakan bir beyin kanaması geçirdi. Siyasi et­ kisi sona erdi.

Ertesi gün King-Crane Komisyonu raporunun Beyaz Saray’a gelmesi ise oldukça koniktir. Wilson’ın raporu gördüğü varsayıl­ mıyor. Wilson tarzı uluslararasıcılık dalgası gerilemekteydi. 1919 Kasımı’nda ve 1920 Martı’nda Senato Versay Antlaşması’m red­ detti. Ayrıca Ermenistan mandasını yüklenmeyi de kabul etme­ di. Suriye için Amerikan mandası konusu ABD Kongresi’nde hiç görüşülmedi. Barış Konferansı’nda ABD delegesi olan General Tasker Bliss, 1919 Kasımı’nda Türkiye ve Ortadoğu sorunla­ rında Amerika’nın hakemliğinin ‘yararsız’ olduğu sonucuna vardı.(13) (13) Wilson Papers, Cilt 64, s. 27.

202

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

King-Crane Komisyonu raporunu Barış Konferansı hiç ele al­ madı ve 1922 yılına kadar yayınlanmadı.045 Faysal’ı savunmak için Britanya’nın kullandığı en güçlü koz olan YViIson’m ulusal özerklik görüşü artık geçersizdi. 1919 son­ baharında ve kışmda Suriye üzerindeki Fransız iddiaları karşısın­ da Britanya’nın geri adım atması hiç de şaşırtıcı olmadı. Bu du­ rum Genelkurmay Başkanı Sir Henry Wüson, Dışişleri Bakanı Winston Churchill ve Lloyd George’un askeri alanda istedi­ ği gerçekçilik nedeniyle dürtülendi.(15) Daha yalın bir anlatımla, Britanya Suriye’yi işgalini daha fazla sürdüremezdi. Balfour, da­ ha 19 Ağustos’ta, King-Crane Komisyonu’nun önerilerinden bi­ le önce, Britanya’nın Suriye mandasını kabul etmeyeceği açıkça belirtilmiş olmasına karşın, Ingiliz-Fransız ilişkilerini kötü etki­ lediğinden sızlanmaya başlamıştı.06* Fransız basını, yaz boyunca Fransa’nın Suriye üzerindeki hakkını Britanya’nın yadsıma çaba­ ları olarak görüp kınamayı sürdürmüştü.

Ayrıca Faysal, Britanya’nın Filistin mandasını kabul edip Balfour Deklarasyonu’nu uygulamaya koyacağı kendisine bildiri­ lince çok tedirgin olmuş ve bu kararın ‘ 1916 yılının haksız anlaş­ masına’ yani Sykes-Picot Anlaşması’na geri dönüş olduğunu ile­ ri sürmüştü.07* Arapların çoğunluğunun Mezopotamya ve Suriye için tek bir manda yönetimi istemiş olduğunu ileri sürerek, ‘Barış Konferansı’nm bu isteme aykırı ve ülkenin bölünmesini içeren bir karar verme olasılığı varsa, kendisinin bugünkü konumunu sürdüremeyeceği, çünkü ülkesinin yıkılmasına razı olduğu suçla­ masıyla yüzyüze kalacağı’ uyarısını yapmıştı.08’ Britanya makul bir siyasi hesaba dayanarak kaybını azaltmaya ve FaysaPa verdiği desteği geri çekmeye karar verdi. Yılın başından (14) Harry N Howard, The King-Crane Commission: An American Inquiry in the Middle East (Khayats, Beyrut: 1963) s. 258.

(15) Darwin, Britain, Egyptand the Middle East, s. 171.

(16) DBFP, Cilt IV, Belge 242.

(17) DBFP, Cilt IV, Belge 236.

(18) DBFP, Cilt IV, Belge 256

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

203

bu yana Britanya hükümeti için en acil sorunlardan biri Avrupa ve Ortadoğu’da konuşlandırdığı yüksek sayıdaki askeri güçlerin gi­ derleriydi. Mısır, Hindistan ve İrlanda ile kıyaslanınca, Suriye’nin önceliği pek yoktu, ikinci olarak, Britanya Mezopotamya’da manda yönetimini almaya kesin kararlıydı. Öyleyse Balfour’un 9 Eylül’de belirttiği gibi Faysal, Fransızlardan daha büyük bir ba­ ğımsızlık nasıl bekleyebilirdi? ‘ikimiz de Araplarla hiç kuşku­ suz (en azından bizim açımızdan) dostça ve dikkat çekmeyen bir işbirliği içinde en iyi ekonomik ve siyisi denetimi sürdür­ mek istiyoruz ama buna karşın son çare olarak uygulanabilir’ diye ekledi.(19) Lloyd George, 9-11 Eylül 1919 tarihleri arasmda Allenby ve Muhafazakâr Parti’nin en etkili devlet bakanı Andrew Bonar Law ile Deauville’de bir dizi görüşme yaptı. Britanya asker­ lerini Suriye sahilinden batıya, Sykes-Picot Hattı’na çekme kara­ rı alındı. Faysal’a verilen parasal destek yarıya indirilecek ve geri kalanını Fransa üstlenecekti. Hepsi 1 Kasım 1919 tarihine kadar tamamlanacaktı. Faysal’a derhal Fransa’ya gelmesi söylendi.(20) 15 Eylül’de yapılan toplantıda bu bilgiler Clemenceau’ya aktarıldı.

Faysal dört gün sonra bu haberi Downing Sokağı No.lO’daki baş­ bakanlık konutunda Lloyd George’un kendisinden aldı ve sonu­ cunda kan döküleceği uyarısında bulundu.(21) Şimdi Faysal, Fransız işgalinden kaçınmanın bir yolunu umarsızca aramaya başlamıştı. Britanya’ya üç seçenek öner­ di: Askerlerin çekildiği bölgelerin denetimi Allenby’de kalsın; Barış Konferansı karar verinceye dek geçici düzenlemeyi düşün­ mek üzere bir uluslararası komisyon kurulsun; Barış Konferansı Suriye’nin kaderi hakkmdaki kararını hemen versin. Bu arada Amerika’ya bir heyet göndermeyi de düşünüyordu. Britanya ra­ porlarının çoğuna ve King-Crane Komisyonu’na göre Araplar, Filistin’de bir Yahudi yerleşimine karşı çıkıyorlardı ama Faysal’ın (19) DBFP, Cilt IV, Belge 265.

(20) DBFP, Cilt IV, Belge 278.

(21) DBFP, Cilt IV, Belge 283.

204

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

bir kez daha görüştüğü Weizmann, Siyonist projeyi destekleme­ sinin karşılığında Siyonist hareketin Arap hükümetine danışman ve para sağlayabileceğini söyledi. Fransızlara karşı Araplarla birlik oldukları takdirde Faysal bu anlaşmayı kabul edeceğini açıkladı ama Fransızlarla arasının bozulmasını istemeyen Weizmann, on­ ların daha sonraları Suriye’nin kıyı kesimine yerleştirilebilecekle­ rini önerdi.(22) Büyük ölçüde Britanya baskısı altında kalan Faysal’ın bir kez daha Fransızlara yanaşması kaçınılmazdı. Lloyd George, Clemenceau’ya ‘Faysal’ı ve Arap sorununu sertlikle halletmek­ ten kaçınmalarını’ önerdi. ‘Eğer Fransız hükümetinin görüşü bu yöndeyse, Britanya hükümeti Arap topraklarında çıkacak cid­ di ve uzun süreli huzursuzlukların kolayca tüm İslam dünyası­ na yayılabileceğinden kaygılanıyor’ diye fikrini belirtti.(23) Lloyd George’un görüşlerini dikkate alan Clemenceau, Fransız hedef­ lerini yumuşatmaya başladı. Ana amaç Fransa’nın sömürgeci ta­ sarılarını korumaktı ama şimdi Faysal ile tngilizleri tatmin etme girişiminde bulunmaları şarttı. Clemenceau, Suriye’de bulunan Fransız komutan General Henri Gouraud’nun Bekaa Vadisi’ni işgal etmesine engel oldu.(24) Ne var ki, ekim, kasım aylarında Clemenceau ile Faysal görüşmelerinde Suriye üzerindeki ege­ menlik hakkında fikir birliğine varılamadı. Clemenceau, Fransız askerlerinin Suriye’yi işgal etmesi ve Fransız yöneticilerin ülkeyi istedikleri gibi yönetmek için kayıtsız şartsız yetkiye sahip olma­ ları konusunda ısrarcıydı. Faysal bu öneriyi reddetti.

Sonunda Clemenceau ile Fransızlar önemli ödünler ver­ me kararı aldılar ve yeni önerileri Faysal’a 16 Aralıkta sunuldu.

Fransa’nın Suriye hükümetinden sorumlu olacak askeri ve sivil danışmanları tek başına sağlamasının karşılığında Faysal bu ülke­ nin manda yetkisini kabul edecek, Suriye’de vergi salıp, yasa ya­ (22) DBFP, Cilt IV, Belge 295.

(23) DBFP, Cilt IV, Belge 334.

(24) DBFP, Cilt IV, Belge 383.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

205

pacak bağımsız bir parlamento kurulacak ve Faysal yeni Suriye devletinin başkanı olarak tanınacaktı. Ayrıca hükümetin ona­ yı olmadan Fransa, Suriye’nin Arapların yaşadığı kesimine asker konuşlandıramayacaktı. 6 Ocak 1920’de Faysal bu koşulları kabul etti ama Lübnan’ı onlara teslim etmeden önce Faysal’ın Suriye’de Fransız mandası için halkın desteğini kazanması gerekiyordu.(25) Anlaşma gizli tutuldu. Koşulları Ingilizlere aktaran bir Fransız yetkili ‘Suriye’ye dönünce FaysaPın konumunu koruyup koruya­ mayacağından Fransızların kaygı duyduğunu ve Faysal görünür­ de başarıya ulaşmış gibi geri dönünceye kadar anlaşmanın gizli tutulacağını’ bildirdi.(26) Hiç kuşkusuz, Faysal bu anlaşmadan son derece mutsuz ol­ muştu. Suriye üzerindeki etkileri gittikçe büyüyen radikal milli­ yetçilere anlaşmayı açıklamanın çok zor olacağının kesinlikle far­ kındaydı. Öte yandan Gouraud da yeni anlaşmayı Fransa için bir yenilgi olarak görüyordu. Arapların anlaşmayı Fransa’nın hiçbir etkisi olmadan bağımsızlıklarının tümüyle kazanmak olarak yo­ rumlayacaklarını öngörmüştü.

Suriye’deki durum Faysal’m Suriye’deki siyasi etkisi hiçbir zaman güçlü olmamıştı.

Milliyetçiliğin dip akıntıları üzerinde denetimi çok azdı. 1919 yı­ lının sonunda Avrupa’ya yaptığı ikinci yolculuk bu kısıtlı etkisi­ ni biraz daha azaltmıştı. Arap Bürosu’nun bir üyesi olan Gertrude Bell, 1919 Ekimi’nde Suriye’yi ziyaret ederken bu sorunların bir kısmını saptamıştı. Arap hükümeti Fransızların yardım ve öne­ rilerini reddederken, Fransızlarla arasının bozulmasından çeki­ nen Britanya da hiçbir yardımda bulunamadığından, Bell’e göre her şey parçalanmaya başlamıştı. Bu nedenle ‘onlar kendi istedik­ (25) Karsh ve Karsh, Empires of the Sand, s. 281; Sachar, The Emergence o f the Middle East, s. 272-3.

(26) DBFP, Cilt IV, Belge 412.

206

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

leri yolda yürüyorlar ama bu yol iyi değil,” diye kayda geçmişti.

(27) Gücün üç ana merkezi üç milliyetçi gruptu: Al-Nadi al-‘Arabi adlı Filistinli Arap Kulübü, Arap Bağımsızlık Partisi’ni (Hizb alistiqlal al-‘Arabi) denetleyen Suriye liderliğindeki al-Fatat ve ta­ raf değiştirip Arap isyanına katılmak için Osmanlı ordusundan ayrılmış olan Iraklı askerlerin üye olduğu al-Ahd. Bu kuruluşlar bazen aynı dava için birlikte çalışıyor ama çoğu zaman kendi böl­ gesel ya da kabilesel çıkarlarına daha fazla sadakat gösteriyorlar­ dı. Öylesine bölünmüş bir hava vardı ki, milliyetçilik ateşini ser­ gilemek konusunda gruplar birbiriyle rekabet etmeye çabaladı­ ğından, Fransızlarla uzlaşabilmesi için Faysal’ın pek dar bir hare­ ket alanı kalıyordu.

Faysal’m denetim için bıraktığı ve kardeşi Zeid’e baskı yapan­ lar genelinde al-Ahd grubundandı ve aralarında en önemli ki­ şi Yasin Paşa al-Haşimi idi(28) Bell’in görüşüne göre ‘şiddet yan­ lısı milliyetçilerdi ve hiçbir yabancı kontrolün olmadığı bağım­ sız bir Suriye ile Mezopotamya’ istiyorlardı.*291 Şam’daki durumu özetlerken Faysal’ın gözden düşmekte olduğunu belirtmişti.(30) Ziyaretinin sonunda gönderdiği bir mesajda Suriye başkentinin geleceği hakkında gittikçe artan bir umarsızlık duygusunun do­ laştığını yazmıştı: Şam halkı önlerindeki olasılıklar hakkında son derece kay­ gılı. Yılın sonunda Şerif e ödenen parasal destek kesilecek ve Arap Hükümetinin parasal pozisyonu son derece kritik ola­ cak ama varlığını sürdürmenin bir yolunu bulsa ve açıkça gö­ rülen huzursuzluğu önlemeyi başarsa bile, sahile yerleşecek (27) Gertrude Bell’den ailesine, 12 Ekim 1919. Gertrude Bell’in günlükleri ve mektupları Newcastle Üniversitesi’nce dijital ortama aktarılmıştır ve < http://www.gerty.ncl.ac.uk > adresinden ulaşılabilir. Bell’in günlük ve mektuplarına yapılan tüm alıntılar bu kaynaktandır.

(28) Bell Günlüğü, 8 Ekim 1919.

(29) Gertrude Bell’den aüesine, 12 Ekim 1919.

(30) Bell Günlüğü, 13 Ekim 1919.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

207

Fransızların Arap devleti içinde propagandayı sürdürmesi ya da kendi yönetimleri altındaki bölgelerde Müslümanlara karşı kışkırtıcı davranışlarda bulunarak daha fazla rahatsız­ lığa neden olmasıyla huzurun bozulacağı ve ilk belirtiler­ de askerlerin düzeni sağlama bahanesiyle sınırı geçecekleri düşünülüyor.(31) Faysal anlaşma koşullarıyla geri dönünce, milliyetçiler arasın­ da pek az destek bulduğunu fark etti. Başka bir sorun da anlaşma­ nın yürürlüğe girmesinden kısa bir süre sonra Clemenceau’nun başbakanlıktan istifa etmesiydi. 1919 sonunda yapılan seçim Arap davasmı yatıştırmakla pek ilgilenmeyen bir muhafazakâr çoğunluğu ortaya çıkardı. Yeni Başbakan Alexandre Millerand, Fransa’nın zaten Faysal’a çok fazla ödün vermiş olduğu görüşün­ deydi. Suriyeli milliyetçilerin ve bağlantısız haydutların Fransız askerlerine saldırılarını arttırması da Fransız hükümetini öf­ kelendiriyordu. Faysal’a hiç güven duymayan Gouraud, onun Suriye’deki en radikal milliyetçi unsurların elinde olduğuna ina­ nıyordu. Ingilizler anlaşmaya olumlu bakıyorlardı ama Faysal’ın bunu uygulamaya koyacağını pek olası görmüyorlardı. Lloyd George’un 1920 Şubatı’nda yapılan bir İtilaf devletleri toplantı­ sında dediği gibi Faysal ‘razı olacak bir ruh yapısında değildi.’1321 Gelişen olaylar bu karamsar değerlendirmeyi doğruladı. Faysal Fransızların ve Suriyeli milliyetçilerin istemlerinin arasında sıkış­ mıştı. Millerand’dan daha fazla ödün almak için umarsızca çaba­ ladı. Özetle dış politikada daha fazla bağımsızlık ve Lübnan dev­ letinin boyutlarının küçültülmesini istedi ama Millerand bu yak­ laşımını reddetti. Tam tersine Fransa Başbakanı 6 Ocak kararla­ rının Fransa’ya Suriye üzerinde daha fazla etki ve denetim ala­ nı açmak için değiştirilmesini istiyordu. Suriye’yi etnik ve kabilesel çizgilerden bölüp gücü olmayan bir merkez bırakmayı yeğli­ (31) ‘Syria in October 1919’ Kasım 1919, TNA Fo371/4152.

(32) DBFP, Cilt VII, Belge 12.

208

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

yordu. Faysal, şimdi gitgide azalan seçeneklerle yüzyüze kalmıştı.

Ya doğrudan Fransızlara yanaşıp Suriyeli milliyetçileri çökertmek için Fransız askerlerini kullanacak ya da onlarla tüm ilişkisini ke­ sip aktif muhalefete gidecekti. Aşırı uçtaki partinin inanılmaz baskısı altında kaldığını Britanya raporları bildiriyordu. Belki de oğlunun başarılarım kıskanan babası Hüseyin, Fransızlarla Arap bağımsızlığını güvence altına almayan herhangi anlaşmayı redde­ deceği konusunda uyardı.

Faysal üzerinde çok etkili olan Yasin Paşa el-Haşimi, Fransız­ larla yapılacak her tür anlaşmaya karşıydı ve Ocak 1920’de Faysal-Clemenceau Anlaşması’na karşı çıkan sokak gösterile­ rine liderlik etti. Faysal’ın ılımlılık yakarılarını herkes duymaz­ lıktan geldi. Milliyetçilik davası tüm milliyetçilere olduğu gi­ bi tüm haydutlara da özellikle sahil kesiminde saldırı yapma iz­ ni vermişti.(33) Şam’daki Hıristiyanlar ve diğer azınlıklar öldü­ rülme korkusu içinde yaşıyorlardı. Faysal 6 Mart 1920 tarihin­ de King-Crane Komisyonu’nun ziyareti için oluşturulmuş Suriye Ulusal Kongresi’ni tekrar toplamak zorunda kaldı. Kongre milli­ yetçi görüşlerinden hiç ödün vermedi. Faysal’m Fransızlarla yap­ tığı anlaşmayı geçersiz ve boş sayıp, Devlet Başkanı Faysal olmak üzere bağımsızlığını ilan etti. Filistin de yeni krallığın bir parça­ sı olarak ilan edildi. Bir süre sonra Faysal’ın ağabeyi Abdullah Mezopotamya Kralı ilan edildi. Faysal, Ingilizleri daha önceden uyardığı gibi, ya milliyetçilerin yanında olacak ya da konumun­ dan alaşağı edilecekti/341 Ülkenin tanınması için başka hükümetlere çağrılar yapıl­ dı. Fransızlar, Suriye milliyetçilerinin açıklamalarım Faysal’ın aşırı uçların görüşlerini onaylamasının kanıtı olarak algıladı­

(33) Malcolm B Russel, The First Modem Arab State: Syria under Faysal, 1918-1920, (Bibliotheca Islamica, Minneapolis: 1985) s. 166-8.

(34) Rohan Butler ve J P T Bury (ed.) Documents on British Foreign Policy 1919-1939, ilk Seri, Cilt VIII, (Her Majesty’s Stationary Office, Londra: 1958) Bundan sonra DBFP Cilt VIII, Belge 214.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

209

lar. Lübnan’daki Hıristiyan gruplar, hiç kuşkusuz Fransızların cesaretlendirmesiyle, yeni Suriye devletinden bağımsızlıklarını ilan ettiler. Britanya ayrıca Faysal’ın, Şam’daki Hıristiyanlar ve Dürziler arasındaki desteğinin de zayıf olduğunu ileri sürdü.(35) Millerand, Suriye Ulusal Kongresi’nin açıklamalarının geçer­ li olmaması konusunda kararlıydı. Şimdi Britanya Fransa’yla ay­ nı görüşteydi; 1919 sonbaharından bu yana dışişleri bakam olan Curzon, bu açıklamaların Suriye Ulusal Kongresi’nin ‘yakışık­ sız ve hoşgörüyle karşılanmaz bir otorite uygulaması’ olduğu­ nu Fransızlara söyledi. Aynı zamanda ‘halkın kendilerini iste­ mediği bölgelere zorla girerek’ Ortadoğu’daki Ingiliz ve Fransız konumlarım tehlikeye attıkları için Fransızları azarlama fırsatı­ nı da kaçırmadı.(36) Britanya özellikle Suriye Ulusal Kongresi’nin Filistin ve Mezopotamya üzerindeki iddiaları konusunda kaygı duyuyordu. Lloyd George bu duruma olumlu bakarken, Allenby Britanya ile Fransa’nın Faysal’ı Suriye, Filistin ve Mezopotamya konfederasyonunun hükümdarı olarak görmesinin ve bu bölge­ leri yönetim açısından Britanya ve Fransa’ya bağlamasının doğru olacağını iddia etti. Curzon, bu planın pek açık olmadığını hisse­ diyordu ve 1919’da Mezopotamya’da yapılan görüşmeler yöneti­ ci olarak bir Şerifin istenmediğini gösteriyordu.(37) Öte yandan Faysal, Ingiliz ve Fransızların uyarılarına kulak as­ mıyor gibiydi. Avrupa’ya doğru yola çıkmadan önce Fransızlara Suriye’nin bağımsızlığını tanımaları ve askerlerini Lübnan’dan çekmeleri gerektiğini söyledi. Yüzeysel olarak bakınca Faysal’ın konumu sağlam görünüyordu. Fransızların karada milliyetçileri bastıracak sayıda askeri yoktu. Britanya hâlâ Faysal üzerine bir sal­ dırı konusunda çekimserdi ve Fransızlar bu arada Suriye’nin ku­

(35) DBFP, Cilt VIII, Belge 219.

(36) DBFP, Cilt IV, Belge 221.

(37) Martin Gilbert, Winston S Churchill, Companiotı Volüme IV, Kısım 2: 1917-1922, (Heinemann, Londra: 1977) s. 1050; Bundan sonra Gilbert, Churchill Companiotı, IV, Kısım 2; DBFP, Cilt XIII, Belge 217, 223, 224.

MOK 14

210

MODERN ORTADOĞU'NUN KURULUŞU

zeyindeki Kilikia bölgesinde .(Adana) Mustafa Kemal ile milliyetçi güçlerinin tehdit etme tehlikesiyle başa çıkmak zorundaydı. 1920 yılının başında bir Fransız birliği bölgeye gönderildi. Bu sorunlar çözülünceye kadar Faysal’a karşı bir adım atma olasılığı yoktu.

Ne var ki aslında Faysal’m durumu göründüğünden çok daha zayıftı. Kendi ifadesine göre bağımsızlık ilanını kabul etmek ya da tacını yitirmek tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştı. Bağımsızlık ila­ nının Suriye’de kamuoyunu tatmin etmesini ve böylece Britanya ve Fransa ile bir anlaşma pazarlığına oturması için kendisine so­ luk alacak bir alan açmasını umut ediyordu. Suriye milliyetçileri arasında Kemalistlerle aynı amaç uğruna beraber olmak isteyen­ lerin sayısı oldukça yüksekti.(38) Üstelik askeri ve ekonomik ko­ şullar umarsızdı.(39) Bağımsızlığın ilanından dört gün sonra Hama kentinde yiyecek için isyanlar çıktı.Yiyecek kıtlığı, fiyat artışları ve nakit para sorunları gitgide şiddetlendi. Siyasi açıdan Faysal’ın konumu iyice zayıflamıştı. Fransızlarla uzlaşmayı gerçekten isti­ yordu ama bu yaklaşımı hiçbir ödüne izin vermeyen aşırı milli­ yetçiler tarafından kısıtlanıyordu.

San Remo Konferansı Amerikan Senatosu, 19 Kasım 1919 tarihinde tasdik etmediği halde Versay Antlaşması Ocak 1920’de yürürlüğe girdi. Anlaşma Almanya ile yapılacak barış anlaşmasının karmaşık koşulları­ nı saptamıştı ama özellikle Ortadoğu’da çözümlenmesi gere­ ken çok önemli konular kalmıştı. İtalya’nın San Remo kentin­ de Türkiye ile yapılacak barış anlaşması görüşmeleri öncesinde Weizmann, Britanya Dışişleri Bakanlığından Robert Vansittart’a verdiği mesajı güçlendirmeye çalıştı. Yahudi Ulusal Vatanı açı­ sından Filistin’in pozisyonunun Türkiye ile yapılacak barış anlaş­ masına katılmasını istiyordu. Onu tedirgin eden nokta ise man­ (38) Russell, The First Modem Arab State, s. 138-9.

(39) Russell, The First Modem Arab State, s. 142-6.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

211

da sisteminin olası yapısıydı. Eski Türk imparatorluğunun diğer bölgeleri için manda yetkileri halkın isteği doğrultusunda sapta­ nacaktı ama Filistin için Siyonistler açısından önde gelen amaç Yahudi Ulusal Vatanı kurulurken mevcut nüfusun haklarının korunmasıydı.(40) Anlaşılacağı gibi kaygılanması için bir nedeni yoktu ama daha konferans toplanmadan önce yaşadığı bir dene­ yim gelecek konusundaki kaygılarının artmasına yol açtı.

Gerçi Weizmann uzun zamandır farkındaydı ama Filistin’de Yahudi yerleşimine Arapların muhalefetinin gittikçe arttığını kendi gözleriyle görecekti. 1920 Martı’nda büyük oğluyla birlik­ te Filistin’i bir kez daha ziyaret etti. Arap nüfusunun öfkesi çe­ şitli nedenlerle yükseldiğinden ziyaretin zamanlaması kötüydü.

Bağımsızlık hakkında verilmiş olan sözlerin tutulmadığı inan­ cı Arapların hayal kırıklığını arttırmıştı. Balfour Deklarasyonu büyük boyutlu Yahudi göçüne yol açtığı takdirde Arapların Yahudilerin emri altına gireceği korkusu yayılmıştı. Son olarak da Faysal’m Şam’dan yöneteceği, Suriye ve Filistin’i kapsayan bir Arap devleti umudu ortaya çıkmıştı.(41) Weizmann, Mısır’da kaldığı kısa süre içinde Filistin’in bazı bölgelerindeki huzursuz­ luğun başkalarıyla birlikte, Yahudi savunma gruplarını organi­ ze eden Joseph Trumpeldor’un ölümüne neden olduğunu öğ­ rendi. 25 Mart’ta Filistin’in şu andaki durumu hakkındaki izle­ nimlerini son derece karamsar bir mektupla Londra’daki Siyonist yöneticiye bildirdi. Askeri yetkilileri Yahudilere açıkça düşman­ ca davranıp Arap yanlısı oldukları için kınadı. Subaylar arasında­ ki en yaygın görüş, Balfour Deklarasyonu’nun bir hata oluşuydu.

Britanya’nın bu gibi yaklaşımlarının Arapları cesaretlendirdiğini ve artık Faysal’a güvenini yitirdiğini açıkladı.(42) (40) Weizmann’dan Robert Vansittart’a, Londra, 1 Mart 1920, LPCW, Cilt IX, 294, s. 320-2.

(41) Palestine Royal Commissiorı Report, Cmd 5479, Bölüm II, ‘The War and the Mandate’.

(42) VVeizmann’dan Siyonist Yöneticiye, Londra 25 Mart 1920, LPCW, Cilt IX, s. 325-30.

212

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Bundan sonra olanlar korkunçtu ve Filistin’de olacakların acımasız bir belirtisiydi. 8 Mart 1920 tarihinde Filistinlilerin de temsil edildiği Suriye Kongresi’nce Faysal’ın kral ilan edilme­ si, Filistin’in çeşitli bölgelerinde destek gösterilerinin yapılma­ sına yol açtı ve Britanya bu gibi etkinlikleri yasakladı. Yine de 4 Nisan’da Hıristiyanların Paskalya ve Yahudilerin Hamursuz Bayramı’yla çakışan Müslümanların Nabi Musa kutlaması sıra­ sında Kudüs’te yine bir gösteri gerçekleştirildi. Gösteriyi düzenle­ yenler arasında Kudüs Belediye Başkanı Musa Kasım el-Hüseyni, gazete editörü Arif el-Arif ve kısa süre sonra hem Yahudilerin hem îngilizlerin nefret ettiği kişi haline gelecek olan Hacı Emin el-Hüseyni vardı. Hüseynilerin ikisi de Kudüs’ün en önde ge­ len Arap ailesinin mensubuydu. Bir kez daha gösterinin odağı Faysal’a destekti. Ardmdan çıkan şiddet olaylarında 5 Yahudi öl­ dürüldü, 200’den fazlası yaralandı ve 4 Arap öldürülürken 21’i de yaralandı.(43) Weizmann Paskalya Bayramı’nı, Rus devriminden sonra Hayfa’ya yerleşmiş olan annesiyle birlikte kutladı ve oğluyla Kudüs’e dönünce kentin asker işgalinde olduğunu gör­ dü. Gerçi şiddet olayları patlak verdiğinde Weizmann kentte de­ ğildi ama yaşananların onu derinden sarstığı kesindi; çünkü Rus katliamları anımsatan görüntüler bu kez Britanya yönetimi al­ tında gerçekleşmişti.(44) Arapların düşmanlık duygularını açığa çıkardığı gibi Britanya’nın askeri gücünün sınırlarını da göster­ diğinden Yahudiler için hiç de güven verici değildi. Britanya as­ kerlerinin Yahudileri silahsızlandırma girişimlerini Weizmann şiddetle eleştirdi. Ayrıca Arif el-Arif ile Emin el-Hüseyni’ye gı­ yabında onar yıl hapis cezası verilmesine karşın genç Yahudileri harekete geçirmeye çabalayan Vladimir Jabotinsky’nin 15 yı­ la mahkûm olması da Yahudileri korkuttu. Weizmann’ı en faz­

(43) Palestine Royal Commission Report, s. 50-1; Mattar, The Mufti of Jerusalem, s. 15-18.

(44) Weizmann’dan Lady Emma Caroline Schuster’a, Twyford, Montreux, 3 Mayıs 1920, LPCW, Cilt IX, 318, s. 343-4.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

213

la kaygılandıran nokta ise, bu olayların, Ortadoğu mandaları ve Türklerle yapılacak anlaşmayla ilgili kararların alınacağı, yakla­ şan San Remo Konferansındaki görüşmeleri ve kararları nasıl etkileyeceğiydi.(45) Konferansın kararları Faysal’m ve Weizmann’ın liderliğini üst­ lendiği hareketleri derinden etkileyecekti. Faysal’ın katılmayı red­ dedip, görüşmelerde hiçbir etkisi olmayan Kurmay Başkanı Nuri el-Said’i göndermesi ise ilginç bir durumdu. San Remo’ya heve­ si kırık, kaygılı ve kendi ifadesine göre biraz üzgün gelmiş olan YVeizmann ise durumun daha iyi üstesinden geldi. 18-26 Nisan tarihleri arasında gerçekleştirilen konferansın görüşülecek son maddelerinden biri Filistin’in geleceği olduğundan Weizmann’ın yapacağı pek bir şey yoktu. Kısa süre önce yaşadığı olayların et­ kisiyle Britanya’ya duyduğu güvensizliği San Remo’ya yaptığı tren yolculuğu sırasında Vera’ya açıkladı.(46) Londra’da tanıdı­ ğı İngilizlerle Filistin’de gördükleri arasında çok büyük bir fark bulunduğunu algılamıştı. San Remo’ya ulaşmca kaygılarını gide­ ren birçok şeyle karşılaştı. Balfour, Weizmann’ın en büyük der­ di olan Kudüs’teki olayların, Britanya’nın görüşünü değiştirme­ yeceği konusunda Curzon’la fikir birliği içinde olduklarını açıkla­ yarak onu rahatlattı. Ayrıca Filistin’e gidecek ilk Britanya Yüksek Komiserinin Samuel olmasına Lloyd George ile Balfour’un karar verdiğini de öğrendi.

Filistin’in geleceği konusu, 24 Nisan 1920 tarihinde İtalya Başbakanı Francesco Nitti’nin başkanlığını yaptığı Yüksek Konse­ yin önüne geldi. Britanya’yı Lloyd George, Curzon ve Robert Vansittart, Fransa’yı Başbakan Alexandre Millerand ile Dışişleri Bakanı Philippe Berthelot, Japonya’yı Matsui Keishiro temsil edi­ yordu. Amerika’nın İtalya Elçisi Robert Undervvood da onlara katıldı. Görüşmeyi açan Curzon gururla ama belki de biraz hatalı (45) Weizmann, Trial and Error, s. 318-21.

(46) VVeizmann’dan Vera VVeizmann’a, Launay, 19 Nisan 1920, LPCW, Cilt IX, 306, s. 336-7.

214

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

olarak Balfour Deklarasyonu’nun Filistin’i Dünya Yahudilerinin Ulusal Vatanı olarak gördüğünü ve büyük güçler tarafından bu­ nun kabul edildiğini açıkladı. Deklarasyonun olduğu gibi anlaş­ maya geçmesini isterken, Siyonistlerin bazı koşulların genişletil­ mesi girişimlerine karşı durduğunu anlatmak istemişti. Curzon, Fransızların hâlâ bazı çekinceleri olduğu duyumunu almıştı.

Bethelot ile yaptığı uzun bir görüşme bunu teyit etti.

Berthelot, Curzon’un bazı iddialarını sorgulayarak karşılık verdi. İtilaf devletlerinin Balfour Deklarasyonu’nun resmen ka­ bul ettiklerinin hiçbir kaydı olmadığını belirtti. Fransızlar gerçi Britanya’nın Yahudilere Filistin’de bir Ulusal Vatan verme arzu­ suna engel olmayacaklardı ama Berthelot bunun anlamını öğren­ mek istiyordu. Eğer öteki devletlerden farklı olacaksa, Müslüman ve Hıristiyan dünyalarında sorunlar yaratabilirdi. Fransa’nın Müslüman Kuzey Afrika’daki büyük çıkarları ile Suriye planla­ rını düşünmekte olduğu açıkça belliydi. Konunun Hıristiyanlık boyutu, ardından gelen uzun tartışmada ortaya çıkacaktı. Sorunu Milletler Cemiyeti’nin çözümlemesine bırakmanın en iyisi ola­ cağını önerdi. Bunun üzerine Curzon, Berthelot’ya kısa bir ta­ rih dersi verdi. Balfour’un adı geçen deklarasyonu Siyonistler adı­ na yayınlamış olduğunu söylemek tam doğru sayılmazdı ve üste­ lik deklarasyon o dönemde Fransa Dışişleri Bakanı olan Pichon, Başkan Wilson ve Yunanistan, Çin, Sırbistan ve Siyam (şimdi Tayland) hükümetlerince kabul edilmişti. Pichon’nun tam ola­ rak neleri kabul edip neleri etmediği konusunda iki erkek uzun süre tartıştı.

Nitti iki tarafı bir anlayış noktasına getirmeye çalışırken, Millerand daha yumuşak bir çizgi izledi. Matsui’nin kendi hükü­ metinin deklarasyonu kabul etmemiş olduğunu bildirmesine da­ yanan Berthelot,' İtilaf devletlerinin resmi görüşü olmadığmı sa­ vundu. Fransızları ve belli bir noktaya kadar Nitti’yi rahatsız eden konunun Filistin’deki Hıristiyan toplumun durumu olduğu orta­ ya çıktı. Vatikan, Katolik çıkarlarını koruyacak ülkenin Britanya yerine Fransa olması yönündeki görüşünü bildirdi. Lloyd George

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

215

Filistin’de iki manda yetkisinin olmayacağı fikrinde ısrarlıydı.

Fransızlar ayrıca vatandaşlık ve dinsel haklar dışında Filistin’deki Yahudi olmayan toplumların siyasi haklarım ileri sürmekte du­ yarlı oldular ama bu haklar Balfour Deklarasyonu’nda zaten be­ lirtilmişti ve Millerand, kayda geçmesinin kendisi için yeterli ola­ cağım söyledi.(47) Ertesi gün konferans manda ve özellikle sınırlar konusunu ele aldı. Bir gün önceki uzun tartışmalar yinelenmedi. Filistin’in sı­ nırı Britanya ile Fransa arasında tartışmaya yol açan Musul bölge­ si olacak çizgiye yerleştirildi. Esas sorun Filistin’in kuzey sınırının nereden geçeceğiydi. Siyonistler Ürdün Nehri’nin kaynağım da içerdiğinde Litani Nehri boyunca çizilmesini umuyorlardı. Lloyd George gerçi onların duygularmı anlıyordu ama bu bölgenin hiç­ bir zaman Filistin sayılmamış olduğunu kabul etmeye hazırdı ve sınırın Dan kasabasmdan geçmesini önerdi. Bu ödün üzerine Berthelot, konferansın Mezopotamya ya da 1921’den sonra tanı­ nacağı adıyla Irak mandasına şimdi karar vermesinin ve Filistin Britanya’ya verilirken Suriye’nin Fransa’ya verilmesinin müm­ kün olup olmadığını sordu. Nitti kabul etti. Filistin hakkındaki resmi karar, itilaf Güçleri tarafından seçilecek bir ülkenin man­ dasına bırakmak biçiminde çıktı. Manda yetkisi alan ülke Kasım 1917 tarihli Deklarasyonu uygulamaya koymakla yükümlü ola­ caktı ve bu talimatın öteki itilaf devletleri tarafından benimsene­ ceği onaylandı.(48) Konferans sona erince Lloyd George dışarı çıkıp Weizmann’a Filistin mandasının Britanya’ya verileceği, temel ilke olarak Balfour Deklarasyonu’nun uygulamaya konulacağı, Samuel’in Yüksek Komiser olarak atanacağı ve Filistin yönetiminde ba­ zı değişikliklerin yapılacağı haberini verdi. Weizmann’a göre alı­ nan karar Balfour Deklarasyonu kadar önemliydi ve Vera’ya yaz­ dığı mektupta yeni Filistin’in doğuşunun habercisi olduğunu (47) DBFP, Cilt VIII, Belge 15.

(48) DBFP, Cilt VIII, Belge 16.

216

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

bildirdi.(49) Balfour Deklarasyonu’na dayalı Britanya Mandasını elde edince Weizmann’ın Siyonist hareket içindeki konumu öz­ gün ve tartışılmaz hale geldi ya da öyle görünüyordu.

Fransızlar, Konferansı Faysal’a müdahale etmelerinin önün­ deki engellerin kalkması olarak görüyorlardı ve Britanya ile olan sorunların büyük bir kısmı San Remo’da çözümlenmişti. Curzon Faysal’ın lehine bir artçı koruma kavgası vermek istemişti. Faysal Barış Konferansı’na gelir ve Fransa ile Britanya’nın uygun manda önerilerini kabul ederek, Suriye ve Filistin’in statüsüyle ilgili ola­ rak onlarla fikir birliğine varırsa, İtilaf devletlerinin onu Suriye Kralı olarak kabul etmesini önermişti ama bu öneri Millerand için kabul edilemezdi. Britanya Filistin ve Mezopotamya’da da­ ha geniş bir hareket özgürlüğüne kavuşurken, Suriye’de zayıf bir manda yetkisini kabul etmeye yanaşamazdı. Britanya sonunda Fransa’nın Suriye ile istediği gibi ilgilenmesini isteksizce kabul­ lendi.

San Remo Konferansı’nın Osmanlı sonrası Ortadoğu için ha­ zırladığı şablonun sonuçları on yıllar boyunca yankılanacaktı.

Fransa, Suriye ve Lübnan mandasını elde ederken, Britanya, Irak ve Filistin’den sorumluydu. Weizmann ile Siyonistler umut et­ tikleri ve gerçekleşmesi için çabaladıkları gibi Filistin’de Balfour Deklarasyonu’nun uygulamaya koyacak Britanya mandasına ka­ vuşmuşlardı. Bundan sonraki olayların göstereceği gibi Faysal ve Arap milliyetçiliği açısından sonuç bundan daha fazla farklı ola­ mazdı.

FaysaPm krallığının sonu San Remo’nun ardmdan Millerand, Suriye üzerine bir saldırı ha­ zırlığına girişti. General Gouraud’a ülkede yerel özerkliğin geliş(49) Weizmann’dan Vera Weizmann’a, Londra, 26 Nisan 1920; Weizmann’ dan Siyonist Büroya, Londra, 27 Nisan 1920: LPCW, Cilt IX, 313, 315, s.

340-2; Weizmann, Trial and Error, s. 324-5.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

217

meşinin cesaretlendirmesi için talimat verildi. Zaten kendisi böy­ le bir stratejiyi daha önce önermişti. Gouraud, ayrıca Robert de Caix’yi Mustafa Kemal ile görüşmeye yolladı. Mayıs ayının so­ nunda ateşkes sağlanınca Gouraud askerlerini Faysal ve Suriye üzerinde yoğunlaştırma fırsatım yakaladı. Fransızların planı çok yalındı. Faysal’a, Arap gruplarınca Fransızlara yapılan tüm sal­ dırıları durdurması için bir ültimatom verilecekti. Eğer bu emir derhal yerine getirilmezse, Fransız birlikleri Şam ile Halep’i iş­ gal edecek, Suriye ordusunu silahsızlandıracak ve Faysal’ı tahtın­ dan indirecekti. Millerand Faysal sorununu sonsuza dek hallet­ me fırsatının keyfini çıkarıyordu. Askeri bir çözüme ulaşmak için Lübnan’a büyük miktarda yedek kuvvet gönderildi. Gouraud, bu ‘sahte savaşı’ sonlandırmak konusunda aynı derecede heves­ liydi. Fransız ajanlar Suriyeliler arasında müttefikler arıyorlar­ dı. Suriye’de Faysal yönetiminin sona ermesini isteyen çok sayı­ da grup vardı ve Fransızların en önde gelen işbirlikçileri arasında Dürzi ve Hıristiyan toplumları bulunuyordu.

18 Mayıs’ta Curzon, Suriye’ye yardım bahanelerinin tümün­ den vazgeçer gibi göründü. Gerçi Türk milliyetçilerinin eline düş­ mesinden çekinerek Faysal’a ılımlı davranmaları için Fransızlara rica ediyorlardı ama yöredeki durum için alınacak ‘askeri önlem­ lere’ en iyi kararı verecek olanların Fransızlar olduğu ve bu ön­ lemleri almaya hakları bulunduğu düşünülüyordu.(50) Ertesi gün Fransız hükümeti Faysal ve Suriyeli milliyetçileri güç kullana­ rak çökertmeye karar verdi. Gerekli emirler General Gouraud’ya 22 Mayıs’ta verildi. Temmuz ayında askeri bir saldırı için önem­ li miktarda yedek güç gönderileceğine söz verildi.(51) Fransa’nın Ortadoğu’daki diğer tüm hedefleri, Suriye’nin denetimini elegeçirme çabasmın gölgesinde kalmıştı. Mustafa Kemal ile 1 Haziran’da

(50) DBFP, Cilt XIII, Belge 251.

(51) Dan Eldar, ‘Francein Syria: The Abolition o f the Sharifian Government, April-July 1920’, Middle Eastern Studies, Citt 29, No 3 (Temmuz 1993) s. 487-504, özellikle s 492-5.

218

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ateşkes imzalandığından, Kilikia’daki Fransız haklarını güven al­ tında tutmak için Türklere karşı bulundurduğu birlikleri geri çek­ mesi Gouraud’ya bildirildi. Haziranın sonunda Fransızlar, Şam’ı vurmak için Doğu Akdeniz’de yeterli güç toplamıştı.

Fransızların Suriye sınırının ötesine yığınak yaptığını ve Su­ riye’nin önde gelenleriyle aşiret liderleri arasında müttefik ara­ dığını Faysal fark etmişti. Uzlaşma arayışına girdi ve gerilla saldı­ rılarını dizginlemeye başladı. Aynı zamanda Şam basını ve siya­ si partiler de daha sıkı gözetim altına alındı. Bu baskının nedeni Fransızların Şam’a saldırmasına yol açacak bir bahanenin yaratıl­ masını önlemekti.(52) Faysal, ayrıca Gouraud ile resmi bir görüş­ me yapması için Nuri el-Said’i gönderdi.

Askerlerini gerekli yerlere konuşlandıran ve işi bitirmeyi amaçlayan Gouraud, Faysal’ın Şam’da tecrit edilmesini istiyor­ du. Faysal’ın Paris’e gidip Fransızlarla bir anlaşma yaparak ya da Britanya’nın müdahale etmesini sağlayarak saldırıyı önlemesin­ den çekiniyordu. Her iki şık da Gouraud’nun arzuladığı son tah­ minleri altüst edebilirdi. 11 Temmuz’da Nuri’yi Şam’a geri gön­ derirken, Fransızların Rayaq-Halep demiryolunu işgal etmesi, manda yetkisinin kabul edilmesi ve askere alınmanın sona erdi­ rilmesi gibi yeni ve kabul edilemez isteklerini de bildirdi. Faysal bu istemleri reddetti. Arapların Fransız bölgesinin sınırına as­ ker yığmasına karşılık, Gouraud kendi birliklerini Rayaq’a taşı­ dı. 14 Temmuz’da Faysal’a yolladığı yazılı ültimatomda kendisi­ nin ve Suriyeli milliyetçilerin daha önceki anlaşmalara nasıl uy­ madıklarını ayrıntılı olarak açıklayıp 11 Temmuz tarihli koşul­ ları kabul etmesini istedi. Faysal’m yanıt vermek için beş günü vardı; aksi takdirde ülkesi Fransız askerleri tarafından işgal edi­ lecekti. Müdahale etmesi için Britanya’ya umutsuzca başvurdu.

Britanya, Fransızlara sağduyulu davranmaları için ısrar etti ama Dışişleri Bakanı Daimî Yardımcısı Lord Hardinge’in belirttiği gi­ bi, San Remo anlaşmaları uyarınca Britanya’nın müdahale etmesi (52) Russell, The First Modem Arab State, s. 179-80.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

219

olanaksızdı. Hardinge’e göre eğer Fransızların Faysal’a davranış­ ları ileride sorunlara yol açarsa, sorumluluğun yalnızca onlara ait olması ve Britanya’nın işe bulaşmaması daha iyi olacaktı.(53) Savaş ateşi Suriye’nin işgal edilmemiş bölgelerini sarıyordu.

Bazı askerlerin firar etmesine karşın Faysal’ın yakınındaki subay­ ların çoğu sadık ve savaşmaya kararlıydı. Ne var ki ordu yalnız­ ca ismen vardı. Ağır silahları çok azdı, tüfek sayısı fazla olma­ sına karşın cephane yokluğu çekiliyordu. Faysal’ın Gouraud ile pazarlık girişimleri birkaç ödün verilmesini sağladı ama Fransız komutan aralarında yüksek rütbeli subaylarm da bulunduğu aşı­ rı uç kişilerin cezalandırılmasında hâlâ ısrar ediyordu. Faysal, Fransızların verdiği ültimatomun neredeyse tümüne razı oldu.

Fransızlara tanıdığı ayrıcalıklara kesinlikle karşı koyacaklarını bildiğinden, radikallere karşı askeri bir operasyonunun hazırlık­ larına başladı. Fransızların koşullarını kabul etmesine karşı çıkan Suriye Kongresi’ni baskı altına alınca, Şam sokaklarında kavgalar çıktı ve Faysal kendisine sadık askerlerle aşırı güç kullanarak üs­ tünlük sağladı.

Ne var ki, anlaşılan Gouraud başından beri Faysal’ı kandırı­ yordu. Umutsuz çabalarına karşın Faysal’ın Fransızların istem­ lerini yeterince karşılayamadığını 20 Temmuz’da açıkladı. O ge­ ce yarısı Fransız birlikleri Suriye’ye yürümeye başladı. Sonuç ver­ meyen son bir pazarlık girişiminin ardından Faysal savaşma ka­ rarı aldı. Arap birlikleri Fransızları Şam yakınındaki Maysalun’da durdurmaya çabaladı. Fransız ordusunun daha fazla askerinin yanı sıra savaş uçakları ve ağır silahlar gibi üstünlüğü vardı. Arap birlikleri kaçınılmaz biçimde bozguna uğradı.

Faysal Şam’a geri döndü. Gouraud ve Fransızlar için artık işi 'bitmişti ve ülkeden ayrılması söylendi. 1 Ağustos’ta maiyetiyle birlikte Hayfa yoluyla Avrupa’ya gitmek üzere yola çıktı. Suriye artık tümüyle Fransızların elindeydi. Gouraud, Fransız yönetimi­ ne geçişi kolaylaştırmak için Suriye içinde kabilesel, dinsel ve et­ (53) DBFP, Cilt XIII, Belge 284.

220

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

nik farklılıkları ortaya çıkaran özerk bölgeler oluşturup, böl ve yönet stratejisini uygulamaya başladı. Suriye’de bir Arap krallı­ ğı düşü sonsuza kadar bitmişti. Şimdi Faysal, Batılı Güçlerin ar­ tık varlığına gerek duymadığı herhangi bir milliyetçiden başka bi­ ri değildi - unutulmaya mahkûmdu.

Weizmann dorukta: Filistin mandası Weizmann’ın San Remo’daki tartışılmaz başarısına karşın, 1913’ten sonra, ilk kez 1920 Temmuzu’nda Londra’da gerçek­ leştirilen, Uluslararası Siyonist Kongresi uyumlu olmaktan çok uzaktı. Weizmann’m açılış konuşması Britanyalı liderler, Balfour, Lloyd George ve San Remo’da Siyonistlerin konumunu savun­ duğu için Curzon’a övgüler yağdıran bir şükran konuşması ola­ rak tanımlanabilirdi. Dinleyicilere Ulusal Vatanm kurulması için gerekli koşulların oluşturulduğunu ve Siyonizm’e sıcak ba­ kan Samuel’in Filistin’in sorumluluğunu üstlendiğini anımsat­ tı. Eğer Filistin’i olabildiğince çabuk bir Yahudi ülkesi biçimi­ ne getirmek istiyorlarsa, tüm işlerin birkaç yılda tamamlanma­ sı gerekiyordu. Bunu yapmamak Siyonistlerin yatırımlarına kar­ şı bir soru işaretini doğurabilirdi. İlk yıl yaklaşık 30.000-50.000 Yahudi’nin yerleşeceğini umut ediyordu. Böyle bir göçmen sayı­ sı, Arapların haklarını ihlal etmeden toprak satın alimim gerekti­ recekti. Filistinli Arapların iyi niyetini kazanmanın önemli bir he­ def olduğunu, aksi takdirde tüm çabaların boşa çıkacağını söyle­ di. Faysal ile daha önceki temaslarım yansıtarak Yahudilerin uz­ manlıklarının Arap dünyasının gelişmesine katkıda bulunacağını iddia etti. Konuşmasının sonunda Yahudi ulusunun yeniden ya­ ratılması için tüm koşullarm güvence altına alındığı temasma geri döndü. Artık bunu başarmak Yahudilerin kendisine kalmıştı.(54) (54) ‘At the First International Zionist Conference after the San Remo Decision held in London, July 7,1920’, Goodman, Chaim Weizmann, s.

160-5.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

221

Güzel konuşmasına ve yakın tarihte kazandığı zafere kar­ şın, konferans Weizmann için hiç de mutlu bir deneyim olma­ dı; diğerlerinin yanı sıra uluslararası Siyonizm’de kendine yeni yeni isim yapmaya başlayan Ben-Gurion da onu eleştirdi. BenGurion’un güç merkezi Weizmann’dan çok farklıydı; 1919 ilk­ baharında kurulan Achdut ha-Avodah adlı Sosyalist-Siyonist Filistin Emekçileri Birliği’ne dayanıyordu. Weizmann’a yaptı­ ğı saldırı kişisel ve acımasızdı, onu Filistinli Yahudilerle yönetim arasına bir bariyer koymakla suçladı. Üstelik verdiği ödünler hü­ kümetin düşmanca tavırlarına yol açıp Arapların şiddete yönel­ mesini körüklemişti. Son olarak da Yahudilerin, Ingilizler yeri­ ne Türklerin yönetimi altında daha iyi yaşadıklarını iddia etme­ si Balfour Deklarasyonu göz önüne alınınca ilginç bir yorumdu.

Weizmann, liderliğine yapılan bu sert saldırıyı geri püskürtmekte zorlanmadı ama hareketin başarısı için çok önemli olan Filistinli Yahudilerle olan ilişkisinde pek iyiye işaret etmedi. Ben-Gurion damgasını vurmuştu ve aradan geçen yıllarda etkisi daha da ar­ tacaktı. İki erkeğin arasında acı bir tartışmayla son bulacak ilişki için uğursuz bir başlangıç olmuştu.(55) O tarihte Weizmann’ın Londra’ya gelen Brandeis ve kalabalık Amerikan heyetinin lider kadrosuyla yaptığı tartışma daha cid­ diydi. Washington’daki Yüksek Mahkeme’nin Olimpiyatları çağ­ rıştıran atmosferindeki merkezinde Brandeis her zaman için hiç beklenmedik bir Siyonist lider olmuştu ve titiz hukukçu beyni Londra Konferansı’nm dermeçatma hazırlıkları karşısında isyan etmişti. Ama sürtüşmenin temelinde iki erkeğin Siyonizm’in ge­ leceğini nasıl gördüklerinin arasındaki fark yatıyordu. Brandeis yandaşları Balfour Deklarasyonu ve Britanya mandası sağlandık­ tan sonra Siyonizm’in siyasi amaç ve hedeflerine ulaştığını ve artık Filistin’in ekonomik gelişmesine odaklanması gerektiğine inanı­ yorlardı. Weizmann içinse, siyasi mücadele daha yeni başlıyordu.

(55) Shabtai Teveth, Ben-Gurion: The Buming Ground 1886-1948 (Robert Hale Ltd, Londra: 1987) s. 161-4.

222

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Brandeis’in Siyonist Organizasyon’un ekonomiye odaklanma­ sı önerisi konferansta yenilgiye uğradı. Ama Brandeis görünür­ de haklı olarak Siyonist liderliğinin yeniden organizasyonu için Weizmann’ın kendi fikirlerine karşı lobi faaliyetinde bulunduğu­ na inanıyordu ve iki lider bütçeye Amerikalıların ne kadar katkı­ da bulunacağı konusunda tartıştılar. İki yetenekli insan arasın­ daki gedik asla onarılmadı. Konferans Brandies’i Dünya Siyonist Organizasyonu Onursal Başkanı, Weizmann’ı ise Başkam ola­ rak atayarak sona erdi. Sonunda Weizmann harekete geçmek için bir güç merkezine sahip olmuştu ama bunu hem Filistin hem de Amerika’da bedel ödeyerek sağlamıştı.(56) Yeni unvanıyla Sir Herbert Samuel, 30 Haziran 1920 tarihin­ de Filistin Yüksek Komiseri ve Başkomutanı olarak göreve başla­ yınca Siyonist düşlerinin gerçekleşeceğini müjdeliyordu. Samuel, Balfour Deklarasyonu’nun hazırlanmasını sağlayan önemli kişi­ lerden biri olduğu gibi, yaklaşık iki bin yıl sonra Filistin işlerinin başma yine bir Yahudi geliyordu. Ama işler bu kadar basit değildi.

Siyonistlerin en azından Weizmann aracılığıyla gelişen düşleri iki dışsal koşula bağlıydı: Britanya’nın Ulusal Vatan fikrine bağlı kal­ ması ve Arapların, özellikle Filistinli Arapların buna razı olması.

Samuel’in Filistin’e gelişi her iki koşul için de rahatlatıcı değildi.

Suikast düzenleneceği söylentilerinin ardından Yafa’dan Kudüs’e yapacağı yolculuğun güzergahı değiştirilmişti ve Kudüs tren ga­ rından Zeytin Dağı’ndaki vali konağına kadar zırhlı araçlar eşlik etmişti. Zeytin Dağı’ndaki konakta görevi sona eren Baş yönetici Tümgeneral Sir Louis Bols, Samuel’i Filistin için bir makbuz im­ zalamaya ikna etmişti. Gerçi 17 pare top atışı yapılmıştı ama pek de zaferli bir giriş sayılmazdı.(57) (56) Weizmann, Trial and Error, s. 326-8: Laqueur, A History o f Zionism, s.

458-9; Reinharz, Chaim Weizmann: The Makitıg o f a Statesman, s. 32733.

(57) Samuel, Memoirs, s. 154; Storrs, Orientations, s. 349; Norman ve Helen Bentwich, Mandate Memories 1918-1948 (The Hogarth Press, Londra: 1965), s. 59.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

223

Britanya ve yeni Türk milliyetçiliği Bu arada Mustafa Kemal, Sivas’tan ayrılıp İstanbul ile demiryolu bağlantısı olan Ankara’ya geçmişti. Seçime katıldı ama yeni par­ lamentoya seçilince İstanbul’a gitmeyi reddetti. Ne var ki Mustafa Kemal’in tıpkı Alman parlamentosunun Berlin yerine Weimar’da toplanması gibi, İstanbul yerine işgal edilmemiş Anadolu’da top­ lanılması ısrarına karşın, seçimi kazanan arkadaşları İstanbul’a gitmeyi seçtiler. Tek başına Anadolu’da kalan Mustafa Kemal’in yeni parlamento yanlısı olanlar üzerindeki denetimi pek ha­ fif oldu. Gerçi bazı fikir ayrılıkları ortaya çıktı ama parlamen­ to Misak-ı Milli kararını tasdik etti, Batı Trakya ve Osmanlılarm Çarlık Rusyası’ndan tekrar ele geçirdiği üç bölgede halkın bağım­ sız bir Osmanlı devletinin vatandaşı olmayı isteyip istemedikleri­ ni araştırmak için referandum yapılmasına karar verdi. 17 Şubat 1920 tarihinde parlamento, Misak-ı Milli tanımını tüm itilaf dev­ letleri parlamentolarına bildirme kararını oyladı.

Ali Rıza Paşa hükümetinin hoşgörüsü altmdaki Osmanlı par­ lamentosunun milliyetçi duruşu, Britanya’nın işgal güçleri için kabul edilemezdi ve Ali Rıza Paşa’nm istifa edip yerine Mustafa Kemal’i Osmanlı görüşüne geri getirmek için seçilen Salih Hulusi Paşa’nın atanması bile onları yatıştırmadı. 16 Mart 1920 tari­ hinde diğer itilaf devletlerinin isteksiz rızasıyla Britanya askerle­ ri Osmanlı Harbiye Nezareti ve başkentteki Osmanlı birlikleri­ nin kışlasını işgal etti. Açılan ateş sonucu bazı Türk askerleri öl­ dü. MakedonyalI bir göçmen olan telgrafçı Hamdi, Britanya iş­ gali sürürken Ankara bağlantısını açık tutmayı başarıp Mustafa Kemal’in karargahına haberleri aktarınca ulusal üne kavuştu.

Hamdi Bey daha sonra Ankara’ya gidecek ve yıllar sonra soyadı kanunu çıkınca ‘Onaltımart’ adını alacaktı.

Britanya askerleri önde gelen milliyetçileri tutuklamak için yeni seçilen parlamentoya yürüyünce bir sonraki toplantının ta­ rihi saptanmadan parlamento dağıldı. Parlamento üyesi olarak İstanbul’a dönmüş olan Rauf Bey, Malta’ya sürgüne gönderilen­ ler arasmdaydı. Parlamentonun beşiği olmakla övünen bir ülke­

224

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

nin askerlerinin özgür seçimle iş başına gelmiş Osmanlı parla­ mentosuna zorla girmesi Türk milliyetçileri için son derece ya­ rarlı bir propaganda silahı oldu. Osmanlı parlamentosu bir daha toplanmayacaktı. Padişah parlamentoyu dağıttı ve yetkisi başkent sınırlarını aşmadığından kurduğu hükümet yeni seçim yapama­ yacaktı. Salih Hulusi Paşa istifa etti ve ülkeyi yanında toplamayı başaramayan Damat Ferit Paşa tekrar aynı göreve atandı.

Britanya işgalinin ve yeni kurulan hükümetin yarattığı kar­ gaşada, tutuklanmayan Türk milliyetçileri Ankara’ya döndüler.

Bu kez parlamento üyelerine aralarında Mustafa Kemal’den son­ ra en yüksek rütbeli komutan olan General Fevzi Çakmak, yine Mustafa Kemal’in sadık, temkinli, adım atmadan önce iyi dü­ şünen yardımcısı Albay ismet (İnönü) gibi ordu komutanları da katıldı. Fevzi Çakmak daha önce Kâzım Karabekir’i Mustafa Kemal’e karşı durması için döndürmeye çabalamıştı ama bundan dolayı suçlanmadı. Türk subaylarının gözünde Fevzi Çakmak’ın ne kadar değerli olduğunu bilen Mustafa Kemal, onu yeni Türk ulusal ordusunun genelkurmay başkanlığına getirdi. itilaf güçlerinin İstanbul’u işgali, Mustafa Kemal’in Türk mil­ liyetçi hareketinin liderliğine geçmesini ve bir sonraki adımı at­ masını sağladı. Tam yetkili bir alternatif hükümet kurmadan ön­ ce atılacak adım Ankara’da bir ulusal meclisin toplanmasıydı.

Kendine Büyük Millet Meclisi adım veren kuruluş yürütme or­ ganını (bakanlar kurulu) Büyük Millet Meclisi Hükümeti ola­ rak tanıttı. Halen Osmanlı ulusunu temsil ettikleri düşüncesiyle, ‘Türkiye’ sözcüğü daha sonra eklenecekti.

Mustafa Kemal iktidarda: Büyük Millet Meclisi Mustafa Kemal, parlamentonun ve hükümetin ister Türk ister Müslüman herkese, her tür insana hitap etmesini istedi. Bu meclis, Ankara’ya gelmeyi başaran son Osmanlı parlamentosunun üye­ lerinden geçici olarak ya da Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerindeki milliyetçiler ve yörelerin ileri gelenleri tarafından seçilen ye­

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

225

ni üyelerden oluşuyordu. Seçimlerin yapılamadığı işgal altında­ ki bölgeleri ise yeni meclisin bazı üyeleri temsil ediyordu. Tüm üyeler yabancı bir yönetime karşı çıkma kararlılığında birleşmiş­ ti. Ama konu taktikler olunca fikir ayrılıkları ortaya çıkıyordu; iş­ ler ters gidince milliyetçi liderleri eleştirmek ve diktatörce hırslar taşıdığından kuşkulandıkları Mustafa Kemal’in yetkilerini sınır­ lamak için hazırlardı.

Meclisin ilk oturumu 23 Nisan 1920 tarihinde ‘hakimiyet ka­ yıtsız şartsız milletindir’ sloganı altında açıldı. Bu devrimsel fikir meclisin kendisine malettiği yasama, yürütme ve yargı yetkilerine de yansımıştı. Meclis Başkanı seçilen Mustafa Kemal, aynı zaman­ da hükümetin de başkanıydı. Hükümet üyeleri meclis tarafından seçiliyor ve istenirse görevden almıyordu. 1789 Devrimi’nden sonra kurulan Fransız Ulusal Konseyi’nden olduğu gibi Rusça ispolkom kısaltmasıyla bilinen Bolşevik icra Komitesi’nden de esin­ lenilmişti. Mustafa Kemal ile bir dereceye kadar Erzurum’da bu­ lunan Kâzım Karabekir, Bolşevikleri hem ülkenin dışında tutma­ ya hem de desteklerini almaya çabalıyorlardı, ideolojiler akıp gi­ diyor, yanlış algılar gelişiyor ve gerçek ya da taktiksel nedenlerle çelişkili görüşler ortaya atılıyordu.

Meclisin açılışı Osmanlı standartlarına göre bile abartılı bir İslam ayiniyle başladı. Tüm yetişkin Müslüman erkeklerin ca­ miye gitmesi beklenen bir cuma günü açıldı. Ankara’nın en bü­ yük camisi olan Hacı Bayram Camisi’nde cuma namazmdan sonra meclis üyeleri elinde Hz. Muhammed’in sakalını taşıyan bir din adamının arkasından yürüdüler, işgal altında olmayan Anadolu’daki imamlara Kuran’ı baştan sona hatmetmeleri bildi­ rildiği gibi, peygamberin söylediği varsayılan sözlerden uzun bir vaaz vermeleri de istenmişti, ilahi takdis için Ankara’da ve çevre­ sinde kurbanlar kesildi. Ön hazırlıkların ardmdan meclis, Jöntürkler’in eski bina­ sında toplandı. Türkiye’de ‘ulusal mimari’ olarak bilinen tarz­ da inşa edilmiş olan bina aslında Fransız Kuzey Afrikası’ndan Britanya’nm Federe Malay eyaletlerine kadar Batı’nın sömür­ MOK 25

226

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ge inşaat stilinden esinlenmişti: Daha sonra büyütülen ve yenile­ nen bina uzun yıllar Türk parlamentosuna hizmet ettikten sonra Mustafa Kemal’in kurduğu Cumhuriyet Halk Partisi’nin merkezi oldu ve şimdi müzeye çevrildi.

Meclisin ilk hareketi İtilaf devletlerinin esiri olan ve çevresin­ deki kötü niyetli bakanlan tarafmdan halkının kaygıları kendi­ sine aktarılmayan padişaha sadakat mesajı göndermek oldu. Bu kurgu sürdürülürken, Mustafa Kemal, Osmanlı hanedanlığı­ nın milliyetçilere sıcak bakan mensuplarının bile Anadolu’dan uzak tutulmasma özen gösterdi. 1921 Nisanı’nda veliaht Abdülmecit’in oğlu Prens Ömer Faruk, İtilaf güçlerinin kontrolleri­ ni atlatıp Karadeniz kıyısında, milliyetçilerin denetiminde öz­ gür Anadolu’ya girip çıkılan İnebolu limanına geldi. Mustafa Kemal’in talimatıyla İstanbul’a geri gönderilirken, hizmetlerin­ den daha sonra yararlanılacağı bildirildi.

Başarılı bir taktik uzmanı olan Mustafa Kemal, gerektiği za­ man kurguya başvurmaktan kaçınmıyordu. Bulabildiği her yer­ den destek arıyordu. Bolşeviklerden ve yabancı Müslümanlardan yardım alabilmek için her iki dünyanın emperyalizm adında or­ tak bir düşmanı olduğunu savunmuş ve ikisinin belirli bir dere­ ceye kadar uyumlu olduğunu öne sürmüştü. Yanlış algılar ya­ rarlı kurguları güçlendiriyordu. Bir Bolşevik elçiyle konuşurken Mustafa Kemal, “Türkiye büyük ve mühim bir gayret sarf edi­ yor. Çünkü müdafaa ettiği dava, bütün mazlum milletlerin, bü­ tün Doğu’nun davasıdır,” demişti.(58) Rus iç savaşmda Makhno adında Yahudi düşmanı bir köy­ lü haydutun yönettiği, Yeşil Ordu’dan esinlenmiş silahlı bir çe­ te vardı. Islamm rengi yeşil olduğundan, Türk ulusal direnişi­ ni destekleyenlerin bir kısmı, Yeşil Ordu’nun Müslüman komü­ nistler tarafmdan kurulduğuna inanıyordu ve özgür Anadolu’da benzer bir organizasyon kurdular. Adı yine Yeşil Ordu’ydu ve Müslümanların bile denetimine girmek istemeyen Çerkezlerin il­ (58) Taha Akyol, Ama Hangi Atatürk (Doğan Kitap, İstanbul: 2008) s. 156.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

227

gisini çekmişti. Disiplinsiz asi savaşçıların yanı sıra Türkiye’de az sayıda Marksist görüşlüler vardı; bunlar genelinde yönetici sını­ fına mensup ailelerin Almanya’daki Spartakist hareketten etkile­ nen çocuklarıydı ve umutlarmı Bolşeviklerin dillendirdiği dünya çapındaki devrime bağlamışlardı.

Sevr Antlaşması Mustafa Kemal kendi güçlerini Ankara’da toplarken, İtilaf dev­ letleri de şaşkınlıkla duralamayı sürdürüyorlardı. Ama Türkiye ile yapılacak bir barış anlaşması sonsuza dek ertelenemezdi.

Almanya’yla yapılan Versay Antlaşması’nm ardından Avustralya, Bulgaristan ve Macaristan ile anlaşmalar yapılmıştı. Yenik ülke­ lerin liderleri Nazi Almanyası’yla ortak davada birleşince, tüm anlaşmaların bıraktığı acı miras ikinci Dünya Savaşı’nda patlak verdi. Türkiye ile yapılacak anlaşma en zoruydu ama gerçek­ leştiğinde daha kalıcı olduğunu kanıtladı. Modern Türkiye’nin yükselişi, bu kez Lloyd George’un hatalı görüşlerinden ortaya çı­ kan hedeflenmemiş sonuçlar hukukunun kusursuz bir tablosu­ dur. Ne var ki yararları ortaya çıkmadan önce, şiddetli bir ıstı­ rap çekilip bir bedel ödenmesi gerekecekti. Britanya birliklerinin Osmanlı parlamentosunu basmasının ardından 5 Mayıs 1919 tarihinde kurulan Damat Ferit Paşa hükümeti Anadolu’daki milliyetçi hareketi daha doğmadan boğmak için elinden gele­ ni yaptı, iktidara gelişinin daha ilk haftasında İstanbul’daki Şeyhülislam’dan, milliyetçilerin din düşmanı olduğu ve görül­ dükleri yerde öldürülmelerinin tüm Müslümanların görevi ol­ duğu hakkında bir fetva aldı. Milliyetçiler Anadolu müftüle­ rinden karşı görüşü açıklayan fetvalar almakta geçikmediler.

Başlarındaki Ankara müftüsü, iyi Müslümanların görevinin ya­ bancı işgaline karşı çıkmak ve Sultan-Halife’yi yabancıların esa­ retinden kurtarmak olduğu fetvasını yayınladı. (Osmanlı tarihi boyunca fetvalar adeta otomatlardan çıkarcasına yayınlanıyor­ du: Jetonu atın fetvayı alın.) Ankara’daki Millet Meclisi, yetkisi­

228

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ne karşı gelenlerin vatana ihanetle suçlanacağını belirten bir ya­ sa çıkardı. İstanbul’daki bir mahkeme Mustafa Kemal ve arka­ daşlarını idama mahkûm etti.

Milliyetçilerin elindeki bölgelerde isyanlar çıktıkça, sözcükle­ rin savaşı yerdeki çatışmalara dönüştü. Milliyetçileri bastırmak için Damat Ferit hükümeti Halife’nin Ordusu adıyla bilinen bir kuva-yı inzibatiye (disiplin gücü) oluşturdu. Önerilen maaş miktarı hevesli çapulculara çekici geldi ama milliyetçiler onları kolayca kaçmaya zorladılar. Milliyetçilerin çizdiği sınırların ge­ risindeki isyanlar daha büyük bir sorun oluşturuyordu ama ge­ nelinde milisler tarafından bastırılıyordu. Milliyetçileri destekle­ yen Çerkezler, sultana sadık olan soydaşlarını bozguna uğrattı­ lar. Aynı şekilde Kürt aşiretleri de birbiriyle çatışıyordu ve mil­ liyetçilerin yanında yer alanlar, Millet Meclisi’nin yetkisini yer­ leştirmek için henüz güçsüz olan ulusal orduya yardım ediyor­ lardı. Yine de Mustafa Kemal, Ankara’nın doğusundaki Yozgat yöresinde hakim olan aşiret, onun otoritesine karşı ayaklanınca kişisel olarak tehdit edildiğini düşündü. Ordu bu ayaklanmayı bastiramayınca, Ankara’nın batısındaki Çerkezler aceleyle yar­ dıma çağrıldı. Çerkez süvarilerin ve Yeşil Ordu’nun komutanı olan Ethem, farklı fikirlere ve havaya kapılarak adamlarıyla bir­ likte Ankara’ya gelince bir zorba gibi dolanmaya başladı. Birkaç ay sonra yeni düzenli ordu milislerin komutasını eline almca Ethem, hak ettiği cezayı aldı. Yeni milliyetçi yönetimin disip­ linine boyun eğmeyi reddeden Ethem ve geriye kalan adamla­ rı Yunanlara sığındı. Sonunda Ürdün’e ulaştı, Britanya’nm yö­ netici olarak atadığı Abdullah'ın muhafızlığını yapan Çerkezlere katıldı.

1919 Mayısı’nda Yunanların İzmir ve çevresini işgalinden son­ ra askeri durum bir yıl kadar dondurulmuş kaldı. Ama diploma­ si çarkları ağır ağır ilerlerken, yerel hoşnutsuzluk karşısında itilaf güçleri askerlerini çekmeye başladı. Paris Barış Konferansı başla­ yınca Lloyd George, Osmanlı topraklarını işgal etmek için 1 mil­ yondan fazla Britanyalı askerin görevlendirildiği gerçeğini ısrar­

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

229

la vurguladı.<59) Birkaç ay sonra asker sayısı 300.000’e düştü ve kü­ çük bir birlik Türk Boğazlarını ve İstanbul’u tutarken, geri kalanı Mezopotamya ve Filistin’e gönderildi. Bu davranış Anadolu’nun parçalanmasındaki bir sonraki adıma yol açtı.

14/15 Haziran 1920 gecesi, Türk milliyetçi birlikleri İstanbul’a doğudan giden yolun üzerindeki İzmit’i denetleyen Britanya güçleriyle çatıştı. Britanyalı komutan General George Milne, Londra’dan yedek kuvvet istedi. Yedek kuvvet bulunmayınca, Kraliyet Genelkurmay Başkanı Osmanlı başkentini savunmak için bir Yunan tümeninin kullanılmasını önerdi. Yunanistan Başbakanı Venizelos, Batı Trakya’da konuşlanmış bir tümeni büyük bir hevesle göndermeye hazırlandı. Ödül olarak Edirne dahil olmak üzere Doğu Trakya’yı ve Milne Hattı’nı geçip batı Anadolu’nun Marmara Denizi’nin güneyinde kalan bölgesini iş­ gal etmesine izin verildi.(60) Türkiye için acımasız barış koşulları dayatılması gibi korkunç bir karara giden ilk adımlar Londra’da 12 Şubat-10 Mart 1920 ara­ sında yapılan İtilaf devletleri toplantılarında atıldı. 16 Şubat’taki toplantıda Venizelos, İzmir ve çevresinde yaşayan Rumların sa­ yısını çok yüksek, buna karşın Türklerin sayısını çok düşük gös­ teren istatistiklere dayanarak bölge üzerindeki iddialarında ıs­ rar etti. Lloyd George onu destekledi. Londra Konferansı’nın ar­ dından 16 Mart’ta İstanbul’daki Britanya askerlerinin sayısının arttırılması kararı alındı ama bu arada Osmanlı başkentindeki Britanya Yüksek Komiseri korkularını yazılı olarak dile getirmiş­ ti: “Bu koşulları hiçbir Türk asla kabul etmez,” diye yazdı Amiral de Robeck. itilaf güçlerini ‘büyük bir savaşın yeniden başlaması­ na’ hazır olmaları konusunda uyardı. Üstelik ‘kendi ilan ettikle­ ri ve değer verdikleri ilkeleri ihlal ediyorlardı ve Yakın Doğu’da sonsuza dek kan dökülmesine’ yol açacaklardı.(sı) (59) Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 385.

(60) Llewelyn Smith, Ionian Vision, s. 123-5.

(61) Llewellyn Smith, Ionian Vision, s, 122.

230

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Fransızların da benzer çekinçeleri vardı. Londra Konferansı’mn açıldığı 12 Şubat 1920 günü, güneydoğudaki askerleri yerel bir ayaklanma yüzünden Maraş kentini terk etmek zorunda kalmıştı.

Ayaklanmaya ‘Sütçü’ lakabıyla tanınan bir imam liderlik etmiş­ ti. Bu olayın anıları hâlâ canlı tutulmaktadır. Günümüzde ken­ tin adı Kahramanmaraş olarak değiştirilmiştir ve Sütçü İmam Üniversitesi’ne sahip olmakla övünmektedir. Kenti terk eden Fransız askerlerine eşlik eden Ermenilerin bazıları öldürülünce, bir Ermeni katliamı yaşandığı raporları düzenlenmişti. Türk dire­ nişini deneyimini yaşamış olan yeni Fransa Başbakanı Alexandre Millerand, Versailles’da Batı Cephesi’nin ünlü komutanı Mareşal Ferdinand Foch’un başkanlığını yaptığı askeri komisyondan bir rapor hazırlamasını istemeye İtilaf devletlerini ikna etti. Foch ra­ porunda Lloyd George ve koruması altındaki Venizelos’ün is­ temlerini yerine getirmek için en az 27 tümenin gerekli olduğunu bildirdi/625 Lloyd George yardım beklememesi konusunda kendi­ sini uyardığı halde, Venizelos, hiç düşünmeden atılıp kendi or­ dusunun tek başına başarabileceğini söyledi. Büyük ödülü kaçır­ mış olan Italyanlar da kuşkularını dile getirdiler. Her şeye kar­ şın Türkiye’nin nasıl bölüneceği kararı San Remo Konferansı’nda alınırken, Mustafa Kemal’in hükümeti Ankara’da şekilleniyordu, itilaf güçlerinin barış koşullarmı kabul ettirmesinin tek bir yo­ lu vardı. 21 Haziran’daki Boulogne toplantısında itilaf liderleri, Yunan ordusunun Doğu Trakya ile Batı Anadolu’nun tümünü iş­ gal etmesine izin verdiler.

Barış anlaşmasını imzalamak için bir Osmanlı heyeti Paris’e çağırıldı. Sultanın her işine koşan yaşlı Tevfik Paşa başkanlığın­ daki heyet 25 Haziran’da itilaf devletlerinin San Remo’da aldı­ ğı ülkeyi bölme projesine yanıtmı verdi. Tevfik Paşa hükümete, bağımsız bir Osmanlı devletinin varlığını sürdürmesi için bu ba­ rış koşullarının kabul edilemez olduğunu bildirmişti. Verilen ya­ nıtta itilaf devletlerinin, koşulların yerine getirilmesini isterken, (62) Llewellyn Smith, lonian Vision, s. 121.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

231

Osmanlı hükümetini bunu yapacak olanaklardan yoksun bırak­ tıkları öne sürülmüştü. Türklerin elini kolunu bağlama arzusu saçma boyutlara getirilmişti. Anlaşma koşullarına göre İstanbul sekiz ayrı yetki bölgesine ayrılacaktı: Sultanın hükümeti, Boğazlar Komisyonu (kendi bayrağına sahip olacaktı), işgal güçlerinin si­ yasi otoritesi, Britanya, Fransa ve İtalya Yüksek Komiserlerinin siyasi otoritesi, uluslararası finans komisyonu, yabancıların sahip olduğu Osmanlı borçlan kurulu ve kendi yasalarını uygulayan yabancı konsolosluk mahkemeleri, itilaf devletleri mantığın se­ sini dinleyecek havada değildiler. Verecekleri yanıtı önceden tah­ min eden Tevfik Paşa, heyete katılarak diğer üyelerin canını sı­ kan Sadrazam Damat Ferit Paşa’ya döndü ve “Bizim burada ika­ metimiz lüzumsuzdur. Çünkü artık bizce yapılacak bir iş kalma­ dı. Yalnız Reşid Bey’le bir muavin ve bir iki kâtib burada kalsın­ lar, biz gidelim. Hem fazla masraf ihtiyar edilmemiş olur, hem de işler daha iyi görülür,” dedi.(63) 11 T emmuz’da İtilaf liderleri, Birinci Dünya Savaşı’nda Kaiser’ in karargâhının bulunduğu Belçika’nın Spa kentinde buluştular.

Millerand, Curzon, İtalya temsilcisi Kont Sforza, Japonya’dan Vikont Chinda ve Venizelos toplantıda hazırdı. Sforza ironik bir gözlemciydi; Japonların pek ilgilendiği söylenemezdi; Curzon çekincelerine karşın Lloyd George’un çizgisinden ayrılmadı ve Venizelos Osmanlı hükümetine ezici bir yanıt gönderildiğinden emin olmak istedi. Ve başardı. Kişisel düşünceleri ne olursa ol­ sun, itilaf devletleri liderleri ödün vermeyen, onur kırıcı bir me­ tin üzerinde karara vardılar.

Osmanlıların Almanya’nın tarafında savaşa girmesinin ihanet olduğunu beyan ettiler. Savaşın iki yıl daha sürmesine neden olup itilaf güçlerinin milyonlarca can ve milyarlarca para kaybına yol açmıştı. 1914’ten sonra Osmanlıların 800.000 Ermeni’yi öldürdü­ ğünü, 100.000 Ermeni’yi ve 200.000 Yunan’ı sürgün ettiğini hay­ (63) Mahmut Kemal inal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, s. 1731-2; Baskın Oran, Türkiye’nin Dtş Politikası, Cilt I, s. 119-23.

232

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

kırdılar. Boğazların yönetimine gelince İtilaf devletleri daha fazla ihanete karşı tedbir almak zorundaydılar. Suçlamalar bir tehditle son buluyordu: Eğer Osmanlı hükümeti anlaşmayı imzalamazsa ya da Anadolu’da otoritesini kuramazsa, itilaf güçlerinin koşulları yeniden gözden geçirme ve Türkleri sonsuza dek Avrupa’dan sür­ gün etme hakları saklı kalacaktı. Osmanlı hükümetine yanıt ver­ mesi için 17 Temmuz’a kadar, on gün süre tanındı.(S4) Türklere karşı bundan daha fazla önyargı olamazdı. Bugün Britanya’da bu unutulmuş metin Irk lişkileri Yasası’na uygun düşmüyor. Ama Türkiye’de süregiden Türk karşıtı önyargı olarak hatırlanmakta­ dır ve dış dünyaya tavrı üzerinde etkisini bırakmıştır. itilaf devletlerinin ültimatomu İstanbul’a ulaştığında Ana­ dolu’nun Karadeniz dışındaki tüm kıyıları yabancı güçlerin iş­ gali altma girmişti. Türk birlikleri Yunanların ilerleyişini dur­ duramayacak kadar zayıftı. Doğu Trakya’da tecrit edilmiş du­ rumda kaldıklarından teslim olmaktan başka çareleri yoktu.

Yunanlar İzmir çevresinde konuşlandıkları noktadan kuzeye ve batıya doğru ilerlediler. 8 Temmuz 1920’de OsmanlInın ikin­ ci başkenti olan, Marmara Denizi’nin güneyindeki eski adıy­ la Bithynia ovasındaki Bursa’yı işgal ettiler. Tıpkı Edirne gibi Osmanlı Imparatorluğu’nun görkemini simgeleyen Bursa kenti­ nin işgali Türkler için çok ağır bir darbe oldu. Matem işareti ola­ rak Ankara’daki Millet Meclisi kürsüsü siyah örtüyle kaplandı.

Daha önceleri hükümet için çalışıp, Amerikan kamuoyunu itilaf devletlerinin tarafına çekmek için Ermenilerin vahşet öy­ külerini Blue Book adlı kitabında toplamış olan Amold Toynbee, Londra King’s College’daki Orta ve Modern Çağ Yunan Uygarlığı profesörü olarak sürdürdüğü görevini bırakıp, hem o dönem­ de hem de şimdi Britanya liberalizminin sesi olan Manchester Guardian gazetesine Yunanların Anadolu’yu işgalini yazmaya başladı. İstanbul’un doğusundaki varoşlardan, İzmit Körfezi’nin (64) Baskın Oran, Türkiye’nin Dış Politikası (İtetişim, İstanbul: 2001) Cilt I, s. 123.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

233

doğu kıyısındaki Yunanların yaktığı Türk köylerinin alevlerini görebiliyordu. Bu deneyim Toynbee’nin görüş açısını değiştirdi.

1922’de yayınladığı The Western Questiorı in Greece and Turkey adlı kitabında, Yunanların da, ‘yabancıların çoğunlukta ve ken­ di halkının azınlıkta kaldığı karma bir toplumu yönetmek konu­ sunda, en az Türkiye (ya da diğer Batılı ülkeler) kadar becerik­ siz’ olduğu sonucuna vardı.(65) King’s College’daki kürsüye para­ sal destek sağlayan Yunanlı armatörler öfkeye kapıldı. Toynbee görevinden ayrılmak zorunda kaldı. Kraliyet Uluslararası ilişkiler Enstitüsü’nün geliştirilmesine ve on ciltlik Study of History ad­ lı kitabı yazmaya kendini adadı. Bu kitapta Batı uygarlığını ka­ ramsar bir görüşle irdeleyip kuramsal olarak tüm uygarlıkla­ rın bir tepkiye karşılık yükseldiğini ve sonunda hepsinin ölmeye mahkûm olduğu görüşünü ortaya attı. Tarihsel ve genelinde kül­ türel olarak görecelik akımı, Birinci Dünya Savaşı sonunda itilaf güçlerinin zaferine bir tepkiydi. Zaman içinde Toynbee, kendi­ sinden farklı olarak, uygarlık adına ne kadar kötülükler yapılmış da olsa, Batı uygarlıklarının değerleri hakkında hiç kuşkusu ol­ mayan Türklerin hayranlığını kazanacaktı.

Türkleri sonsuza dek Avrupa’dan sürgün etme tehdidi Ana­ dolu’daki savaşı sürdürmek için Avrupa kıtasındaki Türk toprak­ larını geride bırakmış olan milliyetçileri hiç etkilemedi. Ama pa­ dişah İstanbul’da Müslümanların Halifesi iddiasıyla belirsiz bir hükümdarlığı sürdürecek bile olsa, burada kalmak konusunda ödün vermemeye kararlıydı. Buna karşm, itilaf güçlerinin koşul­ larını kabul etmeden önce Divan-ı Hümayunu topladı. Sadrazam Damat Ferit Paşa, koşulları reddetmenin intihar etmek gibi bir günahla eşdeğer olduğunu iddia etti. Osmanlı hanedanlığı yaşlı bir ağaç gibiydi. Kökleri kendi toprağında bulunduğu sürece ye­ niden yeşerebilirdi. Belirsiz bir sağ kalım ve soyunun tükenme­ si seçenekleri arasmda kalan meclise çağırılan yüksek rütbeli üye­ ler ‘korkunç koşullara’ karşın barış anlaşmasını kabul etmeyi oy(65) Mango, Atatürk, s. 329. (Atatürk, s. 387)

234

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ladı. Bir tek muhalif oy çıktı. Emekli bir topçu generali olan Rıza Paşa kabul etmemişti.

Bir Osmanlı heyeti Divan-ı Hümayun’dan aldığı yetkiyle itilaf devletlerinin zorladığı barış anlaşmasını imzalamak için Paris’e gitti. Bir diplomat ve bir senatörden oluşan iki üye pek önemli de­ ğildi ama üçüncüsünün ünü oldukça tartışmalıydı. ‘Filozof adıy­ la tanınan şair Rıza Tevfik, İstanbul Üniversitesi’nde felsefe ders­ leri veriyordu. Hürriyet ve itilaf Fırkası’nda Damat Ferit Paşa’ya katılmadan önce ittihat ve Terakki üyesiydi. Kendine özgü libera­ lizm ve vatanseverlik anlayışı olan Rıza Tevfik, Osmanlı devletini oluşturan tüm toplumların huzur içinde birlikte yaşaması ideali­ ne inanıyordu. Ve 1923 yılında sürgüne gönderilen Yüzellilikler listesine alındı. Hayatta kalan sürgünlerle birlikte 1938’de bağış­ lanıp Türkiye’ye döndü ve bugün, kendi dönemiyle uyum sağla­ yamayan, egzantrik bir idealist olarak anılmaktadır.

10 Ağustos 1920 tarihinde Osmanlı heyeti Paris dışında­ ki Sevr’de barış anlaşmasını imzaladı. Eleştirenler anlaşmanın Fransız sarayı için üretilen porselenler kadar kırılgan olduğunu ama onlar kadar güzel olmadığını söylemekte gecikmediler. Aynı gün Britanya, Fransa ve İtalya, Türkiye’nin geri kalanı üzerinde kendilerine ayırdıkları bölgeleri belirten bir anlaşma imzaladılar.

Italyanlar güneybatı Anadolu’da, Fransızlar güneyde ve Ingilizler Irak’m kuzeyine yakın olan güneydoğu bölgesinde ayrıcalıklı yaşa­ mın keyfini çıkaracaklardı. Bu anlaşma Sykes-Picot Anlaşması’yla kendilerine verilen Musul’dan vazgeçen Fransızlara ve İzmir’i yi^ tirdikleri gibi savaşın hemen öncesinde ele geçirdikleri Oniki Adayı ve Libya’yı da yitirmiş olan Italyanlara Britanya'nın bir rüşvetiydi. Durumdan memnun kalmayan Italyanlar, Türk mil­ liyetçilerle dostluk kuran ilk itilaf devleti oldu. Fransızlar ken­ di düzenlemelerini yapmadan önce, olayların gelişmesini bekle­ meyi yeğlediler. Yani daha işin başında itilaf devletlerinden iki­ sinin, Lloyd George’un Sevr Antlaşması’na duyduğu hevesi pay­ laşmadığı görüldü. Curzon’un bile bazı çekinceleri vardı. Lloyd George’a, Anadolu ve Yunanlar hakkında ‘ciddi olarak düşünme-

SAN REM O VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

235

sini’ önerdi. Kendisinin ‘Türklerin iyiliğini isteyecek son kişi ol­ duğunu’ ama yine de ‘Küçük Asya’da huzur ortamı istediğini ve Yunanlar ilerlerken bunun imkânsız olduğunu’ açıkladı.(66) Sevr Antlaşması, İstanbul’daki Britanya elçiliğinin tercüma­ nı Andrew Ryan’ın sözleriyle ‘bozulmadan, tasdik olmayan bü­ tünlüğüyle” ölmüştü.(67) Aslında Yunanistan anlaşmayı tasdik eden tek devletti. Anlaşmanın imzalanmasmdan altı ay sonra ba­ zı mantıkdışı maddelerini değiştirmek için Londra’da bir konfe­ rans düzenlenmesi gerekti. Ama olanaksızlığı ortaya çıktı.

Sevr Antlaşması koşullarına göre Osmanlı Devleti, İstanbul sınırlarına kadar uzanan Doğu Trakya’yı Yunanistan’a bıraka­ caktı. İstanbul, ismen Osmanlı egemenliği altında kalacaktı ama Osmanlı heyetinin daha önce belirttiği gibi, bu durum kaybol­ ma noktasma kadar sulandırılmış olacaktı. Yunan milliyetçile­ ri ve Batılı Yunanseverler tarafından lyonya klasik adıyla bilinen İzmir çevresi ismen Osmanlı egemenliği altmda kalacaktı ama beş yıl sonra kaderinin çizilmesi için referandum yapılacaktı. Yunan işgalinin ardından Türklerin sürülmesi ve kaçması, referandum­ da lyonya’yı Yunanistan’a bağlamak için yeterli oy çıkacağına ön­ ceden işaret ediyordu.

Güneyde Fransız mandası altındaki Suriye’ye bitişik Türk to­ paklarından büyük bir bölüm eklenecekti. Doğuda Kürtler der­ hal özerklik kazanacaklardı ve ertesi yıl eğer isterlerse ve Milletler Cemiyeti bunu yürütme kapasitesine sahip olduklarını düşü­ nürse bağımsızlıklarını da elde edeceklerdi. Daha kuzeyde deni­ ze açılabilen, sınırları Başkan Wilson tarafından saptanacak bü­ yük Ermenistan kurulacaktı. Kongrenin, Milletler Cemiyeti’nin anlaşmasmı onaylamayı reddetmesinden sonra, yönetiminin son günlerinde, 22 Kasım 1920’de Başkan Wilson ödülünü açıkladı.

Başkanlık dönemi sona ererken Ermenilere Trabzon liman kenti­ ni, Erzurum’u ve Van Gölü çevresini armağan etti. Wilson’ın ka­ (66) David Gilmore, Curzon, (lohn Murray, Londra: 1994) s. 532.

(67) Andrew Ryan, The Last o f the Dragomans, (Bles, Londra:1951) s. 173.

236

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

rarım açıklayan mektubunun iyimserliği dokunaklıydı. “En gü­ vendiğim beklentim olarak,” diye yazmıştı: Ermeni mülteciler ve liderleri... her tür cezayı vermek­ ten kaçınarak, dünyaya, ulusal kuvvetin temelinde bulunması gereken yüksek ahlaksal cesaret örneği olacaklardır... yönet­ sel düzenlemelerinde özgürlüğün ötesine geçecekler... hatta Azınlıklar Anlaşması’mn kapsamındaki Ermeni olmayanlar ve diğer dinsel gruplara ayrıcalıklar sağlayacaklardır. ..”(68) Woodrow Wilson’m inancı hatalıydı. Yeni kurulan Erme­ nistan Cumhuriyeti, ateşkesten sonra Türk ordusunun boşalttığı, Rusya’ya ait Kafkasya bölgesinin sınır boylarını Britanya’dan alın­ ca, Müslüman köyleri ateşe verildi ve halkın çoğu öldürüldü. Sevr Antlaşması’nın imzalanmasından bir ay sonra 1920 Eylülü’nde, Ankara hükümeti Kâzım Karabekir’e, eski Çarlık Rusyası sını­ rının ötesine geçme yetkisini verdi. 20 Ekim’de Karabekir, Kars kalesini ele geçirdi. Bu kez Ermeni siviller ya kaçtı ya da öldü­ rüldü. 1914’ten bu yana Doğu Anadolu yaylasında insan sefale­ ti dalgası dördüncü kez yaşanıyordu; 1915’te Müslüman Türkler ve Kürtler, ilerleyen Ruslardan kaçarlarken Türk hatlarının geri­ sinde Ermeniler ya sürgüne gönderilmiş ya da öldürülmüşlerdi.

1917 Şubatı’nda görevi Ruslardan devralan Ermeniler nedeniyle Türkler kaçmıştı. Aynı yılın sonuna doğru bu kez Ermeniler iler­ leyen Türklerden kaçmışlardı. 1919-20 yıllarında ise iki kez etnik temizlik yaşanmış, önce Müslümanlar İkincisinde de Ermeniler ıstırap çekmişlerdi. Sınırın Türk tarafında yalnızca Müslüman komşularma sığınanlar ya da din değiştirip Müslüman olanların dışında Ermeni kalmamıştı. Sınırın Rusya tarafında ise etnik te-

(68) < http:// Wilsonforarmenian.am//Report/007Letter.pdf> s. 10-11. Sevr Antlaşması’nın tam metninin ve Wilson Ödülünün Yunan kaynaklan iletişim ağında ve Ermeni milliyetçilerinin ‘Wilson for Armenia’ adlı or­ ganizasyonunda bulunması hiç de şaşırtıcı değildir.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

237

mizliğe son verilmiş, Bolşeviklerin ilerlemesi sırasmda sınıf düş­ manları temizlenmişti. Tekrar başlayan etnik temizlik 70 yıl son­ ra Sovyetler Birliği’nin çökmesiyle son bulmuştu.

Orduları çökünce Ermeni hükümeti ateşkes istedi. 2 Aralık 1920 tarihinde Büyük Millet Meclisi hükümeti Ermenistan’la bir barış anlaşması imzaladı ve Türkiye 1878’de Ruslara karşı kay­ bettiği üç sınır bölgesini geri aldı. Kısa süre sonra Bolşevikler, Ermenistan’ın geri kalanını ele geçirdi ve Moskova’dan Ermenis­ tan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak yönetildi. Armasında Ağrı Dağı’nın resmi var ama bu dağ artık Türk topraklarında bu­ lunuyor. Wilson’m verdiği ödülle tarihin alay etmesi fazla ge­ cikmedi. Ermeni milliyetçileri günün birinde Wilson’ın kendi­ lerine vermiş olduğu ödüle herhangi bir yolla sahip olabilecek­ lerini umut ediyorlar. Eğer onların gözünde kurtarılmamış bir Ermenistan varsa bile, hiç kurtarılmamış Ermeni yok ve 1980’lerde Azerbaycan’dan çekip aldıkları toprakların nüfusunu çoğalt­ makta epey zorlanıyorlar.

Sultan Vahdettin ve nefret edilen sadrazamı Damat Ferit Pa­ şa, Sevr Antlaşması’nı imzalamadı. Anlaşmayı yaparak muhale­ feti bastırmak istediğini işine geldiği için unutan Padişah, daha sonraları tek amacının dış güçlerin Türkiye lehine dengeleyinceye dek zaman kazanmak olduğunu iddia edecekti. Ankara’da Mustafa Kemal’in önderliğindeki Büyük Millet Meclisi kaçamak davranmadı. 19 Ağustos’ta, anlaşmanın imzalanmasından dokuz gün sonra, imzalayanları ve imzalanması yönünde oy kullanan Divan-ı Hümayun üyelerini vatana ihanetle suçladı. İşe yaramadığı halde Sevr Antlaşması’nın bıraktığı acı mi­ ras bugüne kadar etkisini sürdürüyor. Anlaşmayı hazırlayanlar, Türklere, dış güçler tarafından uygarlaştırılmadıkça ilerlemeyi beceremeyen kişiler olarak bakmışlardı. Demiryolları vagonla­ rındaki fren düzeneğinin sağlamlığından emin olmak istemişler­ di (Madde 358); ancak diplomalı arkeologların kazı yapmalarına izin verilecekti (Madde 421, ek 7); beyaz köle ticareti yasaklanmış­ tı (Madde 273/6); müstehcen yayınlar yasaklandı (Madde 273/7)

238

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ve tarıma yararlı kuşlar koruma altına alandı (Madde 273/11).(69) Eğer günümüzde ‘Türklüğe’ hakaret etmek suç sayılıyorsa, bu­ nun nedeni Sevr Antlaşması’nın bıraktığı anılarda aranmalıdır.

San Remo ve Sevr anlaşmalarının etkisi Sevr Antlaşması’yla son bulan 1919-1920 olayları zafer kazanan­ ların hırslarına dayalı olarak Ortadoğu için yeni, bir yol çizmeyi planlıyordu ve bir süreliğine bunu başarmış gibi göründü. Arap toprakları üzerinde yüzyıllardır süren Türk egemenliğinin sona erdiği açıkça görülüyordu.

Bunun yerini Ingiliz-Fransız mandası altında Filistin, Irak, Lübnan ve Suriye olarak dört yeni devlet almıştı ve sınırları, bı­ rakın ekonomik ve coğrafi gerçekleri, o dönemde yaşayanların istekleri bile sorulmadan çizilmişti. Manda yetkileri Ingiliz ve Fransızların, 1916 tarihli Sykes-Picot Anlaşması’yla ortaya çıktığı gibi Türklerin yerini alma amacına işaret ediyordu.

Weizmann’ın rehberliğinde Siyonistler en önemli hedef­ leri olan Filistin’i Britanya mandası altına almayı başarmışlar; Britanya da Balfour da Deklarasyonu’nu uygulamaya koymuş­ tu. Samuel’in ilk Yüksek Komiser olarak atanması da büyük ikra­ miye sayılabilirdi. Siyonist hareketin içinde hem Filistin’de hem de Amerika’da kendisini eleştirenler olsa da Weizmann’ın izlediği strateji zafere ulaşmıştı. Faysal’m Şam merkezli Arap krallığı dü­ şü Fransa’nın sömürge hırsına kurban olmuştu. Fransızlar ger­ çi Allenby’nin zaferlerine katkıda bulunmamışlardı ama Britanya Fransa’nın bu isteğine hoşgörü göstermişti.

Bu arada hem Ingilizler hem Siyonistler, Arap milliyetçiliğinin yalnızca Filistin’de değil, tüm Ortadoğu’da gittikçe artan bir hu­ zursuzluk yarattığının farkındaydılar. Zafer kazanan güçler için daha büyük bir meydan okuma ise Mustafa Kemal’in önderliğin­ (69) Örnekleri Murat Bardakçı’nın Şahbaba adlı yapıtında bulunuyor, s.

162.

SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARIŞ

239

de, sesini 1919-1920 yıllarında çıkarmaya başlayan, hızla yükselen Türk milliyetçiliğiydi. Sevr Antlaşması Türkiye’yi aşağılamayı de­ nemişse de, anlaşmayı hazırlayanlar Mustafa Kemal’i ve şu anda yönettiği kişilerin gücünü hesaba katmamışlardı.

5 Ortadoğu’nun İsyancıları ve Barış Anlaşmasının Yeniden Gündeme Gelmesi

Mustafa Kemal’in yetkisinin sağlamlaştırılması Sevr Antlaşması,Türkiye’nin batısındaki savaş meydanlarına gö­ müldü. Bu savaşlardan 13.000 ölü ve 35.000 yaralıyla çıkan ye­ ni, düzenli Türk ordusunun can kaybı göreceli olarak çok azdı.(1) Yunan ve Ermeni ordularının toplam kaybı ise iki katıydı. Ama en büyük acıyı sivil halk çekmişti; yüzbinlercesi yaşamını yiti­ rirken, 3 milyon kişi evinden uzaklaşmıştı. Bu kayıpların yerine gelmesi için aradan bir kuşak geçmiş ve bu kez Sevr’de tasarla­ nan köhne düşlerin temelindeki hatalı varsayım ortaya çıkmıştı.

Venizelos’un öne sürdüğü toprak istemleri ve Başkan Wilson’ın kabul ettiği Ermeni istemleri Türkiye’den el konulan topraklar­ daki Ermeni ve Yunan nüfusunun çok hızlı ya da en azmdan Türk nüfusundan daha hızlı artacağını belirten demografik izdü­ şümlere dayanıyordu. Yunanlar ve Ermeniler daha önceleri Türk komşularmdan daha zengin olduklarından elbette daha sağlık­ lıydılar. Ama barış ve sağlık hizmetleri işin yönünü değiştirdi.

Günümüzde Türkiye’nin nüfusu, Yunanistan ile Ermenistan’ın toplam nüfusunun beş katıdır ama eski kafalı milliyetçilerin düş­ lerinde yaşamakta olduğunu fark eden Yunan ve Ermenilerin sa­ yısı çok azdır.

(1)

Mango, Atatürk, s. 345. 1914-15 kışında Enver Paşa’nın Ruslara düzen­ lediği tek saldırıda Osmanlı ordusu 110.000 askerini yitirmişti. (Hikmet Özdemir, The Ottomarı Army 1914-1918 (Utah University Press, Salt Lake City, UT: 2008) s. 52.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

241

Mustafa Kemal’in önderliğinde diplomasi ile silahlı dire­ niş elele yürüdü. Sevr Antlaşması’nm ardından en acil görev, İstanbul’daki padişah yönetiminin, Türk milliyetçilerinin dene­ timindeki bölgelerde körüklediği isyanlarm bastırılmasıydı. Bu görev Ağustos- Aralık 1920 arasmda tamamlandı. Milliyetçi ha­ reketi yok etme girişimlerinin başarısız olduğu gerçeğiyle yüzyüze kalan Damat Ferit Paşa, 15 Ekim’de istifa etti ve bir din­ lenme tedavisi için kaplıca kenti Karlsbad’a (günümüzde Çek Cumhuriyeti’nin Karlovy Vary kenti) gitti. 1922 Eylülü’nde kı­ sa bir süreliğine İstanbul’a geldi, karısı Mediha’yı (padişahın kızkardeşi), ailesinin diğeri üyelerini ve taşıyabildiği kadar eşyalarım alıp dönmemek üzere gizlice Fransa’ya gitti. Bir süre sonra ken­ disini izleyecek olan Sultan Vahdettin’e kişisel olmayan bir not­ la bilgi verildi: ‘Mediha Sultan burada kaldıkça romatizmasınm artacağından ve tedavi için Avrupa’ya gidilmesi hakkında zev­ ci tarafmdan vaki’ olan ısrara mukavemet edemediğinden iki sa­ at evvel Avrupa’ya müteveccihen hareket eylediğini yazmışdır.” Şaşıran Padişah dokunaklı bir sesle, ‘Çapkın enişte paşa hem dev­ leti bu hale koydu(!) hem gitti(!)” yanıtını verdi.(2) Elbette ‘çap­ kın enişteyi’ defalarca iktidara getiren Vahdettin’in kendisiydi. Sevr Antlaşması’nm imzalanmasının ardından Damat Ferit Paşa’yı göreve getirdiğinde parlamento sözcü vekili bu atamanm hem ülke hem de hanedanlık için felaket olacağı uyarısmı yap­ mıştı. Vahdettin vazgeçmemişti, “Ben istersem Rum Patriği’ni de Ermeni Patriği’ni de getiririm. Hahambabaşıyı da getiririm,” demesiyle Kazım Bey, “Getirirsiniz amma faidesi olmaz,” yanıtı­ nı vermişti.(3) Damat Ferit Paşa’nm apar topar gidişinden sonra, sürgüne gönderilen padişah bir daha adım ağzına almadı.

Damat Ferit Paşa’nm ardından göreve getirilen deneyimli Tevfik Paşa, Osmanlı împaratorluğu’nun son sadrazamı olacak­ tı. Tevfik Paşa’nm oğlu padişahın kızıyla evli olduğundan, bir ak­ (2) (3)

Mahmut Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, s. 2067.

Mahmut Kemal inal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, s. 2053.

MOK 16

242

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

raba olarak güven duyuluyordu. Yine de Mekke’de sürgündeyken kendini temize çıkarmak için davranışlarının ‘daima efkâr-ı umu­ miye veyahut gayr-ı kabil-i mukavemet, diğer müessirat olmuş­ tur’ diyerek halkın isteklerine ya da karşı konulmayacak noktala­ ra dayandığını söylemiş ve “Bunun en bâriz delili, son Tevfik Paşa kabinesini sırf aleyhinde efkâr-ı umumiye tezâhürâtı meşhûd ol­ madığı için şahsım ve makamım hakkında sûiniyetleri zâhir olan Kemalciler’in İstanbul’da te’sis-i nüfuz etmelerine müsâid bulun­ masına rağmen, iki seneyi mütecaviz mevkî-i iktidarda tutmak­ lığımda görülebilir,”diye eklemişti (Tevfik Paşa kabinesini, halk ona karşı olmadığından, benim kişiliğime ve konumuma karşı olan, İstanbul’da kendi etkilerini oluşturmak isteyen Kemalistlere izin verdiği halde iki yılı aşkın bir süre tutmam bunun en açık kanıtıdır.)<4)

Sovyetler boyutu.

Mustafa Kemal, 1920 Temmuzu’nda, Sevr Antlaşması’nın imza­ lanmasından bir ay önce, Kafkas kökenli Dışişleri Bakanı Bekir Sami’yi Moskova’ya gönderdi. Ama tıpkı Batılı düşmanları gi­ bi Bolşevikler de neler yapabileceğini görmeden önce Mustafa Kemal’e yatırım yapmak istemiyorlardı. Başlangıçta kabul edil­ mez istekler ileri sürdüler. Verecekleri destek karşılığında Türkiye’nin doğusundan bir bölgeyi Ermeniler için istediler. Bu arada Moskova altınları için başka Türk rakipler de ortaya çık­ mıştı.

Savaşın sonunda Almanya’ya sığınan ittihat ve Terakki lide­ ri Enver Paşa, Alman dostlarının yardımıyla Moskova’ya ulaş­ mış ve Britanya’ya karşı dünya çapmda tüm Müslümanları si­ lah altına almak için Bolşeviklerden destek arıyordu. Başlarında Paris’te eğitim almış radikal gazeteci Mustafa Suphi’nin bulun­ duğu, Moskova’ya itaat eden Türk komünistleri ona karşıydı­ (4)

Bardakçı, Şahbaba, s. 450.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ.

243

lar. Mustafa Suphi, Almanlarla ittifaka karşı çıkıp Rusya’ya sı­ ğınmış ve bir düşman yabancı olarak tutuklanmıştı. Bolşevik Devrimi’nden sonra serbest kalınca Kızıl Ordu’ya destek vermek için Rusya’daki kamplardan Türk esirleri kurtarmış ve Komünist Enternasyonel’e kabul edilen Türkiye Komünist Partisi’ni kur­ muştu. Bolşevik desteğini arayan üç grup - Ankara’daki Büyük Millet Meclisi hükümetinin delegeleri, Enver Paşa ile berabe­ rindeki sürgünler ve Mustafa Suphi ile Moskova yanlısı Türk Komünistleri 1 Eylül 1920 tarihinde Bakü’de yapılan Birinci Doğu Halkları Kurultayı’nda yüzyüze geldiler.

Aynı yılın nisan ayında Kızıl Ordu’nun işgal ettiği Azerbaycan artık bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ydi. Azerbaycan’ın kı­ sa ömürlü milliyetçi hükümeti Bakü’de iktidardan düşmüştü ama ‘burjuva’ milliyetçiler hâlâ Ermenistan ile Gürcistan’ın ba­ tısını denetliyorlardı. Çarlık Rusyası’nm eski Asya toprakların­ da Bolşeviklerin denetimi henüz tamam değildi. Çarlık rejimi­ nin çökmesi Rus olmayan toplumlarda yerel devrimcileri orta­ ya çıkarmıştı. Ama Milliyetçi Komünist olduğunu ileri süren bu kişiler önce milliyetçi sonra komünisttiler. Moskova’nın gözün­ de tıpkı daha sonra yok edilebilecek Batılı Bolşevik savunucula­ rı gibi, işe yarar aptallar olarak görülüyorlardı. Bakü kurultayının amacı Bolşeviklerin hedeflerini daha ileri götürmek için Moskova yanlısı komünistler, Milliyetçi Komünistler, radikaller ve çeşitli görüşlerdeki antiemperyalistlerden oluşan bir Doğu Halkları cep­ hesinin kurulmasıydı. Üç rakip Türk delege grubu, bir yandan birbirini kuşkuyla sü­ zerken öte yandan aralarındaki ilişkiyi de sürdürüyordu. Yalnızca kendi hayal dünyasında var olan bir ‘İslam İhtilal Cemiyetleri ittihadı’ kurmuş olan Enver Paşa, kuzey Afrikalı Müslümanların kendi kendini tayin etmiş temsilcisi olarak bulunuyordu. Yap­ tığı konuşmada eğer Sovyetler 1914’te var olsalardı Kaiser’in Almanyası yerine onlarla ittifak kurmuş olacağını ileri sürdü ve Birinci Dünya Savaşı’nda Boğazları itilaf devletlerine kapatarak Rus Devrimi’nin ilerlemesini hızlandırdığını da ekledi. Ne var ki

244

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Türk komünistleri “Kurultaya değil, Halk mahkemesine’ bağrışları arasında konuşmasını tamamlamasına izin vermediler. Daha gerçekçi olan Mustafa Kemal, Enver Paşa’yı İslam Birliği hayale­ tiyle Bolşevikleri korkutmaması için uyarmıştı.(5) Mustafa Kemal’in hedefine ulaşması için dikkatli yürümesi gerekiyordu. Bolşeviklerden malzeme desteği alırken, bir yandan onları hem ülkesinden uzak tutmak hem de 1878’de Ruslara yiti­ rilen ve Bolşeviklerin sahip olmak istedikleri toprakları geri almak istiyordu. Karşılığında Türklerin Azerbaycan’da, Ermenistan’ın kalan kısmında ve biraz küçülmüş Gürcistan’da Sovyet ikti­ darını tanıyacağını bildiriyordu. Bolşevikleri biraz daha yatış­ tırmak ve Türkiye’nin kendi Marksist devrimcilerini ele geçir­ mek için Ankara’da bir ‘halk hükümeti’ kuruyormuş gibi dav­ randı. Marksist sözlüğünde ‘halk hükümetinin’ anlamı kapita­ lizmden sosyalizme geçişin kabul edilebilir bir aşamasıydı. Millet Meclisi’ni ayrıntılı bir İslam ayiniyle açan, milliyetçilerin sadaka­ tini padişaha ilan eden Mustafa Kemal, yalnız bir kez kullandığı ve bir daha asla kullanmadığı tanımla ‘halk hükümetinin’ prog­ ramını milletvekillerine sundu.(6) ‘Türk ulusunu emperyalizmin ve kapitalizmin baskısından ... Tanrı’nm yardımıyla kurtarmayı’ amaçlayan program, 18 Ekim 1920 tarihinde Millet Meclisi tara­ fından oybirliğiyle kabul edildi. Elbette hiçbir zaman uygulama­ ya konulmadı ama hem yurtiçinde hem de yurtdışmda amacma ulaştı ve bazı izler bıraktı.

Yurtiçinde ‘halkçılık programı’ Mustafa Kemal’in 60-70 mec­ lis üyesinden oluşan ve Yeşil Ordu’nun siyasi kanadını oluşturan Halk Zümresi üzerinde denetim kurmasını sağladı. Kendi partisini kurma zamanı gelince Halk Fırkası adını verdi ve Cumhuriyet’in ilanından sonra Cumhuriyet Halk Partisi olarak değiştirdi ve bu-

(5) (6)

Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya'dan OrtaAsya’ya Enver Paşa (Remzi, İstanbul: 1972) Cilt 3, s. 549, 574.

Taha Akyol, Ama Hangi Atatürk (Doğan Kitap, İstanbul: 2008) s. 27480.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

245

gün hâlâ aynı isim kullanılıyor. Uzun bir süre tek parti olarak ül­ keyi yönetti ama serbest seçimlerde tek başına iktidara gelemedi.

Yurtdışında elbette Bolşeviklerin gözünü boyama olasılığı yoktu ama Mustafa Kemal’in Moskova ile temas kurması itilaf devletle­ rini komünizm hayaletiyle korkuttu.

Kâzım Karabekir, Doğu Anadolu’da 1919 Mayısı’nda komuta­ yı aldığında Britanyalı denetim subayı Albay Alfred Rawlinson’m itilaf devletlerinin askeri yöntemlerle Bolşevizm’in yayılmasını önleyecek durumda olmadıklarını; çünkü bunu başarmak için henüz terhis ettikleri askerleri tekrar silah altına almaları gerek­ tiğini açıkladığını anılarında yazmıştı. Karabekir, Rawlinson’ın kendisinden Kafkaslar’da komünistlere karşı engelleyici bir ba­ riyer oluşturmasını istediğini düşünmüştü.(7) Mustafa Kemal, Kafkasya’yı silip atarken, komünizmin Türkiye’de yayılmasını da önlemişti.

Aralık 1920’de Türk milliyetçileriyle Bolşevikler Ermeni mil­ liyetçilerinin istediği toprakları böldükten sonra Moskova’ya sa­ dık Türk komünistlerinin lideri Mustafa Suphi Türkiye’ye gel­ mek üzere Bakü’den ayrıldı. Karabekir, Erzurum’a girmesine izin vermeyince, Trabzon’a gitti. Yolda taciz edildi, başarı umudunu yitirdi ve tekrar Bolşevik topraklarına ulaşmak için bir tekne bul­ du. Asla ulaşamadı. Gemiciler birliğinin başkam tarafından orga­ nize edilen haydutlar onunla birlikte tekneye bindiler. Açık de­ nizde Mustafa Suphi’yi, karısını ve 13 arkadaşını öldürüp cesetle­ rini suya attılar. Daha sonra bu suçu işleyenler de milliyetçi yet­ kililer tarafından öldürüldü. Ankara'nın Moskova’yla ilişkileri bu olaydan etkilenmedi.

Mustafa Kemal ve Yunanlar Mustafa Kemal’in diplomatik pozisyonu gelişme gösterirken, Yunanistan’ın pozisyonu önemli ölçüde zayıfladı. Venizelos (7)

Karabekir, İstiklal Harbimiz, Cilt I, s. 24.

246

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Sevr’deki hayali kazançlarını somutlaştırmak için bir seçim yap­ ma kararı aldı. Seçimden bir gün önce 25 Ekim 1920 tarihinde, saray bahçesinde bir maymunun ısırdığı Yunan Kralı Alexandros kan zehirlenmesinden öldü. Babası Konstantin’in ardılı olarak is­ teksizce tahta çıkan Alexander,Yunanistan’ın İtilaf devletleri ta­ rafında savaşa girmesine karşıydı. Ülkenin savaş öncesi sınırları içinde yaşayan halkı zaten çarpışmaktan yorgun düşmüştü. Bunu bilen Venizelos seçimi kazanmak için tartışılabilir taktikler uygu­ ladı. Yeni elde edilen Doğu Trakya’da yaşayan Venizelos yanlısı Yunanlara oy hakkı tanındığı gibi ordu mensuplarına da oy hak­ kı tanındı. Venizelos yanlısı subaylar meslektaşlarına baskı yap­ tıkları gibi, sonuçlarla da oynadılar. Atina’da bir muhalefet lide­ ri öldürüldü. Geriye dönüp bakınca Konstantin’in tarafsızlık gö­ rüşü daha çekici gelmeye başladı. Zorbalıkla suçlanan Venizelos 14 Kasım seçimlerinde Konstantin taraftarlarınca yenilgiye uğra­ tıldı. 2 Aralık 1920’de Fransa’nın dürtüsüyle, Britanya, Fransa ve İtalya ortak bir uyarı yayınladı: “Savaş sırasında itilaf devletleri­ ne sadık olmayan, onlara zarar ve utanç getiren bir kralın tekrar tahta çıkarılması ancak Yunanistan’m düşmanca davranışlarının onaylanması olarak görülebilir.’ Bu uyarıya karşın üç gün son­ ra Yunanistan’da yapılan referandum Konstantin’in geri gelmesi için adeta oybirliği sağladı.(8) iktidar değişikliği en azmdan kuramsal olarak Yunanistan’a Anadolu’dan geri çekilip Doğu Trakya’ya sahip çıkma çabasına girme fırsatı tanıdı. Ama geri çekilme kolay bir seçenek değildi.

Osmanlı vatandaşı olan Rumlar, yaşadıkları ülkenin düşmanmın tarafını tutarak kendi konumlarını tehlikeye atmışlardı. Dahası Venizelos, başkentte yaşayan Yunanları, ‘ulusal sorunu’, başka bir deyişle lyonya’nın (Batı Anadolu) Yunanistan’a ilhak edil­ mesi sorununu’ çözdüğüne ikna etmişti. Bu asılsız fikre kapılan yeni iktidar, yarısına razı olma fırsatını kaçırdı. Tarihin gidişatını değiştiren olay aslında maymun ısırığı değildi. Kral Konstantin ve (8)

Llewellyn Smith, lonian Vision, s. 166.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ.

247

yeni iktidarın yayılmacılık coşkusunda Venizelos’u alt etme kara­ rıydı. Göze aldıkları riskler kısa sürede açıkça ortaya çıkacaktı.

Ermenileri yenilgiye uğratmak ve Moskova ile uzlaşmak Mustafa Kemal’e ordusunu Yunanlara karşı Batı Cephesi’nde yo­ ğunlaştırmasına izin verdi. Karabekir Erzurum’da kalırken, Batı Cephesi Albay îsmet’e emanet edildi. Ocak 1921’de Yunan bir­ likleri işgal ettikleri kıyı bölgesinden içeriye doğru ilerleme girişi­ minde bulundu. Esas saldırı Bursa’nın merkezi olduğu Bithynia ovasmdan Istanbul-Ankara demiryolunun ortasında bulunan Eskişehir’e doğru yapıldı. Anadolu yaylasının kenarmda, küçük İnönü tren istasyonunda İsmet İnönü’nün askerleri Yunanları geri püskürttü. Kazandığı zaferin ödülü olarak Millet Meclisi Ismet’in rütbesini tuğgenerale yükseltti. Tek yıldızlı general ola­ rak artık Paşa unvanını almıştı.

Yunanlar bu ilerleyişin Türk milliyetçilerini yenmek için sal­ dırı yerine bir keşif manevrası olduğunu iddia ettiler. Yine de geri püskürtülmenin siyasi sonuçları derhal ortaya çıktı, itilaf devletleri dört ay önce tamamlanan Sevr Antlaşması’mn herkes­ çe kabul edilecek değişikliklerini görüşmek üzere Londra’da bir toplantı düzendiler. İstanbul ile beraber Ankara hükümetini da­ vet etmeleri artık onu tanıdıklarım gösteriyordu. Konferans 21 Şubat’ta açılınca Osmanlı heyeti başkanı Sadrazam Tevfik Paşa geriye çekilip Türklerin iddialarmı Ankara hükümetinin Dışişleri Bakanı Bekir Sami’nin açıklayacağını söyledi. Tahmin edilece­ ği gibi konferans başarısız oldu: Yunanlar Sevr’deki kazanımları için ısrar ederken, Bekir Sami, Misak-i Milli ya da 1918 ateşkes anlaşmasıyla çizilen sınırlar içindeki Türkiye’nin bütünlüğü için ısrar etti. Konferans hiçbir sonuca ulaşamadı ama Bekir Sami itilaf liderleriyle ayrı ayrı pazarlıklar yapıp Ankara’yla anlaşma­ ya vardıkları takdirde bazı ekonomik ödünler olabileceği fikriy­ le kışkırttı. Geri döndüğünde pazarlıklar Millet Meclisi tarafın­ dan reddedildi ve Bekir Sami istifa etti. Ne var ki pazarlıklar itilaf devletlerinin güçlükle yapılandırılmış birleşik cephesindeki çat­ lakları genişletti.

248

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Bekir Sami Londra’da Batılı müttefikleri baştan çıkarırken, başka bir Türk heyeti de Moskova’da pazarlık yapıyordu. 16 Mart’ta, Londra Konferansı’nm dağılmasından dört gün sonra, bir Türk-Sovyet dostluk anlaşması Moskova’da imzalandı.

Birkaç ay sonra yine taraflardan biri Türkiye, diğeri hepsi de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler biçimini almış olan Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan olmak üzere imzalanan başka bir dost­ luk anlaşmasıyla birincisi pekiştirilmiş oldu. Türkiye, Gürcistan sınırları içinde özerk bir cumhuriyet olan Acaristan’ın en büyük kenti haline gelen Batum limanı dışında, 1878 öncesi doğu sınır­ larına tekrar ulaştı. Türk devletinin doğu sınırını saptamanın dı­ şında bu anlaşma Sovyetlerin altın ve silah olarak yardımını da sağladı.

Türk milliyetçilerinin askeri kapasitesini sürdürebilmek için malzemeler çok önemliydi. 1.5 milyon altın ruble Aralık 1920’de geldi. Sevkıyatlar düzenli aralıklarla sürdü: 4 milyon altın ruble, 33.000’den fazla tüfek, 50 ağır silah (bazıları îngilizlerden kalma), 300 ağır makineli vs.(9) Ayrıntılara bakılırsa, sevkıyatlar Türklerin ikinci askeri başarı­ sından sonra yapılmıştı. 23 Mart 1921 tarihinde Yunanlar İnönü yakınlarında bir kez daha geniş çaplı bir saldırı denediler. Ama 31 Mart’taki Türklerin karşı saldırısı onları elde ettikleri nokta­ lardan püskürttü, ismet Paşa haberi Mustafa Kemal’e ulaştırdı.

Metristepe’den aşağıdaki ovada kaçan Yunanları görebildiğini söyledi.

Mustafa Kemal’in ismet Paşa’yı kutladığı Churchillvari sözle­ rini tüm ilkokul çocukları ezbere bilir: “Siz orada yalnız düşmanı değil, milletin makus talihini de yendiniz.”001 Ne var ki, ülkenin kaderi düşmanları karşısında zafere ulaş­ madan önce bir darbe daha yiyecekti.

(9)

Akyol, Ama Hangi Atatürk, s. 289-90. Farklı kaynaklarda rakamlar deği­ şiyor.

(10) Mango Atatürk, s. 311 (Atatürk, s. 367)

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ.

249

Haşimilerin tekrar ortaya çıkışı: Irak ve Ürdün Suriye’deki bozgundan sonra dünya bir daha Faysal’ın adını hiç duymasaydı, pek de şaşırtıcı olmayacaktı. Ama bir yıl için­ de Britanya hükümeti çatışmalarla uğraşan Irak’ı yönetmek için Faysal’m en iyi aday olduğuna karar verdi ve Irak kralı olarak se­ çilmesini ayarladı. Talihinin böylesine şaşırtıcı biçimde dönme­ sinin nedeni Britanya’nın Irak’ta etkisini daha ucuza sürdürmek için ülkede yönetimi yapılandırmaya gitme kararıydı. Aşağı yuka­ rı aynı tarihte Abdullah’ın da kendini Transürdün Emiri ilan et­ mesine izin verildi. Bunun nedeni yine Britanya’nm parasal kısın­ tıları ve Faysal’ın, Ürdün’ün doğu topraklarını Suriye’deki kral­ lığının bir parçası olarak görmüş olmasıydı. 1920’lerin ortasında Faysal ile Abdullah Irak ve Transürdün’deki Britanya mandasınm yöneticileri olarak atandılar. Buna karşılık Ortadoğu’da daha ge­ niş bir Arap ülkesinin kralı olma düşünü sürdüren Hüseyin, kral­ lığını tümüyle kaybedecek ve sürgüne gönderildiği Kıbrıs’ta yaşa­ mına son verecekti.

1916 Ekimi’nde Mekke’deki ulema sınıfı, Hüseyin’i, Arap Ulusunun Kralı ve Müslümanlar İslam halifesinin kaderi hak­ kında fikirliğine varıncaya dek, dinsel başkanı olarak ilan etmiş­ ti. Hüseyin’in tüm Arapların lideri olma iddiasmı, Arapların ço­ ğu gibi ana sponsoru olan Britanya hükümeti de kabul etmiyor­ du. Ingilizler onun kibirli iddialarından tedirgin olmuş ve yalnız­ ca Hicaz Kralı olarak tanımayı yeğlemişlerdi.

Arap isyanı sırasında güç merkezi Hüseyin’den Faysal’a kay­ mış ve oğlunun başarıları Hüseyin’i kıskandırmıştı. 1918 Ağustosu’nda aralarında çıkan şiddetli kavgada Faysal ordu komutanlı­ ğından istifa etme tehdidini savurmuş ve ancak Lawrence’m araya girmesiyle büyük bir krize dönüşmesi önlenmişti. Durumun ger­ çek yönünü görmez gibi davranan Hüseyin, Faysal’m Fransızlarla uzlaşma girişimlerini baltalamıştı.

Hicaz’ın içinde de Hüseyin’in konumu pek sağlam değildi.

Arabistan Yarımadası’ndaki rakipleri ve özellikle Abdülaziz bin Suud savaşta epey güç kazanmışlardı. 1902 yılında komuta ettiği

250

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

birlikler Arabistan’ın orta bölgesinde Riyad kentini Ibni Raşid’den alınca Ibni Suud önemli bir isim olmuştu. Bu başarı kendini Necd Emiri ilan etmesini sağlamıştı. Sürekli olarak topraklarını geniş­ letmiş ve 1914 yılma gelindiğinde Osmanlılardan bağımsız olan Arabistan’ın orta bölgesinde en önemli güç olmuştu. Ibni Suud, 18. yüzyılda Muhammed bin Addülvahab (1703-92) tarafından kurulmuş olan ve Suudlarla ittifak kurmuş olan Sünni Islamın Vahabi mezhebine mensuptu. 1806 yılında aralarında Mekke ve Medine’nin de bulunduğu Arabistan Yarımadası’nın büyük bir kısmı fethedilmişti. Daha sonra Mısır’dan gelen birlikler Suudları ve Vahabileri çökertmişlerdi. Ailenin talihi ancak 20. yüzyılın ba­ şında Ibni Suud yeni fetih dalgaları yaratınca iyiye gitti.

Vahabilerin dinsel coşkuları Necd bölgesinde önemli boyutta toplumsal tutarlılık sağladı. Hicaz’da ise Hüseyin’in parasal des­ teklerini ve rüşvetlerini almak dışında herhangi bir tür tutarlı­ lık yoktu. Ibni Suud, ayrıca ülkesini yapılandırmak ve ordusunu güçlendirmek için ihvan adı verilen yeni bir sözde askeri kardeş­ lik unsuru oluşturdu. Genelinde eski göçerler olan ihvanlar Necd bölgesine yerleşip medreseler kurdu ve toprağı işlediler. Ne var ki istenilen dakikada Ibni Suud’un iç ve dış düşmanlarmı korkut­ mak için bir anda harekete geçirebilirlerdi.(11) Hüseyin ile Abdullah, Suud’un gitgide artan tehdit unsuru­ nun farkındaydı. Ibni Suud Britanya’nm parasal desteğini dikkat­ le harcarken, Hüseyin kendisine gelen desteği hem Arap Isyam’na hem de Ibni Suud’un yörüngesinden uzakta kalmak için kabile­ lere rüşvet olarak harcamıştı. Abdullah'ın Arap Isyam’na katıl­ mamasının bir nedeni, Ibni Suud’un, gücünü arttırmak için Hüseyin’in isyana bağlılığından yararlanabileceği korkusu olarak açıklanabilir.02’

(11) Ibni Suud’un geçmişi için bkz. Yapp, The Making o f the Modem Near East, s. 60.

(12) Teitelbaum, The Rise and Fail of the Hashemite Kingdom o f Arabia, s.

103.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

251

Hurma çatışması ve Hüseyin’in çöküşü(13) Cidde’nin doğusundaki Hurma bölgesinde yaşayan Utayba ka­ bilesinin Emiri Halid, 1914’te Vahabi mezhebine geçti. Bu tarihe kadar Hüseyin’in etkisi altında kalmış ve Arap İsyam’na katılmış­ tı. Ama 1917’de Abdullah ile arası bozulunca, daha fazla savaşma­ yacağını ve vergi ödemeyeceğini açıklayıp bağımsızlığını ilan etti.

Ibni Suud’dan yardım istedi ama Suud destek vermekten kaçın­ dı. Hüseyin ayrıca Osmanlıları destekleyen Ibni Raşid’e saldırma­ sı için Britanya’nın Ibni Suud’a cesaret vermesini Arapların ara­ sındaki kendi üstün konumuna bir tehdit olarak görüp kaygıla­ nıyordu. Sorunun temelinde Hüseyin’in Osmanlılara karşı savaş­ ta Ibni Suud’un bulunmasını istememesi yatıyordu. Britanya'nın tümüyle kendisine bağımlı olmasını istiyordu ama Ingilizler bir yandan Hüseyin’e yanaşırken öte yandan Ibni Suud’u bir mütte­ fik olarak görüp geliştirmeyi sürdürüyorlardı.

Hüseyin Hurma’da kendi iradesini askeri güçle dayatmaya ka­ rarlıydı. ilk girişimi 1918 Temmuzu’nda Halid ve yerel güçler ta­ rafından durduruldu, ihvan savaşçıları Hurma’ya doğru ilerle­ yerek, aynı mezhebi paylaştıkları kişilere yardım etmeyi ve Ibni Suud bölgenin Hüseyin’den bağımsızlığını desteklemeyi sürdür­ dü. 20.yüzyılın başlarmda Arabistan Yarımadası’nda liderlik si­ lahla elde ediliyordu. Eğer Hurma’daki Utaybalar gibi inatçı ka­ bileleri baskı altma alamazsa Hüseyin’in üstünlük iddiaları kaçı­ nılmaz biçimde başarısız olacaktı.

1919 Mayısı’nda Medine’deki Osmanlı garnizonu sonunda teslim olunca, Abdullah bir Hicaz ordusunun başında Hurma’ya bir kez daha gönderildi. Faysal ile birlikte kuzeye, Suriye’ye git­ meyen Abdullah, Haşimilerin Arabistan Yarımadası’ndaki id­ dialarını Suriye ve Mezopotamya’dan daha önemli olarak gö­

(13) Bu bölüm J Kostiner’in ‘Prologue o f Hashemite Downfall and Saudi Ascendancy: A New Look at Khurma dispute’ makalesi, Susser ve Shmuelevitz, The Hasehemites in the Modern Arab World, s. 47-65 ad­ lı yapıta dayanmaktadır.

252

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

rüyordu. Osmanlılarla çatışmaların sona ermesini, Arabistan Yarımadasında îbni Suud ile yapılan üstünlük çekişmesinde yal­ nızca bir mola olarak algılıyordu. Ne var ki 25 Mayıs 1919’da Abdullah’ın güçlü silahlarla donatılmış 3000 kişilik ordusunu Türaba’da kamp kurdukları gece öncü ihvan savaşçıları pusuya düşürdü. Ordu ağır silahları dahil olmak üzere tümüyle yok edil­ di; Abdullah canını zor kurtardı.045 Hüseyin’in Arabistan Yarımadasındaki gücü artık hızla azalı­ yordu. Yalnızca Britanya’nın Îbni Suud’a yaptığı baskı daha faz­ la avantaj kazanmasmı önlüyordu. Hatta Ingilizler beklenme­ dik durumlara müdahale etmek için plan bile yapıyorlardı. Îbni Suud, her zamanki gibi övülecek biçimde kendini sınırladı ve as­ keri avantajını sonuna kadar kullanmadı. Britanya ile iyi ilişkileri­ ni sürdürmeye istekliydi. Birkaç yıl sonra yazılan bir Britanya bil­ dirgesi ‘eğer isteseydi îbni Suud hiç kuşkusuz Mekke’yi ele geçire­ bilir ve Hicaz’ı işgal edebilirdi’ kaydını düşecekti.055 Bu tarihte Su­ riye’nin denetimini elinde tutan Faysal, babasının yardımına koş­ tuğu takdirde Fransızların bu fırsattan yararlanıp saldıracağından korktuğundan yardım edememişti. Hicaz’ın bağımsız bir krallık olarak geçerliliği her zaman kuşkulu olduğundan Türaba baskı­ nından sonra Hüseyin, Suriye’nin Hicaz’a bağlanacağı kaygısına kapıldı. Hurma olayında Haşimilerin gücünün ve Hüseyin’in li­ derlik niteliklerinin ne kadar kısıtlı olduğu açıkça ortaya çıkmıştı.

Britanya hükümeti, îbni Suud ile resmi görüşmeler yapma­ yan Hüseyin’in, sorunların nedeni olduğunu düşünüyordu. Lord Curzon, Britanya’nın eski müttefikini artık ‘şımarık ve kavgacı bir dert’ olarak görüyordu.065 (14) Mary C Wilson, King Abdullah, Britain, and the Making o f Jordan, Cambridge Middle East Library, (Cambridge University Press, Cambridge: 1987) s. 37.

(15) Mezopotamya krallığı önerisi ve Emir Faysal’ın ilk kral olmasının avantajları ve dezavantajları üzerine yazılan belge, Savunma Bakanlığı 32/5619.

(16) Busch, Britain, India, and theArabs, 1914-1921, s. 333.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

253

Hüseyin’in oğullarından Faysal kazandığı başarılardan, Abdul­ lah ise Türaba felaketinin sonucundan dolayı ondan uzaklaşmış­ lardı. Mekke’de babasının yanında kalan en büyük oğlu Ali ise, sinirli davranışlarının babasını yalnızlaştırdığını ve Arap davası için gitgide daha tehlikeli olmaya başladığını düşünüyordu.(17) Turaba’daki yenilginin kötü sonuçları Hüseyin için gittik­ çe artan bir parasal krizle şiddetlendi. 1916’dan bu yana Hüse­ yin Britanya’nın parasal desteğine tümüyle bağımlı olmuştu.

Kabilelere dağıttığı rüşvetler öylesine abartılı bir hal almış ve son­ suza dek süreceği beklentisi öylesine yükselmişti ki, bu parasal destek Hüseyin’in yumuşak karnı olmuştu. Verdiği rüşvetler an­ cak geçici olarak sadakat sağlıyordu. Britanya hükümeti sübvan­ siyon miktarını azaltmca Hüseyin, Hicaz ve Arabistan’ın kom­ şu bölgelerindeki kabileler üzerindeki etkisini sürdürmenin zor­ laştığını fark etti.(18) Yaşadığı kriz nedeniyle Hicaz’a destek olacak geliri elde edebilmek için Cidde ve Mekke’deki tüccarları vergiye bağlamak zorunda kaldı. Hicaz halkı OsmanlIlardan para almaya alışıktı ama bedelini ödemeye alışık değildi. Savaşın en hızlı dö­ neminde Britanya’dan ayda 200.000 altın sterlinden fazla alırken, 1920’lerin ortasında bu rakam 30.000 altın sterline düşmüştü.

1920 Ağustosu’nda Britanya, parasal desteğin sürmesi için Hüseyin’den Versay Antlaşması’m ve geçen nisan ayında karar verilen San Remo Anlaşması’m imzalamasını istedi. Hüseyin ıs­ rarla reddetti. Bundan sonraki dört yıl boyunca Britanya iki ta­ raflı bir anlaşmayla Hüseyin’le olan ilişkisini resmileştirmek için çabaladı. 1912 Temmuz ve Ağustosu’nda onunla görüşen Lawrence’in görevi Britanya’nın koşullarını kabul ettirmekti.

Hüseyin her zamanki çelişkili kişiliğine bürünmüştü. Lawrence, “Yaşlı adam bir dereceye kadar küstah, aç gözlü ve aptal ama

(17) Teitelbaum, The Rise and Fail o f the Hashemite Kingdom o f Arabia, s.

198.

(18) Teitelbaum, The Rise and Fail o f the Hashemite Kingdom of Arabia, s. 166.

254

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

son derece dost canlısı ve bizim çıkarlarımıza sadakat gösteri­ yor,” diye yorumladı.*19' Hüseyin, savaş sonrası anlaşmalarda ve İbni Suud ile çatışmasında Britanya’nın kendisini yüzüstü bırak­ tığına gitgide daha fazla inanır olmuştu. Lawrence’in yakarıla­ rına karşın, Britanya kendisini Filistin ve Irak kralı olarak tanı­ yıp Arabistan’daki diğer yöneticiler arasında ayrıcalık vermedi­ ği takdirde hiçbir anlaşmayı imzalamayacağını bildirdi. Sonunda Lawrence oradan ayrıldı.

Anlaşmaya razı olmaması Hüseyin’in Britanya’dan daha fazla parasal destek almasma engel oldu. Aptalca bir karar ve ölümcül bir hataydı.(20) Ibni Suud Arabistan’ın orta kesiminde toplumsal ve askeri açıdan bütüncül bir devlet yaratırken, Hüseyin kendi dip­ lomatik yeteneklerinin haklılığına ve uluslararası destek kazanma becerisine dayanmıştı. Askeri başarısızlıklar, yönetim beceriksiz­ liği ve Britanya’nın önerilerini reddetme olgusu bir araya gelin­ ce ana sponsoru onun krallığının en büyük düşmanı Ibni Suud’m saldırılarına açık bir durumda bırakmıştı.

Mısır ve Irak’ta isyanlar imparatorluğun iletişimi açısından stratejik önem taşıyan Mı­ sır, Britanya için büyük kaygı nedeniydi ve Allenby’nin 1919 Martı’nda karşılaştığı huzursuzluklar, Britanya yönetimine karşı muhalefetin ne kadar yaygın ve derin olduğuna işaret ediyordu.

Britanya’nın stratejik çıkarlarım güvence altına alırken, Mısır’ın milliyetçilik amaçları gerçeğini kabullenmek işin anahtarıydı ve Lord Milner’in 1920 yazmda milliyetçi liderlerle yaptığı pazar­ lığın altında bu konu yatıyordu. Ne var ki, ilerleme kaydetmek çok zordu ve 1922 Şubatı’nda Britanya, Mısır’ın savuma ve dı­ şişleri üzerindeki denetimini sürdürürken, bağımsızlığım tektaraflı olarak ilan etti. Sudan Genel Valisi Sir Lee Stack’ın 1924’te (19) Wilson, Lawrence ofArabia, s. 656.

(20) Wilson, Lawrence ofArabia, s. 656, 657-61.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ.

255

Kahire’de suikaste kurban gitmesi Mısırlıların öfkesinin sürdü­ ğünü kanıtlıyordu.121' İki ülke arasında 1928 ve 1930’da yapılan anlaşma pazarlıkları başarısız oldu ve Ingiliz-Mısır ilişkileri tat­ min etmeyecek biçimde devam etti.

Mezopotamya ise daha kolay alevlenecek gibiydi. San Remo Konferansı’nda Britanya mandasının kabul edilmesinin ardından 1920 Temmuzu’nda geniş çaplı bir isyan patlak verdi. Bu isyanın nedenleri o dönemde biraz tartışmalıydı. Yetenekli ama zorba Sivil Komiser Vekili Arnold T. Wilson, olayları Şam’daki Faysal hükümetinin kışkırtması olarak yorumluyordu ama manda kar­ şıtlığı gerçeğini de gizleyemiyordu. Wilson’a haksızlık etmemek için, Şii Arapların ya da Kürtlerin, Sünni Arapların etkin olduğu bir hükümetle anlaşabileceğinden kuşku duyduğunu söylemek gerekir ve bu konu hâlâ ülkedeki sorunların kaynağıdır.(22) Öte yandan Lawrence 23 Temmuz’da The Times gazetesinde yayın­ lanan bir mektubunda konuyu en açık biçimiyle ortaya koymuş­ tu. Arapların, Türklerle savaşmasının nedeni efendilerini değiş­ tirmek değil bağımsızlıklarını kazanmaktı diye belirtmişti. 1921 yılma kadar süren ayaklanmada 8450 İraklının yaşamını yitirdi­ ği tahmin ediliyor. Fazla yayılmış Britanya ve Hindistan ordula­ rının da durumu zordu, isyanın başlangıcında 9800 Britanyalı ve 25.000 Hintli asker vardı ve 1920 yazı boyunca Hindistan’dan 20 tabur daha gönderildi. Britanya ve Hindistan ordularmda 426 ölü, 1228 yaralı ve 615 kayıp ya da savaş esiri vardı. Irak manda­ sının zehirli bir kadeh olduğu kanıtlanıyordu.(23) (21) Yapp, The Making o f the Modern Near East, s. 340-345; Hughes, Allenby inPalestine, s. 13-15.

(22) Sir Arnold T Wilson, MP, A Clash of Loyalties: Mesopotamia 1917-1920.

A Personal and Historical Record, (Oxford University Press, Londra: 1931) s.310-14. * (23) Keith Jeffrey, The British Army and the Crises o f Empire 1918-22 (Manchester University Press, Manchester: 1984) s. 150-1; John Marlowe, Late Victorian: The Life o f Sir Arnold Wilson (The Cresset Press, Londra: 1967) s. 212-31.

256

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Mezopotamya’da askeri giderleri kısma baskısı artık politika değişikliği gerektiriyordu. Londra ya da Delhi’den doğrudan yö­ netim artık uygun bir strateji değildi ve ülkede Britanya’nın gi­ derlerini kısmasını sağlayacak güvenilir bir Arap iktidarına ge­ reksinim vardı.(24) Aralık 1920’de kabine toplantısında tekrar Mezopotamya Yüksek Komiserliği’ne getirilmiş olan Percy Cox, milliyetçi duyguları tatmin etmek ve Britanya askerlerinin sayı­ sında önemli bir indirime gitmek için Faysal’m Mezopotamya Kralı ilan edilmesini önerdi.(25) Suriye’deki felakete karşın Faysal, Britanya hükümetinin aralarında Başbakan Curzon ile Dışişleri Bakanı Daimi Yardımcısı Hardinge’in de bulunduğu üst kade­ melerinde epey saygı görüyordu ve oldukça fazla sayıda destek­ çisi vardı. Eğer Fransızlar itiraz etmemiş olsaydı gerçekten de Curzon, ‘Mezopotamya Kralı Faysal’ seçeneğini çok daha önce harekete geçirecekti.(26) Bu stratejinin alternatifi ise daha tatsızdı. Bu seçenek Britanya askerlerini Basra’ya çekmek ve Mezopotamya’nın geri kalanı­ nı Mustafa Kemal’in Türk milliyetçilerine ya da anarşiye terk etmekti.(27) Churchill ise giderleri kısmak için hava gücünden ya­ rarlanmayı önerdi. Uyarmak (daha doğrusu terörize etmek için) amacıyla baş kaldıran köyleri bombalamanın bölgeyi tutmak için bulundurulması gereken asker sayısında önemli ölçüde azaltma sağlayacağına Lloyd George’u ikna etti. Cox’un halkın sadakatini kazanmak ve asker sayısını azaltmak için bir Arap hükümeti kur­ ma önerisiyle birleştirilince, büyük miktarda gider kaybı önlene­ bilirdi.

Churchill’in Mezopotamya için öne sürdüğü tutarlı, maliyeti düşüren stratejisi Ortadoğu’daki Britanya mandalarının sorunla­

(24) D am in, Britain, Egypt and the Middle East, s. 39-40.

(25) Gilbert, Churchill Compatıion, IV, Kısım 2, s. 1279.

(26) Paris, ‘British Middle East Policy-Making after the First World W ar\ s.

773-93.

(27) Darvvin, Britain, Egypt and the Middle East, s. 35-6

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

257

rıyla uğraşmak için en iyi aday olarak görülmesine yol açtı. Bu ne­ denle Milner, Sömürgeler Bakanlığından alınmak istediğini belir­ tince, Lloyd George Ocak 1921’de onun yerine Churchill’i getirdi.

Ve Churchill derhal harekete geçti. Irak’ı yönetecek en iyi kişinin Faysal olduğu kararma vardı. Ortadoğu için karar verme olgusu­ nu güncelleştirmek için hızlı adımlar âttı. Sömürge Bakanlığında tek bir alt bölüm olması yeterliydi aksi takdirde Churchill’e gö­ re ‘beceriksizlik, başarısızlık ve itibar kaybı kesindi’.(28) 1917’den bu yana Britanya Ortadoğu politikasını nasıl sürdürmesi gerekti­ ği konusuyla boğuşuyordu ve Mark Sykes’a göre 18 farklı organi­ zasyon ve gruptan veri topluyordu.(29) Şimdi ise Churchill’in de­ netimi altında tek bir ses olacaktı. Curzon bir yandan sinirlen­ mişti, Churchill’in Ortadoğu’da güç avcısı olduğundan kuşkula­ nıyordu ve öte yandan sorunlu bölgenin sorumluluğunun başka birinde olmasından dolayı rahatlamıştı.

Sömürge Bakanlığının Ortadoğu Bölümü 1 Mart 1922’de ku­ ruldu. Britanya mandalarından, Arabistan Yarımadasından ve İran’dan sorumluydu. Hindistan Bürosundan gelen ilk Müsteşar John Shuckburgh, Ortadoğu’da deneyim kazanmıştı. T. E. Lavvrence, Churchill’in Ortadoğu danışmanı olmayı kabul etti.(30) Lawrence ile yeni bölümün siyasi ve idari kolunun başkanı olan Hubert Young Haşimi yanlısı ‘partizanlardı’.(31) Onların bu kuru­ luşa atanması, Haşimilere kur yapacak ve Britanya’nın yeni stra­ tejisini uygulamaya koyacak görevlilerin bulunması gerektiğini gösteriyordu.

Britanya’nm Faysal ile en önemli bağlantısı olan Lavvrence’ın bu durumu değişmedi. Başlangıçta Barış Konferansı’nda Araplara ihanet edildiği duygusuna kapılınca Britanya hükümetine yar­ dımcı olmak konusunda bazı çekinceleri vardı. Görüşlerini sap­

(28) (29) (30) (31)

Gilbert, Churchill Companion, IV, Kısım 2, s .1300,1303-6.

Monroe, Britain’s Moment in the Middle East, s. 35-6.

Wilson, Lawrence ofArabia, s. 641-2.

Karsh ve Karsh, Empires of the Sand, s. 308.

M OK17

258

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

tamak için Faysal ile özel bir konuşma yaptı. Faysal babası ile Abdullah'ın itiraz edeceğini düşünerek kaygılansa da, Britanya ile çalışmaya hevesliydi.(32) Stratejisinin başarılı olacağım düşü­ nen Churchill, 1921 Martı’nda Kahire’de Mezopotamya man­ dası konusunda neler yapılması gerektiğinin görüşüleceği, tüm Britanyalı Ortadoğu uzmanlarının katıldığı bir toplantı düzen­ ledi. Toplantının amaçları resmen yeni bir Arap yönetici belirle­ mek; Britanya askerlerinin sayısını barış zamanındaki daha eko­ nomik boyuta indirgemek için bir takvim hazırlamak; manda yönetimi için gelecekteki parasal yardım miktarım hesaplamak; Mezopotamya’nın hangi bölgelerinin elde tutmaya değer oldu­ ğuna karar vermekti.(33) Kahire’ye giderken karşılaştığı Fransızlar, Faysal’m Mezopotamya Kralı ilan edilmesine karşı itirazlarını yi­ nelediler. Ne var ki, Britanya artık bu konuda kendini Fransa’ya fazla borçlu hissetmiyordu.

Kahire Konferansı(34) Konferans, 12 Mart 1921 günü Semiramis Otel’de toplandı. 12 gün boyunca 40’tan fazla gizli oturumda aralarında yüksek ko­ miserlerin, üst rütbeli bölge komutanlarının, yerleşik siyasetçile­ rin ve Somali gibi bölgelerin valilerinin de bulunduğu yaklaşık 40 Britanyalı Ortadoğu uzmanı ve karar makamı, Ortadoğu’yu bu­ güne kadar şekillendirecek bir gündem üzerinde çalıştı. Irak ismi­ ni almasına karar verilen Mezopotamya için en iyi ve en ekono­ mik başarı şansının Faysal olduğuna karar verildi. Percy Cox ile Gertrude Bell de bu öneriyi desteklediler ama Faysal’m Irak hal­ kına dayatılması yerine kendi seçimi gibi gösterilmesinin daha iyi

(32) Wilson, Lawrence ofArabia, s. 643.

(33) Gilbert, Churchill Comparıion, TV, Kısım 2, s. 1334.

(34) En iyi değerlendirme,. Aaron S Klieman, Foundations o f British Policy in the Arab World: The Cairo Conference o f 1921 (Johns Hopkins Press, Baltimore: 1970)

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

259

olacağını bildirdiler. Fikir birliğine varılan denkleme göre Faysal, Irak kralı olabileceğini ilan edecek ve Britanya hükümeti bunu is­ teğin önünde durmayacağını açıklayacaktı.*351 Konferans Filistin sorununu da ele aldı. Hâlâ Filistin ve Trarisürdün’ü kapsayan bir manda yanlısı olan Yüksek Komiser Herbert Samuel, Balfour Deklarasyonunun bunu belirttiğini ve ayrı mandalar oluşturulması halinde Milletler Cemiyeti’yle so­ runlar çıkabileceğini öne sürdü. Abdullah’ın Amman’a doğru yürüdüğü haberi konferansa ulaşınca durum biraz daha ivedilik kazandı. Kararın artık kendisine kaldığım Churchill açıkça an­ lamıştı.

Konferans sona erince Churchill ile Lawrence kuzeye, Kudüs’e gittiler ve Emir ile bir toplantı yaptılar. Churchill Abdullah’a, Transürdün’ün Filistin’in bir parçası olmayacağım söyledi ve ona Transürdün’de bir liderlik konumu ve parasal destek önerdi. Buna karşılık o da Fransızlara saldırılara son verecekti. Ayrıca kendisi­ ne Ingiliz danışmanlar verilecek ve bağımsızlığa doğru ilerlemesi sağlanacaktı.*361 Ayrıca Irak üzerindeki iddialarından vazgeçme­ ye de ikna edildi. Eğer iyi davranırsa, Fransızların ona Şam’da bir görev verebileceği de ima edildi ama Antonius bu önerinin onu susturmak için bir hile olduğunu öne sürüyor.*371 Churchill, Kudüs’te 30 Mart 1921 tarihinde Arap ve Siyonist heyetleriyle görüştü. Filistinliler daha önceden Balfour Deklarasyonu’nu reddetmesini ve göçleri durdurmasmı isteyen bir bildiri sunmuştu. Churchill iki istemi de yerine getiremeye­ ceğini açıkça söyledi. Ama gelecek için daha önemli olan nokta, Balfour Deklarasyonu hakkında söyledikleriydi. Balfour’un her­ hangi bir Ulusal Vatan’dan söz etmiş olduğunu anımsatıp, bunun bir Yahudi hükümetinin Araplara dayatılması anlamına gelme­

(35) Sachar, The Emergence o f the Middle East, s. 378.

(36) Sachar, The Emergence o f the Middle East, s. 402-3; Wilson, Lawrence o f Arabia, s. 649; Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 504.

(37) Wilson, King Abdullah, Britain, and the Making ofjordan, s. 52-3.

260

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

diğini açıkladı. Ulusal Vatandan söz ederken Siyonistlerin açısın­ dan kötüye yorulacak biçimde ‘ulusal merkez’ tanımını kullan­ ması kısa süre sonra önem kazanacaktı. Bu nitelemenin Siyonist heyete verdiği yanıtta yer almaması ilginçtir. Britanya hükümeti­ nin Balfour Deklarasyonu’na bağlılığından söz ederken, ülkenin mevcut nüfusuna haksızlık yapılmayacağını vurguladı. Arapların gelecek korkusu taşıdıkları konusunda heyeti uyardı. Arapların gerçek duyguları kısa sürede ortaya çıkacaktı.(38) Konferansın en önemli vurgusu Britanya’nın Ortadoğu’nun yeni düzenini kurarken, stratejisinin ‘Şerif yönetimi’ olmasıydı.

Aaron Klieman’ın belirttiği gibi, “Bir pragmatizm denemesi ola­ rak başlayan şey Kahire’de genişledi ve Mezopotamya’dan başla­ yıp Arabistan ve Transürdün’e yayılacak, mümkün olan her yer­ de uygulanacak bir ilke uygulaması biçimini aldı,”(39) Ingilizler planı uygulamaya koyarken olaylar hızla ilerleme­ ye başladı. Lavvrence, Faysal’a, Ortadoğu’ya gitmesini söyle­ di. 15 Nisan’da yaptıkları uzun görüşmede Faysal bundan sonra Fransızlara saldırmayacağım ve Hicaz’da babasma saldırmama­ sı için îbni Suud ile uzlaşma yapacağını bildirdi. Irak halkı henüz kendini yönetmeye hazır olmadığmdan Ingilizlerin öneri ve des­ teğine gereksinimi olacağmı da kabul etti.(40) Ingilizler de onunla aynı fikirdeydi. Churchill, Irak’m bir ‘Hindistan eyaleti’ gibi yö­ netileceğini hayal etti.(41) Percy Cox ile Gertrude Bell, Faysal’m gelişi için hazırlıklara başladı. Gertrude Bell, Faysal’m yolculuğu için gerekli düzenlemelerden yeni devlet için geçici bir bayrağa kadar her şeyi organize etti. Faysal’m ülke içindeki en önemli po­ tansiyel muhalifi Basra’nm önde gelen ailelerinden birine men­ sup, Türk parlamentosunun eski bir üyesi olan Sayid Talib idi; savaş dönemini sürgünde geçirmişti ve belki de ülkedeki en ta­

(38) (39) (40) (41)

Gilbert, Churchill Companiotı, IV, Kısım 2, s. 1419-22.

Klieman, Foundations ofBritish Policy in theArab World, s. 124.

Wilson, Lawrence o f Arabia, s. 650.

Gilbert Churchill Companion, IV, Kısım 3, s. 1553-4.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

261

nınmış milliyetçiydi.'421 Olayların gidişinden memnun olmadığı­ nı açıkladığı duyulunca, tutuklandı ve dönmemek üzere Seylan’a sürgüne gönderildi.

Faysal 23 Haziran 1921’de Bağdat’a ulaştı. Cox’un talimatıy­ la Irak Bakanlar Konseyi Faysal’ı aday olarak onayladı ve ağus­ tos ayında bir halk oylaması yapılması kararı aldı. Yüzde dok­ san altısı Faysal’m yanında olduğunu belirtti ama Faysal’ın ger­ çekten bu kadar desteği sağlamış olduğunu söylemek olanaksız­ dı. Mustafa Kemal ile yakın ilişkiler sürdürmek isteyen Türk yan­ lısı kalabalık gruplar, teokrasi isteyen Şiiler ve bağımsızlık arzula­ yan Kürtler vardı. Ama herhalde Faysal kötünün iyisi bir seçenek­ ti. Phoebe Marr’ın bildirdiği gibi, ‘onun görünümüne sahip ya da onun kazandığı kadar oy alabilecek başka bir adayın bulunması kuşkuluydu.’(43) 23 Ağustos 1921 tarihinde Faysal, Irak’m ilk kra­ lı olarak taç giydi.

Siyonist harekette gerginlikler: Weizmann ve Brandeis Ortadoğu’da bu olaylar gelişirken, Weizmann, 1921 Nisam’nda Amerika’ya ilk ziyaretini yapmadan önce kısa süreliğine tekrar Filistin’e gitti. Amerika yolculuğunun görünürdeki nedeni halen Scopus Dağı’nda bomboş bir yer olan İbrani Üniversitesi’ne il­ gi çekmek ve Keren Hayesod olarak bilinen Filistin Kuruluşları için Amerikan Fonu’nu kurmaktı. Arka planda ise Brandeis ve Amerikan Siyonist Hareketinin destekçileriyle yaptığı ve 1920 Kasımı’ndaki Amerikan Siyonist Organizasyonu’nun (ZOA) yıl­ lık kongresinde daha belirginleşen ateşli tartışma yatıyordu. Bu toplantıda Brandeis’in destekçileri Keren Hayesod’u etkili bir bi­ çimde küçümsemişlerdi. Bir bakıma aslanın inine girmek üzerey­ (42) Bkz. Wilson, A Clash ofLoyalties, s. 265-6.

(43) Phoebe Marr, The Modern History o f Iraq (Westview Press, Boulder, CO: 2004) s. 25.

262

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

di ama Weizmann aralarında Ussishkin’in de bulunduğu güçlü bir heyetle gelmişti, Albert Einstein’in aktif desteğini almıştı ve kente gelişi New Yorklu Yahudiler tarafından sevinçle karşılan­ mıştı.

ZOA lider kadrosuyla takışması uzun sürmedi. ZOA Başkanı Yargıç Julian Mack, onu karşılamak için gemiye kadar gelmiş ve Brandeis ile destekçilerinin görüşlerini sunan bir bildiri ver­ mişti. Weizmann’a göre öneriler Siyonist hareketi oluşturan parçalarına ayırmaktan başka bir şey değildi. Weizmann birle­ şik Siyonizm’in işin özü olduğuna inandığından bildiri koşul­ larını kabul edemezdi. Böyle davranarak Brandeis, Mack, Felix Frankfurter, Robert Szold, Jacob de Haas ve Stephen Wise gi­ bi aklınıza gelebilecek en güçlü Amerikalı Siyonistlerden olu­ şan ZOA lider kadrosuna açıkça karşı geliyordu. Bu kişilerle kı­ yaslayınca Weizmann’ın, Louis Lipsky gibi Amerikalı destekçi­ leri önemsiz kalıyordu. Ama Weizmann’ın içgüdüleri Amerikan Yahudilerinin duygularının kendi tarafında olduğunu söylüyor­ du ve Ussishkin de Amerikan liderliğine teslim olmamaları yö­ nündeki görüşünü paylaşıyordu.

Yine de uzlaşmaya varmak için girişimler yapıldı ama sonuç­ suz kaldı. Nisan ayının sonunda Brandeis karısına ve Frankfurter’e yazdığı mektuplarda nefret etmeye başladığı Weizmann’dan acı sözlerle bahsediyordu. Bu arada Weizmann, Dünya Siyonist Organizasyonu Başkanı olarak Amerika’da Keren Hayesod’un kurulacağını açıkladı. Bu davranış iki grubun zorlu ilişkileri­ ni doruğa çıkardı ve yüzleşme 5-8 Haziran 1921 tarihleri ara­ sında Cleveland kentinde yapılan 24üncü yıllık ZOA kongresin­ de ortaya çktı. Kongre öncesinde konumları hakkında görüşen ve kararlar aleyhlerine çıktığı takdirde ne yapacaklarını belirle­ yen Brandeis ile Mack derhal istifalarını sundular ve destekçile­ riyle birlikte ayrıldılar. 19 Haziran’da Brandeis, Dünya Siyonist Organizasyonu Onursal Başkanlığından istifasmı resmen sundu.

YVeizmann ve Amerikalı destekçileri, organizasyona sahip çık­ mışlardı ama dünyanın en canlı Yahudi toplamlarının birinin li­

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ.

263

der kadrosunda yaşanan sürtüşmenin yankıları yıllar sonra du­ yulmaya devam edecekti.(44)

Samuel, Arap direnişi ve Filistin’de Britanya politikası Churchill’in uyardığı gibi Arapların korkusunun yapısı öyle bir boyuta ulaştı ki, 1920’lerdeki şiddet patlaması gölgede kaldı.

Samuel, göreve başlamasının daha ilk haftasında ilkbahardaki hu­ zur bozucu olaylara katılanlara af ilan ederken, serbest bırakılması için Weizmann’ın ısrarla kampanya yaptığı Jabotinsky de serbest kalanlar arasındaydı. 1920 Ağustosu’nda affın kapsamı genişletil­ di ve Arif el-Arif ile Emin el-Hüseyni adlı iki Arap kaçak da bun­ dan yararlandı ve böylece Emin el-Hüseyni aktif olarak Filistin’in siyaset yaşamına girdi. Mart 1921’de üvey kardeşi Kudüs Büyük Müftüsü Kamil el-Hüseyni’nin ölümüyle aradığı fırsat karşısma çıktı. Ingilizlere dostluğunu sürdüreceği güvencesini verip üvey kardeşinin görevine aday olmak için kampanya başlattı. Daha bu iş sonuçlanmadan hiç beklenmedik bir biçimde sorunlar ortaya çıktı. 1 Mayıs Bayramı’nda Yafa’da komünist ve komünist olma­ yan Yahudiler arasında bir tartışma çıktı ve Arapların nedenle­ ri açıkça bilinmeyen bir şekilde önce Yafa’nın Yahudilerine ar­ dından beş Yahudi yerleşim yerine saldırmalarına yol açtı. Şiddet olaylarının sonunda 47 Yahudi öldü, 146’sı yaralandı ve polisler ile askerler 48 Arabi öldürüp 73’ünü yaraladılar. Olayların ardın­ dan Emin el-Hüseyni, Müftü olarak atandı ve böylece Siyonizm’in en ölümcül düşmanlarmdan biri olma yoluna girdi.(45) (44) Weizmann, Trial and Error, s. 326-36; Brandeis’den Felix Frankfurter’a, 26 Nisan 1921; Brandeis’den Julian VVilliam Mack’e, 3 Haziran 1921; Brendeis’den Dünya Siyonist Organizasyonu icra Kurulu’na, 19 Haziran 1921, Urofsky ve Levy (ed.) Letters o f Louis D Brandeis, Cilt IV, s. 553-4, 562-3, 567-8; Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Statesman, s. 344-50.

(45) Mattar, The Mufti o f Jerusalem, s. 21 -7.

264

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Müftünün aktivizmi gelecekte ortaya çıkacaktı ama Weizmann ve Siyonistler için, şiddetin boyutları ve Arap kamuoyunun fik­ ri hakkında açıkladıkları daha önemliydi. Filistin Başsavcısı Sir Thomas Haycraft başkanlığındaki resmi soruşturma, bu konuda hiçbir kuşkuya yer bırakmadı. Ana neden göçlerle bağlantılı ola­ rak Yahudilere karşı düşmanlık ve Siyonist politikası hakkında Arapların algısıydı. Şiddetin aslında Britanya yönetimine karşı ol­ duğunu ileri süren yüzeysel Siyonist iddialarını bir yana bırakan Haycraft, temel nedeni Yahudi göçmen sayısı artınca, Arapların kendi ekonomik ve siyasi konumunu yitirme korkusu olarak sap­ tadı. Ayrıca genç Yahudilerin yaşam biçiminin Arap yaşam bi­ çimiyle çeliştiğine de işaret etti. Yahudi düşmanlığı, sınıf bari­ yerlerini ve Müslüman-Hıristiyan bölünmesini de aşmıştı. Her şart altında Britanya için ciddi, Siyonistler için tedirgin edici bir analizdi.(46) Şimdi Samuel Arapları yatıştırmaya çabalıyordu. Şiddet olay­ larının ardmdan verdiği ilk karar göçleri askıya almak oldu ve bu davranışı Yahudiler arasında anlaşılır bir şaşkınlığa yola aç­ tı. Bu kararın geçici olduğunu açıklarken, Churchill’e ancak ye­ ni göçmenler içi bazı projeler hazırlandığında, göçlerin tek­ rar başlatılmasının iyi olacağını bildirdi. Önerdiği çözümlerden biri Müslüman, Yahudi ve Hıristiyan üyeler seçerek Danışma Konseyi’ni genişletip temsil edilen kuruluşlar oluşturmaktı.

Ayrıca Filistin halkının çoğunluğunun gösterdiği tepki karşısında Siyonist liderlere politikalarının olanaksız olduğunun anlatılması gerektiğini de Churchill’e açıkladı.(47) San Remo Konferansı sırasında Weizmann ile Siyonistlerin Samuel’e bağladıkları umutlar artık azalıyordu. Bir yıl önce­ ki Kudüs isyanlarıyla bağlantısı olan Hacı Emin’in Müftü olarak atanması kesinlikle hoşgörülemezdi.(48) Britanya politikasındaki (46) Palestine Royal Commission Report, s. 51 -2.

(47) Gilbert, Churchill Companion, IV, Kısım 3, s. 1459-93.

(48) Weizmann, Trial and Error, s. 342-3.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

265

değişiklik zaten Samuel’in Churchill’e yazdığı mektupta belliydi ve 3 Haziran 1921 tarihinde Kudüs’te yaptığı kraliyet doğum gü­ nü konuşmasında Britanya’nın Yahudi olmayan çoğunluk üzeri­ ne bir Yahudi hükümetini uygun gördüğünü yadsıyınca iyice be­ lirginleşti. Ayrıca tanıttığı ekonomik açıdan özümseme konseptinin göçmen politikasını yöneteceğini iddia etti ve hükümetin kısmen seçime dayalı bir yasama meclisi oluşturmayı düşündü­ ğü ilan etti.

Britanya’nm manda yetkisi daha Milletler Cemiyeti tarafın­ dan resmen onaylanmadan, Balfour Deklarasyonu’nun nitelik­ leri böylelikle ortaya çıkmaya başladı. Samuel’in konuşmasın­ da Churchill’e danışıldığı belli olduğundan Weizmann derhal harekete geçti.(49) Konuşmanın içeriği ve tonuyla paniğe kapı­ lan VVeizmann, Balfour’un evindeki toplantıya katıldı ve Lloyd George, Churchill ve Maurice Hankey’ye korkularmı açıkla­ dı. Başbakan ve Sömürgeler Bakam’na bu kadar kolayca ulaşa­ bilmesi, Siyonist hareket içinde kendisini eleştirenlere karşı açık bir yanıttı; Brandeis ya da Ben-Gurion o dönemde böylesine önemli kişileri bir araya getiremezdi. Amerika’ya yaptığı ziyaret­ ten söz edip, derhal sadede geldi, Samuel’in konuşmasını Balfour Deklarasyonu’nun bir yadsıması olarak kınadı. Churchill bu id­ diasını açıklamasını isteyince, iki belgeyi kıyaslayıp konuşma­ nın bir Yahudi çoğunluğu oluşturmayı önlediğini ama Balfour Deklarasyonu’nun bunu onayladığını öne sürdü. Churchill ile Balfour söze karışıp deklarasyonun eninde sonunda bir Yahudi devleti kurulmasını beklediği konusunda güvence verdiler.

Yahudileri savunmaya geçen Weizmann, anlaşılan Filistin’e silah getirmek için gizli bir onayı güvence altma almıştı. Ardından ya­ sama meclisi önerisini ele aldı. Churchill bu uygulamanın Irak ve Transürdün’de gerçekleştiğini belirtince, VVeizmann Britanya’nm bunu zorlandığından, Filistin için de önerildiğini biraz da hak­ lı olarak öne sürdü. Lloyd George, Churchill ve Balfour kabul et­ (49) Esco, Palestine, Cilt I, s. 274-5.

266

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

mek zorunda kaldı. Weizmann,.esas kaygısına geldi ve bir temsi­ li hükümet kurulmasının Filistin’i terk etmek anlamına geldiğini söyleyince, Lloyd George, Churchill’e, ülkede böyle bir hükümet kurulmaması gerektiğini bildirdi. Sömürgeler Bakam bu fikri ka­ bineye götüreceğini ama Yahudi Ulusal Vatanının kurulmasının görüşmelere alınmayacağını açıkladı. Weizmann de böyle bir şe­ yin olabileceğini kabul etmedi.(50)

Filistin heyeti Londra’ya gidiyor VVeizmann’ın Londra’daki müdahalesi etkileyiciydi ama Arapların Siyonist hedeflerine saldırılarını durdurmadı. 1921 Mayısı’nda bir Filistin-Arap kongresi, başlarında Kudüs’ün güçlü ailelerin­ den birine mensup olan Müslüman Musa Kasım el-Hüseyni ile Hıristiyan Shibly el-Cemal’in bulunduğu ortak bir heyeti Papa ile görüşmek üzere Roma’ya gönderme kararı aldı.

Heyet Roma’dan sonra Paris, Cenevre ve Londra’da Balfour Deklarasyonu’nun önerilen mandaya katılmasını önlemek için lobi faaliyetlerinde bulundu. Ziyareti bekleyen Churchill, Filistin’deki durum hakkında kendi değerlendirmesini kabineye sunmak gereksinimi duydu. Yaptığı incelemeye göre ülke çalkan­ tı içindeydi ve Siyonistlerin politikalarını kendilerinden başka hiç kimse sevmiyordu.

Siyonistlere saygı olarak seçimle oluşturulacak kuruluşların reddedilmesinin sonucunda, Araplar, Filistin’deki konumları­ nı Irak ile kıyaslamaya başlamışlardı. Yine de eğer kabinenin ka­ rarı bu doğrultuda olacaksa Churchill, Balfour Deklarasyonu ile San Remo kararlarını uygulamaya geçirecekti. Başkanın görüşle­ rini pekiştiren Sömürgeler Bakanlığı, Arapların Siyonist politi­ kasına kendiliğinden itiraz ettiklerini ve sonucunda Britanya’nın Filistin’deki hedeflerine, ancak Yahudi göçlerinin Arapların mev­ cut konumunu baltalamayacağı gösterilerek ulaşılabileceğini ile­ (50) Gilbert, Churchill Compattion, IV, Kısım 3, s. 1558-61.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

267

ri sürdü. Uygulanması gereken taktik, Yahudi göçünü ülkenin özümseme kapasitesine göre ayarlamaktı.(51) Filistin heyeti Londra’da bir yıl kaldıktan sonra Britanya hükü­ metinin, Balfour Deklarasyonu’nun reddetme ve Yahudi göçünü durdurma, ve kendini yönetmeye izin verme istemlerini kabul et­ meyeceğini açıkça anladı. Churchill’in aracılığıyla Weizmann ile yaptıkları görüşme sonuçsuz kaldı.(52) Churchill kabinede iki se­ çenek bulunduğunu açıkladı. Balfour Deklarasyonu’nu iptal ede­ bilir, mandayı Milletler Cemiyeti’ne bırakabilir, bir Arap hükü­ meti kurabilir ve Yahudi göçünü azaltabilir ya da durdurabilirdi. İkinci seçenek ise, mevcut politikayı izlemek ve Yahudileri silah­ landırmaktı. Wiezmann’ın bu konudaki bir bildiri taslağı destek bulmadı. Tatsız bir seçenek olduğundan, bakanların kabul etme­ mesine şaşmamak gerekir. Görüşmeler iki nokta üzerinde odak­ landı: Britanya’nın, Balfour Deklarasyonu’nda güvence vermiş olduğu gerçeği ve Filistin çevresindeki topraklarda Arapların güç kazanması. Bazı bakanlar kendileri geliştirmediği için Arapların Filistin üzerinde hiçbir hakkı bulunmadığını öne sürerken, ba­ zıları da Balfour Deklarasyonu’nda, bir yandan Yahudiler için bir Ulusal Vatanı desteklerken bir yandan da Arapların hakları­ na da saygı gösterileceğini belirten açıklamanın tutarsızlığına işa­ ret etti.(53) Samuel kendi açısından askeri garnizonun giderlerini kıs­ ma baskısı altında bulunduğundan, Filistin’deki durum için çok kaygılanıyordu. 14 Ekim 1921’de Churchill’e yazdığı mek­ tupta Londra’daki Arap heyetinin tatmin olmadan geri dön­ mesi halinde oluşacak tepkilerden duyduğu korkuyu dile getir­ di. Öncelikle manda yetkisinin onaylanması için baskı yapar­ ken gecikmenin siyasi, ekonomik ve parasal zorluklara katkıda bulunduğunu bildirdi, ikinci olarak, kritik önem taşıyan Arap(51) Gilbert, Churchill Companion, IV, Kısım 3, s. 1585-90.

(52) Esco, Palestine, Cilt I, s. 277-9.

(53) Gilbert, Churchill Companion, IV, Kısım 3, s. 1606.

268

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Yahudi ilişkileri sorununu ele aldı. Çoğu Arabın, 3 Haziran’daki konuşmasında öne sürdüğü Ulusal Vatan tanımını, Britanya politikası olduğu sürece kabullenmeye hazır olduğunu vurgu­ lamaya çabaladı. Ne var ki, Weizmann’ın Barış Konferansında söylediği Ingiltere’nin Ingiliz olması gibi Filistin’in Yahudi ola­ cağı fikrinin Filistin basınında sıklıkla yer alması, ortak bir ge­ lecek için Araplarla Yahudilerin birlikte çalışacağı fikriyle tu­ tarlı değildi. Araplar Balfour Deklarasyonu’nun iptal edilme­ sini istemekten vazgeçmeliydi ama buna karşılık Siyonistler de siyasi açıdan ayrıcalıklı olacakları bir devlet yerine demokra­ tik bir ortak devlet inşa etmeyi hedeflediklerini kabul etme­ liydiler. Ingiltere’nin Ingiliz olması gibi Filistin’in Yahudi ol­ ması tanımı düzeltilmeli ve Filistin’in ortak bir vatan olduğu düşünülmeliydik545

Churchill’in Beyaz Sayfasının gelişimi Samuel’in mektubunun zamanlaması yanlıştı; çünkü Londra’da üç gün önce bir İrlanda Anlaşması için pazarlıklar başlamıştı ve Churchill Britanya heyetinin en önemli üyesiydi. İrlanda ile kı­ yaslanınca Filistin; Britanya’nın ilgi alanının kenarında kalı­ yordu. 6 Aralık 1921’de anlaşma imzalanmıştı ama Sömürgeler Bakanı olarak Bağımsız İrlanda Devleti, bir dominyon olarak ilgi­ lendiği dosyaların arasında yer alıyordu. Sinn Fein Partisi, anlaş­ mayı imzalayan Arthur Griffith ve Michael Collins’i destekleyen­ ler ile reddeden Eamon de Valera’yı destekleyenler arasında ikiye bölününce, İrlanda olayları tekrar tehlikeli bir boyut kazanmış­ tı. 1922 ilkbaharında Belfast’ta Katolik karşıtı isyanların çıkma­ sı ve 28 Haziran’da Bağımsız İrlanda Devleti’nde iç savaşın başla­ masıyla bu konu Churchill’in akimdan hiç çıkmıyordu. Aynı za­ manda Kenya’daki Hint nüfusunun hakları konusunda Edwin Montagu ile ateşli ve gitgide sertleşen bir tartışma sürdürüyordu.

(54) Gilbert, Churchill Companiotı, TV, Kısım 3, s. 1650-5.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

269

Filistin’in dikkat dağıtıcı bir nokta olduğunu söylemek belki biraz ileri gitmekti ama sorunlarının da çözülmesi gerekliydi.

Eğer Arap heyetinin amacı hükümet politikasının tersine çev­ rilmesini istemekse, başarısız oldukları açıkça belliydi. Yalnızca Filistinli Arapların, Britanya politikalarına ısrarla muhalif ol­ duklarını vurgulamışlardı ve bu nokta, mayıs ayındaki olaylar­ la ilgili Haycroft Soruşturma Komitesi’nin 1921 Kasımı’nda ya­ yınlanan raporunda da onaylanmıştı. Arapların başarısı özellik­ le Lord Northcliffe ve Lord Beaverbrook gibi çok güçlü basın ba­ ronlarının gazetelerindeki Balfour Deklarasyonu karşıtı yazılar­ la ölçülebilirdi. Bir kez daha olanaksızı başarmaya soyunan John Shuckburgh, 11 Nisan 1922’de Churchill’in adına heyete bir mek­ tup yazıp, Balfour Deklarasyonu’ndan geri adım atılmayacağım ama hükümetin amacının deklarasyonun Yahudi olmayan nüfu­ sun konumuyla bağlantılı bölümünü uygulamaya koymak oldu­ ğunu teyit etti.(55) Samuel, manda yetkisinin onaylanma tarihi yaklaşınca, Bri­ tanya politikasının hedefi olduğunu belirtmek için, mayıs ayın­ da başarılı bir formül bulunmasına yardım etmek amacıyla Londra’ya geldi. Bu arada Weizmann; Balfour Deklarasyonu’na en büyük muhalefeti yapan Vatikan’ı ziyaret için Roma’ya ve ardmdan Berlin ile Paris’e gitti. Geri dönünce Lordlar Kama­ rasında yapılan oylamada Balfour Deklarasyonu’nun iptal edil­ mesi kararı gibi rahatsız edici bir gerçekle karşılaştı ama Siyonistlerin şansına Avam Kamarası aynı önergeyi reddetmişti.

Balfour, gerçi Lordlar Kamarası’nm oylamasının pek önemli ol­ madığına dair Weizmann’a güvence verdi ama bu olay yine de Britanya’nın desteğinin kesin olduğunu varsaymamak gerektiği­ nin bir işaretiydi.(56) Bu dönemde İrlanda olaylarının Churchill’in tüm dikkatini çektiği, Cumhuriyetçi birliklerin Kuzey İrlanda’nın County Fermanagh bölgesinde Pettigo-Belleek Triangle’ı ele ge­ (55) Esco, Palestirıe, Cilt 1, s. 279-80.

(56) Weizmann, Trial and Error, s. 350-60.

270

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

çirdiği ve Lloyd George’un kurduğu koalisyon hükümetine Muhafazakâr Parti desteğinin azaldığı göz önüne almırsa, yazarı ne derse desin, Lordlar Kamarası’nm Balfour Deklarasyonu için yaptığı oylama bunun açık bir belirtisiydi.

Son derece ateşli siyasi bir ortamda 3 Haziran 1922 tarihinde genelinde Churchill’in Beyaz Sayfası olarak bilinen Statemerıt of British Policy in Palestine (Filistin’de Britanya Politikası Bildirgesi) yayınlandı. Weizmann’ın Lansing’e verdiği yanıt geri dönüp onu vurmuştu: Yetkili olmayan kişilerin tümüyle Yahudi bir Filistin oluşturulması görüşüyle bağlantılı bazı beyanları olmuştur. ‘İngiltere’nin Ingiliz oluşu gibi Filistin’in Yahudi olması’ ben­ zeri tanımlar kullanılmıştır. Majestelerinin Hükümeti bu tip beklentileri uygulanamaz olarak görmektedir ve böyle bir hedefi-yoktur.

Arap heyetinin ifade ettiği korkulara değinen bildirge, Araplara baskı yapmak gibi bir niyetin asla olmadığını, Balfour Deklarasyonu’nun Ulusal Vatanın ülkenin tümünü kaplamak ye­ rine ‘Filistin’in içinde’ olacağmı belirttiğini vurguladı. Siyonistlere hitap ederken Balfour Deklarasyonu’nun pazarlığa açık olma­ dığını, Yahudilerin Ulusal Vatana ‘antik çağdaki bağlantıları­ nı’ doğruladığını ve Filistin’de bulunmalarının ‘hoşgörü yerine hakları olduğuna dayandığını’ bildirdi. Ne var ki, Weizmann ile Siyonistler için Ulusal Vatanın tanımı sorunluydu: Filistin’de bir Yahudi Ulusal Vatanının oluşturulmasının ne anlama geldiği sorulunca, bir bütün olarak Filistin nüfu­ su üzerinde Yahudi ulusunun dayatılması olmadığı, daha çok mevcut Yahudi toplumunun, dünyanın başka yerlerindeki Yahudilerin yardımıyla geliştirilmesi ve böylece din, ırk, çıkar ve gurur zemininde Yahudilerin bütünleştiği bir merkez ola­ cağı yanıtı verilebilir.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ.

2 71

Siyonistlerin canını sıkan ve ürküten iki unsur daha var­ dı. Birincisi Arapların istediği ama Siyonistlerin itiraz ettiği ve Weizmann’m Lloyd Gorge’un izin vermediğine inandığı bir yasa­ ma meclisinin kurulmasınm kabul edilmesiydi. İkinci unsur ise, Filistin’e göçlerin ülkenin özümseme kapasitesine dayalı olarak gerçekleştirileceğiydi. Hoşa gitmeyen bu kavram Samuel’in ön­ ceki yıl 3 Temmuz’da yaptığı konuşmada tanıtılmıştı. Siyonistler için Ulusal Vatanm ekonomisinin ancak göçlerle geliştirilebilece­ ği inancının yadsınmasıydı.(57) Weizmann haklı olarak bu tanımları Balfour Deklarasyo­ nundan geri adım atma olarak gördü ama mandanın onaylan­ masının Yahudilerin Beyaz Sayfa’yı kabul etmesine dayandığı kendisine bildirilmiş olduğundan, kabul etmekten başka çare­ si yoktu. Ekonomik özümsemenin Yahudilerin avantajına oldu­ ğunu iddia etmeye hazırlandı ama daha sonraları böyle olmadı­ ğını itiraf edecekti. Her şeye karşın 18 Haziran 1922’de Siyonist Organizasyon adına bildirgenin belirlediği yeni politikanın kabul edildiğini yazdı. Araplar ise gelecekte de birçok girişimi reddecekleri gibi, bir gün önce reddetmişlerdi ve genel olarak bunun onla­ rın aleyhine olduğu ortaya çıkacaktı.(58) Artık Milletler Cemiyeti Konseyi’nin mandayı oybirliğiy­ le onaylamasının yolu açılmıştı ve 24 Temmuz 1922 tarihin­ de onaylandı. Katolikliğin baskm olduğu Ispanya ve Brezilya gi­ bi ülkelerin çekimser kalacağı konusundaki Weizmann’m korku­ su yersizdi ve Papalık elçisinin erteleme girişimi Fransa tarafın­ dan engellendi.1(59) Birçok açıdan manda koşulları Siyonistlerin is­ tediği ve Arapların önlemeye çalıştığı gibiydi. Önsözün Balfour Deklarasyonu’nu resmen manda yetkisine dahil etmiş olması ve bir bakıma daha ileri gidip, ‘Yahudilerin Filistin’le tarihi bağ­

(57) Statement o f British Policy in Palestine, 3 Haziran 1922, Cm d 1700 (Londra: 1922).

(58) VVeizmann, Trial and Error, s. 360-2; Esco, Palestine, Cilt I, s. 285-6.

(59) Weizmann, Trial and Error, s. 363-4.

272

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

larım’ tanıması ve ‘bu nedenle Ulusal Vatanlarını orada kur­ malarının kabul edilebilir’ olduğunu belirtmesi çok önemliydi.

Mandanın 2. maddesi, Britanya’nm Filistin’i ‘önsözde açıklandı­ ğı şekilde, Yahudi Ulusal Vatanının kurulmasını sağlayacak bi­ çimde siyasi, ekonomik koşullarla yöneteceğini ve kendini yönet­ mesini sağlayacak kuruluşların gelişmesini sağlayacağını ve ırk ve dinine bakılmaksızın Filistin’de yaşayan herkesin vatandaş­ lık ve dinsel haklarını koruyacağını’ bildiriyordu. 4. ve 6. mad­ deler bir Yahudi Ajansı’nın kurulmasını onaylarken, manda yet­ kilisini Yahudi göçünü kolaylaştırmakla yükümlü kılıyor ve di­ ğer insanların hak ve konumlarına haksızlık edilmemesine özen gösterilmesini istiyordu. Son olarak 25. madde, manda yetkilisi­ ne Ürdün Nehri’nin doğusunda kalan topraklar için 16 Eylül’de Milletler Cemiyeti’nin onayladığı gibi ayrı bir yasa yapmasına izin veriyordu.(60) Filistin’de Balfour Deklarasyonu’nun uygula­ maya konmasını sağlayacak Britanya mandasma izin verilmesi için Weizmann beş zorlu yıl boyunca çabalamıştı. Artık sonunda bu temel amaç güvence altına alınmıştı. Ama bu arada Filistin’de ve Ortadoğu’nun başka bölgelerinde olaylar hız kazanıyordu.

Türkiye’nin Yunanistan ile savaşı Her zaman olduğu gibi, uluslararası politika, dünyadaki güçle­ rin dengesine karşılık olarak hareket ediyordu. 1921 Mayısı’nda İstanbul’daki Britanya, Fransa ve İtalya Yüksek Komiserleri Boğazlarm tarafsız bölge olarak kabul edileceğini açıkladı. Sevr Antlaşması henüz imzalanmadığından İtilaf devletleri resmen Osmanlı devletiyle savaş durumundaydı. 1914’te İtilaf güçle­ riyle Türkler arasında başlayan çatışmalar, İtilaf devletlerinin Mustafa Kemal ile Konstantin’in orduları arasındaki savaşta ta­ rafsız kalacaklarını açıklamasıyla bir Türk-Yunan savaşma dön­ dü. İtalyanların nisan ayında Antalya ve İzmir’deki Yunan mev(60) Palestine Royal Commission Report, s. 34-40.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ.

273

zikrinin güneyinde bulundukları yerden askerlerini çekeceklerini bildirmesi bu kararı vurguladı. Italyanlar yiyecek depolarıyla gel­ mişlerdi, Türk milliyetçileriyle iyi geçiniyorlardı ve giderken mal­ zemelerinin bir kısmını onlara bıraktılar. Bu yörelerde yaşayan Türkler onları sevgiyle anımsıyordu.

Fransızlar da bir süre sonra İtalyanları izledi. Ama tıpkı Bolşevikler gibi onlar da Türklerin Yunanlarla yaptıkları savaşta ba­ şarılı olup olmayacaklarını görmek istiyorlardı. Anadolu’nun batı cephelerinde daha bu durum açıklığa kavuşmadan ön­ ce Türkiye’nin güneyindeki Fransız komutan 1920 Mayısı’nda 20 günlük bir ateşkes kararı aldı. Adana’nın kuzeyindeki Toros Dağları’nda bir demiryolu istasyonunu koruyan Fransız birliği­ nin Türklerin düzensiz askerleri tarafından yakalanması bu ka­ rara yol açmıştı. Subayların komuta ettiği Türk milislerle Sevr Antlaşması’yla kendilerine verilen toprakları elde tutmaya çalı­ şan Fransız askerleri arasında çatışmalar çıkınca, Fransız hükü­ meti milliyetçi yetkililerle bir uzlaşmaya varmak için Ankara’ya resmi olmayan bir elçi gönderdi. Senato Dış ilişkiler Komitesi Başkanı Henri Franklin-Bouillon, 8 Haziran 1921’de Ankara’ya ulaştı. Fransa’nm Suriye’yi yönetmesini tanımanın karşılığında 1918 ateşkes anlaşmasının çizdiği sınırların kuzeyine konuşlan­ mış askerlerini çekmeye hazır olduğunu anlayan Mustafa Kemal ile iyi anlaştı. Fransızlar Karadeniz kıyısında,Türkiye’nin ana kö­ mür madenlerindeki Fransız yatırımlarını koruyan askerlerini geri çekerek ilk adımı attılar. Ama geniş kapsamlı bir anlaşma ya­ pılmadan önce, Fransa, Ankara hükümetinin batıdaki Yunan sal­ dırısını atlatacağından emin olmak istiyordu.

Britanya, Fransa ye İtalya’nın aracı olma önerilerini reddeden yeni Yunan hükümeti Anadolu’daki birliklerini güçlendirip ye­ ni ve henüz deneyim kazanmamış Türk ordusuna karşı bir saldı­ rı başlattı. Atina’da iktidarı yitirince Fransa’ya giden Venizelos, ardıllarının itilaf devletlerinin önerisini reddederek ülkeyi diplo­ matik yalnızlığa ittiklerini iddia etti. Yunanistan’ın bu topraklar üzerindeki iddialarına Britanya’nın desteğini almak için yorulM OK18

274

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

maksızm çalışmış olduğunu söyledi. Şimdi ise Konstantin’in hü­ kümeti bu desteği tehlikeye atıyordu.(61) Başlangıçta Yunan ordusu parlak kazançlar elde ederken, bu nokta önemli gibi görünmedi. İsmet Paşa, üstün taktiğe yanık düştü. Yunanların yeni saldırıyı batıdan yapacaklarını varsaymıştı ama saldırı güneyden gelip, Eskişehir’deki karargahıyla bağlan­ tısını tehlikeye attı. Askerlerin morali bozuldu ve bir kısmı firar etti. Türk milliyetçileri için çok kritik bir andı. Çökmekte olan cepheyi dolaşan Mustafa Kemal, ordunun çekirdeğini kurtarmak için toprak feda etmeye karar verip, Ankara’dan önceki son doğal bariyer olan Sakarya Nehri’nin doğu kıyısına çekilme emri ver­ di. Yaz sıcağında Yunan birlikleri Eskişehir’den ağaçsız Anadolu yaylasına doğru hızla ilerledi. 23 Ağustos’ta Sakarya Nehri’nin bir kolunu geçip, nehrin doğu kıyısına yukarıdan bakan bir tepeden Türk mevzilerine saldırdılar.

Ankara’da henüz olgunlaşmamış milliyetçi yönetim başken­ tin kervansaraylarında ve harap konutlarındaki dermeçatma bü­ rolarım bırakıp doğuda akla gelen ilk kent olan Kayseri’ye taşın­ maya hazırlandılar. Millet Meclisi’nin vekillerinin aileleri de ken­ ti boşaltanlara katıldı. Gökte Yunan uçakları göründü ve Ankara garmı bombaladılar. Ama asi ve kavgacı yapısına karşın meclis duruşunu bozmadı. Türk direniş hareketine sadakati hâlâ hatır­ lanan sakallı bir Kürt aşiret lideri, “Buraya savaşmaya mı geldik yoksa kadmlar gibi kaçmaya mı?” diye sordu.(62) Felaketle yüz yü­ ze kalan vekiller Mustafa Kemal’in çevresinde toplandı. Onun ye­ rinin cephede askerlerinin yanında olduğunu söylediler. Mustafa Kemal kabul ederken, bir başkumandanın olağandışı yetkilerini de istedi. Osmanlı anayasasma göre başkumandan padişah oldu­ ğundan, son derece radikal bir karardı. Yine de istediği yetkiler üç ay geçerli olmak üzere verildi; bu yetki, Millet Meclisi’nin kara­ rıyla yenilenebilirdi, ancak savaşm gidişini etkileyecek ama mec­ (61) Llewellyn Smith, Ioniatı Vision, s. 166 (62) < http://www.tarihogretmeni.net/tarih/diyab-aga-ti3218 . html>

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

275

lisin siyasi yetkilerini ihlal etmeyecekti. Mustafa Kemal’i alışkan­ lıkla milliyetçilerin ‘en güçlü generali’ olarak gören İtilaf devletle­ ri gözlemcilerinin çoğu bu ayrıntıları gözden kaçırdı.

Mustafa Kemal, Yunan tehdidini karşılamakta hiç gecikme­ di. Yayınladığı bildiride düşmanm ‘anayurdumuzun harim-i is­ metinde boğulacağını’ söyleyip, zaten yoksulluğa düşmüş olan halktan yiyecek, at, kağnı, giysi gibi malzemelerin toplanmasını emretti.(63) Şansına, Sovyetlerden gelen silahlar Karadeniz kıyı­ sında milletçilerin elindeki limanlara çok çabuk ulaştı. Genelinde köylü kadınların kullandığı kağnılarla toprak yollardan cephele­ re taşmdı. Türk öğrencilere ülke savunmasına Türk kadınlarının kahramanca katılımını hatırlamaları öğretilir.

Birkaç ay önce milliyetçiler Ankara’da subay eğitim kursları açmışlardı. Ankara’nın batısında küçük Polatlı demiryolu istas­ yonundan Mustafa Kemal’in komuta ettiği çatışmalara kursları henüz bitirmiş subaylar ve öğrenciler katıldı. Bir önceki başarı­ lı manevrayı tekrarlayan Yunanlar, batıdan baskıyı arttırıp aynı zamanda güneyden saldırarak Türk askerlerinin bağlantısını kes­ mek istediler. Türklere oranla daha iyi silahlarla donanmışlardı ama ıssız, yabancı bir ortamda savaşıyorlardı. Kurak yayla, süva­ riler için ideal bir alandı ve Türkler Yunanların iletişim hatlarını taciz ederken bu ortamdan fazlasıyla yararlandılar.

Yunan ordusu iyi savaştı, savaş meydanındaki önemli tepele­ ri ele geçirdi ve Ankara’ya 48 kilometre kalıncaya kadar yaklaştı.

Millet Meclisi’nde gerilemeyi açıklayan Mustafa Kemal unutul­ maz sözler söyledi: “Hat-tı müdafaa yoktur, sath-ı müdafaa var­ dır. O satıh bütün vatandır. Vatanın her karış toprağı vatandaşın kanıyla ıslanmadıkça terk olunamaz.”(64) 14 Eylül’de genel sefer­ berlik ilan etti. Böylece 1918 ateşkes anlaşmasına son itiraz da ya­ pılmış oldu. Mustafa Kemal’in stratejisi işe yaradı. Yunanlar sal(63) Mango, Atatürk, s. 318. (Atatürk s.375) (64) Sami Özerdim, Atatürk Devrimi Kronolojisi, (Çankaya Belediyesi, Ankara: 1996) s. 58.

276

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

diriyi sürdüremediler. Bunu hisseden Türk ordusu karşı saldırı­ ya geçti ve Yunan komutanı Sakarya Nehri’nin batısına geri çekil­ meye zorladı. Türk askerleri kaçanları kovalamayacak kadar yor­ gundu ve Yunanlar yollarına çıkan her şeyi, köyleri, köprüleri, Ankara’ya giden demiryolunu yakıp yıkarak Eskişehir’deki baş­ langıç noktasına geri döndüler. Türkiye’nin batı bölgesinde yaşa­ nacakların bir öncüsü gibiydi.

Sakarya Savaşı 17 Eylülde Türklerin, Yunan saldırısını püskürtmekte başarılı ol­ dukları açıkça belli oldu. Ertesi gün Mustafa Kemal Ankara’ya döndü. 19 Eylül’de minnettar meclis ona Müşir (mareşal) rütbe­ sini ve Gazi unvanını verdi. Sözlük anlamında ‘İslam dini için sa­ vaşan’ olan Gazi sözcüğü artık savaşlardan sağ kurtulmuş olanlar ve genelinde kahramanlık gösteren komutanlar için kullanılıyor (savaşlarda ölenler ise şehit olarak anılıyor).

Türkiye’de Sakarya Savaşı ‘zabit muharebesi’ olarak anım­ sanıyor. Millet Meclisi ordusunda toplam 5000 subay vardı ve Eskişehir’den geri çekilme sırasında morali bozulan askerlere ve silah altına alman deneyimsiz köylülere komuta ederlerken iç­ lerinden 300’ü ölmüş ve 1000’i yaralanmıştı. Türklerin toplam 3700 ölü ve 18.000 yaralısı Yunan kayıplarına hemen hemen eşitti.(65) Ama Mustafa Kemal’in yedek güçleri daha fazlaydı, halk köşeye kısılmıştı ama birlikte çabalıyordu, buna karşın Yunanlar arasında Anadolu’yu işgal etmenin yararı hakkında görüşler iki­ ye bölünmüştü.

Kral Konstantin, Ankara hükümetine karşı savaş açmak politi­ kasını güderken tahtını tehlikeye atmıştı. Daha saldırı başlamadan İzmir’e gelmişti. Ziyareti pek de başarılı geçmemişti; suikast ya­ pılabileceğinden korkan Yunan yetkililer hareketlerini kısıtlamış­ lar ve kral, eski ülkeden gelen soydaşlarının kendileri için savaşı (65) Mango, Atatürk, s. 321.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

277

kazanmasını bekleyen yerel Rumlardan pek etkilenmemişti. Ama Konstantin’in en haşin sözleri Türklere ayrılmıştı. Kısa süre ön­ ce işgal ettikleri ve küçük kardeşi Prens Andrew’un komuta ettiği (Edinburgh Dükü5nün babası) Eskişehir’e ayak basınca ‘Türklerin bu kadar az uygarlaşmış olması son derece sıra dışı. Bir kez daha ortadan kaybolmalarının ve geldikleri Orta Asya’ya geri dönmele­ rinin zamanı gelmiştir,” diye yazmıştı.*661 Ama Türklerin ortadan kaybolmaya hiç niyeti olmadığı gibi, uygarlıktan söz edilecekse, iki tarafından da inanılmaz bir acımasızlıkla çarpıştığını Konstantin de kendine itiraf etmek zorundaydı. O dönemde henüz ‘etnik te­ mizlik’ tanımı icat edilmemişti ama Yunanlar işgal ettikleri bölge­ lerdeki Türkleri yaşadıkları köylerden kovarken, Türkler de dene­ timleri altındaki kıyılardan Yunanları kovmuşlardı. Yunan savaş gemilerinin Karadeniz limanlarını top ateşine tutması, Karadeniz yöresinde yaşayan Rumların sürgün edilmesi için iyi bir mazaretti ama sürgünün uzun vadeli hedefi Pontus Hıristiyan devletini kur­ mak konusundaki Yunan-Ermeni planına karşı önlem almaktı.

Sürgünler, meclisteki bölge milletvekillerini kaygılandırıyor­ du. Refah içindeki Rumlar ve Türkler bazı sahil kentlerinde yan yana yaşıyorlardı. Bir milletvekili, Rum mülk sahiplerinin gidi­ şinden sonra kaçınılmaz bir biçimde yaşanan yağma olaylarında Türklerin mülklerinin koruma altına alınmasını istedi. Osmanlı Imparatorluğu’nun uzun süren yıkılma sürecinde etnik düşman­ ların mülklerini yağmalamak ve ateşe vermek çok yaygın bir dav­ ranıştı. Bugünkü kuşağın eski Yugoslavya’da tanık olduğu bilinç­ li yıkımların tarihte örnekleri hep vardı.

Mustafa Kemal’in Sakarya çarpışmasındaki askeri başarı­ sı savaşın dönüm noktası oldu. Başka bir saldırı düzenleyemeyen Yunanlar bir yandan birbirlerini suçlarken bir yandan da ça­ tışmayı kısa kesmenin yollarını aramaya başladılar. Kral yanlısı, Almanya’da eğitilmiş, gelecekte Yunanistan’ın diktatörü olacak olan General Ioannis Metaxas, ilk gerçekçi tanıyı koyan kişi oldu: (66) Llewellyn Smith, lonian Vision, s. 232.

278

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Görünürde Sevr Antlaşması’mn bir sorunu ama aslında Türkiye’nin dağıtılması ve Türk topraklarında bizim kendi devletimizi kurma sorunu... Ve Türkler bizim ne istediğimi­ zi biliyorlar. Eğer hiç milliyetçi duyguları olmasaydı, böyle bir politika yürütülebilirdi. Ama onlar dinsel değil milliyetçi bir duyguya sahip olduklarını kanıtladılar. Özgürlük ve bağım­ sızlık için savaşacaklar demektir.(67) Siyasi açıdan Sakarya’da elde ettiği başarı Mustafa Kemal’in konumunu yurtiçinde ve yurtdışında sağlamlaştırdı. Sonuç ka­ rarı verilirken, Enver Paşa, Batum’daki sınırın Sovyet tarafın­ da, Mustafa Kemal gözden düştüğü düştüğü takdirde, Türk di­ renişinin liderliğine aday olmak üzere bekliyordu. Sakarya Savaşı’ndan sonra Enver Paşa Orta Asya’ya gitmek umudunu yi­ tirdi. Britanya’ya karşı Bolşeviklere katılacağı yerde ne yaptığı­ nı fark etmeden, Orat Asya’da Sovyet yönetiminin dayatılmasına direnen yerel Müslümanların oluşturduğu pek de düzeni ol­ mayan Basmact adıyla bilinen çetelere katıldı. Son macerası buy­ du. Günümüzde bağımsız Tacikistan Cumhuriyeti olan bölge­ de Kızıl Ordu çeteleri yakalayıp yok ederken, o da yaşamını yi­ tirdi. Milyonlarca vatandaşının yaşamıyla kumar oynayıp kay­ bettikten sonra bu kez kendi yaşamıyla kumar oynayıp yine kay­ betmişti. Günümüzde Türkler onun gösterişli cesaretini ve yan­ lış yönlenmiş vatanseverliğini anımsıyorlar. Ama Mustafa Kemal için Enver Paşa, maceraseverliğin tehlikelerini gözler önüne se­ ren bir örnek oldu.

Mustafa Kemal’in İslam birliği gibi fikirleri olmadığını an­ layan Moskova, kendi ülkesindeki komünistlerden kurtulması­ na zorluk çıkarmadı. Mustafa Kemal’in ordusunun İnönü’de ka­ zandığı başarının ardmdan 1921 yılında Anadolu’da komünistle­ rin tutuklanması başladı. Aynı yılın ekim ayında, Mustafa Kemal Sakarya Savaşı’ndan sonra resmi Komünist Partisi’ni kurdu ve (67) LleweUyn Smith, Iottian Vision, s. 232.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

279

bazı generallerinden partiye üye olmalarını istedi. Resmi parti Komünist Enternasyonale kabul edilmedi ama katılmayan Türk komünistlerin ayıklanması için çok yararlı oldu.

En ünlüsü Türkiye’nin en sevilen, en tanmmış modern şairi Nâzım Hikmet idi. Polonya kökenli, yüksek mevkilerde bulun­ muş bir ailenin oğluydu. Ocak 1921’de milliyetçi harekete katıldı­ ğında Anadolu’da bir kahraman gibi karşılanmıştı. Ama roman­ tik devrimci coşkusu Ankara’ya uyum sağlayamayınca, taşrada bir okula öğretmen olarak gönderildi. Hayal kırıklığına kapılan Nâzım Hikmet, gizlice Moskova’ya gitti ve Rus Devrimi’nin şairi Mayakovski’nin çevresine katıldı. 1923’te milliyetçilerin zaferinin ardından Türkiye’ye dönünce birkaç kez hapse atıldı. Sonunda 1951’de Türkiye, Soğuk Savaş’ta Batılı devletlerin yanında yer alınca, Demir Perde ülkelerine kaçtı. Moskova’da 1963’te öldü­ ğünde, Türk şiirini derinden etkileyen çalışmalar bıraktı.

Sakarya Savaşı’nın en önemli diplomatik sonucu 20 Ekim 1921’de Fransa ile imzalanan anlaşma oldu. Türkiye ile Fransız yö­ netimi altındaki Suriye sınırını çizen bir ön barış anlaşması oldu­ ğundan resmen ‘sözleşme’ olarak tanındı. Fransızların Türkiye’nin güneyinden çekilmesine karşılık, Türkiye de İskenderun böl­ gesini -daha sonra anlaşılacağı gibi geçici olarak- onlara verdi.

Sözleşme, o bölgede Türkçe konuşan nüfusun haklarını koruya­ cak özel bir yönetimin kurulacağını kabul etmişti. Türk hüküme­ ti Suriye’nin içişlerine müdahale etmemek konusundaki kesin sö­ züne sadık kaldı. Mustafa Kemal, Türklerle Araplar arasında ola­ sı bir işbirliği fikriyle Fransızları ürküttükten sonra Araplara sırtı­ nı döndü. Arap milliyetçilerin ihanetiyle karşılaşan son Osmanlı komutanı olarak onlara ve özellikle Türkleri taciz etmek için tngilizlerin altınlarını kabul eden Haşimilere hiçbir borcu yoktu.

Fransızlar, yükümlülüklerini yerine getirme konusunda Türkler kadar titiz değildi. Fransız karşıtı Arap milliyetçilerine Türkiye’de hiçbir kolaylık gösterilmezken, Türkiye’den kaçmış Kürtlerin bir kabile hanedanlığı çevresinde buluşup Kürt milliyetçiliğinin zayıf alevini Suriye’de yakmalarına izin verildi.

280

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Fransa, Suriye’yi istediği gibi yönetmenin yanı sıra İstanbul’da Katolik öğretmenlerin görev yaptığı okul zincirini de korumak istiyordu. Her zaman olduğu gibi Fransa’nın dış politikasında Fransız kültürünün yayılmasına öncelik tanınıyordu ve bu kül­ türle yoğrulmuş olan Mustafa Kemal, bu isteğe karşı çıkmadı.

Hem onun hem de dostlarının gözünde Fransa yalnızca Batı uy­ garlığını değil, insanoğlunun kurduğu tek uygarlığı simgeliyor­ du. Fransız kültürü, bağımsız Türkiye’nin gelişmesini engellemek yerine destek oldu. Yine de Mustafa Kemal, Fransa’nın ekono­ mik ayrıcalıklar baskısına karşı koydu. Osmanlı imparatorluğu döneminde aralarında Britanya’nın yönettiği Mısır da dahil ol­ mak üzere en büyük yatırımcı Fransa idi ve yabancılara diplo­ matik dokunulmazlık hakkı tanıyan kapitülasyonlardan vazgeç­ memek için elinden geleni yapıyordu. Ankara Sözleşmesi kapitü­ lasyonlardan söz etmiyordu. Bu konu Türkiye ile İtilaf devletleri arasında yapılacak son barış anlaşmasına bırakılmıştı.

Lloyd George ve Yunanlar Böylece Türkiye’de Yunanları savunan tek ülke Britanya oldu.

Ama Britanya yönetiminde de çatlaklar ortaya çıkmaya başla­ dı. Lloyd George Yunan milliyetçi davasına tümüyle bağlı kalır­ ken, talihsiz dostu Venizelos Atina’da iktidardan düşmesine kar­ şın, Curzon denetimindeki Dışişleri Bakanlığı Lloyd George’un politikası nedeniyle Britanya çıkarlarına verilmiş olan zarar­ ları azaltmaya çabalıyordu. Osmanlı başkentindeki Britanya Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Türkiye üzerinde etki kurmak için gelecekte Fransa ile Britanya’nın mücadele edeceği­ ne inanıyordu. “Böyle bir mücadele olursa,” diye iddia etmişti, “Nedeni Ingiltere’nin attığı bir adım değil, Fransızların kıskançlı­ ğının dolaysız sonucu olacaktır.”(68) Londra’da dolaşan kuşkular, Hindistan Bürosu’nun, Hintli Müslümanları kışkırtıp Britanya (68) Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 243.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

281

egemenliğine karşı sadakatlerini yitirmesine neden olacak her­ hangi bir adıma karşı cesur muhalefetini pekiştiriyordu.

Sivil politikacılar kendi aralarında münakaşa edip gizli işler çevirirken, askeri yetkililer Türk milliyetçileriyle çatışma riskin­ den kaçınmak için dikkatli adım atıyorlardı. 1921 Haziranı’nda, Türklerin Sakarya’da zafer kazanmasmdan bir gün önce, İtilaf güçleri Başkomutanı General Sir Charles (‘Tim’) Harington, Karadeniz kıyısında Türklerin elindeki İnebolu limanının açığına demirlemiş bir Britanya savaş gemisinde Mustafa Kemal ile bu­ luşmayı kabul etti. Bu planı ordudan terhis edilmiş, Anadolu’da bir maden işletmesi izni almaya çabalayan Britanyalı Binbaşı James Henry yapmıştı. Türklere Britanya’nın bu toplantı için çok hevesli olduğunu söylerken Ingilizlere de Türklerin toplantıyı is­ tediğini söylemişti. Çevirdiği dolap işe yaramadı. Harington’m kendisiyle görüşmek istediği söylendiği zaman Mustafa Kemal, Britanyalı general ülke topraklarını tümüyle serbest bırakma­ ya ve Türkiye’nin siyasi, mali, ekonomik, hukuki ve dinsel ba­ ğımsızlığını tanımaya önceden hazır olduğu takdirde geleceği­ ni bildirdi/691 Her şeye karşın bu girişim başarısız oldu ama en azından Britanya askeri yetkililerinin Türk milliyetçileriyle temas kurmaya hazır olduklarını gösterdi.

1922 Şubatı’nda Ankara hükümeti, Dışişleri Bakanı Bekir Sami’nin ardılı Yusuf Kemal’i, konuyu doğruca Britanya ve Fransa hükümetlerine anlatması için gönderdi. Fransa’ya giderken Yusuf Kemal, İstanbul’da Britanya Yüksek Komiseriyle görüştü ve 1918 ateşkes anlaşması sınırları içinde bağımsız bir Türkiye egemenli­ ği dışında hiçbir şeyin kabul edilmeyeceği kararlılığıyla etkiledi.

Sir Horace Rumbold, bazı toprak ödünlerinin gerekli olabileceği­ ni söyleyince, “Ödünleri veren her zaman Türkiye olmayacaktır’ yanıtını aldı.(70) Mart aymın sonunda Paris’te toplanan Britanya, Fransa ve İtalya dışişleri bakanları derhal bir ateşkes ilan edilme­ (69) Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 243.

(70) Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 249.

282

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

sini ve ardından yeni bir barış anlaşması pazarlıklarının başlama­ sını önerdiler. Öneriyi duyan olmadı: Türkler ateşkes anlaşması imzalandığı anda Yunanların çekilmesini istiyorlardı; Türklerin kendilerini İzmir ve Doğu Trakya’dan çıkartmaya gücü olmadı­ ğına inanan Yunanlar bu öneriyi reddettiler.

Yunanlar Anadolu macerasını tehdit eden felaketten uzak kal­ mak için umutsuzca çabalıyorlardı. Ama kararı zorlama girişim­ leri tüm İtilaf devletlerinin onlara karşı birlik olmasına yol aç­ tı. 1922 Temmuzu’nun ortasında İstanbul’a yürüme tehdidini savururken Osmanlı başkentini ele geçirmenin kendi koşulları­ nı Türklere dayatmaları için bir dayanak sağlayacağına inanıyor­ lardı.

Kral Konstantin’in İstanbul’da Rumlara ait dükkânların vit­ rinlerini süslemeye başlayan resimlerinin üstünde tek bir sözcük yazılıydı “Erchetai!” ‘Geliyor!’ Ama Konstantin 1453 yılında ada­ şının Türklere yitirdiği kenti tekrar almaya gelemedi, ilk kez itilaf devletleri tek ses olarak hareket edip, Yunanları tarafsız bölgeden uzak durmaları için uyardılar, Yunanların İstanbul’a ilerlemesini gerekirse zor kullanarak durdurmak için savaş gemilerini ve as­ kerlerini hazırladılar. Batı Anadolu’da Türklerle son bir çarpış­ ma için gerekli olan askerlerini boş yere başka yöne çevirmiş olan Yunanlar dona kaldılar.

Lloyd George, sağduyulu olmayı önermek yerine itilaf güçle­ rinin gecikmiş kararlılık gösterisinin etkisini bozmak için hızla harekete geçti. 4 Ağustos’ta Avam Kamarası’nda“ Yunanların tüm güçleriyle savaş açmalarına izin veremeyiz,” diye konuştu. “Böyle bir şeyin sonsuza dek sürmesine izin veremeyiz. Kemalistlerin, çok fazla kaynağı olmayan şu küçücük ülkenin zaten on ya da on iki yıldır silah altmda olan askerlerini sonunda bitkin düşürebi­ lecekleri fikrine kapılmalarını istemeyiz.”(71) Ne var ki, araların­ da Britanya’nın da bulunduğu itilaf devletlerinin tam olarak izin verdikleri şey de buydu. Henry Kissinger’den alıntı yaparsak, ‘bir (71) Llewellyn Smith, Ionian Vision, s. 283.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ.

283

Büyük Gücün akılsız bir müttefikini savunmak için intihar etme­ si (ya da kendi çıkarlarını tehlikeye atması) beklenemez’.

Yunanların İstanbul’a ilerlemesi durdurulunca, İzmir’deki Yunan Yüksek Komiseri Aristeidis Stergiadis, yükü hafifletmek için başka bir yol denedi. 31 Temmuz’da yayınladığı bildiride ‘özgürleştirme çalışmalarının insanları özgürleştirerek süreceği­ ni” söyledi; başka bir deyişle, işleri Yunan hükümeti yerine yerel Rumlar yapacaktı. Yunan askerlerinin denetimi altında bulunan bölgede Sevr Antlaşması koşulları yeniden düzenlenecekti.'72’ Ama lyonya bölgesi için özerkliğin hiçbir anlamı yoktu. Klasik antikçağda iyonlar adı verilenler artık yoktu; burada yalnızca Rumlar ve Türkler vardı ve aynı çatı altında yaşayamıyorlardı. Yunanlar kazandıklarını yitirmemek için dışarıdan yardım ararken, Türkler ‘özgürleştirme çalışmalarını’ üstlendiler. Stergiadis’in girişiminin tek etkisi, nasıl olsa geri verecekleri topraklar için savaşmaları is­ tenen Yunan askerlerinin moralini biraz daha bozmak oldu.

Mustafa Kemal’in zaferi ve Levanten İzmir’in kaderi Mustafa Kemal, Ankara’da saldırıya geçmesi için gittikçe artan bir baskı altındaydı. Yunanların Sakarya Savaşı’nda durdurulma­ sının üstünden neredeyse bir yıl geçmişti. Türk ulusal ordusu ye­ ni rütbe almış subaylar ve silah altına alman erlerle yenilenmişti; Rusya’dan gelen malzemelere ek olarak Fransız ve İtalyanların ge­ ride bıraktıklarıyla cephanelikleri dolmuştu. Başkumandan şim­ di ne bekliyordu? Bu sorunun yanıtı, Mustafa Kemal’in yurtiçindeki kaynakların son derece yoksullaştığının farkında olduğuydu.

Hükümeti, ülkenin hiçbir endüstrisi olmayan, pek az değerli be­ ceriye sahip, en geri kalmış bölgesini yönetiyordu. Milliyetçilerin yeni gücü, kötü planlanmış bir operasyonla kolayca harcanıp yok edilebilirdi. Mustafa Kemal, son darbeyi indirebileceğinden emin olmak isterken, amacına daha fazla yıkım ve kan dökülmesine yol (72) Llewellyn Smith, lonian Vision, s. 281.

284

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

açmadan ulaşmak için tüm yalları denemek istiyordu. Çok tem­ kinli ilerliyordu. Generalleriyle birlikte izlediği iki ordu takımı arasındaki bir futbol maçı bahanesiyle temmuz ayında cepheyi inceledi. Ordusunun hazır olduğuna inanınca, Ankara’ya dönüp saldırı kararma bakanlarının onayını almak istedi. Başarısızlık yalnızca askeri değil siyasi açıdan kötü sonuçlar doğurabilirdi.

Her ikisine karşı da önlem almak istiyordu. Gizliliği sağlamak için, başkumandanın evinde bir çay partisine ev sahipliği yap­ mak için Ankara’da kalacağı ilanı edildi. Ardından Anadolu ile dış dünyanm tüm iletişimi kesildi. Kuzeyde Marmara Denizi kı­ yısından İzmir’in güneyindeki Büyük Menderes Nehri’ne kadar uzanan cephede 208.000 Türk askerine karşılık, 225.000 kişilik Yunan ordusu yer alıyordu. Diğer üstün başarılı generaller gibi Mustafa Kemal de gücünün büyük bir bölümünü dar bir bölgeye sıkıştırıp, cephenin geri kalanını açık bırakmak gibi stratejik açı­ dan sağduyulu bir risk aldı. Bu, daha sonraları blitzkrieg (yıldı­ rım saldırısı) adıyla tanınacak olan tek bir öldürücü darbe stratejisiydi. Saldırıyı İstanbul demiryolu üzerinde, Afyon kenti yakı­ nındaki tepelerde Yunan hattının yön değiştirdiği noktaya hedef­ ledi. Yunan cephesi kuzey-güneyden, doğu-batıya döndüğünden Afyon dış açıda kalıyordu ve iki taraftan saldırıya açıktı. Esas dar­ be güneydeki tepelerde Yunanların tahkim edilmiş sağ kanadına indirildi. Saldırının amacı Yunan Genelkurmay Başkanı General George Hatzianestis’in İzmir açıklarındaki bir gemide bulunan karargahıyla aradaki bağlantıyı kesmekti. Hatzianestis egzantrik, sertlik yanlısı bir adamdı ve söylentilere göre bacaklarının cam­ dan yapıldığına ve her an kırılacağına inanıyordu. Ama kırılan ordusu oldu.

Mustafa Kemal’in seçtiği noktada karar kılındı. 25 Ağustos 1922 tarihinde 1829 metre yüksekliğindeki Kocatepe’de çatış­ ma karargahına ulaştı. Ertesi gün Türk askerleri karşı tepelerdeki Yunan pozisyonlarını top ateşine tuttular. Ardından Türk asker­ leri ilerledi, kararlı Yunan direnişinin durduğu tepelere tırman­ maya başladı, ilk gün Yunan hatları kırılmadı. Ama Türklerin ka­

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

285

rarlılığı sarsılmadı. Bir Türk albay, bir mevziyi söz verdiği kadar hızlı ele geçiremediği için intihar etti. “Bu misali, Reşat Bey’in o hareketini takdir etmek için söylemiyorum,” dedi Mustafa Kemal birkaç gün sonra olayı parlamentoya aktarırken, “Tabiî öyle bir muamele ve öyle bir hareket bizce şayanı kabul değildir. Yalnız ordumuzda zabitanm, kumandanların kendilerine verilen vazife­ yi ifada gösterdiği tehalükü (istekle atılma) ve hiss-i namusu gös­ termek istedim.” (73) Ertesi gün, 27 Ağustos’ta Türkler başarıya ulaştı. Yunanların morali derhal çöktü. Venizelos yanlıları Kral Konstantin yanlı­ larını baltalamaya çabalayınca, subaylar iki rakip kampa bölün­ dü. Askerler savaşın yayılmacı yapısı hakkında komünistlerin kış­ kırtmalarına maruz kalmışlardı. Askerler subaylarına güvenme­ diği gibi subaylar da diğer rütbelilere ve birbirlerine güvenmi­ yorlardı. Afyon’u çevreleyen tepelerden geri çekilen Yunan bir­ likleri arasındaki iletişim koptu. Bir çoğu ele geçirildi. Afyon’da başlayan geri çekilme Marmara Denizi’ne kadar uzanan cephe­ nin tümüne yayıldı. 1 Eylül’de Mustafa Kemal ünlü emrini ver­ di: “Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz’dir! lleri!”(74) 2/3 Eylül günleri tuzağa düştüklerini anlayan iki Yunan kolordu komutanı teslim oldu. General Trikopis teslim olduktan sonra tüm cephenin ko­ mutanlığına getirilmiş olduğunu öğrendi.

Afyon’dan İzmir’e 400 kilometrelik mesafeyi ön cephedeki Türk askerlerinin alması altı gün sürdü. Kıyıya kaçan Yunanlar yollarına çıkan tüm köyleri, kasabaları ateşe verdiler. Kıyıya ula­ şabilen askerler arkalarından dehşete kapılmış Rum, Ermeni ve yabancı sivilleri bırakıp, biraz daha batıdaki Çeşme Yarımadası açıklarında bekleyen gemilere bindiler. 9 Eylül’de Türk askerleri İzmir’e girdi. Mustafa Kemal kente resmi girişini ertesi gün yaptı. Üç gün sonra savaş esirleri dışında Anadolu’da bir tek Yunan as­ keri kalmamıştı. Birkaç gün sonra da İzmir’in - ya da daha doğru­ (73) Mango, Atatürk, s. 340 (Atatürk, s.399) (74) Mango, Atatürk., s. 332 (Atatürk, s. 401)

286

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

su Levanten Smyrna’mn - Müslüman olmayan nüfusundan nere­ deyse kimse kalmamıştı.

Türk askerleri Ingiliz ve diğer Avrupalı tüccarların villalarının bulunduğu zengin banliyölerden kente girerken, münferit şiddet olayları yaşandı. Askerlere acımasızlığıyla ünlü ‘Sakallı Nurettin’ adıyla bilinen paşa komuta ediyordu. 1915 yılındaki Mezopotamya seferinde General Townshed’in askerlerini Kut kentinde kuşatmış ve bir süre sonra Ingilizler teslim olmadan önce, merkez kuvvet­ ler komutanı Alman General von der Goltz onun yerini almıştı.

Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda, Yunanlar işgal etmeden, itilaf devletleri değiştirilmesini isteyene kadar İzmir’deki Türk garni­ zonunun komutanıydı. Ankara hükümeti onu milliyetçi güçleri denetleyen Merkez Ordusu’nun başma getirmişti. Karadeniz kı­ yısında yaşayan sivil Rumları evlerinden uzaklaştıran ve ardından Kürt ayaklanmalarım bastıran bu orduydu. Öylesine fazla kan dökülmüş ve yıkım yaşanmıştı ki, Büyük Millet Meclisi, Paşa’yı divan-ı harbe vermek istemişti. Ama yeterince komutanı bulun­ mayan Mustafa Kemal, onu meclisin gazabından kurtarıp Batı Cephesi’nde ismet Paşa’nm merkez kuvvet komutanlığını yaptığı Birinci Ordu’nun başına getirmişti.

Ele geçirilen kentin komutanı olarak Nurettin Paşa İzmir’de kanun ve düzenin denetlenmesinden sorumluydu. Ama Yunan Başpiskoposu Hrisostomos, cemaatinin güvenliği için yakar­ mak üzere onu ziyarete gittiğinde, Nurettin Paşa, talihsiz adamı intikam almak isteyen Müslüman bir gruba teslim etti ve linç edildi. Kaçan Yunanların gerçekleştirdiği yıkıma tanık olan, yıllarca sıkıntı ve yoksulluk içinde yaşadıktan sonra kendile­ rini zengin bir kentte bulan askerleri sakinleştirmek çok zor­ du ama intikam cinayetlerini ve yağmalama olaylarını önlemek için hiçbir çaba gösterilmiyordu. Her zaman olduğu gibi, yağ­ macılığı yangınlar izliyor ve etnik düşmanların canları ve mal­ ları yok ediliyordu.

Büyük İzmir yangını Ermenilerin yaşadığı semtte başladı.

Toplam olarak 20-25.000 bina yandı ve 2,5 milyon metrekare

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ.

287

alan enkaza döndü.(75) Daha sonraları sorunun direniş gösteren Ermenilerden ve evlerine sakladıkları cephanelerin patlamasın­ dan kaynaklandığı öne sürüldü. Türkler ile Ermeniler arasında­ ki yoğun nefret duyguları ancak çok sıkı önlemlerle bastırılabilir, ölümcül yüzleşmeler engellenebilirdi. Ne var ki Nurettin Paşa, et­ nik nefreti dizginlemek yerine körükledi. Cinayetleri ve yağmala­ mayı durdurmak için hiçbir şey yapmadı. Gücü tükenmiş itfaiye kuruluşunun kenti deniz kıyısına kadar saran yangınları kontrol altma alması olanaksızdı. Yalnızca kalenin çevresindeki yüksel­ tilerde yer alan yoksul Türk semtleri, Yahudi mahallesi ve liman yakınındaki Fransız konsolusluğu çevresine yangmın yayılmamış olması, sultanın sadakatsiz vatandaşlarının bilinçli olarak hedef alındığını gösteriyordu.

Dehşete kapılan Rumlar, Ermeniler ve diğer Hıristiyanlar is­ keleleri doldurup, limanda demirlemiş İtilaf devletleri gemileri­ ne binmek için yalvarmaya başladılar. Başlangıçta itilaf subayla­ rı yalnızca kendi vatandaşlarını gemilere alarak bir düzen kurma­ ya çabaladılar ama kendilerini gemicilerin insafına atan mülteci­ lerin sayısı çok artınca aralarında Osmanlı vatandaşlarının da bu­ lunduğu her ülke vatandaşmı almaya başladılar. Birkaç gün için­ de 213.000 kadın, erkek ve çocuk harabeye dönmüş kentten itilaf güçlerinin savaş ve ticaret gemileriyle güvenli bölgelere taşındı.(76) inanılmaz bir başarıydı.

Çanakkale Krizi İzmir’in Yunanlar tarafından işgali, Türk direnişini itilaf devlet­ lerinin ülkeyi bölme planlarına karşı harekete geçirdi. Bundan sonra İzmir, Türk milliyetçilerinin zaferi kusurlaştırmalarında önemli bir rol oynayacaktı. Mustafa Kemal, Türk askerlerini ku(75) İzmir Büyükşehir Belediye Meclisi, The City that Rose from the Ashes (İzmir Meclisi, İzmir: 2003) s. 15.

(76) David Walder, The Chanak Affair, (Hutchinson, Londra: 1969) s. 177.

288

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

zeye, Boğazların tarafsız bölgesini çevreleyen Britanya birliklerine baskı yapmak için göndermeye İzmir’deyken karar verdi.

Mustafa Kemal, Birinci Dünya Savaşı’nm sonunda Suriye cephesinden geri dönüşünü izleyen dört yıl boyunca Britanya’nm koruduğu ülkelerle yurtiçinde ve yurtdışında savaşırken, doğru­ dan doğruya Britanya ile çatışmamak için elinden geleni yapmış­ tı. Ne kadar dolaylı ve deneysel amaçlı olursa olsun çeşitli aracı­ larla, ülkesi hakkındaki Britanya politikasının yanlış yönlendiril­ diğini, eğer Britanya Türkiye’nin 1918 ateşkes anlaşması sınırla­ rı içinde tam bağımsızlığım kabul ederse, bölgede onlarm en iyi dostu olacağı mesajını defalarca göndermişti. Millet Meclisi’nin resmi açılışından bir gün sonra 24 Nisan 1920 gibi erken bir ta­ rihteki gizli oturumda kendi pozisyonunu açıklamıştı: Milletimiz îngilizlere karşı aleyhtar değildir. Bilakis mille­ timiz İngiliz kavmini dünyanın en büyük bir milleti, en adil, en medeni, en insani bir milleti kabul ve ona hürmet eder­ di. Fakat Mütarekeyi müteakip İngiliz kuvvetleri payitahtı­ mıza girdiler. Yakından milletimizle temas ettikten sonra gös­ terdikleri tavır ve hareket ve bilhassa Aydın [İzmir] vilayeti­ mizin îngilizlerin nezaretiyle himayesi altında Yunanlara iş­ gal ettirdiğini milletimiz anladıktan sonra Ingilizler hakkındaki görüşlerini değiştirdi. Dedik ki, milletimizin bu zan ve anlayışının en son kabul ettiği mahiyetiniz değilse bunu dü­ zeltmek için bir hareket gösteriniz. Yine millet size mütevec­ cih olur.”(77) Lloyd George, bu mesaja kulaklarını tıkadı ama Britanya as­ keri yetkilileri daha kolay kavradılar. İstanbul’daki Britanya (ve itilaf güçleri) Başkomutanı General Harington’m tutumu 1922 Eylülü’nde Ingiliz ve Türk askerleri arasındaki silahlı çatışmayı önledi.

(77) Atatürk’ün Bütün Eserleri (Kaynak Yayınlan, İstanbul: 2002) Cilt 8, s. 83.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

289

Mustafa Kemal’in askerlerini, Boğaz’a girişin Asya yakasın­ daki kalenin bulunduğu, Çanakkale’deki Britanya mevzilerinin çevresine göndermekteki hedefi, İstanbul ve Doğu Trakya’nın kendi hükümetinin denetimi altında 1914 sınırına gelmesini sağlamaktı. Toros Dağları’nın güneyinde resmi açıklamada halk direnişi olarak yorumlanan Fransızlarla yapılmış olan çatışma­ ların dışında, 1919 Mayısı’ndan sonra Mustafa Kemal İngiliz, Fransız ya da Italyan askerleriyle çarpışmadan amaçlarına ulaş­ mayı başarmıştı. Şimdi bir kez daha çatışmadan kaçınmak için tehdit gücünü kullanıyordu. Ve bir kez daha bu taktik işe yara­ dı. Britanya’nın politikası Mustafa Kemal’in çok önceden öner­ diği biçimde değişti.

Britanya politikasında sancılı, gürültülü, karmaşık —ama son çare olarak etkili- değişim, yalnızca 1922 yılında eylül ortasından ekim ortasına kadar bir ay süren ve bu isimle tanınan Çanakkale Krizi’nin özüydü. Ve değişim yalnızca Britanya’nın Türkiye’ye olan görüşünde yaşanmadı. Londra ve Atina’daki hükümetler de değişti. Kriz aynı zamanda Londra ile dominyonların ilişkisini de etkiledi. Yeni Zelanda ile Newfoundland dışında kalanların yeni bir çatışmayı desteklemeyi reddetmesi, Britanya Imparatorluluğu’nu oluşturan parçalarda gitgide artan bağımsızlığa işaret ediyordu. Çanakkale Krizi’nin sonucunda Ortadoğu’nun yeni düzeni or­ taya çıktı ve bugüne kadar varlığını sürdürdü. Dokuz ay sonra Lozan kentinde imzalanan barış anlaşması Çanakkale Krizi’nin sonucunu teyit etti. Dünyanm şansına bu kriz, değişimin en bü­ yük düşmanı Winston Churchill’in meslek yaşammı bitirmeyip yalnızca kesintiye uğrattı.

Churchill, konumunu kendisine özgü zarafetiyle tanımlaya­ caktı: Yenilgi mide bulandırıcı bir ilaçtır ve en büyük savaşla­ rı kazananların bunu yutmaları kolayca kabul edilmemelidir. Üç yıl boyunca Mustafa Kemal ile dostça bir barışı sağlamak için elimden geleni yapmamın, Yunanların Küçük Asya’dan MOK19

290

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

geri çekilmesinin ve dostum başbakana bu konuda sürek­ li muhalefetimin sonrasında, lanetlediğim bir politikanın so­ nuçlarına tüm kalbimle karşı koyarken, kendimi onun yanın­ da buluyorum.<78) Churchill emperyalistti. Hindistan’ın bağımsızlığına karşı dur­ muştu. Britanya İmparatorluğu’nu ikinci Dünya Savaşı’nın teh­ likeleri arasından geçirmiş ve Ingiliz Uluslar Topluluğunun deği­ şim sürecine başkanlık etmişti. Tıpkı Fransızların kendi impara­ torlukları içinde ve dışında uygarlaştırmayı kendilerine bir görev olarak görmeleri gibi, Churchill de, imparatorluğun varlığım sür­ dürmesinin tüm vatandaşlarının yararına olduğuna inanıyordu.

Mustafa Kemal de Osmanlı devletinin sadık bir hizmetkarı olarak sınırlarını korumak için üç kıtada büyük savaşlar vermişti. Ayrıca Batı imparatorluklarının tüm dünyaya yaymaya çalıştığı Batı uy­ garlığının değerini biliyordu. Osmanlı imparatorluğu’nun yıkın­ tısı üzerine, Batılı muhalefetin dişleri arasına bir Türk devleti inşa ederken, henüz uygar biçimde kendini yönetme becerisine ulaşa­ mayan ve sürdüremeyen insanlar için Ingiliz ya da Fransız yöne­ timinin değer taşıyan yönlerine gözlerini kapatmıyordu. İzmir’i perişan eden insanlık felaketinin ardından Osmanlı devletinin başkenti olan kozmopolit İstanbul’un güvenliği için kaygılanmak doğaldı. Müslüman olmayanlar, özellikle Müslü­ man olmayan Osmanlı vatandaşları ve padişahın tarafını tutup kaderini itilaf devletlerine bağlamış olan Müslümanlar, Türk mil­ liyetçi ordusunun zorla kente girmesi olasılığından korkuyorlar­ dı. Gerçi İstanbul’daki itilaf devletleri yetkilileri bu korkuların farkındaydı ama Britanya hükümetinin temel kaygıları oldukça farklıydı.

Elbette zafer kazananların itibarı göz önüne alınmalıy­ dı. Ama jeopolitik konusu daha önemliydi. Boğazların deneti­ mi Birinci Dünya Savaşı’nda büyük fedakarlıklar karşılığında el­ (78) Walder’in yapıtından alıntı, The Chanak Affair, s. 191.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ...

291

de edilmişti. Serbest geçiş Batı’mn büyük tüccarları için önem­ liydi ama artık Bolşevikler Rusya’nın kontrolünü ele geçirdi­ ğine göre, Batı’mn önemli bir ticaret ortağı olmaktan çıkmıştı.

Artık Bolşevizm’e karşı bir savunma hattına gereksinim vardı.

Venizelos, karşı devrimci Beyaz Ruslara yardım için Yunan asker­ lerini Odessa’ya gönderirken, Mustafa Kemal Bolşeviklerin tarafı­ nı tutmuştu. Özellikle Britanya hükümeti açısından Bolşeviklerin yükselişe geçmesi, 19. yüzyılda Türklere destek verilmesini sağ­ layan politika değişimine yol açan Rusların yayılmacılığına kar­ şı duyulan korkuyu yeniden canlandırmıştı. Kaiser’in Almanyası hem Britanya hem Fransa çıkarları için daha büyük tehdit oluş­ turunca ve Jöntürkler Almanların tarafını tutunca, bu politika­ dan vazgeçilmişti. Venizelos, Hindistan yolu üzerinde bulundu­ ğundan Britanya için çok önemli olan Ortadoğu’nun kuzey sı­ nırını koruma konusunda Türklerin yerini alabileceğine Lloyd George’u ikna etmişti. Üstelik Arap topraklarında yeni oluşturu­ lan Britanya ve Fransa yönetimlerinin de savunulması gerekiyor­ du. Ne var ki, Türk milliyetçilerinin Yunanları yenilgiye uğratma­ sı Venizelos’un iddialarını boşa çıkarmıştı. Lloyd George’un yap­ tığı gibi, Yunanların uğradığı yenilgi ve sonucunda kendi politi­ kası için Fransızları, İtalyanları, askerleri, muhalefeti, yurtiçindeki baskıyı suçlamak yararsızdı. Politikası başarısız olmuştu ve ye­ nisinin bulunması gerekiyordu.

Türk askerleri tarafsız bölgeye girip Çanakkale çevresindeki Britanya mevzilerine bastırınca, Britanya hükümetinin ilk tepki­ si karadaki askerlerini ve Boğazlarda devriye görevi yapan savaş gemilerini güçlendirmek oldu. Yedek asker olmadığından bin­ lerce Anzak askerinin öldüğü topraklara yeniden asker gönderil­ mesi için dominyonlara çağrı yapıldı. Ama Avustralya askerlerini Gelibolu’ya tekrar göndermek istemiyordu. Daha doğrusu İtilaf devletlerinin hiçbiri Türklerle savaşmaya istekli değildi.

Curzon, Fransa Başbakanı Raymond Poincare ile görüşmek üzere Paris’e gidince bu konu aydınlığa kavuştu. “Eğer ilerledilerse, Fransa’nm Türklere direnmesi ahlaksal ve fiziksel açıdan ola-

292

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

naksızdır,” dedi Poincare ve ekledi, “Fransız kamuoyu Türklere bir tek el ateş edildiğini itiraf etmek istemez.” Curzon gözyaşla­ rına boğularak sızlandı, “Yaşamım boyunca hiç böyle bir konuş­ mayı dinlemek zorunda kalmamıştım.” Hiçbir fark yaratmadı.

Türk askerlerinin Çanakkale çevresine gelmesinden on gün sonra, 23 Eylül’de Poincare, Curzon ve Kont Sforza, Mustafa Kemal’in amaçlarını karşılamaya çok yaklaşan ortak bir mesaj gönderdi­ ler. İtilaf devletlerinin Türklerin Edirne dahil olmak üzere Doğu Trakya’yı tekrar elde etmek isteğini ‘uygun gördüklerini’ bildi­ ren not, barış anlaşması imzalanınca İstanbul’un Türklere bıra­ kılacağını da açıklıyordu. İlk adım olarak İtilaf güçleri general­ leriyle Mustafa Kemal arasında Marmara Denizi’nin güneyinde Mudanya’da ya da İstanbul’un doğusundaki İzmit’te bir toplantı yapılmasını önerdiler.(79)

Mudanya ateşkes anlaşması Mustafa Kemal, daha kesin bir anlaşma istiyor ve gereksinim du­ yuyordu. İtilaf güçlerinin ortak mesajı Mustafa Kemal’e gönder­ dikleri 23 Eylül günü Atina’da askeri darbe oldu. Kral Konstantin tahtını bırakmak zorunda kaldı ve Venizelos yanlısı albaylardan oluşan bir cunta iktidarı ele geçirdi. Nasıl Konstantin’in 1920’de tekrar tahta çıkışı Yunanların Anadolu’yu işgalini durdurmak yerine daha fazla kaynak sağlamışsa, şimdi de devrimci albaylar Trakya’da birliklerini toplayıp, Türkiye’nin Avrupa kıtasında­ ki el koydukları topraklarına sahip çıkarak vatanseverlik iddia­ larını kanıtlamaya çabaladılar. Bu koşullar altında İtilaf devlet­ lerinin Türkiye’nin 1914 sınırının eski haline getirilmesini .‘uy­ gun gördükleri’ şeklindeki vaadi yeterli değildi. Mustafa Kemal, İtilaf devletlerinin Yunanları buradan çıkarmasını istiyordu. Bazı milliyetçi politikacılar savaşı Avrupa’ya doğru uzatması için ıs­ rar edince, barışçıl yollarla elde edebileceği herhangi bir şey için (79) Walder, The Chanak Affair, s. 232, 235, 242.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ.

293

bir tek Türk jandarmasını feda etmeyeceğini söyledi. Askerlerinin Mustafa Kemal’i çok sevmesi işte bu nedenledir.

Ayrıca Çanakkale Krizi Mustafa Kemal’in çok çağdaş bir ye­ teneğin ustası olduğunu da gösterdi. Mesleğinin daha başlan­ gıcında basının önemini fark etmiş ve gazetecilerle dost olmak için elinden geleni yapmıştı. Birinci Dünya Savaşı sırasmda ülke­ nin gerçek askeri diktatörü Enver Paşa, onun kendini tanıtması­ nı engellemişti. Ateşkes anlaşmasının imzalanmasının ardından 1918 Kasımı’nda İstanbul’a dönünce Mustafa Kemal’in attığı ilk adımlardan biri ününü ve görüşlerini açıklayacak bir gazete ya­ yınlamak olmuştu. Mustafa Kemal’in başkentteki en önemli siya­ si müttefiki Fethi Okyar’ın yönettiği gazete Minber adını taşıyor­ du. Anadolu’daki çok önemli görev için iyi bir aday olarak onu sunmuştu.

Ankara’ya gittikten hemen sonra bir basın ajansı kurdu. Pro­ fesyonel gazetecilerin çalıştığı Anadolu Ajansı, milliyetçilerin yeğ­ lediği haber ve yorumların yurtiçinde morallerin düzeltilmesi ve yurtdışmda görüşlerin bildirilmesi için çalışıyordu. Ama kendi ül­ kelerinde daha fazla inanılırlığı olan yabancı gazeteciler aracılığıy­ la kamuoyunu etkilemek için onlarla dostluk kurmak gerekiyor­ du. Bu noktada Mustafa Kemal seçtiği kişiler açısından şanslıydı.

Fransız kadın gazeteci Berthe Georges Gaulis onu Ankara’da zi­ yaret etmiş ve hakkmdaki dostça yazılarına Türkiye Millet Meclisi teşekkür etmişti. Gaulis’nin daha sonra yazdığı kitaplar Mustafa Kemal’in reformlarını Batı’ya tanıtmıştı. Çanakkale Krizi sırasın­ da ise The Daily Mail gazetesinden Ingiliz muhabir George Ward Price ile dostluk kurması özellikle yararlı olmuştu.

Ward Price, 1912-13 Balkan Savaşları’nda henüz yirmili yaş­ larındayken savaş muhabiri olarak adını duyurmuştu. Mustafa Kemal, onunla 1918’de İstanbul’da tanışınca, Britanya’ya karşı dostça duygular taşıdığına ikna etmeye çalışmıştı. Ward Price’in Türkiye’den gönderdiği raporlar Britanya bürokrasisi içinde kendisine dost kazandırmamıştı. İstanbul’daki Britanya Yüksek Komiseri Yardımcısı Neville Henderson’ın yorumuyla, ‘her ha­

294

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ber öyküsüne gökten inen bir.yırtıcı kuş gibi atlıyordu.’(80) Ama önemli olan raporlarının gazete editörlerinin görüşünü etki­ lemesiydi. Gerçi Ward Price, Çanakkale’de Türklere karşı du­ ran Britanya askerlerinin tavrını övüyordu ama The Daily Mail, Churchill’in Türklere karşı dominyon askerlerini silah altına alma girişimini ‘deliliğin sınırında’ olarak yorumlamıştı. 21 Eylül’de gazete “ Çanakkale’den Çıkın” manşetiyle yayınlandı.

Britanya Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Türk milli­ yetçi davasını desteklediğine inandığı basına öfkeleniyordu. The Daily Mail gazetesinin ‘son derece aşağılık’ olduğunu yazdı. The Moming Post ise, ‘Türklerin canavarlığına gözlerini kapatıyor ve bunu hiç hak etmeyen Fransızlara ağlamaklı bir sevgi gösterisi’ yapıyordu. Fransız basınına gelince, ‘herhalde uluslararası bir ya­ tırımcı ya da Fransa’nın parasal* çıkarlarından başka bir şey dü­ şünmeyen bir Yahudi’nin elindeydi’.(81) Kendini beğenmiş diplomat boş yere öfkeleniyordu. Mustafa Kemal’in basınla iyi geçinmesi amaçlarına ulaşmasına yardımcı oluyordu.

29 Ekim’de General Harington’a, Türk askerlerinin derhal tarafsız bölgeden çekilmesini emreden bir ültimatomu Ankara hükümetine vermesi talimatlandı. Eğer çekilmezlerse, Britanya birlikleri onlara saldıracaktı. Çok şükür General Harington da çatışma çıkmaması konusunda Mustafa Kemal kadar ka­ rarlıydı. Ültimatomu ulaştırmak yerine Türk milliyetçileri­ nin İstanbul’daki temsilcisiyle pazarlığı sürdürdü.Yunan filo­ sunun 27 Eylül’de ‘çok ağır Britanya baskısı altında’ Marmara Denizi’nden çekilmiş olduğunu bildirdi. Fransa’nın yorulmak bilmez gayri resmi temsilcisi Franklin Bouillon, Ankara hükü­ metinin barış anlaşmasına doğru gidecek bir ateşkes pazarlığı için hazır olduğunu bildirdi. Harington gerçi ona ‘kusursuz bir baş belası’ diyordu ama eğer Fransız temsilci iki tarafı bir kon(80) Walder, The Chanak Affair, s. 176.

(81) Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 278.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ.

295

ferans masasına oturtmayı başarırsa, yararlı bir hizmet vermiş olacaktı.(82) 1 Ekim’de Ankara hükümeti İtilaf güçleri temsilcileriyle Marmara Denizi’nin güneyinde Bursa kentine ulaşımı sağlayan küçük Mudanya limanında görüşmeyi kabul etti. Ama daha ön­ ce kendi koşulları kabul edilmedikçe Harington ile Karadeniz’de bir gemide görüşmeyi reddetmiş olan Mustafa Kemal yine bu toplantıya katılmayacaktı. Türk tarafının temsilciliğini Batı cep­ hesinin komutam, Mustafa Kemal’in yakın dostu İsmet Paşa üstlenecekti. Siyasi açıdan yurtiçinde ve dışında yalnız kalmış olan Lloyd George ile Churchill, isteksizce barış lobisine izin verdiler. Daha önce Türk milliyetçilerine aktarması istenen ül­ timatom konusunda emirleri dinlememiş olan Harington’a sı­ kı bir pazarlık yapması talimatı verildi. İki tarafı da tatmin ede­ cek bir ortak nokta bulmak için Londra’nın önerilerine gerek­ sinimi yoktu.

Konferans 3 Ekim’de savaş öncesinde Rusya fahri konsolosu tarafmdan kullanılmış olan, bir tüccarın deniz kıyısındaki evinde başladı. Temelinde eşitler arasında askeri bir toplantıydı: Bir ta­ rafta İstanbul’daki Britanya, Fransa, İtalya ve Yunanistan komu­ tanları ve karşı tarafta Türk komutan ismet Paşa. Tartışılan konu İstanbul ve Doğu Trakya’nın zaman içinde Türklerin denetimine geçirilmesiydi. Halledilmesi pek kolay değildi. Başkent ve çevre­ sinin nüfusu çok karmaydı, toplumlararası ilişkiler bozulmuştu, Osmanlı devletinin merkezinde Türklerin yerini itilaf devletleri­ nin alacağına inanmaya yönlendirilmiş olan Hıristiyan toplumunu bu korumayı yitirme korkusu sarmıştı, yaklaşık 150.000 ya­ bancının çoğu bu bölgenin vatandaşıydı ve ayrıcalıklı statüleri­ ni yitirmek istemiyorlardı. Birinci Dünya Savaşı’na girince Jöntürkler yabancıların kendi konsolosluklarına yargılama yetkisi sağlayan kapitülasyonları iptal etmişlerdi. Sevr Antlaşması ise on­ ların ayrıcalıklı statüsünü yeniden düzeltmişti. Ankara hüküme­ (82) Walder, The Chanak Affair, p. 289.

296

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

tinin bu ayrıcalığı ortadan kaldırmaya kararlı olduğu sır değildi.

Her tarafı kuşkular ve korkular sarmıştı.

Bu koşullar altında delegeler bir hafta süren sıkı pazarlık so­ nunda bir anlaşmaya vardıkları için kendilerini tebrik edebilir­ lerdi. 11 Ekim’de imzalanan koşullar çok yalındı. Yunanlar 30 gün içinde Doğu Trakya’daki askerlerini çekecek, sivil yetkilerini Yunanlar ile Türkler arasındaki sınıra yerleşecek olan İtilaf güç­ lerine aktaracaktı. Ardından İtilaf devletleri yönetimi Türk yet­ kililerine bırakacak ve 8000 Türk jandarması bu konuda görev­ lendirilecekti. Barış anlaşması imzalanıncaya kadar İtilaf güçleri İstanbul ve Boğazları işgal etmeyi sürdürecekti.

Yunanistan delegesi General Mazarakis imza törenine katıl­ mayarak kendini daha fazla utançtan kurtardı. Ama üç gün son­ ra, 14 Ekim’de Yunan hükümeti ateşkes anlaşmasının koşullarına uyacağını ilan etti. Başka seçeneği yoktu. Aslında savaş bir ay ön­ ce, son Yunan askeri Anadolu’dan ayrıldığında bitmişti. Şimdi ise Osmânlı devletinin yenilgiye uğramasından dört yıl, Almanya’nın yanmda Birinci Dünya Savaşı’na girmesinden sekiz yıl sonra sa­ vaş resmen sona ermişti. 1918 Kasımı’nda yenik düşmüş çokulus­ lu Osmanlı İmparatorluğu’na imzalatılmış olan Mondros Ateşkes Anlaşması’nın yerini zafer kazanmış yeni Türk ulusal hükümetiy­ le yapılan pazarlık sonucu imzalanan anlaşma almıştı. Mondros savaşı bitirememişti ama Mudanya bitirmişti.

Bir ay içinde Yunan askerleri ve yörede yaşayan siviller Doğu Trakya’dan ayrıldılar. Köylüler eşyaların arabalara yükleyip, bü­ yükbaş hayvan sürüleriyle birlikte Meriç Nehri’nin batı kıyısına doğru yola çıktılar. Sınır kenti Edime de dahil olmak üzere böl­ ge kentlerinin yitirdiği yetenekli vatandaşlarının yerine yenilerinin getirebilmesi yıllar sürdü. İstanbul’dan ayrılmak isteyen Rumların daha uzun süreleri vardı. Bir yıl içinde aralarında toplumun en zen­ ginlerinin de bulunduğu yaklaşık 150.000 kişi başkenti terk etti.(83) (83) Alexis Alexandris, The Greek Minority o f İstanbul and Greek-Turkish Relations 1918-1974 (Centre for Asia Minör Studies, Atina: 1983) s. 104.

ORTADOĞU’NUN İSYANCILARI VE BARIŞ.

297

1914 yılında Türkiye’de 2-2.5 milyon Rum Ortodoks yaşıyordu.(84) 1927 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nde ilk resmi nü­ fus sayımı yapıldığında Rum toplumunun sayısı, tümü İstanbul’da olmak üzere 150.000’e düşmüştü.(85) Bugün Türkiye’de yaşayan Rumların sayısı 5000’den az.

Mudanya Ateşkes Anlaşması’nın imzalanmasından sekiz gün sonra Lloyd George’un Muhafazakâr ve Liberal Partilerin koalis­ yonundan oluşan hükümeti dağıldı. 19 Ekim’de Carlton Club’da buluşan Muhafazakârlar hükümetten çekilip genel seçime ba­ ğımsız bir parti olarak girme kararı aldılar. Lloyd George ertesi gün istifa etti ve yerine Muhafazakâr Parti lideri Bonar Law geti­ rildi. Curzon, dış politikaya müdahalesine uzun zamandır kızdı­ ğı Lloyd Geoge’u terk etti ve dışişleri bakanı olarak görevini sür­ dürdü. 15 Kasım’da Bonar Law seçimi kazanınca Curzon yine dı­ şişleri bakanı olarak kaldı. Hiçbir zaman pişmanlık duymayan Lloyd George bir daha iktidara gelemedi. Onun tarafını tutmuş olan Churchill, hiç de aramadığı keyif çatma dönemini 1940 yı­ lında iyi bir fırsat karşısına çıkına kadar savaş öykülerini anlattığı kitabını yazarak değerlendirdi.

Yunanistan’da hesaplar daha vahşice kapatıldı. Cunta mahke­ mesi ülkenin yenik liderlerini yargıladı. Gülünç bir mahkemenin sonunda aralarında Başbakan Dimitrios Gounaris ve Başkomutan General Hacianestis’in de bulunduğu altı kişi 28 Kasım’da ida­ ma mahkûm edildi ve derhal vurularak öldürüldü. Prens Andrew Britanya’nın müdahalesi sayesinde aynı kaderi paylaşmak­ tan kurtuldu. Sürgün edilme kararı şanslı bir kurtuluş yoluydu.

(84) Anadolu’da yaklaşık 1.8 milyon Rum yaşıyordu (McCarthy, The Ottoman Peoples and theEndofEmpire, s.91) Yunan kaynaklan 1923 yı­ lında İstanbul’da yaşayan Rum sayısını 250.000 olarak göstermektedir.

(Alexandris, The Greek Minority in İstanbul, s. 104), 1928 yılında yakla­ şık aynı sayıda Doğu Trakya göçmeni Yunanistan’a gitmişti. (McCarthy, The Ottoman Peoples and the End ofEmpire, s. 131) (85) Alexandris, The Greek Minority o f İstanbul and Greek-Turkish Relations, s. 141.

298

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Venizelos, uluslararası sahneye geri döndü ve Lozan’daki Barış Konferansında Yunanistan’ı temsil etti.

San Remo ile Sevr eğer zafer kazanan devletlerin yayılmacı hırslarını doruğa çıkarmışsa, 1921-22 olayları onları tekrar dün­ yaya indirdi. Türkler Sevr Antlaşması’nın koşullarını önleme yete­ neklerini ortaya koyup Yunanları bozguna uğratırken bu süreçte Britanya’ya da başkaldırdılar. Lloyd George, uzun süre Çanakkale Krizi’ni atlatamadı ve onunla beraber Weizmann ile Siyonistler en tutarlı koruyucularından birini yitirmiş oldular. Samuel’in Yüksek Komiser olarak atanmasına karşın Siyonistler Filistin’deki olayların gidişinden tedirgin oldular. Arap muhalefetinin sağ­ lamlığı ölümcül bir düşman biçimine gelecek olan Hacı Emin elHüseyni’nin Kudüs Büyük Müftüsü olarak ortaya çıkmasını sağ­ larken Churchill’in Beyaz Sayfası, Balfour Deklarasyonu koşul­ larının istenmeyen bir niteliği biçimini aldı. Araplar, Bağdat ve Amman’a Haşimi yöneticilerin getirilmesiyle rahatladılar. Eğer bunlar henüz bağımsızlık değilse bile, İrlanda Anlaşması savunu­ lurken söylendiği gibi, en azından bağımsızlığa ulaşmanın yolu­ nu açmış oldu.

6 Savaştan Savaşa

Ortadoğu’da İtalyanların Libya’yı işgal ettiği 1911 yılından iti­ baren neredeyse hiç kesintisiz savaş yaşanıyordu. Birinci Dünya Savaşı ve onu izleyen Türkiye’nin Kurtuluş Savaşı sekiz yıl sürdü.

Ama 1922 Ağustosu’nda Türkiye’nin zafer kazanmasından sonra olaylar hızlandı. On beş gün içinde Yunan ordusu Anadolu’dan çekildi. Bir ay sonra itilaf devletleriyle ateşkes anlaşması imza­ landı.

Yedi yüzyıldır ülkeyi yöneten Osmanlı hanedanlığını ortadan kaldırmak yine iki hafta sürdü. Artık Ortadoğu bir barış dönemi­ ne girmiş gibiydi ve bu durum Lozan Antlaşması geleceğini şekil­ lendirince Türkiye için gerçekleşti ama bölgenin geri kalanı için ortam daha karışıktı.

Manda sistemleri altında Arap dünyasının huzursuzluğu ar­ tarken Araplarla Yahudiler arasındaki gerginliğin yükselme­ siyle Filistin’in geleceğinin sorunlu olacağı ortaya çıktı. Üstelik 1933’ten sonra Avrupa’da gittikçe yükselen uluslararası gerginli­ ğe karşı bölgenin bağışıklığı yoktu.

Ortadoğu’nun stratejik bir merkez olarak önemi ve sahip ol­ duğu petrol kaynaklarına duyulan gereksinim nedeniyle, 1939’da savaş tekrar patlak verince, kendi başma bırakılamayacağı anla­ şıldı.

Bu kez Türkiye savaşın neredeyse sonuna kadar tarafsız kal­ ma politikasından hiç ayrılmadı. Ne var ki, soykırımın kurbanı olacak olan Avrupa ülkeleri Yahudilerinin böyle bir ayrıcalığı ol­ madı.

SAVAŞTAN SAVAŞA

301

Osmanlı yönetiminin sonu Mudanya Ateşkes Anlaşması’nm imzalanmasından bir hafta son­ ra 19 Ekim 1922 günü Mustafa Kemal’in Kurtuluş Savaşı’ndan arkadaşı General Refet Bele Doğu Trakya’nın denetimini ele alacak olan jandarma birliğinin (aslında birlik jandarma üni­ forması giyen askerlerden oluşuyordu) başında İstanbul’a ulaş­ tı. Osmanlı başkentinin Türk halkı onu coşkuyla karşıladı.

Ankara hükümetinin, itilaf devletleri yüksek komiserlerinin gö­ rüştüğü bir temsilcisi uzun süredir zaten İstanbul’daydı. Ama Refet Paşa’nın gelişiyle ilişkiler değişti ve eski başkentin yöneti­ mi itilaf yetkililerinin elinden kaydı. Padişahın yaveri ve sadra­ zamı tarafından karşılanan Refet Paşa, Vahdettin’i yalnızca ha­ life olarak tanıdığını, hükümdar olarak kendisini ve hükümeti­ ni tanımadığını açıkça belirtti. Gerçi bu konu Millet Meclisi’nde ele alınmamıştı ama Mustafa Kemal monarşiyi yıkmaya karar­ lıydı. Refet Paşa, Yıldız Sarayı’ndaki Vahdettin’i ziyaret etme­ den önce on gün bekledi. Padişah, bu görüşmenin bir açıkla­ masını bıraktı: Bu ufak tefek adam büyük emeller arkasına saklanarak ve hakiki maksadını da gizleyerek, bana, korunmasına hepimi­ zin yemin ettiğimiz Kanun-ı Esasî ile belirlenmiş meşrutî hü­ kümdarlık yerine daraltılıp sınırlanmış, sanki aslı esası olma­ yan ve sakat bir hilâfeti kabul edersem şahsımı ve vaziyetimi kurtaracağını ve bir telgraf ile de Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nu ve Ankara Hükümeti’ni tanıyacak olursam Mustafa Kemal’i ikna edebileceğini söyledi. Cevap olarak o gün için üzerinde düşünülüp tartışılmaya muhtaç bir teklif olduğunu söylemek­ le yetindim. Ertesi gün gazetelerde Mustafa Kemal’in şahsımız ve hanedanımız aleyhindeki ağır sözlerini görünce benim de karar verecek zamanım geldi.

Refet Paşa, daha sonraları ‘Padişahın önünde ayak ayak üstüne attım ve koltuğa o kadar yaslandım ki, nerede ise pabucum bur-

302

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

nuna değecekti,” diye açıklayacaktı/11 Sadrazam Tevfik Paşa’ya göre Refet Paşa padişaha “Sarayın kapılarını kapattırınız, kim­ seyi içeri almayınız. Münasebetsiz âdemler gelir, söz olur. Zat-ı Şahaneniz de yalnız selâmlık resmini icra için cami-i şerife çıkı­ nız, başka bir yere gitmeyiniz,” demişti. Her şeye karşın padişah, Ankara’nın nefret ettiği ama kendisinin çok güvendiği iki danış­ manını sarayında kabul etti. Mustafa Sabri, Damat Ferit Paşa dö­ neminde şeyhülislam olarak görev yapmış bürokrat bir siyaset­ çiydi ve gazeteci Ali Kemal ise Anadolu’daki direniş hareketini yeren ateşli yazılarıyla milliyetçileri öfkelendirmişti/21 Kararı veren padişah değil İtilaf güçleri oldu. 27 Ekim’de Britanya, Fransa ve İtalya’dan oluşan itilaf devletleri hem İstanbul hükümetinin sadrazamı Tevfik Paşa’yı hem de Mustafa Kemal’in Ankara hükümetini İsviçre’nin Lozan kentinde yapılacak Barış Konferansı’na delege göndermeye davet ettiler. Tevfik Paşa, Mustafa Kemal’e bu konuyu görüşmelerini önerdi ama Mustafa Kemal kabul etmedi. Ülkede bir tek hükümet bulduğunu ve onun da Millet Meclisi tarafından kurulmuş Ankara’daki hükümet ol­ duğu konusunda ısrar etti. Tevfik Paşa ya da bakanlarının yar­ dım ya da önerilerine ihtiyacı yoktu. Sultanın hükümeti geçerli­ liğini yitirmişti ve artık sadrazamla bakanlarının sahneden ayrıl­ ma zamanı gelmişti.

30 Ekim’de Ankara’da Mustafa Kemal’e katılmadan önce ittihat ve Terakki Cemiyeti muhalifi olan kural tanımayan poli­ tikacı Dr. Rıza Nur (daha sonra Mustafa Kemal’le arası bozula­ cak ve anılarında onu kötüleyecekti), itilaf güçleri 16 Mart 1920 tarihinde zorla parlamentoyu kapattığında sultanın hükümetinin varlığının bitmiş olduğunu açıklayan bir önergeyi meclise sun­ du.

Bu tarihten sonra Osmanlı hanedanlığına tanınmış olan ege­ menlik, Türk ulusuna geri verilmişti. Padişahlık kurumu ortadan (1) (2)

Bardakçı, Şahbaba, s. 231 Mahmut Kemal inal, Osmanlı Dönemi’nde Son Sadrazamlar, s. 2097-8.

SAVAŞTAN SAVAŞA

303

kalkmıştı ama hanedanlık Millet Meclisi’nin takdiriyle halifelik görevini sürdürebilecekti. Mustafa Kemal’in aklında da bir geçiş düzeni vardı ve daha zarif bir biçimde açıkladı: Bu suretle bir taraftan Türkiye halkı asri bir devlet-i mütemeddine halinde her gün daha rasin olacak, her gün daha me­ sut ve müreffeh olacak, her gün daha çok insanlığını ve ben­ liğini anlayacak, eşhasın hıyaneti tehlikesine kendisini mâruz bulundurmayacak ve diğer taraftan makam-ı hilafet de bütün âlemi islâmın ruh ve vicdanının ve imanının nokta-i rabıtası, kulûb-i islâmiyenin badîi inşirahı olabilecek bir izzet ve ulvi­ yette tecelli edecektir.

(Bir yandan Türk halkı çağdaş ve uygar bir devlet ola­ rak günden güne güçlenecek, kendi insanlığının ve kimliği­ nin farkına varırken, bireysel ihanetlerin eline düşme tehlike­ siyle karşılaşmayacak ve bir yandan da hilafet kurumu İslam dünyasının vicdan, ruh ve inancının merkez bağlantısı olarak yüceltilecektir.)(3) Çağdaşlık ve uygarlık eşanlamlıydı.

Mustafa Kemal, dinleyenlere 10. ve 16. yüzyıllar arasmda İslam dünyasında hükümet işleri padişah tarafından yürütülürken, göl­ ge halifeler olduğunu anımsattı. Bu nedenle iki işlev birbirinden ayrılabilirdi. Ve konuşmada ani bir değişiklik oldu. Millet Meclisi 23 Nisan 1920’de açılırken sultana ve halifeye sadık olacağına söz vermişti. Şimdi ise monarşiyi reddediyor ve gölge halifeliği övü­ yordu. Vekiller arasmda huzursuzluk olması elbette kaçınılmaz­ dı. Acaba önergenin içeriği değiştirebilir miydi? Ertesi gün aynı konu bir komisyonda gündeme gelince, Mustafa Kemal tartışma­ yı sonlandırdı. 1927 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu hakkında yaptığı konuşmada, komisyon odasında bir sıranın üs­ tüne çıkıp vekillere söylemiş olduklarını aktardı: (3)

Mango, Atatürk s. 364 (Atatürk s. 425)

304

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Hâkimiyet ve saltanat hiç kimseye ilim gereğidir diye gö­ rüşme ve tartışmayla verilmez. Hâkimiyet, saltanat, kuvvet­ le, kudretle ve zorla alınır. Şimdi de Türk Milleti bu saldır­ ganlara isyan ederek ve artık dur diyerek, hâkimiyet ve salta­ natını fiilen kendi eline almış bulunuyor... Bu bir oldubitti­ dir... Burada toplananlar, Meclis ve herkes meseleyi tabiî ola­ rak karşılarsa, sanırım ki uygun olur. Aksi takdirde, yine ger­ çek, usulüne uygun olarak ifade edilecektir. Fakat belki de ba­ zı kafalar kesilecektir.

Bu sözler üzerine komisyon adına konuşan biri söz almış ve “Afedersiniz efendim, biz konuyu başka bakımdan ele alıyorduk; açıklamalarınızla aydınlandık,” demiş(4) 1 Kasım’da meclis salta­ natı yıkma kararını oyladı. Bir tek ret oyu çıktı.

Komisyon toplantısının tutanağı asla yayınlanmadı ama Mustafa Kemal’in kullandığı sözcükler ne olursa olsun, ama­ cı hakkında hiçbir kuşku kalmamıştı. Sadrazam imayı anladı. 4 Kasımda Tevfik Paşa istifasını padişaha sundu. Onun makamına geçen Refet Paşa, itilaf güçlerine, artık İstanbul’un yönetiminin Ankara hükümetinin elinde olduğunu bildirdi. ilk sonuç rahatlatmaktan oldukça uzaktı. Milliyetçilerin nef­ ret ettiği gazeteci Ali Kemal (yine polemik yaratan bir gazete­ ci ve politikacı olan torununun oğlu Boris Johnson, 85 yıl son­ ra Londra Belediye Başkanı seçilecekti), kendisinin hatalı, milli­ yetçilerin haklı olduğunu söyleyerek durumu düzeltmeye çaba­ ladı. Kurtuluşun itilaf güçleriyle işbirliği yapmakta yattığını dü­ şünmüştü. Milliyetçiler ise onlara karşı durmanın doğru yol ol­ duğunu kanıtlamışlardı. Taktik belki farklıydı ama amaç aynıy­ dı. itirafları Ali Kemal’i kurtaramadı. Milliyetçi ajanlar tarafın­ dan İstanbul’un Avrupa yakasmda güpegündüz kaçırılıp ‘Sakallı’ Nurettin Paşa’nın karargâhmm bulunduğu İzmit’e götürüldü.

Nurettin Paşa, onu vatana ihanetle suçladıktan sonra öldüresi­ (4)

Mango, Atatürk, s. 364 (Atatürk, s. 425)

SAVAŞTAN SAVAŞA

305

ye döven bir linç güruhuna teslim etti. Mustafa Kemal, rakibi­ ne biçilen kadere duyduğu tiksintiyi gizlemedi.® Kısa süre sonra Nurettin Paşa gözden düştü. Siyasi açıdan muhalefet etmeye baş­ ladı. Mustafa Kemal, 1927 konuşmasında onu kınadı ve misyo­ nunu küçümsedi. Bundan sonra iş mahkemeye bırakıldı.

Ali Kemal’in öldürüldüğünün haberi İstanbul’da itilaf güçle­ riyle işbirliği yapmış olan Türkleri dehşete düşürdü ve bu devlet­ lerin elçiliklerine, konsolosluklarına sığındılar. Ertesi yıl barış an­ laşması siyasi suçlara genel bir af getirdi. Aynı zamanda Türk hü­ kümeti ülkeden sürgün edilecek 150 muhalifin listesini hazırla­ dı. Milliyetçi davanın önde gelen eleştirmenleri böylece güvenliği yabancı ülkelerde araddar. Aralarında sağ kalanlar 1938’de ülke­ ye geri döndüler. Bu uzlaşma davranışı Mustafa Kemal’in son si­ yasi kararlarından biri oldu. Aynı yıl yaşamını yitirdi.

Yeni rejim korkusu en fazla sultanın Yıldız Sarayı’nda hisse­ diliyordu. Sevr Antlaşması’m imzalayan Osmanlı heyetinin üye­ lerinden biri olan filozof Rıza Tevfik, anılarında ‘Mustafa Kemal Paşa gelecek ve padişahı tahtından indirip idam ettirecek. Çünkü bu Türk ihtilâli, Fransız Büyük Ihtilâli’nin tamamıyla aynıdır.

Fransızlar 16. Louis’ye ne yaptılarsa Türkler de Vahdettin’e onu yapacaklar!... ihtilâlciler başka türlü davranmaz,” dedikodusu­ nun saraya ulaştığını anlatıyor.<6) Padişahın özel dairesindeki ka­ dınlar ve hizmetçiler paniğe kapılmışlardı. “Ne olacaksa olsun, efendimizin kaçışım sağlama almalıyız,” diye yakarıyorlardı. Ama padişahın çözümlemesi gereken bir sorunu daha vardı.

Geleneklere göne taht boşaltıldığı zaman padişahın maiye­ tinde bulunan herkes saraydan ayrılıyordu. Haremdeki kadınlar ya evlendiriliyor ya da akrabalarına teslim ediliyordu. Yalnızca saray usullerini bilen yaşlı hizmetçi kadmlar geride kalıyor­ du. Vahdettin’in ağabeyi ve selefi Sultan V. Mehmet’in (Meh­ met Reşat) hareminde 36 kadın vardı. Tahta çıkmadan önce (5) (6)

Falih Rıfla Atay, Çankaya (Bateş, İstanbul: 1984) s. 342.

Bardakçı, Şahbaba, s. 225.

M O K20

306

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Vahdettin’in haremi yoktu ve ağabeyinin hareminden 12 kadının kalmasına izin vermişti. Nevzat isimli kız, 1 Kasım 1922’de 19. yaş gününü kutladı. Vahdettin ülkeden ayrılmadan önce onunla evlendi. Nevzat, padişahın üçüncü karısıydı. İlk karısından iki kı­ zı ve ikinci karısından 1922 yılında on yaşında olan oğlu ve vari­ si Mehmet Ertuğrul dünyaya gelmişti. Kadınların üçü de İtalya’ya sürgüne giden Vahdettin’e eşlik ettiler.

Vahdettin her zaman güvenliği konusunda korku içinde ya­ şamıştı. Tahta çıkmadan önce bile cebinde bir tabanca taşımış­ tı ve yaşamının sonuna kadar bu alışkanlığından vazgeçmedi. Bir gün silahı gürültüyle yere düşünce yanındakiler şaşırmıştı. Çoğu konuda kararsız olan sultan anlaşılan keskin nişancıydı. Ama ar­ tık güvenliğini başka yollarla sağlamak zorundaydı. 16 Kasım’da itilaf güçleri Genel Komutanı General Harington’a mektup yazdı: “İstanbul’da hayatımı tehlikede gördüğümden Ingiltere devlet-i fehîmânesine ilticâ ve bir an evvel İstanbul’dan mahall-i âhere naklimi taleb ederim efendim.”(7) Mektubu sultan olarak değil, Müslümanlar’ın halifesi Mehmet Vahdettin olarak imzalamıştı.

Daha önceden uyarılan Harington, gerekli düzenlemeleri yapma yetkisini almıştı. Ertesi gün şafak sökerken Yıldız Sarayı’nm ka­ pışma bir cankurtaran yanaştı. Vahdettin gizlice araca bindirildi.

Yolda lastiğinin değiştirilmesi gerektiğinden limana varışı biraz gecikti. Sonunda padişah, oğlu ve on saray görevlisi iskeleye ulaş­ tı. Bardaktan boşanırcasına yağmur yağıyordu.

Harington, son Osmanlı sultanını yolcu etmek için bekliyor­ du. Vahdettin altın bir tabaka çıkarıp titreyen elleriyle bir sigara yaktı. Harington’m bir anı olarak tabakanm kendisine verilme­ sini beklediği söylenir ama son ana kadar anılarından ayrılma­ yan padişah tabakayı cebine atıp Harington’dan eşlerinin gemiye bindirildiğinden emin olmasını istedi. Ardından limanda demir­ lemiş HMS Malaya adlı Britanya savaş gemisine bindi. Malta’ya gitmekten mutlu olup olmayacağı sorulunca kabul etti. Malta’dan (7)

Bardakçı, Şahbaba, s. 244.

SAVAŞTAN SAVAŞA

307

sonra, Osmanlı devletine karşı isyanı başlatan, Britanya’nın pek de sağlam olmayan koruması altındaki Kral Hüseyin’in yönetti­ ği Mekke’ye geçti. Kısa süre sonra Mekke, İbni Suud’un eline ge­ çecek gibi göründüğünden uygun bir ortam değildi ve Vahdettin İtalyan Riviera’sında San Remo’da bir villaya yerleşti. 1926’da öl­ düğünde genç karısı Nevzat yanı başındaydı. Yerel İtalyan mah­ kemenin olağandışı bir adım atıp borçlarının ödenmesine kadar Vahdettin’in tabutunu haczetmek kararı aldığı söylenir. Her na­ sılsa alacaklılarıyla bir anlaşmaya varıldı ve tabutu gömüleceği Şam’a gönderildi.™ HMS Malaya 1938 yılında İstanbul’u bir kez daha ziyaret edecekti. Gemide Mustafa Kemal’in cenaze törenine katılacak Britanya şeref kıtası bulunuyordu.

Batıl inançlı gözlemciler Vahdettin’in kötü talihi kendine çek­ tiğini söylediler. Romatizması vardı ve güçlükle yürüyordu. 1918 yılında tahta çıkmak üzere Topkapı Sarayı’na geldiğinde abanoz ağacından bastonunu istemişti. Başka yerde kaldığı bildirilince, “Ne felaket!” demişti. İktidarm başlangıcında söylediği bu uğur­ suz söz, sonunda ona kötü şans getirecekti. Vahdettin sarayından son kez ayrılırken yanma aldığı son eşya abanoz bastonu oldu.(9) Vahdettin ülkesinden ayrılır ayrılmaz, “Kaçmadım, hicret et­ tim!” açıklamasını yapan bir bildiri yayınladı.(10) Hz. Muhammed’in MS. 622 yılında Müslümanlık döneminin başlangıcı­ na işaret eden hicret olarak anılan Mekke’den Medine’ye gidişi­ ni anımsatıyordu. Vahdettin tahtını bırakmadığını ve Osmanlı tahtında hâlâ hakkı olduğunu idida ediyordu. Boş yere yakarmıştı. 18 Kasım’da, kaçışmdan bir gün sonra, Ankara hükümetinin bir bakanı gibi görev yapan baş müftü kaçak sultanın tahttan in­ dirilmesinin yasalara uygun olduğunu belirten bir fetva yayınla­ dı. Millet Meclisi derhal bu kararı uygulamaya koydu. Ardından

(8)

Vahdettin’in İstanbul’dan ayrılışı ve o güne kadar olanlar Bardakçı’nın Şahbaba adlı kitabından alınmıştır, s. 239-54.

(9) Mahmut Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, s. 2103.

(10) Bardakçı, Şahbaba, s. 241.

308

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Vahdettin’in kuzeni ve tahtın varisi Abdülmecit, meclis tarafın­ dan halife olarak seçildi.

Vahdettin, selefi olan ağabeyi V. Mehmet yerine en büyük ağabeyi II. Abdülhamit gibi ülkeyi yönetmek istemişti. Britanya ile Fransa’nın dostluğunu isterken Abdülhamit’in politikası­ nı izlediği söylenir. Aslında Abdülhamit, Britanya’nın politik ve Fransa’nın ekonomik gücünü dengelemek için Almanya’ya da­ yanmış, Avrupa imparatorluklarını ürkütmek için halife unva­ nını kullanmış ve aynı zamanda onların Müslüman vatandaşla­ rının sadakati konusunda kaygılanmıştı. Almanya’nın yenilgiye uğraması ve Rusya’da Bolşevizm’in kazanması güç denklemini değiştirmişti. Britanya'nın ve bir dereceye kadar Fransa’nın se­ çebileceği Müslüman kuklalar bulunduğundan 1922 yılına gelin­ ce, Vahdettin’den gerek padişah gerekse halife olarak vazgeçebi­ leceklerine karar verdiler. Gerçi Osmanlı hilafetinin Hindistan’da destekçileri vardı ama buradaki hilafet hareketinin hedefi Türkiye’nin Osmanlı hanedanlığının devamı yerine bağımsız bir Müslüman devlet olarak ilerlemesiydi. Bu nedenle Türk direniş hareketine parasal yardım yaptılar ve Lloyd George’un yaşamı­ nı sürdüren en önemli bağımsız Müslüman ülkeyi bölme planı­ na karşı çıktılar. Birinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa impara­ torluklarının Müslüman vatandaşları arasındaki baskın ideoloji İslam birliği yerine sömürgelerin bağımsızlaştırmasıydı. Osmanlı hanedanlığı için geriye kalan tek kaynak nostaljiydi. ideolojik havanm değiştiğini Vahdettin kavrayamamıştı.

1918’de tahta çıkışından önce kendini geleneksel İslam kültürüy­ le eğitmişti, ittihat ve Terakki Cemiyeti ise ilericiydi. Vahdettin çağdaş dünyaya sırtını dönmüştü. II. Abdülhamit, fotoğrafçılığa meraklıydı ve Yıldız Sarayı’nda bir stüdyosu vardı. Vahdettin’in ilgi alanı ise İslam hat sanatı, klasik Osmanlı şiiri ve müziğiydi.

Her üçüne karşı becerisi vardı ama olağanüstü bir yeteneği yok­ tu. Son halife olarak ardılı Abdülmecit, Batı sanatlarmı yeğliyor­ du. Batı’ya özgün salon dansları müziği besteliyordu ve yetenek­ li bir portre ressamıydı, insan biçiminin resmedilmesine karşı çı­

SAVAŞTAN SAVAŞA

309

kan îslami görüşlere aldırış etmeden Beethoven Har em’de, Goethe Harem’deve Saray’daki Odalık adlı konuları tabloları için seçiyor­ du. İlgi alanı onun gerek seçkinler gerekse halk arasmda sevilmesi­ ni sağlamadı. Batı sanatlarıyla ilgilendiği halde kendini Avrupa’ya karşı Asya’nın savunucusu olarak görüyordu. Alman işgali altın­ daki Paris’te sürgündeyken attığı son siyasi adımlardan biri Pearl Harbor baskınından sonra Japon imparatoruna ordusunun ba­ şarısını kutlayan bir telgraf göndermek olmuştu.(1I) Kötü kararlar Osmanlı hanedanlığının son günlerinin özelliği gibiydi.

Mustafa Kemal, hilafet kurumuna yaptığı taktiksel övgüye karşın din konusunda duygularını göstermeye başlıyordu. 2 Ekim 1922’de ordularının kazandığı zaferi ilan etmek üzere Ankara’ya girdiğinde, Millet Meclisi’nin kapısında cübbeli bir imam onu karşılayıp Arapça dua etmeye başladı. Mustafa Kemal, “Burada böyle şeylere lüzum yoktur. Bunları camide yapabilirsiniz. Biz sa­ vaşı dua ile değil, Mehmetçiğin kanıyla kazandık!” diyerek kar­ şılık verdi.(12) Yurtiçindeki ve dışındaki yabancı işgalcilerle sa­ vaşmak için Müslümanlık duygusunu harekete geçirmişti. Artık bundan vazgeçebileceğine karar verdi. Ocak 1923’te İstanbul ga­ zetecileriyle yazılmamak kaydıyla yaptığı bilgilendirme toplantı­ sında hükümeti dinsiz olarak tanımlamamalarını istedi. Böyle bir yaklaşım halkın kendisine saldırması için davetiye çıkarmak olur­ du. insanların dinsiz olmadığını, İslam inancını uyguladıklarını söyledi. “Hiç kimse, komünistlerin yaptığı gibi, dini inkâr etmi­ yor. Eğer yeni Rusya komünistlik safsatasını bırakırsa, Çarlık’tan daha kuvvetli olacaktır”dedi.(13) Bir gazeteci hükümetin dini olup olmayacağını sorduğunda, yanıtı pek açık değildi. “Olacak mı ol­ mayacak mı? Bilmiyorum. Bugün kanunlarda bunu engelleye­

li)

Philip Mansel, Sultans in Splendour: The Last Years of the Ottoman World, (Andre Deutsche, Londra: 1988) s. 125a.

(12) Taha Akyol, Ama Hangi Atatürk, s. 345.

(13) Mustafa Kemal, Eskişehir-lzmit Konuşmaları (1923), (Kaynak Yayınları, İstanbul: 1992) s. 96.

310

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

cek bir şey yok,” dedi ve bir cümle daha ekleyerek kendi konu­ munu açıklamış oldu. “Eğer ısrar ederse, hükümete maddi de­ meli, cismanı demeli ve bu kelimeler varken ladini dememeli.”(14) Hoca adıyla bilinen Müslüman din adamlarından hoşlanmadığı­ nı hiç saklamadı. Onların değersiz olduğunu söyledi. Ders ver­ dikleri medreseler Kurtuluş Savaşı’nda askerden kaçanların sığı­ nakları haline gelmişti.*I5) Aynı yılın sonuna doğru Adana’da es­ naf ve zanaatkarlarla konuşurken, bugüne kadar Türkiye’deki la­ ik söylemi etkilemiş olan iddiayı öne sürdü, “Görürsünüz ki, mil­ leti mahveden, esir eden, harab eden fenalıklar hep din kisvesi al­ tındaki küfür ve melânetten gelmiştir,” dedi. Ulema’ya danışma­ nın hiçbir gerekliliği yoktu. “Hangi şey ki akla mantığa, menfaati âmmeye muvafıktır; biliniz ki o bizim dinimize de muvafıktır. Bir şey akıl ve mantığa, milletin, İslâm’ın menfaatine muvafıksa kim­ seye sormayın. O şey dinîdir. Eğer bizim dinimiz akim mantığın tetabuk ettiği bir din olmasaydı, âhir din olmazdı.”(16) Mustafa Kemal, daha önce Balıkesir’deki bir caminin minbe­ rinden dindarlara hitap etmişti. Vaizlerin herkesin anlayabileceği bir dil yani Arapça yerine Türkçe kullanmaları gerektiğini söyledi.

Vaizler bilim, politika, toplum ve uygarlıktaki gelişmeleri izlemeli ve vaazları bilimsel gerçeklerle uyum içinde olmalıydı. Ardından adım adım din kamusal alandan uzaklaştırıldı. Gerçekler yalnızca çağdaş bilimsel uygarlıkta aranmalıydı. Eğer İslam dini akılcılığa eşitse, o takdirde akılcılık yeterliydi.

Yine de devletin tümüyle laikleşmesi biraz zaman alacak­ tı. Ateşkes Anlaşması’nın imzalanmasından sonra ivedilikle Lo­ zan’daki Barış Konferansı için hazırlık yapılacaktı. Mudanya’daki ismet Paşa’nm gerçekleştirdiği pazarlık sürecinden memnun ka­ lan Mustafa Kemal, barış görüşmelerine gidecek heyete yine onun

(14) Mustafa Kemal, Eskişehir-lzmit Konuşmaları, s. 136,148.

(15) Mustafa Kemal, Eskişehir-lzmit Konuşmaları, s. 144.

(16) Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara: 1989), Cilt 2, s. 131.

SAVAŞTAN SAVAŞA

311

başkanlık etmesine karar verdi. İşin doğrusu İsmet Paşa bir as­ kerdi, diplomat değildi. Mudanya’da itilaf güçlerinin komutanla­ rı karşısmda kendi uzmanlığı dahilinde hareket etmişti. Lozan’da ise dışişleri bakanlarıyla tartışmak zorunda kalacaktı ve ismet Paşa kendi nitelikleri açısından tedirgindi. Mustafa Kemal onun çekin­ celeri bir kenara itti, ismet Paşa sadıktı ve liderinin vizyonunu tü­ müyle paylaşıyordu. Bu kadarı yeterliydi.

Lozan Konferansı Lozan Konferansı dışişleri bakanları düzeyinde toplanacağından ilk adım ismet Paşa’yı dışişleri bakanı yapmak ve heyetin geri ka­ lanını seçmekti. Yanma iki asistan delege (biri, sivridilli Rıza Nur) ve 25 danışman verildi. Danışmanların bir kısmı Millet Meclisi üyesiydi, diğerleri ise Osmanlı hükümetinde çalışmış sivil kamu görevlileriydi. Kaçınılmaz bir şekilde yeni kamu görevlilerinin çoğu Osmanlı bürokrasisinden seçilmişti. Danışmanlardan biri olan eski itilaf ve Hürriyet Fırkası’ndan Cavit Bey, parasal konu­ larda tanınmış bir uzmandı. Ayrıca garip ama sağduyulu bir se­ çim daha yapılmıştı: Hahambaşı Hayim Nahum. Hıristiyanlardan farklı olarak Yahudi toplumu Osmanlı devletine sadık kalmıştı ve Ankara’daki yeni hükümetin çıkarlarını ilerletmek için Hayim Nahum’un yabancı ülkelerdeki tanıdıklarından yararlanacağı­ na güven duyuluyordu. Siyonizm’e karşı oluşu da bir avantajdı.

Yani sadakati bölünmemişti. Konferansın resmi dili Fransızca ol­ duğundan, Nahum, bir Fransızca öğretmeni olarak tanıtılmıştı. ismet Paşa Lozan’a ulaşmca, Britanya’daki genel seçimin so­ nuçları beklendiğinden açılışın birkaç gün ertelendiğini öğ­ rendi. Ingilizlerin bir oyunu mu diye merak etmişti. Fransızlar onu rahatlatmak için koşturdular. Paris’e davet eden Başbakan Poincare, barışın sonunda elde edileceği güvencesini verdi.(17) (17) İlhan Turan (ed.) ismet İnönü: Lozan Barış Konferansı, (Atatürk Araştır­ ma Merkezi, Ankara: 2003) s. 301.

312

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Britanya’da 15 Kasım seçimini .Muhafazakârlar kazandı. Lloyd George’un sürekli müdahalelerinden bıkmış olan Curzon, yeni başbakan Andrew Bonar Law’ın kurduğu hükümette dışişleri ba­ kanı olarak devam etti. Lozan’a gitmeden önce o da Poincare ve İtalya’nın yeni işbaşına gelen diktatörü Benito Mussolini ile gö­ rüştü. Ama Curzon’un Türklere karşı oluşturmak istediği birleşik İtilaf güçleri cephesi oldukça zayıftı.

Konferans 20 Kasım günü İsviçre Başkanı Robert Haab tara­ fından Mont Benon gazinosunda açıldı, ismet Paşa, açılış konuş­ masının ardından toplantının ertesi sabaha kalacağını düşündü ama Curzon itilaf devletleri adına konuşmakta ısrar edince (ken­ di tanımıyla) okul Fransızcasıyla hiç hazırlıksız bir yanıt verdi.

Barış Konferansı, zafer kazananların koalisyonu ile yenik düşmüş bir ülke yerine, eşitler arasmda yapılacaktı. Curzon’un asistanı olarak Lozan’a çağırılan İstanbul’daki Britanya Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, ismet Paşa’nın büyük bir avantajı olduğu­ nu düşünüyordu. “Son çare olarak Türkler güç kullanmaktan ka­ çınmayacaklardır ve çatışma düşüncesi bile Bonar Law’ın akima tiksindirici gelir,” diye yazdı.(18) Rumbold, çatışmalarm başlaması­ na Mustafa Kemal’in de bu kadar karşı olduğunun farkında değil­ di. iki taraf da blöf yapıyordu. Ama Mustafa Kemal’in amacı hak­ kında daha belirgin bir fikri vardı. Türkiye’nin tam bağımsızlığı­ nı istiyordu ve bu nedenle içişlerine yabancıların müdahalesine son vermek zorundaydı. Sevr Antlaşması’nın koşulları konu ister ekonomi, ister adalet sistemi isterse kamu sağlığı olsun Türklerin kendi devletini yönetmeyi beceremeyeceği üzerine inşa edilmiş­ ti, Mustafa Kemal bu görüşün Lozan’da tersine çevrilmesinde ka­ rarlıydı. Ülkesinin geri kalmış olduğunun farkındaydı ama halkı­ nın çağdaş dünyada başarılı bir devleti yönetebilme kapasitesine sahip olduğundan emindi.

Barış Konferansı çok geniş alanları kapsıyordu Oniki ulusal heyet konferansa katılmıştı. Ev sahipliği yapan dört itilaf ülke(18) Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 281.

SAVAŞTAN SAVAŞA

313

si (dördüncü ülke olan Japonya’nın konuşacağı fazla bir şey yok­ tu) ile aralarında Türkiye’nin bulunduğu beş ülke tüm oturum­ lara davetliydi. Amerika Birleşik Devletleri gerçi kendi çıkarla­ rının peşindeydi ama konuların tarafı olmadığını düşünüyor­ du. Sovyetler Birliği, Boğazlardan geçiş konusundaki görüşme­ lere katılmak üzere davet edilmişti. Belirli bir nedenle de Belçika ile Portekiz de davetliydi. Diplomatik ilişkileri olmadığından İstanbul’da Yunanistan’ı temsil eden İspanya ise davet edilme­ mişti. Son iki ülkenin ancak bazı konularda görüşleri alındı.

Curzon, bu yönetilmesi zor toplantıya hakim olmaya karar­ lıydı. Poincare ile Mussolini açılış konuşmasının ardından salon­ dan çıkınca, Curzon kendini İtilaf devletleri tarafında başkan ilan etti. Bu davranış her zamanki gibi Britanya’nın desteğine güve­ nen Yunanların olanaksız isteklerde bulunmasına yol açabilirdi.

Ama Yunan heyeti başkanı olan Venizelos dersini gayet iyi almış­ tı. Yüreğinin derinliklerinde her zaman Yunanlar ile Türkler ara­ sında bir ilişki kesme durumu olması gerektiğine inanıyordu ve bir Türk gözlemci buna ‘toptan boşanma’ adını vermişti. İşleri kendi koşullarında götürmeyi başaramadı ama bunun anlamı iki halk arasındaki barışın başka yollarla sağlanmayacağı değil­ di. Yunanistan yenik düşmüş ve iflas etmişti. Ama Türkiye de zor durumdaydı: birçok kent enkaz halindeydi, yoksuldu ve geri kal­ mıştı. İki ülkenin de barış yapmakta ortak çıkarları vardı.

Türkiye’nin Sovyetler Birliği ve Fransız mandası altındaki Suriye ile olan sınırları iki taraflı anlaşmalarla daha önceden çizil­ mişti. Geri kalanı için her zamanki uti possidetis (sahip olundu­ ğu gibi) görüşü geçerli oldu: Son barış anlaşması mevcut durumu yasallaştıracaktı. Doğu Trakya zaten Türklerin elindeydi; Musul, Irak’taki manda yetkisine sahip olan Britanya tarafından işgal edilmişti. Son Osmanlı parlamentosu tarafından oylanan Misak-ı Milli, İskenderun ve Musul bölgelerini istemiş, Batı Trakya ve 1878’de Rusya’ya kaybedilen Kafkasya bölgelerinin geleceği için referandum yapılmasını öngörmüştü. Kurtuluş Savaşı sırasında Millet Meclisi tarafından kabul edilen anlaşmalarla İskenderun

314

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Fransızlara ve (daha önce Rusya’ya kaybedilen üç bölge dışında) Batum, Sovyetler Birliği’ne bırakılmıştı.

Mustafa Kemal gerçekçiydi: Türklerin başarılı olamayacak iddiaları pazarlık için kullanılabilirdi. Ama Millet Meclisi’ndeki muhalifleri milliyetçilik kartını oynayıp Lozan’daki Türk heyeti­ nin Misak-ı Milli sınırlarını tümüyle uygulanması için ısrar etme­ sini istediler. Meclis’teki muhaliflere 1918’deki Mondros Ateşkes Anlaşması’nı imzalayan ve ardından Mustafa Kemal’i destekle­ yen ilkeli bir milliyetçi olan Başbakan Rauf (Orbay) da katıldı.

Aslmda Lozan’a giden heyetin başkanlığına seçileceğini ummuş­ tu ve şimdi de İsmet Paşa’nın yaşamını zora koşmaya kararlıy­ dı. İsmet Paşa doğru davranıp, kendisine verilen talimatların dı­ şına çıkmadan önce hükümetten izin istedi. Ama raporlarının kopyalarını Mustafa Kemal’e göndererek Rauf Bey’i öfkelendirdi.

Raporlarını başkalarının da okuduğunu bilmiyordu: Ingilizler, Türk heyetinin kullandığı şifreyi çözmüştü ve taktiklerini iyice öğrenmişti, ismet Paşa, bazı sızıntıların farkındaydı ama bunların Ankara’da olduğunu varsayıyordu/19' Britanya ile Türkiye, Musul’un kaderini daha ileri bir tarihe erteleyip sonunda Milletler Cemiyeti’nin kararma bırakmayı kar­ şılıklı olarak kabul edince, sınırlar sorunu temel tartışma olmak­ tan çıktı. Curzon’un hayranları Türklerin ödünlerini Britanya dı­ şişleri bakanının ansiklopedik bilgisiyle, Musul çevresinde yaşa­ yan Kürtlerin etnik açıdan Türklerden farklı olduğunu iddia et­ mesine bağlıyorlardı. Ama bu nokta ismet Paşa için yeni bir ha­ ber değildi. Türklerle Kürtlerin tek bir toplum olduğunu, ortak çıkarlarla birleştiğini ileri sürdü. Kürtleri Türklerden ayırmanın her iki tarafın çıkarına olmayacağı savını Curzon çürütemedi.

Aslmda Kürtler, Araplar yerine Türklerin yönetimi altında olmayı yeğliyorlardı. Araplaştırılmış Irak’a dahil edilmeye dire­ nişleri, Britanya’nın havadan bombalamasıyla olduğu kadar, yi­ (19) Kemal Atatürk, N u tuk , (Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara: 1989) s.

513.

SAVAŞTAN SAVAŞA

315

ne Britanya’nın Kürt hakları güvence altına alınıncaya dek ora­ da kalacağına söz vermesiyle kırıldı. Bunlar kuramsal olarak ger­ çekleşecekti. Gerçekte ise Britanya, Irak’ta etkili oldukça, Musul Kürtlerinin durumu Türkiye’deki soydaşlarından çok daha iyiy­ di. Bu etki sona erdiği anda Araplar kendi yönetimlerini Kürtlere dayattılar ve Kürtler direnmek için büyük bedeller ödediler. Bu çatışma günümüze kadar gelmektedir.

Musul’un kaderi Lozan’da askıda bırakılırken, Türk Boğaz­ larının statüsü karara bağlandı. Boğazlar askerden arındırılacaktı ve bir uluslararası komisyonun gözetiminde serbest geçiş sağlanacak­ tı. Sovyetler Birliği, boğazlara sınırı olmayan ülkelerin savaş gemi­ lerinin geçişine sürekli olarak kapatılmasını istiyordu, isteği kabul edilmeyince hayal kırıklığına uğradı ve sonunda varılan kararı im­ zalamadı. Her şeye karşm iki hükümetin de başka öncelikleri oldu­ ğundan, Ankara ile Moskova arasında dostça ilişkiler devam etti.

Uzun ve yorucu pazarlıkların sonunda Britanya ile Türkiye arasındaki siyasi sorunlar genel olarak çözüldü. Sıra daha önce Türkiye ile bir başlangıç anlaşması imzalamış ve esas anlaşmanm ertelenmesine yol açmış olan Fransa’ya geldi. Fransa, artık geçer­ li olmayan Osmanlı devletindeki yatırımcılarının çıkarları için ıs­ rarcı oldu. Yabancılar kapitülasyon rejimi altında olağanüstü ay­ rıcalıklara sahip oldukları takdirde bu çıkarların güvence altma alınabileceği iddia edildi. Bunun anlamı Türkiye’nin egemenlik bağımsızlığının sınırlandırılması demekti, ismet Paşa, ülkesinin sınırsız egemenliği için ısrar etti. Ancak karşılığı verilirse, yaban­ cılara (ve Türkiye’deki Müslüman olmayan toplumlara) özel ko­ laylıklar getirilebilirdi. Aynı şekilde ekonomik istemler Türkiye’ye olanaksız yükler getirilerek çözümlenemezdi.

Mustafa Kemal, belki de en önemli rakip olan ve hayranlık duyduğu Britanya’yı gözünde büyütmüştü. Batı kalıplarıyla eği­ tim almış diğer Türkler gibi Fransızları daha iyi anlıyordu ve böylece iki büyük itilaf gücü arasında bir gerginlik yaratabiliyordu.

Fransızlarla daha önceki karşılaşmalarında incinmiş olan Curzon, ortak bir itilaf cephesini korumak için elinden geleni yaptı, ismet

316

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Paşa kapitülasyonlar, Osmanlı borçlarının ödenmesi ve özellik­ le Fransa’nın üzerinde durduğu tazminat talepleri gibi konularda geri adım atmayı reddedince, Curzon kişisel çıkarları gündeme getirerek kandırmaya çabaladı. Curzon’un Türkiye’nin koşulsuz bağımsızlığı konusuna karşı çıkışı hakkındaki öyküyü İsmet Paşa anlatmaktan çok hoşlanırdı: Memnun değiliz Lozan muahedesinin müzakeresinden.

Hiçbir dediğimizi yaptıramadık. Reddettiklerinizin hepsi­ ni cebimize atıyoruz. Harap bir memleket alıyorsunuz, bunu kalkındırmak için mutlaka paraya ihtiyacınız var. Bu parayı almak için gelip diz çökeceksiniz. Cebime attıklarımın hepsini çıkaracağım size. Hepsini vereceğim size...”(20) Belki Curzon bunu düşünmüştü ama bu kadar kaba konuşma­ sı olanaksızdır. Tam olarak ne söylemiş olursa olsan, İnönü’nün anlattıklarına Türkiye’de herkes sorgusuz sualsiz inanıyor ve sık sık Türk kaynaklarının yabancılara satışım ve küreselleşmenin kötülüklerini gündeme getiren milliyetçiler tarafından alıntı ya­ pılıyor. îsmet Paşa’nm inatçı direnişi karşısında ilerleme kaydede­ meyen Curzon ültimatom sayılacak bir metin hazırladı. 30 Ocak 1923 tarihinde İtilaf devletlerinin son kararını temsil ettiğini iddia ettiği metni îsmet Paşa’nm imzalamasını istedi. Ama Poincare, basma anlaşmanın ancak ‘tartışmanın temelini’ oluşturduğunu açıklayınca, Curzon’m yaklaşımı baltalanmış oldu. Böylece İsmet Paşa’nm imzalamayı reddetmesi kolaylaştı. Britanya heyeti çan­ talarını topladı ama ismet Paşa’nm fikrini değiştirebileceği düşü­ nülerek trenin kalkışı geciktirildi. Pazarlığı kesip konferansı erte­ lemekten başka seçenek kalmamıştı.

Curzon’un kendini üstün gören havalarıyla gizlice alay edili­ yordu. Sarhoş uşağının, efendisinin tüm pantolonlarını alıp yata(20) Turan (ed.) ismet İnönü, s. 305.

SAVAŞTAN SAVAŞA

317

ğınm altındaki boş içki şişelerini saklamak için kullanması üzeri­ ne Curzon’un şaşkına döndüğü haberi tüm Londra kulüplerine yayılmıştı. Asistanı Sir Horace Rumbold alay edilmenin ötesin­ de eski kafalıydı. ‘Kibirli bir doğulunun sevimsiz bir yaratık’ ol­ duğunu düşünüyor ve İstanbul’da Yüksek Komiser olarak bulun­ duğu sürece evine hiçbir Türk’ü davet etmemekle gururlanıyor­ du. Ama meslektaşlarının da paylaştığı bu önyargılar karar verme yeteneğini etkilemiyordu. Lozan Konferansı duraklamaya girince yazdığı özel bir mektupta Türklerin anlaşmayı imzalamayacağını öngörmüştü. Fransızların pek hoşnut kalmadığını belirtip, böylece Ingilizlerin istediklerini elde ettiklerini ama Fransızların um­ dukları ekonomik çıkarlara sahip olmadıklarını da eklemişti.(21) Haklıydı ama bir unsuru göz ardı etmişti.

Pazarlıklara katılmayan Amerikalılar kendi çıkarlarına özel bir ayrıcalık tanındığı koşulların dışmda, açık kapı ilkesinin tüm ülkelere uluslararası pazarlara erişme konusunda eşitlik tanın­ dığından emin olmak için dikkatle gözlemliyorlardı. Özellikle Birinci Dünya Savaşı öncesinde emekli Amerikalı Amiral Colby Chester tarafmdan hazırlanmış bir projeyle yalandan ilgiliydiler.

Chester Projesi, Türkiye’nin doğusunda bir Amerikan şirketinin tüm büyük boyutlu demiryolu ve liman inşaatlarını üstlenmesini ve karşılığında yeni demiryollarının her iki tarafında 20 kilomet­ relik alandaki yeraltı kaynaklarını araştırma hakkına sahip olma­ sını öngörmüştü.

Musul bölgesindeki Kerkük petrolleri Amerikalıların göz dik­ tikleri bir ödüldü. Amerikalılar ile bölgenin denetimini sürdür­ mek isteyen Ingilizler arasındaki rekabet bölgeye yeniden sa­ hip olma çabasına giren Türklere çok uygun gelmişti ve Millet Meclisi 9 Nisan 1923’te anlaşmayı imzaladı. Ama sekiz ay son­ ra ABD kendini Yakın Doğu barış anlaşmasından uzaklaştırın­ ca, Musul çekişmesine müdahale etmeyeceği ortaya çıktı ve Millet Meclisi kararını yürürlükten kaldırdı.

(21) Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 282-3.

318

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Henüz tamamlanmamış çok sayıda konu masada kalmıştı ama konferansa ara verilen 30 Ocak günü Türkiye ile Yunanistan iki önemli anlaşmayı imzaladı. Birinci anlaşma, savaş esirlerinin ve gözaltına alınan sivillerin takasını sağlayan önemli bir insani ko­ nuyu içeriyordu. Böylece binlerce Yunanlı savaş esiri özgürlüğü­ ne kavuşmak için barış anlaşmasının tamamlanmasını beklemek zorunda kalmayacaktı, ikinci anlaşmanın içeriği daha derin, daha uzun vadeliydi. Yunanistan’daki tüm Müslümanlarla, Türkiye’de Yunan (Doğu) Ortodoks dinine mensup olan Osmanlı vatandaş­ larının karşılıklı yer değiştirmesini kapsıyordu, iki topluma ayrı­ calık tanınmıştı: İstanbul’da ve Çanakkale Boğazı’nm girişinde­ ki sonradan adları Gökçeada ve Bozcaada olarak değiştirilen iki adada bulunan Rumlar, Birinci Dünya Savaşı öncesinde bura­ da yaşadıklarını kanıtlayabilirlerse kalabileceklerdi. Aynı ayrıca­ lık Yunanistan’ın Bulgaristan’dan ele geçirdiği -savaşa katılması­ nın tek ödülü olan- Batı Trakya’da yaşayan Müslümanlar için de geçerliydi. Yaklaşık 150-200.000 olarak iki toplumun sayısı birbi­ rine eşit gibiydi.

Böylece Yunan Patriği İstanbul’da kalabilirdi. Yunan Patriği, tüm Doğu Ortodoks Hıristiyanları tarafından Ekümenik Patrik (başka bir deyişle evrensel) olarak kabul ediliyor ve kilisenin en üst düzey din adamı sayılıyor.

Ne var ki Türkler açısından patrik, yalnızca ülkedeki Rum Ortodoks cemaatinin dinsel lideri olarak tanmıyor. Böylece Lozan’da patriğin Türk vatandaşı olması gerektiğine karar veril­ di. Bu durum günümüze kadar Türk hükümetinin resmi kara­ rı olarak sürdürüldü, ismet Paşa, karşılıklı göç için İstanbul ve Batı Trakya’da yaşayanlara ayrıcalık tanınmamasını, mübadele­ nin toptan gerçekleştirilmesini istedi, isteğinin uygulanması gele­ cek yıllarda birçok sorunu önleyebilirdi.

Ne var ki, kentin imparatorluk ve böylece çoklu-etnik geçmi­ şiyle en önemli bağın korunması da önemliydi. Belki yaşam ko­ laylaşacaktı ama İstanbul yoksullaşacaktı. İstanbul’un kaderinin bir dünya kenti olmasının anisiydi. Kozmopolit geçmişinin bazı

SAVAŞTAN SAVAŞA

319

izlerinin korunması yeni temeller üzerine yine kozmopolit bir ge­ leceğin inşa edileceğini vaat ediyordu.

Rumların çoğu zaten Yunan ordusuyla birlikte kaçıp Türki­ ye’yi terk etmişti. Ama bağlantısı kesilmiş olan iki Rum toplumu bulunuyordu. Karadeniz kıyısında yaşayan Rumların çoğu ülke­ nin iç taraflarına gönderilmişti ve şimdi Yunanistan’a yerleşmek onlara özgürlük gibi geliyordu, ikinci toplum ise, Osmanlı dev­ letinin yükselişinden önce orta Anadolu’ya yerleşmiş, Karamanlı adıyla tanınan, Türkçe konuşan Rumlardı. Karamanlılar ‘y°~ ğurtla vaftiz edilmiş’ Hıristiyanlar olarak alay edildiklerinden Yunanistan yaşamına kolayca uyum sağlayamadılar. Karşılık ola­ rak Yunanistan’m yerli halkına Romence konuşan çobanlar anla­ mına gelen ‘ Ulaklar’ adını taktılar. Başlangıçtaki güçlükler sağ ka­ lım tekniklerinin geliştirmesini sağladı ve Karamanlıların soyun­ dan gelenler yeni vatanlarında önemli konumlara yükseldiler.

Yüzyıllarca Osmanlı yönetimi altındaki Yunanistan’da yaşamış olan Müslümanların çoğu, zaten 1914 öncesinde, özellikle 1830’da Yunanistan bağımsızlığını kazanınca, 1878’de Osmanlılardan Tesalya alınınca ve 1913’de Osmanlı Makedonyası’nın büyük bir kısmı ele geçirilince, Türkiye’ye göç etmişti. 1923’teki mübade­ le bu süreci tamamladı ve geriye yalnızca Batı Trakya’da ve 19111945 arasında Italyalarm yönetimi altındaki Oniki Ada’da yaşa­ yan küçük Türk toplumları kaldı.

30 Ocak 1923’te konferansın yarıda kesilmesi katılımcılar için büyük bir felaket değildi. Ama bazı tehlikeleri vardı. İstanbul’daki Yüksek Komiserlik makamına geri dönen Rumbold, Türklerin kenti zor kullanarak ele geçirme korkularıyla başa çıkmak zo­ rundaydı. Yapılsın bir olasılık planı İstanbul’daki Britanya as­ kerlerinin Gelibolu’daki tahkim edilmiş bölgeye çekilmesini ön­ görüyordu. Kentin heyecanlı havasında, paniğe kapılmış yerel Hıristiyan nüfusunun varlığı da göz önüne alınınca, Mustafa Kemal’in dikkatli ve sabırlı bir devlet adamı olduğunu, askeri maceralara karşı durduğunu, Britanya yetkililerinin fark etme­ si oldukça zordu.

320

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Millet Meclisi’ndeki, verdiği ödünler konferansı kurtarma­ ya yetmediği için gereksiz bulan karşıtları İsmet Paşa’ya zor gün­ ler yaşatıyorlardı. Mustafa Kemal yaygın bir destek sağlamak için ülkeyi dolaşarak karşılık verdi. Yeniden yapılandırma politika­ sını İzmir iktisat Kongresi’nde anahatlarıyla açıkladıktan sonra Ankara’ya döndü ve Barış Konferansı’nın yeniden başlaması için mantıklı karşı teklifleri Meclis’in onayladığından emin oldu. itilaf devletleri heyetlerini Lozan’a geri göndermeyi kabul edince, Mustafa Kemal, Meclis’in kendini dağıtmasını ve yeni se­ çim için bir tarih saptamasını istedi. Ardından bir parti manifes­ tosu hazırladı ve yeni oluşan partisinin öne sürdüğü tüm adayla­ rı dikkatle inceledi. Türkiye Millet Meclisi’nin açılışından tam üç yıl sonra, 23 Nisan’da Barış Konferansı tekrar başladığında Rauf Bey yine dışişleri bakanıydı. Britanya’nm temel çıkarlarını güven­ ce altına almış olan Curzon, Lozan’a gelmeyip yerini Rumbold’a bıraktı, ismet Paşa geri dönüp Fransa’nın ekonomik ve kültü­ rel çıkarları için istediği özel muamele için direnmesini göğüsle­ di. Yine kapitülasyonlar en büyük sorundu, iptal edilmesine ka­ rarlı olan ismet Paşa, amacına adım adım yaklaştı. Anılarında Fransa’nın hukuk danışmanı Henri Fromageot ile yaptığı görüş­ menin öyküsünü anlatıyor: Mesela bahsettim; kapitülasyonların kalkmasını kabul et­ miyorlar. Promajo isminde bir Fransız hukukçusu var, H ariciye hukuk müşaviri imiş. Çok anlatır bana. Kapitülasyonlar mad­ desini söyleriz, “Yazın,” der, kapitülasyonlar maddesi: “Kapitülasyonların ıslahı ve kaldırılması için zemine gir­ mek üzere...” işte şöyle olur, böyle olur..

“Canım, kaldırılması zeminine girmek falan yok! Kaldırıl­ mıştır! Niye bunu demiyorsunuz?”

“Canım, hukuk dili bu, olmaz ki böyle şey... Hukuk di­ li...”

Hulâsa dokuz ay, hukuk dilini öğrenemedim... “Tali komisyon”da uzun boylu konuştuktan sonra olmadı. Sonra bir

SAVAŞTAN SAVAŞA

3 21

gün kapitülasyonlar maddesini yazmak için Promajo bana geldi: “Nasıl istiyorsunuz?” dedi “Yazın! dedim, kapitülasyonlar kaldırılmıştır! Lağvedil­ miştir!”

Daha bilmem ne falan... “Bitti, yoktur böyle bir mesele!” dedim.

“Peki, böyle yazalım,” dedi.

“Ne oldu, hukuk diline uydu mu?” dedim.

“Karar verdiler, dedi, kapitülasyonları kaldırmaya karar verdiler.”

“E, demek şimdiye kadar karar vermemiştiniz?” dedim.

“Vermemişlerdi.. ,”(22) Teker teker öteki zorluklar da aşıldı. Fransızlar daha önce ısrar ettiklerinin aksine ellerinde senet bulunanların borçlarının altm yerine günlük kurdan frankla ödenmesini kabul ettiler. Osmanlı borçları ardılı olan tüm ülkelere bölünecekti. Yabancı okullar yö­ netmeliği, daha önce yabancılara tanman ödünler ve benzeri ko­ nulardaki koşulları içeren mektuplar takas edildi. Ara sıra İsmet Paşa bazı geçici ödünler verdi: Türkiye beş yıl boyunca gümrük vergisini yükseltmeyecekti ve yine beş yıl boyunca adalet ve kamu sağlığı yönetiminde birkaç yabancı danışmanı işe alacaktı. Geriye bir tek sorun kalmıştı. Yunanistan’ı tazminat için zorlamanın an­ lamsız olduğunu İsmet Paşa anlamıştı. Yunanistan’ın böyle bir ödeme yapacak parası yoktu. Sınırın değiştirilip Edirne’nin mer­ kezden uzaktaki semti Karaağaç’m ve kentin Meriç Nehri’nin ba­ tı kıyısında (Yunanistan’a ait) bulunan demiryolu istasyonunun geri verilmesi karşılığında tazminat isteminden vazgeçebileceğini söyledi. Ama Ankara’da Rauf Bey bunu duymak bile istemiyor­ du. Sabrı tükenen İsmet Paşa, verdiği ödünler onaylanmazsa, pa­ zarlığı kesip Ankara’ya dönmekle tehdit etti.

(22) Turan (ed.), İsmet İnönü, s. 303.

MOK21

322

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Telgrafın kopyasını yolladığı Mustafa Kemal bu konunun de­ magojik sömürüye açık olduğunu biliyordu. Rauf Bey, “Ülkemizi enkaza çeviren Yunanlardan tazminat istediğimiz vazgeçeme­ yiz. Büyük zaferden sonra asla!” diyebilirdi. Mustafa Kemal, Rauf Bey’in utanca kapılmasını önlemek için dikkatle ilerlerken, ismet Paşa barış anlaşmasını imzalamak için sabırsızlıkla bek­ liyordu. Sonunda 19 Temmuz’da ismet Paşa’ya bir telgraf çek­ ti. “ 18 Temmuz 1923 tarihli telgrafnamenizi aldım. Hiç kim­ sede tereddüt yoktur, ihraz eylediğiniz muvaffakiyeti en hâr ve samimî hissiyatımızla tebrik etmek için usulen vaz’ı imza olun­ duğunun iş’arma muntazırız kardeşim!”(23) (Başarınızı en sıcak ve samimi duygularımızla kutlamak için usulen imzalandığı­ nın işaretini bekleriz.) Rauf Bey, tebriklere katılmadığı gibi ba­ rış anlaşmasını imzalayıp Ankara’ya dönen ismet Paşa’yı karşıla­ madı. 4 Ağustos’ta istifa etti. Bir hafta sonra yeni seçilen Meclis ilk oturumunu açtı ve Mustafa Kemal’in arkadaşı Fethi (Okyar) Başbakanlığa getirildi.

Lozan Antlaşması 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalandı. 143 maddesi, 20 eki ve bağlantılı sözleşmeleri olan son derece ayrıntılı bir belgeydi. Mustafa Kemal’in ilk başında fark ettiği gibi kararlar kolayca verilmemişti. “Lozan sulh masasında mevzu-i bahs edilen mesail, üç, dört senelik yeni devreye ait ve münhasır kalmıyordu.

Asırlık hesaplar rü’yet olunuyordu,” demişti.(24) (Lozan barış ma­ sasında görüşülen sorunlar son üç, dört yıllık dönemle sınırlı de­ ğil. Yüzyıllar öncesine dayanan sorunlar çözüldü.) Ama sonunda sağlam bir iş yapılmıştı. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra tamam­ lanan tüm anlaşmalar arasında yalnızca Lozan Antlaşması var­ lığını sürdürdü. Türklerin tüm taraflarca serbestçe pazarlık edi­ len bir anlaşma olması konusundaki ısrarı işe yaradı. Yenilgisinin onaylanmasına karşın Yunanistan bile, komşusu Türkiye olan ilişkilerinin kalıcı temelini oluşturduğunu kabul etti.

(23) Kemal Atatürk, Nutuk, s. 524 (24) Kemal Atatürk, Nutuk, s. 466.

SAVAŞTAN SAVAŞA

323

Ne var ki, Lozan’a katılmayan iki taraf vardı ve bunlar Orta­ doğu barış anlaşması konusunda sızlanmayı sürdürdüler. Bun­ lardan biri onaylanmayan Sevr Antlaşması’nı imzalamış olan Ermenistan’dı. Türkiye ile sınırı 1921 Kars Anlaşması’yla çizilmiş olduğundan Lozan Antlaşması Ermenistan’dan hiç söz etmedi.

Ama Lozan Antlaşması’na daha ciddi tehdidi oluşturan taraf Kürt milliyetçiliği olacaktı.

Lozan Antlaşması sonrasında Ortadoğu Lozan Antlaşması’nm tamamlanması Ortadoğu olaylarına be­ lirli bir çizgi çekti. Türkler için 1911’de İtalya’nın Sirenayka ile Trablusgarp ülkesini işgal etmesiyle başlayan kesintisiz savaş dö­ neminin sona ermesi demekti. Tek dostu Alman imparatorluğu yenilgiye uğradığından, kaderi hepsinin de Türkiye’nin aleyhine birtakım amaçları olan sözde çok güçlü düşmanlarının elinde bu­ lunuyor gibi görünüyordu. Hiç de parlak görünmeyen koşullar arasında Türkler kendi gayretleri ve Mustafa Kemal’in sağduyu­ lu liderliğiyle Anadolu’da ve Doğu Trakya’daki atalarının toprak­ larının bütünlüğünü başarıyla savundular. Bu geçişin bir parça­ sı olarak Arap vatandaşlarını yitirmişlerdi ama Ingilizlerin fark etmeye başladığı gibi Arap milliyetçiliğinin yükselen temposunu düşününce Türklerin durumunun pek kötü olduğu söylenemez­ di. Sonunda kendi kaderlerini çizip Mustafa Kemal’in inandığı gibi zamanla Avrupa ülkelerinin ekonomik ve toplumsal eşiti dü­ zeyine gelecek laik bir cumhuriyet kurdular.

1923 Mayısı’nda Britanya, Transürdün Emirliği’nin bağımsız­ lık yolunda ilerleyen ulusal bir devlet olduğunu tanıdı ve böylece Abdullah'ın konumu sağlamlaştı.(25) Bu anlaşmanın imza­ lanması Kral Hüseyin’i artık alışılmış öfke krizlerinden birine soktu. Irak tacını kabul eden ve Ibni Suud ile ateşkes imzalayan (25) Kamal S Salibi, The Modern History ofjordan, (IB Tauris, Londra: 1993)

324

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Faysal’dan zaten uzakta kalmıştı ve şimdi Abdullah’ı şiddetle kı­ nıyordu. Abdullah’ın Britanya ile ilişkisinin Yahudilerin Filistin üzerindeki haklarını kabul etmek demek olduğuna inanıyor ve daha da önemlisi kendine özgü benmerkezci dünya görüşünde Transürdün’ü yönetme iddiasının elinden alındığına inanıyordu.

Faysal’dan çok farklı olan Abdullah babasının etkisinde fazla kal­ dığından Ocak 1924’te görüştüklerinde öylesine zorbalıkla kar­ şılaşmış ve baskı altında kalmıştı ki, Ingilizler, Hüseyin’in uğru­ na Transürdün’deki hakkından vazgeçeceğinden korkmaya baş­ lamışlardı. Şu anda böyle bir şeyin olmasını istemiyorlardı.

Hüseyin son bir hata daha yaptı. Parasal ve askeri zayıflığı­ na karşın, 1924 Martı’nda Türkiye Millet Meclisi’nin hilafeti kal­ dırması üzerine bu fırsattan yararlanıp kendini halife ilan et­ ti. Bu davranışı Suriye’de ve babasınm adma Abdullah'ın propogandasını yaptığı Transürdün’de destek buldu. Ama Irak ile Suudi Arabistan’da itiraz ve öfke başlandı. Ibni Suud’un İhvan savaşçıları ilk ve son kez Hicaz’a yürümek için izin istediler. 1924 Ağustosu’nda Ibni Suud saldırıyı başlattı ve hızla Taif ile Mekke kentlerini ele geçirdi. Hüseyin tahtını büyük oğlu Ali’ye bıraktı ve yerleştiği Akaba’dan müdahaleyi sürdürdü. Haşimilerin elin­ de yalnızca Medine ile Cidde kalmıştı. Ibni Suud’un askerleri Cidde’yi bir yılı aşkın bir süre kuşattılar. Hüseyin’in Britanya ile ittifakından vazgeçme kararmm saçmalığı, Britanya birliklerinin İhvan baskınına müdahalesi olarak başlayan hareketin 1914’te Abdullah'ın tahttan indirilmesiyle son bulmasına yol açtı.(26) Ali, belki iktidarını koruyabilirdi ama 5 Aralık 1925 tarihinde Medine teslim oldu ve Ali’nin Cidde’deki askerleri arasmda isyan çıktı.

Cidde’nin önde gelenlerinin çoğu şimdi Ibni Suud’a teslim ol­ mak istiyordu. Ali, kaçınılmaz kaderine boyun eğdi ve 19 Aralık 1925’te tahtım bıraktı. Artık Hicaz Krallığı kalmamıştı. Ibni Suud ile İhvan savaşçıları Transürdün ile Irak için tehdit unsuru olma­ (26) Avi Shlaim, Lion o f Jordcuı: The Life o f King Hussein in War and Peace (Ailen Lane, Londra: 2007) s. 17.

SAVAŞTAN SAVAŞA

325

yı sürdürdüler. Ancak 1928 yılında îbni Suud, Abdullah’ın ülke­ sinin sınırlarını kabul etti ama Ortadoğu’nun önde gelen iki ha­ nedanlığı arasında kuşku ve güvensizlik yıllar boyu sürüp gitti.

Haşimilerin yönetiminde Irakf27) Faysal kesin olarak iktidara gelince, 1920’li yıllar Irak’ta hızlı si­ yasi değişimlere tanık oldu. Parasal yükümlülüğünü azaltaca­ ğından Britanya iktidarın devrini hızlandırmaktan memnundu.

1922 yılındaki Îngiltere-Irak Anlaşması’nm ardından 1924’te ta­ mamlayıcı bir anlaşma daha imzalandı. Irak’ın bütünlüğüne tek tehdit unsuru Türkiye’nin eski Osmanlı’nm Musul vilayeti üze­ rindeki hak iddiasıydı. 1925 yılında Milletler Cemiyeti komisyo­ nu Irak’m bölge üzerindeki denetiminin süreceğini beyan etti ve Türkiye bunu kabul etti. Milletler Cemiyeti komisyonu ayrıca Kürtlere sınırlı özerklik tanınmasını da önerdi. Aynı yıl Britanya, Hollanda, Fransa ve Amerikan petrol firmalarının bir konsorsi­ yumuna Musul çevresinde petrol arama izni verildi. Irak çıkarı­ lan petrolden işletme hakkı bedeli alıyordu ama şirketin ortağı ol­ ma istemi reddedildi.1281 1930’larda bu bedel hükümete gelir kay­ nağı oldu ve 1958 yılma gelindiğinde yıllık gelir 84,6 milyon ster­ line ulaştı.(29) Irak liderliği ile Britanya arasındaki ilişkiler manda yönetimi­ nin sona ermesi ve özellikle 1926-1929 arasında zorunlu asker­

(27) Irak’In bağımsızlık tarihi Hanna Batutu’un yeni ufuklar açan yapıtın­ da anlatılıyor: Old Social Classes and the Revolutionary Movements o f Iraq: A Study o f Iraq's Old Landed and Commercial Classes and o f Its Communists, B a ’thists and Free Offtcers (Princeton University Press, Princeton, NJ: 1978). Daha once sözü edilen Marr, The Modem History ofIraq ve Tripp, A History ofIraq kusursuz genel anlatımlardır.

(28) Marr, The Modern History o f Iraq, s. 30.

(29) William Roger Louis, Ends o f British Imperialîsm: the Scramble for Empire, Suez and Decolonization: Collected Essays ( I B Tauris, Londra: 2006) s. 862.

326

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

lik uygulaması gibi konularda gerginleşti.'30' 1929’da Britanya’da işçi Partisi hükümetinin kurulması Irak’m bağımsızlığını hız­ landırma çabasına neden oldu. 1930’da yeni bir Ingiltere-Irak Anlaşması imzalandı. Askeri üsler ile ekonomik ve petrol çıkar­ larının karşılığında Britanya hükümeti manda yönetiminin sona erdirilmesini ve Irak’ın Milletler Cemiyeti’ne üye olmasını des­ teklemeyi kabul etti. 1932 yılında bunlar gerçekleşti ve Irak ba­ ğımsızlığını kazanan manda altındaki ilk ülke oldu. Ingiliz da­ nışmanlar artık hükümetin çalışanlarıydı ve hükümet politika­ sını veto etme hakları yoktu. Resmen bağımsızlığın kazanıldığı dönemde başbakan Nuri el-Said idi. Haşimi, yönetimi altında­ ki Irak’ın güçlü insanlarından biri olduğunu kanıtladı, ilk başın­ dan itibaren Britanya’nın devam eden etkisine karşı çıkan muha­ lefeti susturdu.(31) Faysal, nüfusun dörtte birinden azını oluşturan Sünni Arap­ ların ülkenin yönetiminde bulunmasının zayıf yönlerinin farkın­ daydı. Hem bu nedenle hem de daha geniş kapsamlı Arap milli­ yetçiliği nedeniyle Faysal daha büyük boyutlu Arap Birliği amaç­ larının peşinden koşmayı sürdürdü. Eğer Bereketli Hilal’de ba­ şında kendisinin bulunduğu bir birlik kurulabilirse, Şiiler ve Kürtler azınlıkta kalacaktı. Üstelik danışmanlarının ve hükü­ metin önemli konumlarındaki kişilerin çoğu Irak’a gelmiş olan Suriyelilerdi. Belki de en önemlisi Eğitim bakanı Yemen-Suriye kökenli Sati-el-Husri idi. El-Husri’nin geliştirdiği yeni oluşan okul sistemi ‘milliyetçi duyguları aşılamak için bir araç’ olacak­ tı. (32) Yine de eski engelleri unutmamış olan Faysal, Arap Birliği kavramını fazla ileriye götürmek konusunda dikkatli davranı­ yordu. Örneğin 1925 yılında Suriye’deki Dürzilerin önderlik et­ tiği isyanı desteklediği konusunda pek konuşmuyordu. Yine de

(30) Peer Sluglett, Britain in Iraq: Contriving King and Country, 2nci baskı, (IB Tauris, Londra: 2007) s. 108-20.

(31) Marr, The Modern History ofIraq, s. 34.

(32) Tripp, A History of Iraq, s. 61-2.

SAVAŞTAN SAVAŞA

327

Ortadoğu’nun Arapça konuşan ülkelerinin birleştirilmesini içer­ mediğinden, 1930 tarihli Ingiliz-Irak Anlaşması’nm koşulların­ dan şikâyetçiydi. Britanya Yüksek Komiseri Francis Humphys 1930’da, “Faysal hâlâ Asya’daki tüm Arap topraklarım kendi ha­ nedanlığının yönetimi altına almayı umuyor, bunun için çabalı­ yor ve amacı önce Suriye ile Irak’ı birleştirme girişimi gibi görü­ nüyor,” diye yazmıştı.(33) Irak siyasetinin zirvesindeki Sünni seç­ kinler ülkeyi Arap dünyasının Piedmont ya da Prusyası gibi gö­ rüyor ve Arap Birliği davasının buradan ilerletileceğim hayal edi­ yorlardı. En önemli siyasi sorunlardan biri zorunlu askerlikti ve Kral ile Sünni seçkinler bunun etnik açıdan bölünmüş ülkeyi bir ulus biçimine getireceğine inanıyorlardı. Aynı nedenle Şii ve Kürt nüfus şiddetle karşı çıkıyordu ve Britanya da hem parasal hem et­ nik açıdan istikrarı bozduğunu düşünüyordu.'341 ‘Arap dünyasının liderliğine’ soyunan başka istekliler de var­ dı. 1920’lerin sonunda Transürdün’deki iktidarını sağlamlaştır­ mış olan Faysal’m kardeşi Abdullah, kendisi için Suriye’de bir rol hayal ediyordu. Gerçekten de 1920’de Suriye’de Fransızlarla çatış­ maya giderken Transürdün’de durmuş ve Suriye tahtına çıkarıl­ mayı beklemeye başlamıştı. Suriye’deki herhangi bir Haşimi ha­ nedanlığının yeni canlandırılmasının lideri olarak kendini görü­ yordu. Irak Kralı I. Faysal’ın kısa bir hastalık sonrasında 1933’te ölümü üzerine umudu biraz daha fazlalaştı. Bu tarihte Irak’taki Haşimi monarşisi aralarında Şiiler, Kürtler ve küçük Asuri toplumunun da bulunduğu, gittikçe artan mezhep sorunlarıyla başa çıkmaya çabalıyordu. Asuriler, 1933’teki katliamda korkunç bir acımasızlıkla bastırıldı. Özellikle 1933’te zorunlu askerlik başla­ dıktan sonra ordu sık sık güney Irak’taki Şii bölgelerindeki isyan­ ları aynı şiddetle bastırması için görevlendirildi. Bu durum ordu liderlerine gittikçe artan bir siyasi etki kazandırdı.

(33) Khaldun S Husry ‘King Faysal I and Arab Unity, 1930-33’ makalesi, Journal o f Contemporary History, Cilt 10, No.2 (1975), s. 324.

(34) Sluglett, Britain in Iraq, s. 94; Tripp, A History of!raq, s. 61-2.

328

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

1936’da Başbakan Yasin el-Haşimi otoriter eğilimler sergile­ meye başlayınca, el-Haşimi’nin düşmanlan tarafından cesaret­ lendirilen General Bekir Sıdkı bir darbe yaptı. Monarşi tehdit al­ tında olmadığı sürece Faysal’ın küçük oğlu ve ardılı Kral Gazi, darbeye itiraz etmedi. Aslında Gazi, milliyetçi subaylara yakınlık duyuyordu ve babasının siyasi gerçekçiliğine sahip değildi. Darbe Irak’taki anayasal yönetime indirilmiş ağır bir tokattı ve Sünni seçkinler arasında şiddetli hizip çatışmalarının çıkacağmı işaret ediyordu.(35) Sıdkı, 1937’de bir suikastta öldürüldü ve Nuri el-Said ve Reşid Ali gibi eski isimler tekrar iktidara geldi. Ne var ki, 1937-1944 arasında seçimlerin yapılmasına karşın Irak’ta iktidarın hakem­ leri ordunun içinde ‘Altın Kare’ adıyla bilinen milliyetçi grup ol­ du. Bu grupta hoşnutsuzluk uyandıran sivil hükümetler derhal düşüyordu. Üstelik Filistin’de 1936 ve 1939’da çıkan Arap isyan­ ları, grubun Nazi yanlısı, Britanya düşmanı görüşlerini iyice şid­ detlendirmişti.

Atatürk ve yeni Türkiye Türkiye’nin Lozan’daki en büyük kaybı, Britanya mandası altın­ daki Irak’ta bırakılan petrol yataklarının bulunduğu Musul’u ge­ ri alamamaktı. Eğer Türkiye 1923’te Musul’u almış olsaydı da­ ha iyi durumda olur muydu? Kerkük petrol yataklarının gelirin­ den bütçesi çok yararlanırdı. Ama aynı zamanda yönetimi al­ tındaki Arapların ve Kürtlerin sayısı da çok artacaktı. Osmanlı İmparatorluğu çokkültürlülüğü sürdürmüştü ama bu durum çöküşünü hızlandırmıştı. Osmanlı, Avusturya-Macaristan ve Rusya imparatorluklarının yıkılmasından sonra Doğu Avrupa ve Balkanlarda ortaya çıkan ülkelerin hiçbiri bugün önerilmediği gi­ bi çokkültürlü politikaları izlemediler. Mustafa Kemal, bu soru­ nun farkındaydı ama başka öncelikleri vardı. Türkiye’nin mo(35) Marr, The Modem History o f Iraq, s. 44-6.

SAVAŞTAN SAVAŞA

329

demîeştirilmesi daha önemliydi ve bunun uğrana Büyük Güçlerle iyi ilişkiler sürdürmeyi seçti.

Yeni seçilen Meclis 23 Ağustos’ta anlaşmanın onaylanmasını görüşürken, muhalefetin en önemli itirazı Musul’un Türkiye’ye verilmemiş olmasıydı. Ne var ki, muhalefetin sayısı bir avuç mil­ letvekiline indirilmişti ve anlaşma büyük çoğunlukla kabul edil­ di. Bundan sonra atılacak ilk adım onaylamanın ardından İtilaf güçlerinin İstanbul’u işgaline son verilmesiydi. 2 Ekim’de İtilaf birlikleri İstanbul’dan ayrıldı. Dört gün sonra, son İtilaf birlik­ leri Gelibolu’dan ülkeyi terk ederken Türk askerleri kente gir­ di. 13 Ekim’de Meclis Türk devletinin başkentini İstanbul’dan Ankara’ya taşımayı oyladı.

Eski Osmanlı başkenti artık bir taşra kenti statüsüne indiril­ mişti. Bürokrasinin Ankara’ya taşınması gerekiyordu. Bolşevik devriminden sonra Rusya’ya taşman transit mallar çok azaldığın­ dan, ticaret yaşamı zor durumdaydı. Yabancıların ve Müslümanolmayan yerli halkın büyük bir kısmının ayrılması kenti fakir­ leştirdi. Bunu hisseden Mustafa Kemal, en son 1919 Mayısı’nda gördüğü eski başkentten uzak durdu. Ancak bireysel gücünü sağlamlaştırdıktan sonra 1927 Haziranında İstanbul’a ilk kez gitti ve ardından her yaz aynı yolculuğu tekrarladı. Bu tarihte Mustafa Kemal’in ilk heykeli limanın girişindeki Sarayburnu’na dikilmişti.(36) Lozan Antlaşması, Türklerin ulus devletinin kuruluş belgesi­ dir. Ancak sonuçlandığmda devletin biçimi, yapısı ve kuramları­ na henüz karar verilmemişti. İsmet Paşa, anlaşmayı Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin temsilcisi şeklinde garip bir sıfatla imza­ lamıştı. Kısa süre sonra ülke yeni adma kavuşacaktı.. 28 Ekim 1923 akşamı Mustafa Kemal bazı dostlarını Ankara’nın dışında­ ki Çankaya semtindeki evine akşam yemeğine davet etti ve onlara “Yarın cumhuriyeti ilan edeceğiz,” dedi.(37) Ertesi gün Meclis’e bu (36) Osmanlınm tarihi Topkapı Sarayına yakındır.

(37) Mango, Atatürk, s. 394 (Atatürk, s. 458.)

330

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

konuda bir önerge verildi ve kısa bir görüşmenin ardından kabul edildi. İlk cumhurbaşkanı seçilen Mustafa Kemal, İsmet Paşa’yı başbakan olarak atadı ve Fethi Bey’i parlamento sözcülüğüne ge­ tirdi. Aralarında hükümetin temsilcisi Refet Bey’in de bulunduğu İstanbul halkı Cumhuriyet’in doğuşunu 29 Ekim günü 101 pare top ateşiyle öğrendi.

Kurtuluş Savaşı’nda Mustafa Kemal’in çevresine toplanmış olan dostları zamanla dağıldılar. Lozan Antlaşması koşulları ko­ nusundaki görüşleri önemsenmeyen Rauf Bey ilk uzaklaşan ki.şi oldu. Cumhuriyetin böylesine birdenbire ilan edilişi daha ön­ ceden kendilerine danışılmayan milliyetçi komutanların dost­ luklarına mal oldu. Hepsi ‘Bizim Kurtuluş Savaşımız” adlı des­ tanın ortak yazarları olduğuna inanıyordu. Anadolu’da Mustafa Kemal’i karşılayan ve sultan onu görevinden alınca yanında du­ ran Kâzım Karabekir anılarına Kurtuluş Savaşımız adını ver­ di. Bu nedenle devletin şekillendirilmesinde, hükümetin oluştu­ rulmasında seslerinin duyulmasını demokrasi adına istiyorlardı. İstanbul’daki muhalif bir gazetecinin dediği gibi, cumhuriyetin ilanı vatandaşların özgürlüğünü garanti etmek için yeterli değil­ di. Güney Amerika’da olduğu gibi cumhuriyetle yönetilen ülke­ lerden diktatörler çıkabiliyordu. Mustafa Kemal muhalif gazete­ cileri İstanbul’daki devrim mahkemesine vererek tepkisini gös­ terdi. Eleştirilerinin Mustafa Kemal’i seçtiği yoldan döndürme­ ye yeterli olmayacağı konusunda uyarılan gazeteciler serbest bı­ rakıldı. 1927 konuşmasında yolun başındaki destekçilerinin ken­ disini terk edişine bir açıklama getirdi: “Millî mücadeleye beraber başlayan yolculardan bazıları, millî hayatın bugünkü cumhuriye­ te ve cumhuriyet kanunlarma kadar gelen tekâmülâtında, kendi fikriyat ve ruhiyatının ihatası hududu bittikçe bana mukavemet ve muhalefete geçmişlerdi.”(38) Gerçekten de Mustafa Kemal’in projesinin radikalliğini kabul etmeleri çok zordu. Onun tarafmı tutan milliyetçi komutanların (38) Kemal Atatürk, Nutuk, s. 11.

SAVAŞTAN SAVAŞA

331

padişaha ya da yerleşik dine özel bir sevgileri yoktu. Haklarında ileri sürülen iddialara karşın gerici değillerdi. Onlar da Batı’mn başarılarına hayranlardı. Ama yine de geçmişle tüm bağların koparılıp yaşam biçiminin tümüyle değişmesini istemiyorlar­ dı. Demokrat değillerdi ama hükümette seslerini duyurmak isti­ yorlardı. Mustafa Kemal herkesin fikrini dinlemeye hazırdı ama son kararın kendisine ait olması için ısrar ediyordu. Kendi irade­ si yürürlükte olduğu sürece, ülkenin yönetilmesine karışmıyor­ du. Başarılı bir ordu komutanı olarak, emirlerini yerine getire­ cek, görev dağıtımı yapabilecek niteliklere sahip astlarını seçme­ sini çok iyi biliyordu.

Mustafa Kemal’in kararlılığı sağduyudan uzak değildi. Tür­ kiye’deki kültür devrimini başlatmadan önce ordunun kendi­ sine sadık olduğundan emin oldu. Egemenliğin halka ait oldu­ ğunu ve köylünün milletin efendisi olduğunu söyledi. Ama yi­ ne de güç namlunun uçundaydı. Mustafa Kemal ordularını ema­ net edeceği, güveneceği, saygın bir profesyonel komutan bulduğu için çok şanslıydı. Almanya’da eğitim almış, savaşlarda deneyim kazanmış Mareşal Fevzi Çakmak, başlangıçta Mustafa Kemal’e karşıydı ama onun tarafını tutmaya karar verince, hem Kurtuluş Savaşı’nda hem de Mustafa Kemal’in yaşamı boyunca tümüyle ona sadık bir genelkurmay başkanı oldu. Dindar bir Müslüman oluşu aleyhine kullanılmadı. Fevzi Paşa, fanatik değildi ve or­ du imamlarının vatansever inancının gereklerini uyguluyordu.

Mustafa Kemal ölünce, İsmet Paşa’nın cumhurbaşkanı olması­ na karşı çıkanlar, ilk cumhurbaşkanının kendisini yeğlediğini id­ dia ederek aday göstermek istediler. Fevzi Paşa, silahlı kuvvetlerin başında kalmayı tercih ettiğini söyleyerek bu teklifi reddetti. Ama sonunda 68 yaşında emekliye sevk edilince ismet Paşa’yla çatıştı.

Sonsuza dek ordudan ayrılmak istemiyordu.

15 Şubat 1924’te Mustafa Kemal ile ismet Paşa ordu manevra­ larını izlemek ve komutanlarla tanışmak için İzmir’e gittiler. Bu toplantıda ayrı bir kurum olarak belirlenmesinden bir yıl sonra hilafetin kaldırılmasına karar verildi. Monarşinin yıkılması dar­

332

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

besini yumuşatarak amacına ulaşmıştı ve karşıt fikirlileri çekece­ ğinden yeni cumhuriyette yeri yoktu. Bir yıl önce kasım ayında Ağa Han’dan gelen hilafetin korunması için yalvaran mektup, dı­ şarıdan müdahalelerin bir örneğiydi. Ama Mustafa Kemal’in ak­ imda daha geniş kapsamlı bir plan vardı. İstanbul’da halifenin bulunması, tanıtmaya kararlı olduğu laik Türkiye Cumhuriyeti ile uyumlu değildi.

3 Mart 1924’te din eğitimi almış olan bir milletvekili hilafetin kaldırılmasının da ötesine geçen bir önerge sunmak için seçildi.

Halife Abdülmecit ile birlikte Osmanlı hanedanlığının tüm men­ suplan derhal sürgüne gönderilecekti. Elbette önerge kabul edildi ve aynı gece halife ve ailesi bir arabayla İstanbul dışındaki bir is­ tasyona götürülüp kendilerini Avrupa’ya götürecek trene bindi­ rildi. İstanbul’daki destekçilerine gösteri yapma fırsatı verilmedi.

Abdülmecit ülkesini bir daha göremeyecekti. 1944 Ağustosu’nda Paris’te öldü. Hanedanlığın hayatta kalan kadın üyelerine 1952, erkeklere ise 1974 yılında geri dönme izni verildi. Sosyal itibarla­ rını koruyorlar ama siyasi açıdan ilgi çekmiyorlar. Cumhuriyet’in ilk yıllarında yerilen Osmanlı döneminin başarıları artık yaygın olarak tanınıyor. ‘Osmanlılık’ ya da ‘Yeni Osmanlı’ anlayışı gü­ zel sanatlarda, mimaride ve mutfak sanatında moda oldu. Ama Türkiye’de monarşiyi yeniden kurmak isteyen hiçbir hareket or­ taya çıkmadı.

Hilafetin kaldırılmasının yanı sıra kamu işlerinde tüm din­ sel etkiler yok edildi ve dinsel uygulamaları devlet denetlemeye başladı. Medreseler yasaklandı. Okullarda din eğitimi kısıtlandı ve sonunda tümüyle vazgeçildi. Şeyhülislam makamının yerini alan Islami Şeriat Hukuk Bakanlığı ve dinsel vakıflar kapatıldı ve Başbakanlığa bağlı bir Diyanet işleri Başkanlığı kuruldu. Bu baş­ kanlık cami görevlilerini işe alıp gözetim altında tuttu ve dinsel uygulamaların kurallarını koydu. Dinsel kurumlar hep Osmanlı devletinin denetimi altında bulunmuştu ama bir parça özerkliğe de sahipti ve kamusal politikaları etkileyebiliyordu. Cumhuriyetle birlikteyse tümüyle devletleştirildi.

SAVAŞTAN SAVAŞA

333

İktidarda yer almayan milliyetçi komutanlar, gelişmekte olan kültür devrimine karşı halkın huzursuzluğuna sıcak baktı­ lar. Politika ile askerlik mesleği arasmda seçim yapmaya zorla­ nan Mustafa Kemal’in bazı eski dostları görevlerinden istifa edip bir muhalefet partisi kurdular. Padişah yanlısı, karşı devrimci ya da gerici olmadıklarını kanıtlamak için partiye, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası adını verdiler ama parti programında dinsel inançlara ve duygulara saygı göstereceklerini belirtmeleri, toplu­ mun radikal değişimine muhalefet edeceklerini ortaya koyuyor­ du. Karşılık olarak Mustafa Kemal daha yumuşak bir yaklaşıma yöneldi. Radikal projelerim içtenlikle desteklediği bilinen îsmet Paşa’nın yerine daha uzlaştırıcı bir yapıya sahip olan Fethi Bey getirildi.

Dinginlik dönemi kısa ömürlü oldu. 1925 Şubatı’nda bir Kürt şeyhi doğuda isyan bayrağını açtı, isyan yayılırken Fethi Bey’in kararsız ve çekingen davrandığı görüldü. Onun yerine tekrar getirilen ismet Paşa bu kez görevini on yıldan fazla sürdürdü.

Kürt isyanının bastırılmasının ardından, muhalif Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıldı ve Mustafa Kemal’in reform prog­ ramı hızlandırıldı. Tüm tekke ve zaviyeler kapatıldı. Birkaç yıl bo­ yunca çağdaşlaşma ile Batılılaşma eşanlamlı oldu. Çokeşliliği ya­ saklayan İsviçre Medeni Kanunu, Almanya Ticaret Kanunu, İtalya Ceza Kanunu gibi Avrupa ülkelerinin yasaları toplu halde uygu­ lamaya konuldu. 1925 Kasımı’nda yüz yıldır Müslüman erkekle­ rinin başını süsleyen fes kaldırıldı ve yerine Avrupa tarzı şapkalar ve sivri tepeli kasketler getirildi. Ne var ki, namazda secdeye kapa­ nan erkekler için her ikisinin de kullanımı oldukça zordu. Bir ay sonra İslam takviminin yerini Avrupa saati ve takvimi aldı. Şaşkın muhalifler gizli planlar yapmaya başladılar. 1926 Haziram’nda Mustafa Kemal’e İzmir’de suikast girişimi, işbirlik­ çilerden birinin oyunu haber vermesi üzerinde kılpayı önlendi. Bu olay bir baskı dalgasına yol açtı. Suikastçilerle Mustafa Kemal’in liderliğini kabul etmeyen eski ittihat ve Terakki Cemiyeti üye­ leri arasındaki bağ ortaya çıktı. Bunlardan biri savaş sırasmda

334

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Osmanlı Maliye Nazırı olan ve Lozan Antlaşması sürecinde Türk heyetine danışmanlık yapan Cavit Bey idi. Gerçi Mustafa Kemal’i eleştiriyordu ama suikast girişimine katılmamıştı. Yine de suikastçilerle beraber o da idam edildi. Devlet terörünün zirvesi ya­ şanıyordu.

Mustafa Kemal, muhalifleri susturulup, ülke sakinleştirilince, artık cumhuriyetin ilanına ve onu izleyen devrimlere doğru gi­ den olayların açıklamasını yapabilirdi. O dönemde ülkede var ol­ masına izin verilen tek parti olan Cumhuriyet Halk Fırkası kurul­ tayında 1927 Ekimi’nde altı gün süren uzun bir konuşma yaptı.

Konuşması “ 1919 yılı Mayıs ayının on dokuzuncu günü Samsun’a ayak bastım,” sözcükleriyle başlıyordu. Mustafa Kemal’in öyküsü modern Türkiye tarihinin öyküsü olmuştu.

Ardından daha radikal değişimlikler yapıldı. 1928 Nisanı’nda İslam’ın resmi din olduğu maddesi anayasadan çıkarıldı. Aynı yıl kasım ayında Latin alfabesi Arap alfabesinin yerini alınca, ülkenin Müslüman Osmanlı geçmişiyle son bağı da koparılmış oldu. Yeni alfabe Türk diline fonetik olarak daha uygundu, nüfusun büyük çoğunluğu zaten okuryazar olmadığından, değiştirmek kolaydı.

Böylece Türklerin çoğu yeni alfabeyle okuyup yazmayı öğrendi.

Diğer değişimler daha simgeseldi: Türk kadınına seçme ve seçil­ me hakkı tanındı, bazıları önce belediye meclisi üyesi olarak se­ çildi ya da atandı, ardmdan anlaşmalı bir şekilde tek aday olacak seçimlerde parlamentoya girdiler. Hükümetin kadınların meslek sahibi olmalarını desteklemesi çok önemliydi. Uzun zamandır kız okullarında zaten kadm öğretmenler vardı ama artık kadın­ lar karma okullarda ve üniversitelerde ders veriyorlar, hukuk ve tıp alanına giriyorlardı. Meslek sahibi kadınların sayısı hızla art­ tı ama günümüzde Türkiye’de evinin dışında çalışan kadın sayısı Avrupa standartlarına göre çok düşük kalıyor. Fes ve dinsel giy­ silerden farklı olarak kadınların peçesine yasak getirilmedi. Ama kullanımdan vazgeçirilmeye çaba gösterildi ve zamanla ortadan kalktı. Peçe yerine kentlerdeki ve genelinde kırsal kesimdeki yaşlı kadınlar başörtüsü kullanmaya başladılar.

SAVAŞTAN SAVAŞA

335

1934 yılında Soyadı Kanunu çıkarılınca Mustafa Kemal’e Meclis tarafından Türklerin Atası anlamına gelen Atatürk adı ve­ rildi. Soyadı yalnızca ona aitti ve ne kız kardeşi ne de evlat edin­ diği çocuklar kullanabilirdi. 1924 yılında biten evliliğinden çocu­ ğu olmadı.

Türkiye’de reformlar tamamlanırken, Birinci Dünya Savaşı’nın sonrasında uygulamaya konulan anlaşmalar Avrupa’da çökme­ ye başladı. îlk tehdit, İtalyan diktatör Benito Mussolini’den geldi.

1933’te Almanya’da Hitler iktidara geldi. Dış politikadaki ilkesini ‘yurtta sulh cihanda sulh’ olarak belirleyen Mustafa Kemal, sta­ tükonun savunulmasında Batılı demokrasilerin yanında yer aldı.

Böylece Türkiye, Lozan’da verdiği iki ödünü geri alma fırsatını kazandı. 1936 Temmuzu’nda Montreux’de imzalanan bir anlaş­ mayla Uluslararası Boğazlar Komisyonu kaldırıldı; Türk birlikle­ rine, askerden arındırılmış bölgeye girme izni verildi ve Türkiye Boğazlardan geçiş kurallarını uygulamak sorumluluğunu üstlen­ di. İkinci Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde Fransa ve Britanya ile yapılan bir ittifak anlaşması uyarınca, Türk birlikleri daha ön­ ce Fransız mandası altındaki Suriye’nin bir bölümü olarak kabul edilen İskenderun bölgesine girdi. Çin Seddi’nin dışında Türk ka­ bilelerinin yaşamış olduğu Cathay bölgesinden esinlenerek bura­ ya Hatay adı verildi ve Atatürk’ün 57 yaşında 10 Kasım 1938’deki ölümünden altı ay sonra, bölge Türkiye sınırlarına dahil oldu.

Atatürk’ün modern Türkiye’in temellerini atma çalışmaları sona ermişti. Ülkenin bundan sonraki tarihi, temellerin çok sağlam ol­ duğunu gösteriyor.

Filistin mandası 1922’de Milletler Cemiyeti mandasının resmen onaylanmasın­ dan sonra Siyonizm’in geleceği her şeyden çok, Filistin’deki Ulu­ sal Vatan’m nasıl gelişeceğine bağlıydı. 1922 yılında Britanya burada 589.000 Müslüman, 83.000 Yahudi ve çoğunluğu Arap olan 71.000 Hıristiyanın yaşadığını hesaplamıştı. 1925 yılında

336

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

SamueTin Yüksek Komiser olarak görevi sona ererken Yahudi nüfusu 108.000’e yükselmişti ama o yıl bir göçmen patlama­ sı yaşanmıştı. 33.801 Yahudi Filistin’e gelirken, 2151 Yahudi bu­ radan ayrılmıştı. Ülkenin ekonomik koşulları hiç kolay değildi ve 1927 yılında yalnızca 2713 Yahudi göçmen gelirken 5071 ki­ şi aynlmıştı.(39) Yine de Ulusal Vatan gelişme gösteriyordu. 1929 yılma gelindiğinde Tel Aviv’in nüfusu 46.000’e ulaşmıştı ve bir Yahudi kenti olarak büyüyordu.(40) Yahudi toplumunun or­ ganizasyonu 1920 yılında kurulmuş olan Hisdatrut ya da İsrail Emekçileri Genel Federasyonu adlı çok güçlü bir işçi sendika­ sı hareketine dönmüştü. 1921 Kasımı’nda konseye seçilen BenGurion, sendikanın itici gücü oldu ve Filistin’deki Yishuv adıy­ la tanınan Yahudi toplumunun arasında baskın bir kişilik olarak ortaya çıktı. Saygınlığı arttıkça, zamanla Weizmann’a rakip ola­ cağı ve hatta aşıp geçeceği anlaşıldı.141' ' Bu dönemde Weizmann için herhalde en önemli olay, çey­ rek yüzyıldır özlemle beklediği Scopus Dağı’ndaki İbrani Üniversitesi’nin 1925 Nisanı’nda açılış törenine gelişiydi. Weizmann’lara 77 yaşındaki Balfour eşlik ediyordu. Admm yakından bağlantı­ lı olduğu ülkeye zavallı adam ilk kez gelmişti. 1 Nisan’daki açı­ lış törenine aralarından Dr. Judah Magnes’in de bulunduğu çok sayıda tanmmış Yahudi katıldı. Dr. Magnes, üniversitenin ilk rektörü ve başkanı olacaktı ama Filistin hükümeti bünyesinde­ ki Arap-Yahudi işbirliği adına yaptığı çalışmalar Weizmann’m acı suçlamalarına neden olacak ve Siyonizm’in temel görüşünden dışlanacaktı.(42) Samuel ile Allenby de törendeydi ama sahne ışık­ (39) Palestine Royal Commission Report, s.43, 46, 62.

(40) Hovrard M Sachar, A History o f Israel: From the Rise o f Zionism to Our Time (Basil Blackwell, Oxford: 1976) s. 155.

(41) Teveth, Ben-Gurion, s. 187-8.

(42) Weizmann’dan Felix M Warburg’a, New York, 24 Kasım 1929, Camillo Dresner (ed.) LPCW, Seri A, Cilt XIV, Temmuz 1929-Ekim 1930 (Transaction Books, Rutgers University, Israel Universities Press, Kudüs: 1978) 104, s. 103.

SAVAŞTAN SAVAŞA

337

lan Balfour’un üzerindeydi. Beklendiği gibi deklarasyonun yazarı Tel Aviv’de ve ziyaret ettiği Yahudi yerleşim yerlerinde 10.000 ki­ şi tarafından karşılandı. Öte yandan Filistinli Araplar Balfour’un gelişini bir günlük grevle protesto ettiler ama oldukça düşünce­ siz bir davranışla Şam’a gitmeye kalkışınca çok daha kötüsü ola­ caktı. 6000 kişilik bir kalabalık oteline yaklaştı ve Fransız ordusu kalabalığı dağıtırken üç kişinin ölümüne neden oldu. Balfour’un Suriye’yi ziyareti adeta başlar başlamaz sona erdi. Mandalılar gibi Arapların da onu sevmediği belliydi.(43) 1920’li yıllarda Filistin’i saran görece dinginlik 1928’de birden­ bire sona erdi. Samuel’in Yüksek Komiser olarak görevi 1925’te sona ermişti. Ardılı Birinci Dünya Savaşı’nda Britanya’nın en ba­ şarılı komutanlarından olan Messines Lordu Feldmareşal Plumer idi. Samuel ile Plumer, siyasi ortamı oldukça sakin tutmayı başar­ mışlardı ama Mısır, Irak ve Suriye’deki siyasi ilerlemeler Filistinli Arapların kendilerini geride bırakılmış hissetmelerine yol açıyor­ du. 24 Eylül 1928 tarihinde Yahudilerin kefaret bayramı günü olan Yom Kippur’da Ağlama Duvarı’nın çevresinde gelişen kar­ maşık anlaşmalar ve kurallardan ortaya çıkan gerginlik zirveye ulaştı. Yüzyıllar boyunca Yahudilere kaldırıma herhangi bir şey inşa etmedikçe duvara yaklaşma izni verilmişti ve Britanya da bu pozisyonu korumaya kendini zorunlu hissetti. Yahudiler kadın­ larla erkekleri ayırmak için bir paravan yerleştirince polisler zor­ la söktüler. Gitgide artan bir gerginlik havasmda iki taraf da olayı Milletler Cemiyeti’ne protesto etti.(44) Oldukça rahatsız edici olan bu durum, ertesi yıl yaşanacak daha ciddi olaylar dizisinin bir habercisiydi. Belki de ilk başlan­ gıç, manda koşulları arasmda yer alan ve Weizmann’ın yıllardır uğraştığı daha geniş bir Yahudi Ajansının kurulma pazarlıkları­ nın sona ermesiydi. En sonunda 1929 yazında Zürih’te yapılan (43) Weizmann, Trial and Error, s. 390-400; Dugdale, Arthur James Balfour, Cilt II, s. 267-72.

(44) Palestine Royal Commission Report, s. 65-7.

MOK 22

338

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Onaltmcı Siyonist Kongresi’nde karar alınmıştı. Yahudi Ajansı, hem Siyonist hem de Siyonist olmayan Yahudileri temsil ede­ cekti ve başkanı Weizmann olacaktı. Başka koşullar altında bu olay mesleğinde yeni bir zirve demek olabilirdi ama birkaç gün içinde Filistin’de çıkan olaylar kapıldığı tatmin olma duygusunu yok etti. 15 Ağustos 1929’da Ağlama Duvarı’nda bir Yahudi tö­ reni yapıldı ve ertesi gün Araplar da aynısını gerçekleştirdi. 23-29 Ağustos tarihleri arasında Filistin’in çeşitli yerlerinde Yahudiler saldırıya uğradılar. Toplam olarak 133 Yahudi ölüp 339’u yara­ lanırken, çoğunluğu emniyet güçlerinin elinde olmak üzere 116 Arap öldü ve 232’si yaralandı. Özellikle saldırıların çoğunun an­ tik Yahudi kutsal kentlerinden Safed ve Hebron’da gerçekleşmesi ve 60 kişinin orada ölmesi çok üzücüydü. Yahudiler bu kentlerde kuşaklar boyu taciz edilmeden yaşamışlardı.

Sir Walter Shaw başkanlığındaki Soruşturma Komisyonu, bul­ gularını 31 Mart 1930’da açıkladığında, Weizmann birkaç gün­ dür Balfour’un ölümünün yasını tutuyordu.(45) Açıklanan rapor Araplarla Yahudilerin görüş açılarındaki farklılıklara işaret edi­ yor ve saldırıların ardındaki neden Arapların, Yahudi göçmen sa­ yısından ve satın alman toprak miktarından korkmaya başlama­ sı olarak gösteriliyordu. Shaw, hükümete Yahudi olmayan top­ lumun haklarının korunması cümlesinin anlamını tanımlaması­ nı, aşırı olarak gördüğü göçlerin düzeninin yeniden gözden ge­ çirilmesini, bunların ışığında toprak politikasının düzenleme ve geliştirme yöntemlerinin soruşturulmasını öneriyor ve Siyonist Organizasyon’un, Filistin hükümetine katılamayacağını bir kez daha vurguluyordu.'46' Weizmann, bir süredir Başbakan Ramsay MacDonald hükü­ metinin Sömürgeler Bakanı Lord Passfield’in düşmanca duygu­ larının farkındaydı. Daha çok Sydney Webb adıyla tanınan Lord (45) Weizmann’dan Gerald Balfour’a, Woking, 19 Mart 1930, LPCW, Cilt XIV, 225, s. 252.

(46) Palestine Royal Commissiorı Report, s. 67-71.

SAVAŞTAN SAVAŞA

339

Passfield, London School of Economics’i kurmuş, eski bir sos­ yalistti ve karısıyla birlikte Stalin dönemi Rusyası’na sempa­ tiyle yaklaşan bir kitap yazmıştı. Bu nedenle, çok tatsız olduğu halde komisyonun vardığı sonuçlar Weizmann için bir sürp­ riz. olmadı. Raporu elde edince MacDonald ve Passfield ile bir görüşme ayarladı ve bu görüşmeye önde gelen üç meslekta­ şı Hindistan eski Genel Valisi Lord Reading, eski adı Sir Alfred Mond olan Lord Melchett ve Amerikalı banker Felix Warburg da katıldı. Shaw’ın haddini aştığına inanan MacDonald, Avam Kamarası’nda Britanya’nın Ulusal Vatan kavramına bağlı kaldığı­ nı belirten bir konuşma yapmaya söz verdi ve yaptığı konuşmayı Muhafazakârlar adına Baldwin, Liberaller adına da Lloyd George destekledi,1!47) Weizmann, ayrıca Baldwin ve Lloyd George ile te­ masını sürdürdü ve Yahudi Ajansı Başkanı olarak Shaw’a yazdığı uzun yanıtı 11 Nisan’da Manchester Guardian gazetesinde yayın­ landı. Yahudilerin böyle bir hakları olduğundan Filistin’de bu­ lunduklarını tekrar savundu ve göçlerle toprak alımlarım kısıt­ lanmasının Ulusal Vatan yaratılmasına bir engel oluşturacağını ileri sürdü.<48) Shaw’ın önerdiği soruşturmayı ileriye götürmek için hükümet Sir John Hope Simpson başkanlığında başka bir komisyon daha kurdu. Aslında Weizmann, komisyonun başkamnın görüşlerini bildiği Smuts olmasını yeğlerdi. MacDonald ve Passfield ile yap­ tığı oldukça sert geçen toplantıda Filistin’e doğru yola çıkmadan önce Hope Simpson ile kendisini görüştüreceğine söz vermiş olan Passfield’ı yalancılıkla suçladı.(49) Filistin’e göçlerin askıya alındı­ ğı haberi olayların gidişi hakkında sevimsiz bir işaretti ve böylece

(47) Weizmann’dan C P Scott’a, Manchester, 31 Mart 1093, LPCW, Cilt XIV, 233, s. 256-7.

(48) Weizmann’dan Manchester Guardian gazetesi editörüne, 11 Nisan 1930, LPCW, Cilt XIV, 248, s. 266-8.

(49) Weizmann’dan Vera Weizmann,a, Paris, 13 Mayıs 1930, LPCW, Cilt XIV, 269, s. 281-3.

340

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

toprak yasalarından değişikler yapıldı ve Yahudi Ajansının çalış­ maları da kısıtlandı.*501 Bu koşullar altında Weizmann’ın yapacağı en iyi şey, Passfield ile teması kesmeden hükümetin olası tepkisini beklemek olacak­ tı. Ekim ayının başında toprak alımına beş yıl yasaklama getirile­ ceğine, Yahudi göçünün kısıtlanacağına ve toprak sahibi olmayan Araplara kredi açılacağına inanmaya başladı. Passfield hakkındaki karamsar görüşü, tıpkı kısa bir süre önce Kenya’da Afrikalılara yaptığı gibi davranacağı ve Arapları ülkenin yerli halkı gibi gös­ tereceği biçimindeydi.<51) 13 Ekim’de MacDonald ile Passfield’e yazdığı mektupta toprak aliminin yasaklanmasının Ulusal Vatanı baltalayacağını ve topraklar üzerinde Arapların Yahudilerden da­ ha fazla hakkı olduğunu kabul etmek anlamına geldiğini bildirip protesto etti. Böyle bir politikanın Balfour Deklarasyonu’na ve manda koşullarına aykırı olduğunu öne sürdü.(52) Weizmann’m daha önceden gördüğü ve 21 Ekim’de yayın­ lanan Hope Simpson’ın raporu, Siyonist platformun, Araplara haksızlık etmeden Yahudilere yetecek kadar işlenebilir toprak bu­ lunduğu konusundaki ana dayanaklarından birini çürütme teh­ didi içeriyordu. Hope Simpson, Yahudi toprakları geliştirilme­ dikçe, Arap toprakları daha iyi işlenmedikçe, eğer Arap çiftçilerin yaşam standardı korunacaksa, daha fazla Yahudi yerleşimci için yer olmadığmı düşünüyordu. Siyonistlerin bakış açısından daha iyimser olan yönü ise kırsal alanın geliştirilmesiyle hem bugün­ kü nüfusun barındırabileceğini hem de 20.000 yerleşimci aile için yer ayrılabileceğini belirtmesiydi. Rapora eşlik eden Politika Bildirgesi, Hope Simpson’m verdiği rakamları ve vardığı sonuç­ ları kabul ederken, geliştirilecek toprakların daha fazla Yahudi (50) Weizmann’dan James Ramsay MacDonald’a, Londra, 16 Mayıs 1930, LPCW, Cilt, XIV, 275, s. 300-1.

(51) Weizmann’dan Felix M Warburg’a, New York, 6 Ekim 1930, LPCW, Cüt XIV, 357, s. 376-81.

(52) Weizmann’dan Lord Passfield’e, Londra, 13 Ekim 1930, LPCW, Cilt XIV, 359, s. 382-4.

SAVAŞTAN SAVAŞA

341

yerleşimciyi kaldırabileceği noktasını bilinçli olarak göz ardı etmişti.(53) Passfıeld Beyaz Sayfası adıyla bilmen belge, Siyonistler ve özellikle Siyonist stratejide sine qua non (olmazsa olmaz) bi­ çimde Britanya ile işbirliği yapmış olan Weizmann için yıkıcı bir darbe oldu. Beyaz Sayfa’mn Ulusal Vatan olasılıklarına ciddi bir darbe indirdiğini ve 1922 tarihli Beyaz Sayfa’nın ileri sürdüğü gö­ rüşe tümüyle karşıt olduğunu açıkladı. Passfield’ı şikâyet eder­ ken, bir Politika Bildirgesi yayınlayarak hükümetin pazarlıkları dışladığını söyledi ve hem Siyonist Organizasyon hem de Yahudi Ajansı Başkanlığından istifa ettiğini açıkladı. MacDonald’a öfke yerine üzüntüyle, Britanya hükümetiyle uyumlu çalışma politika­ sının başarısızlığından sızlandı/54' Weizmann Filistin’deki Britanya yöneticilerini çok uzun bir süre önce Arap yanlısı olmakla kınamıştı ama şimdi Sömürgeler Bakanlığıyla da uğraşması gerekiyordu. Beyaz Sayfa’ya karşı lobi kampanyası başlatırken, Passfıeld’e oranla MacDonald’m bu ko­ nuya daha sıcak baktığı fikrinde herhalde haklıydı. Yahudi çevre­ lerinden destek alırken, eski dostları Amery ve Smuts ile Baldvvin ve Austen Chamberlain gibi Muhafazakârlar da Beyaz Sayfa’yı eleştirenler arasına katıldı.

MacDonald’ın ortalığı yatıştırmak için atadığı Filistin hakkındaki Kabine Komitesi, sorunu Yahudi Ajansına danışarak çöze­ cekti. Başkanlıktan istifa etmesine karşın Weizmann 1930-31 kışı boyunca işbirliği yaptı, Ulusal Vatanın şu andaki düzeyinde kesi­ lip bırakılamayacağını ve 1929’da Yahudilerin kurban edilmiş ol­ duklarını vurguladı.(55) Ödülü MacDonald’dan 13 Şubat 1931’de gelen, Beyaz Sayfa’yı geçersiz kılmadığı halde özünde sınırlandı­ ran mektup oldu. Mektupta MacDonald, Beyaz Sayfa’mn ‘man­

(53) Palestine Royal Commissiorı Report, s. 71-3.

(54) Weizmann’dan Lord Passfield’e, Londra 21 Ekim 1930; Weizmann’den James Ramsay M acDonald’a, Londra, 21 Ekim 1930: LPCW, Cilt XIV, 364, 368, s. 387-9, 391.

(55) Weizmann, Trial and Error, s. 413-15.

342

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

danın Yahudi halkına karşı yükümlülükleriyle tutarsız bir politi­ kaya işaret ettiği’ görüşünü çürütmeye çalışmıştı. Manda koşulla­ rının hem Araplara hem Yahudilere karşı Britanya’ya yükümlü­ lükler getirdiğini vurguluyor ve Yahudilerin toprak satın alması­ na son verme niyetini yadsıyordu. Daha can sıkıcı olan göçmenlik sorunu hakkında da uzun süredir varlığını sürdüren arazinin ta­ şıma kapasitesi konusunu tekrarlıyor ve hükümetin ‘Yahudilerin göç etmesini hiçbir şekilde durdurmayı ya da yasaklamayı düşün­ mediğini’ belirtiyordu. Araplar açısından Beyaz Sayfa’nın yerini ‘Kara Mektup’ almıştı.(56) Weizmann, bir kez daha başarmıştı ama bu olay Britanya’nın iyi niyetine duyduğu güven hakkında soru işaretlerine yol aç­ mıştı. Onu eleştirenler ve özellikle Jabotinsky’nin Weizmann ile arası 1920’lerde bozulduğunda oluşturduğu Revizyonist or­ ganizasyon, başka bir Beyaz Sayfa yerine bir mektup kabul etti­ ği için saldırıyorlardı. Bu suçlama yanlış olduğu kadar haksızlık­ tı; çünkü MacDonald’m mektubu Avrupalı Yahudilere, en faz­ la gereksinim duydukları bir dönemde Filistin’e göç etme olası­ lığını açıyordu. Sonuçta 1931 Temmuzu’nda Basel’de toplanan Uluslararası Siyonist Konferansı’nda Weizmann’ın muhalifleri ona karşı güvensizlik önergesini geçirmeyi başardılar. Meslek ya­ şamının o ana kadarki en düşük noktasındaydı.(57) Böylesine acı bir reddedilişin ardından Weizmann’ın tesel­ li bulmak için yaşamındaki ikinci tutku olan kimyaya dönme­ si hiç de şaşırtıcı olmadı. Gerçi kendini Siyonizm’den tümüy­ le uzaklaştırmadı ama Londra’da küçük bir laboratuvar inşa et­ ti ve mesleğini canlandırması için karşısma bir fırsat çıktı. Bu fır­ sat, Weizmann’ın arkadaşı Israel SiefFin oğlunun anısına spon­ sorluğunu üstlendiği Rehovoth’daki Daniel Seiff Araştırma Enstitüsü’nün 1934 Nisanı’nda açılışıydı. Weizmann ailesinin (56) J Ramsay MacDonald, Avam Kamarası, 13 Şubat 1931; Palestine Royal Commission Report, s. 74-7.

(57) Weizmann, Trial and Error, s. 4-20; Rose, Chaim Weizmann, s. 289-93.

SAVAŞTAN SAVAŞA

343

Filistin’de inşa ettirdiği modern stildeki evin mimari Almanya’nın önde gelen mimarlarından, kısa bir süre önce ülkesini terk eden, Erich (daha sonraları Eric) Mendelsohn idi.(58) Yaşadığı çalkan­ tılardan sonra Weizmann’m yaşamında, kendini yurtiçi sorun­ larına ve bilimsel konulara verebileceği dingin bir ara gibi gö­ rünebilirdi ama Mendelsohn’un ülkesini terk etmesinin nedeni çok önemliydi: Adolf Hitler, 30 Ocak 1933’te Almanya’da iktida­ ra gelmişti.

Hitler’in etkisi ve Filistin’de Arap isyanı 1914 öncesi Viyana’nm Yahudi düşmanlığı havasını solumuş bir AvusturyalI olan, Versay Antlaşması’nın sözde haksızlıklarını dili­ ne dolayan Adolf Hitler iktidara gelir gelmez, aralarında en vatan­ sever Almanların da bulunduğu Yahudileri sistemik biçimde ulu­ sal kamu yaşammdan dışlamaya başladı. Bundan sonra yaşanan­ ları tekrarlamaya bile gerek yok: 1935 Nürnberg Yasaları, 1938’de Avusturya'nın ilhakının ardından Viyanalı Yahudilerin katledil­ mesi, 1938 Kasımı’ndaki Reichskristallnacht (Kristal Gece), gi­ bi olaylar Hitler’in 30 Ocak 1939’da Reichstag (parlamento) ko­ nuşmasında doruğa çıkmış ve kısa süre sonra başlatacağı savaş­ ta Yahudilerin kaderini önceden açıklamıştı. Bunun sonucun­ da Almanya’dan ve Avrupa'nın diğer bölgelerinden Yahudilerin kaçışı başladı. 1924 Göçmenlik Yasası’nın getirdiği etnik kota­ lar nedeniyle, ABD artık çoğu Yahudi için bir seçenek değildi.

Weizmann’ın MacDonald’a zamanında müdahalesi Filistin’e göç etme seçeneğini sunuyordu. Rakamlar her şeyi anlatıyor. 1938 yı­ lında 1.415.700 olan toplam nüfusun içinde 401.600 Yahudi yer alıyordu.(59) Üstelik göçmenlerin çoğu Orta Avrupa’nın kültürel değerlerini yanında taşıyan orta sınıf kentli Yahudilerdi. Tel Aviv (58) Rose, Chaim V/eizmann, s. 294-300.

(59) Palestirıe Partition Committee Report, Cm d 5854 (Her Majesty’s Stationary Office, Londra, 1938) s. 23.

344

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

artık 150.000 nüfusuyla önemli bir kent olmuştu. Yishuv nun yapısının simgesel değişimi, efsane Italyan orkestra şefi Arturo Toscanini’nin yeni oluşturulan Filistin Orkestrası’m yönetmek için gelişiydi. Genelinde Almanya’da işlerinden çıkarılan müzis­ yenlerin kurduğu orkestra daha sonra İsrail Filarmoni adını ala­ cak ve dünyanm en önde gelen orkestralarından biri olacaktı.

Konsere Weizmann da katıldı.(60) Ulusal Vatan’daki değişim Arapları harekete geçirdi. 15 Nisan 1936’da Nablus yalanında bir Yahudi öldürüldü ve Arap isyanı başladı. 1939’a kadar süren isyan, tam da Almanya, İtalya ve Japonya’nın amaçlarının gittikçe korkutucu bir hal aldığı dönem­ de Britanya güçlerini buraya bağlamıştı. Artık açıkça Filistinlilerin lideri olan Hacı Emin el-Hüseyni, Arap Yüksek Komitesi’ni kur­ du. Hükümetin yanıtı kanser hastası Lord Peel başkanlığın­ da görevi her iki tarafın şikâyetlerini yok edebilecek öneriler ge­ tirmek olan başka bir soruşturma komisyonu göndermek oldu.

Komisyonun en dinamik üyesi daha önce İrlanda, Kanada ve Güney Afrika’da vatandaşlık sorunlarını incelemiş olan Oxford Üniversitesi Sömürge Tarihi Profesörü Reginald Coupland idi.

1935’te Dünya Siyonist Organizasyonu Başkanlığına geri dönmüş olan Weizmann ile Coupland arasında harika bir dinamik oluş­ tu. 23 Aralık 1936’da Weizmann, Yahudi Ajansı adına kanıtlar sunarken, Coupland, Filistin’de iki büyük bölge adını taktığı bir öneri getirdi. 8 Ocak 1937’de Weizmann’a bölme fikrini sunma­ dan önce bu kavramı geliştirdi ve zaman içinde bağımsız Arap ve Yahudi devletlerinin kurulmasının yolu açıldı. Coupland’ın dü­ şünme biçimini destekleyen nokta, Arap uygarlığının Asya’ya ve Yahudi uygarlığının Avrupa’ya ait olduğuna ve bu nedenle ulu­ sal amaçlarının uyuşmadığına inanmasıydı. Coupland’m sözleri­ nin önemini Weizmann derhal kavradı. Önerilen oluşum Ulusal (60) Sachar, A History oflsrael, s. 586; Michael Jackson, ed. Janet Jackson, A Scottish Life: Sir John Martin, Churchill and Empire (The Radcliffe Press, Londra: 1999) s. 89.

SAVAŞTAN SAVAŞA

345

Vatan yerine Filistin’in bir bölümünde bir devlet kurulmasıydı.

Yahudilerin sayısı artarken Arap nüfusunun arttığının da farkın­ daydı ve bir Yahudi çoğunluğu olasılığının çok uzaklarda olduğu­ nu biliyordu. Ülkenin bölünmesinin Siyonistler arasında direni­ şe yol açacağının da farkındaydı; özellikle Transürdün’ün devlet olarak ortaya çıkması Ulusal Vatanı zaten kesintiye uğratmıştı.

Ocak 1937’de sonunda iki erkek Nahalal tarımsal yerleşim ye­ rinde özel olarak görüşürken, Weizmann bölünmenin en iyi iler­ leme yolunu oluşturduğuna ikna oldu. Kraliyet Komisyonu’nun 7 Temmuz’da Weizmann’ın eski dostu Sömürgeler Bakanı Ormsby-Gore’a verdiği rapor bölünme yanlısıydı. Biraz Caesar’ın Galya’sma benzer bir biçimde Filistin üçe bölünecekti: Kıyıda ve Galile bölgesinde bir Yahudi devleti, iç kesimde bir Arap devleti oluşturulacak ve Kudüs kıyıya bir koridorla bağlanan, Britanya’ya ait bir bölge olacaktı. Görüşme sırasında deneyimli Siyonizm yan­ lısı Lloyd George, Churchill ve Samuel gibi konuşmacılar tarafın­ dan bölünmenin manda koşullarına aykırı olarak eleştirilmesine karşın, öneri kabine ve parlamentoda kabul edildi. Weizmann’ın daha başmda tahmin ettiği gibi onların çekinceleri Siyonist hare­ ketin etkin kesimlerinde de yankılandı.

Siyonist hareket içindeki çekişme 1903’teki ‘Uganda Önerisi’ krizinin yansımalarını apaçık bir biçimde taşıyordu ama bu kez Herzl’in koltuğunda Weizmann oturuyordu ve ağustos ayında Zürih’te yapılan Siyonist Kongresi’nde zirveye ulaştı. Avrupalı ve aralarında başlangıçta bölünmeye karşı olan Ben-Gurion’un da bulunduğu Filistinli temsilcilerin büyük çoğunluğu Weizmann’ı destekledi. Muhalefete Ussishkin öncülük ediyordu ama gerçek tehdit ABD’den geldi ve Weizmann’m Brandeis ile eski kavgası dönüp dolaşıp onu zor durumda bıraktı. Brandeis kongreye ka­ tılmadı ama Fleix Frankfurter, Haham Stephen Wise ve avukat Robert Szold ile yaptığı hazırlık görüşmesinde bölünme öneri­ si reddedildi. Wise’ın Avrupa’ya gelince, Filistin’deki Yahudilerin gerçeklerini öğrenip fikrini değiştirmesi uzun sürmedi. 10 Ağustos 1937’de ABD Kongresi’nin kabul ettiği, Siyonistlerin

346

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Peel Komisyonu önerilerini reddetmesini ve daha uygun bir plan için Britanya hükümetiyle pazarlık etmesini gündeme getiren uz­ laşma stratejisinin mimarı Wise idi. Gerçi bu formül bölünme için açık kapı bırakıyordu ama isteksiz bir onaydı ve bu plan 11 Eylül’de Suriye’de toplanan Arap Ulusal Konferansı’nda tümüyle reddedilince, Bludan, Weizmann’a pek yardımcı olmadı. İki taraf da gerçekten istemediğine göre, Britanya hükümeti bölünme pla­ nını uygulayıp uygulamamak arasında ikilemde kaldı.

Ormsby-Gore’un bir yıl içinde bir Yahudi devleti kurulması için hazırlıklara başlayacağı güvencesiyle umutlanan Weizmann Filistin’e doğru yola çıktı ama Sömürgeler Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı ile kıyaslanınca küçük bir oyuncu sayılırdı. Savaş teh­ didinin Avrupa’yı ve Akdeniz’i sardığı bir anda, Dışişleri Bakanı Anthony Eden ile Başbakan Neville Chamberlain’in karşıların­ da bir düşman Arap dünyası istemedikleri kesindi. 22 Aralık 1937 tarihli kabine toplantısında Sir John Woodhead başkanlı­ ğında bölünme planınm uygulanma olasılığım araştırmak üze­ re bir komisyon gönderilmesine karar verildi ama aynı zaman­ da bu plana karşı olduğunu özgürce açıklayabileceğini belirten özel bir mektup da yazıldı. 9 Kasım 1938’de Reichskristallnacht Alman Yahudilerinin mallarını mülklerini yok ederken sundu­ ğu rapor tam da beklendiği gibi plana karşıttı. Weizmann’ın ko­ misyonu etkileme girişimleri boşa çıkmıştı ve daha önceden alın­ mış bir kararı haklı göstermek amacını taşıdığı konusundaki gö­ rüşleri doğruydu.(61) Eğer Weizmann Britanya hükümetiyle ilişkisinin en alt nok­ taya ulaştığını hissettiyse, çok daha kötüsüyle karşılaşacaktı. 1938 Mayısı’nda, Siyonist yanlısı oluşu sakıncalı bir hal alan Ormsby(61) Daha geniş bilgi için bkz. T G Fraser, Partitiotı in Ireland, India and Palestine, theory and practice (Macmillan, Londra ve Basingstoke: 1984) Bölüm 6, ‘Palestine: the Peel Commission’; ve T G Fraser, ‘A Crisis o f Leadership: Weizmann and the Zionist Reactions to the Peel Commission’s Proposals, 1937-8’, Journal of Contemporary History, Cilt 23, No. 4 (Ekim 1988) s. 657-80.

SAVAŞTAN SAVAŞA

347

Göre’un yerine Sömürgeler Bakanlığına merhum başbakanın oğ­ lu Malcolm MacDonald getirildi. Daha Woodhead çalışmasını tamamlamadan MacDonald, Filistin’in geleceğini tartışmak üze­ re bir konferans düzenlemeye karar verdi. Konferans, St. James Sarayı’nda 7 Şubat 1939’da açıldı ve Hitler’in Çekoslavakya’nın geri kalanını işgal ettiği 15 Mart’ta sona erdi. Oysa Chamberlain, o bölgeleri bir önceki eylül ayında Münih’te kurtardığına inanı­ yordu. Tahmin edileceği gibi konferans sonuçsuz kaldı ama bir bürokratik hata sayesinde Weizmann, MacDonald’ın neler plan­ ladığını öğrendi. Bağımsız bir Filistin kurulacak, beş yıl boyun­ ca kısıtlı sayıda Yahudi göçmene izin verilecek, bu tarihten son­ ra ancak Arapların rızasıyla göçmen gönderilecekti. Weizmann ile Ben-Gurion’un katılmadığı kapanış oturumunda MacDonald, Weizmann’ın daha önceden öğrendiği önerisinin anahatlarım ayrıntılarıyla açıkladı. Buna göre Filistin on yıl içinde bağım­ sızlığını kazanacaktı, beş yıl süresince 75.000 Yahudi’nin yerleş­ mesine izin verilecekti ve bu tarihten sonra ancak Arapların ka­ bul etmesi üzerine göçmenler gidebilecekti. Bunun anlamı ülke­ de Yahudilerin her zaman azınlıkta kalacağıydı.(62) Bu noktalar MacDonald’ın Mayıs 1939’da açıkladığı Beyaz Sayfa’mn özüydü.

Beyaz Sayfa kendi lehlerine olsa da Filistinli Araplar bu önerile­ ri reddettiler ama ikinci Dünya Savaşı boyunca Arap dünyasını sakin tutarak, Britanya’nın dostu olan Transürdün’de Abdullah, Suudi Arabistan’da İbni Suud ve Irak’ta Nuri el-Said’e destek ol­ duklarını kanıtladılar.

Avrupa tam savaşm eşiğindeyken 16 Ağustos 1939’da Ce­ nevre’de toplanan Siyonist Kongresi umutsuz bir işten başka bir şey zaten olamazdı. Savaşta Yahudilerin Britanya’yı destekleyece­ ği kesindi ama kongre yine de acı sözcüklerle Beyaz Sayfa’yı kına­ dı. 24 Ağustos’ta kongre sona ererken Nazi-Sovyet Anlaşması’nın haberi geldi. O tarihe kadar ideolojik düşman olan iki ülkenin arasındaki çıkarcı anlaşma Hitler’in derhal Polonya’ya saldır­ (62) Weizmann, Trial and Error, s. 493-501; Rose, Chaim Weizmann, s. 344-6.

348

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

masının yolunu açtı.(63) Almanya’nın 1 Eylül’de gerçekleştirdiği saldırı iki gün sonra Ingiliz-Fransız ortak.savaş ilanını tetikledi ama bu girişim ne Polonya’yı ne de artık Hitler’in merhameti­ ne kalmış olan milyonlarca Polonyalı Yahudi’yi kurtarmaya yet­ ti. Hitler’in Kıta Avrupası üzerinde kurduğu baskı ertesi yıl Batı Avrupa’ya yaptığı başarılı saldırı ve 22 Haziran 1941’de Sovyetler Birliğini işgaline kadar genişledi. 1941 sonbaharında Almanya, Pale Yerleşim Bölgesi’ni denetimi altına almıştı ve Yahudi halkını feci sonuçlar bekliyordu.

Ortadoğu savaşta İtalya’nın 1940 Haziram’nda savaşa girmesi Ortadoğu’nun önemli bir kaygı noktası biçimine gelmesi demekti. Bu nedenle Britanya’nın 1936 Ağustosu’nda Mısır’la yaptığı anlaşma, savaş döneminde kilit tesislerin kullanımını, Süveyş Kanalı’na ve Basra Körfezi’ndeki petrol kaynaklarına giden stratejik yolların korun­ masını sağladığı için çok şanslıydı. 1942 Haziram’nda Alman ve Italyan kuvvetleri İskenderun’dan ancak 97 kilometre uzaktaydı ve General Sir Claude Auchinleck tarafından Birinci El Alameyn Çarpışması’yla durdurulabilmişti. Aynı zamanda Almanların Kafkasya’ya ilerleyişi Britanya’nın Ortadoğu’daki konumunu kuzeyden tehdit ediyordu. Amerikan güçleri tümüyle işin içine katılınca, Iran-Irak Komutanlığı, Sovyetlerin savaş çabalarında Müttefiklerin önemli bir malzeme merkezi olarak> çok tehlike­ li Kuzey Kutbu yollarının kullanılmasına bir alternatif oluştur­ du. Ne var ki, bundan önce Irak’ta belirli olayların oynanması ge­ rekecekti.

1939 yılında Kral Gazi bir araba kazasında öldü. Ardılı küçük oğlu II. Faysal tahta çıktı. Hicaz’ın son Kralı Ali bin Hüseyin’in oğlu Abdullah naip olarak yönetimi üstlendi. Abdullah, içgüdü­ sel olarak Britanya yanlısı olduğundan ikinci Dünya Savaşı patlak (63) Esco, Palestine, Cilt II, s. 928-31.

SAVAŞTAN SAVAŞA

349

verince, kraliyet ailesiyle ordunun milliyetçi subayları arasında gerginlik başladı. Britanya’nın, 1930 anlaşması uyarınca, Irak’tan aralarında Mihver Devletleri ile diplomatik ilişkiyi kesmenin de bulunduğu yükümlülüklerini yerine getirip itaat etmesini iste­ mesiyle gerginlik şiddetlendi. 1941 ilkbaharında aylar süren siyasi çatışmaların ardından Abdullah kaçmak zorunda kalınca, ‘Altın Kare’nin güvenini kazanmış olan milliyetçi Reşid Ali iktida­ rı ele geçirdi. Kendilerini -Ortadoğu’dan sürmek için Almanlarla İtalyanların ortak bir plan yaptığına inanan Britanya, bölgedeki pozisyonlarını güvence altına almaya karar verdi. 1941 Nisan ve Mayıs aylarmda, Britanya güçleri Basra’ya çıktı ve Reşid Ali ikti­ darını devirdi. Haziranda Suriye’ye yürüyen birlikler Vichy hü­ kümetinin valisini kovdu. Irak ikinci kez işgal edildi ve Kral nai­ binin çevresine Britanya yanlısı bir yönetim kadrosu yerleştirildi, îngilizlere karşı çıkmış olan Reşid Ali gibi kişiler kendilerini ik­ tidardan uzaklaştırılıp sürgüne gönderilirken buldular. Ardında kalan destekçileri ya idam edildi ya da hapse atıldı.(64) Britanya’yı destekleyen Nuri el-Said, 1941 sonrasında Irak’ta baskın bir siya­ si kişilik oldu. Ülkedeki Haşimi monarşisi ve Ortadoğu’daki daha geniş amaçları için Britanya bağlantısının önemli bir destek oldu­ ğunu düşünüyordu. Çevresindeki tüm çatışmalara karşın Türkiye barış içindey­ di. Sınırlarını Irak’taki Ingilizler, Suriye’deki Fransız Vichy hü­ kümeti, Hitler’in müttefiki Bulgarlar, Sovyetler Birliği, 1941’de Yunanistan’m yenilmesinden sonra Alman ordusu çevreliyor­ du. Hâlâ bir ulus devlet olarak kendini geliştirmeye çabalayan Türkiye’nin özellikle 1939 aralığındaki korkunç depremden sonra savaşan güçlerle kıyaslanabilecek askeri ya da ekonomik durumu yoktu. Yine de Atatürk’ün eski dostu, meslektaşı Cumhurbaşkanı ismet İnönü’nün (Yunanları yendiği köyün adını kendine soyadı olarak almıştı) bunca baskı karşısmda ülkesinin tarafsızlığını sür­ (64) 1941 darbesi ve sonrası için bkz. Marr, The Modem History of Iraq, s. 536 ve Tripp, A History ofIraq, s. 99-106.

350'

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

dürmesi büyük bir başarıydı. Bu,-İrlanda’da Eamon de Valera’nın başarısına benziyordu. Her iki ülkede coğrafi gerçekler pragmatik seçimlerin yapılması anlamına gelmişti ve de Valera, İrlanda toprakları üzerinde Britanya uçaklarının uçmasına izin verir­ ken, Alman gemileri de Boğazlar’dan geçiş yapmıştı. Churchill’in Ocak 1943’te yaptığı ziyaret, Türkiye’nin aktif olarak savaşa ka­ tılmasını istediğine işaret ediyordu ama ismet İnönü zaman ka­ zanmaya çalışıyordu. Türkiye lideri, de Valera’dan farklı olarak Hitler’in ölümü üzerine başsağlığı dileklerini iletmedi. Tam tersi­ ne 23 Şubat 1945’te Almanya’ya savaş ilan edip Birleşmiş Milletler Organizasyonu’nun kurulacağı ve savaş sonrası dünyasının dip­ lomatik şeklinin belirleneceği San Francisco Konferansı’nda yeri­ ni garantiye aldı. Böylece Türkiye, kazananların tarafında doku­ nulmamış, zarar görmemiş olarak ortaya çktı.(65)

Soykmm(66) Hitler’in Yahudilere karşı soykırıma dönük niyetleri 1941 yı­ lında açığa çıktı. Bunun öncesinde Yahudiler işgal altında­ ki Polonya’da Genel Hükümet adı verilen bölgelerde Yahudiler Varşova, Krakow, Loz ve Lublin’de gettolarda yaşamaya zorlan­ dılar. 31 Temmuz 1941’de, Yahudilerle ilgili işlerin sorumlulu­ ğu verilmiş olan Hermann Goering, SS örgütünden Reinhard (65) Andrew Mango, The Turks Today (John Murray, Londra: 2004) Bölüm 1. {Türkiye ve Türkler) (66) Soykırım konusundaki kitaplar listelenemeyecek kadar çoktur ve aşa­ ğıdakiler ancak yol gösterici olabilir: Lucy S Dawidowicz, The War Against the Jews 1933-1945 (Holt, Rinehart and Winston, New York: 1975); Sybille Steinbacher, Auschwitr. A History (Penguin, Londra: 2005); Christopher Brovming, The Origirıs o f the Final Solution: The Evolution o f Nazi Jewish Policy 1939-1942 (Arrow Books, University of Nebraska Press, Lincoln ve Yad Vashem, Kudüs: 2005); Richard J Evans, The Third Reich at War: How the Nazis Led Germany from Conquest to Disaster (Ailen Lane, Londra: 2008; Penguin, Londra: 2009) özellikle s.

2-381‘The Final Solution’.

SAVAŞTAN SAVAŞA

351

Heydich’e, Yahudi sorununa ‘son çözümü’ getirmesi emrini verdi. Yaşanan olaylar bu emrin arkasında Hitler’in bulundu­ ğu konusunda kuşkuya yer bırakmıyor. Genel komuta SS örgü­ tünün başındaki Heinrich Himmler’in elindeydi. SS örgütünün Einzatsgruppen adlı Hareket Birlikleri, daha önceden Alman or­ dusunun işgal ettiği Sovyetler Birliği topraklarında çalışmaya baş­ lamıştı ve 1941 sonbaharında yalnızca eylül ayında Kiev’de yakla­ şık 34.000 Yahudi öldürülmüştü. 1938 Kristallnacht katliamının sorumlusu olan Propaganda Bakanı Joseph Goebbels, Gauleiter (Nazi Bölge Valisi) olduğu Berlin’den Yahudileri kovmakta ka­ rarlıydı. 1941 Kasımı’nda Alman Yahudilerinin bir kısmı Riga ve Kaunas’da katledildiği gibi, Chelmno ve Lelzec’de Polonya Yahudilerinin ilk bölümü gaz odalarında öldürüldü. Eski Viyana Gauleiter’ı SS polis şefi Odile Globocnik Lublin’deki karargahın­ dan Genel Hükümet’deki katliamı yönetirken, yaklaşık 1.700.000 Yahudi yaşamını yitirdi.

20 Ocak 1942’de Heydrich Berlin dışındaki Wannsee’de di­ ğer yetkililerle yapılan toplantıda olup bitenleri koordine et­ ti. Avrupalı Yahudiler çalışmaya uygun olanlar ve uygun olma­ yanlar şeklinde ayrılacaklar ve uygun olanlar ölesiye çalıştırılır­ ken, uygun olmayanlar öldürülecekti. Heydrich’in Prag dışında­ ki katliamları olayların gidişini değiştirmedi ve AvusturyalI SS su­ bayı Adolf Eichmann’ın gözetiminde her şey acımasızca ilerle­ di. Chelmno, Belzec, Sobibor ve Treblinka’daki kampların yok etmekten başka bir işlevi yoktu. Lublin dışındaki Maidanek ile Krakow yakınındaki Auschwitz-Birkenau kompleksi yok etme­ nin yanı sıra aynı zamanda çalışma kampı görevini de üstlen­ mişti. Auschwitz kampında çoğunluğunu Yahudilerin oluştur­ duğu bir milyondan fazla insanın öldürüldüğü tahmin ediliyor.

Müttefiklerin zaferi katliamı sonlandırırken, 5.500.000-6.000.000 arasında Avrupalı Yahudi yaşamını yitirmişti.(S7) Hitler, Himmler, Goering, Goebbels ve Globocnik’in intihar etmeleri pek teselli (67) Evans, The Third Reich at War, s. 318.

352

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

edici değildi. Eichmann ise üstlerinin kaderinden kurtulmayı ba­ şarıp Arjantin’e sığınmıştı ve 1960 yılında İsrail’e götürülüp mah­ kemeye çıkarıldı ve iki yıl sonra idam edildi.

Filistin savaşta Avrupalı Yahudilerin kaderi, 1939 Ağustosu’nda Cenevre’de top­ lanan Siyonist liderlerin en kötü korkularını haklı çıkardı. Nasıl bir adım atacakları hakkında hiçbir kuşku yoktu. 29 Ağustos’ta Neville Chamberlain’e mektup yazan Weizmann, Yahudilerin Britanya’nın yanında savaşacaklarını bildirdi. Sözüne sadık kal­ dı ve Kraliyet Hava Kuvvetleri’nde pilot olan küçük oğlu Michael, 1942 Şubatı’nda Biskay Körfezi üzerinde kayboldu. 1943 yılma gelindiğinde 21.000 Filistinli Yahudi, Ortadoğu’daki Britanya güçlerine katıldı, pek azı sıcak çatışmaya girdi çoğunluğu nakliye ve inşaat gibi savaş dışı işlerde çalıştı.(68) Genelinde yedek rollerde tutulmalarından dolayı hayal kırık­ lığına uğrayınca, aktif savaşan Yahudi birliklerinin kurulması is­ temi ortaya atıldı ama Arapların tepkisinden çekinen Britanya hemen harekete geçmedi. Bir Yahudi tugayının kurulmasına an­ cak 1944 Eylülü’nde izin verildi ve eğitim sürecinin ardından er­ tesi yılın mart ayında İtalya cephesine gönderildi. Britanya'nın işi ağırdan alması nedeniyle oldukça geç kalınmıştı.*69’ Her şeye karşm Yahudilerin Müttefiklere verdiği destek­ le kıyaslanınca, Hitler ile görüşen ve SS örgütüne alman Bosnalı Müslümanları incelerken fotoğraflanan Hacı Emin el-Hüseyni, savaştan sonra Filistinli Arapların durumuna pek yardımcı olmadı.(70)

(68) ‘Historicus, The Last Decade’, Paul Goodman, The }ewish National Home: The Second November 19-1942 (J M Dent & Sons Ltd, Londra: 1943) s. 90.

(69) Esco, Palestine, Cilt II, s. 1020-35.

(70) Mattar, The Mufti ofjerusalem, s. 102-7.

SAVAŞTAN SAVAŞA

353

Britanya’nin Yahudi ordusu kurulması önerisine soğuk yak­ laşımı Beyaz Sayfa politikasını sürdürmeye kararlı olduğu­ nu gösteriyordu. Avrupa’da yaşananların haberleri Filistin ile Amerika’daki Yahudilere ulaşınca, Britanya’nın göçmenlik so­ rununu halletme biçimine öfke doğdu. İki olay bu duyguyu da­ ha da şiddetlendirdi. 25 Kasım 1940 günü yasadışı mültecileri Mauritius’a götürecek olan Patria gemisi Hayfa limanında patla­ dı ve 257 kişi öldü. 1942 Şubatı’nda Romanya’dan 769 Yahudi ile İstanbul’a gelen Struma gemisi, Britanya yetkililerinin göçmenle­ rin Filistin’e kabul edilmeyeceğini kesinlikle bildirmesinin ardın­ dan Karadeniz’de neredeyse yolcularının tümüyle battı.(71) 1942 yılında Nazilerin yok etme politikasının haberle­ ri batılı Müttefiklere ulaşırken, Siyonist etkinliğin odağı ka­ rarlılıkla Amerika’ya yönelmişti. Aynı yılın mayıs ayında New York’ta gerçekleştirilen Biltmore Konferansı’nda, orijinal Basel Programı’ndan önemli bir değişikliğe gidilerek Filistin’in bir Yahudi ulus devleti yapılması için organizasyon yükümlü tutul­ du. Amerikalı Yahudiler, Amerikan Siyonist Olağanüstü Komitesi bayrağı altında, siyasi güçlerini özellikle 1945 sonrasında hareke­ te geçirdiler.<72) Filistin’de Weizmann ile Ben-Gurion’un görüş­ lerine karşı çıkan sağ-kanat, Irgun Zvai Leumi (‘Ulusal Askeri Organizasyon’) ve Leh’i (İsrail’in Özgürlük Savaşçıları’) adlı iki yeraltı organizasyonunun ortaya çıkışma tanık oldu: Leh’i gru­ bu, daha sonraları kurucusu Avraham Stem’in admdan esinle­ nilerek Stem, çetesi adıyla tanındı. Stern 1942 yılında polis tara­ fından öldürüldü ve çetenin başkanlığını Nathan Yellin-Mor üst­ lendi. 1944 Kasımı’nda iki organizasyonun üyeleri Britanya’nın Ortadoğu Bakanı Lord Moyne’u öldürdüler. Mahkemede cinayet nedenini Britanya’nın göçmenlik politikası olarak gösterdiler.(73)

(71) Esco, Palestine, Cilt II, s. 945-8.

(72) T G Fraser, The Arab-Israeli Conflict, 3. baskı, (Palgrave Macmillan, Basingstoke: 2007) s. 20-1.

(73) Esco, Palestine, Cilt II, s. 1042-9.

MOK 23

354

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

1944 Şubatı’nda Polonyalı genç. Menahem Begin liderliğin­ de Irgun grubu Tel Aviv ve Kudüs’teki Göçmenlik Dairelerini bombaladı.(74) Bu olaylar savaştan sonra Britanya hâlâ Beyaz Sayfa göçmenlik stratejisini sürdürecek olursa nelerin yaşanabileceği­ nin ürkütücü bir işaretiydi.

(74) Esco, Palestine, Cilt II, s. 1040-1.

7 Sonuç: Miras

Öncekilerden farklı olarak ikinci Dünya Savaşı’nm ardından bir Barış Konferansı yapılmadı. Almanya koşulsuz teslim olmuştu ve kaderi hepsinin kendisine ayrılmış bir işgal bölgesi bulunan ABD, Birleşik Krallık, Fransa ve Sovyetler Birliği’nin askeri yetkililerindeydi. Uluslararası ilişkilerin gelecekteki biçimi, 1945 ilkbaharın­ da Sari Francisco’da yeni Birleşmiş Milletler Organizasyonu’nu yaratmak için bir araya gelen zafer kazanmış ülkelerin toplantı­ sında kararlaştırılacaktı. Kurucularının umudu bu kuruluşun ge­ lecekte dünyanın başka bir çatışmaya daha katlanmasını önle­ mekti. Başkan Franklin D. Roosevelt belki biraz ütopik ama ke­ sinlikle hayranlık uyandıran bir görüşle zafer kazanan güçlerin Birleşmiş Milletler aracılığıyla işbirliği yapıp barışı garanti ede­ ceği bir dünya hayal etmişti. Ne var ki, hayali gerçekleşmeyecek­ ti. Tam tersine 1949 yılında Batı ile Doğu kırk yıl sonra komü­ nizmin çökmesi ve Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla son bulacak bir Soğuk Savaş’a kilitlenecekti. Ortadoğu halklarının bu dönem­ de elbette kendi kaygıları vardı ama dünyanın hiçbir bölgesi yola getirilemez gibi görünen bu ideolojik çatışmanın sonuçlarından uzak kalamayacaktı.

Savaş sonunda Avrupa’nın yayılmacılığı için saat çalışma­ ya başlamıştı. Dört yıllık işgal sonrasmda Fransa artık Lübnan ve Suriye’deki konumunu savunabilecek durumda değildi.

Amerikalılar her zaman Avrupalı imparatorlukları yeniden yapı­ landırmak için savaşmadıklarını belirtmiş olsalar da, Ortadoğu’yu Britanya’nm bir etki alanı olarak kabullenmeye hazırlardı. Ne var

356

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ki, Britanya’nın savaş nedeniyle parasal ve ekonomik yönden çök­ tüğünü hemen fark etmediler. Ortadoğu’nun gittikçe artan öne­ mini 1945 Şubatı’nda Yalta Konferansı’ndan dönen Roosevelt, Mısır’da tbni Suud ile tanıştığı zaman fark edecekti. Suudi kra­ la, ‘Araplara karşı Yahudilere destek olacak ve Arap halkına düş­ manca gelecek bir harekette’ bulunmayacağını söylemişti.10 Bu görüşme Filistin’in geleceğinin önemini kabullendiğini gösteri­ yordu. İki liderin buluşmasından önce Kızıl Ordu’nun ocak ayı­ nın sonunda Auschwitz kampmı boşaltması soykırımın korkunç gerçeklerini teyit etmişti. Yahudiler artık böyle bir felaketin yine­ lenmemesi için bir devletin şart olduğuna ve bunu başarmaya ka­ rar verdiler.

Türkiye ve Batı İttifakı Sovyetler Birliği’nin komşusu olarak Türkiye, Moskova’nın Akde­ niz’e ulaşımını Boğazlar nedeniyle denetimi altında tutuyordu.

1936’da imzalanan Montreux Anlaşması, Boğazlardan geçişin koşullarını uygulamakta Türkiye’yi yükümlü kılmıştı. Bu neden­ le Türkiye’nin sempatisini kazanmak, hem Doğu hem de Batı için yaşamsal önem taşıyordu. Bu, Josef Stalin 1945 yazında gerçek­ leştirilen Potsdam Konferansı kadar erken bir tarihte Boğazlara duyduğu ilgiyi ve hatta bir üs kurma niyetini açıkladığında ortaya çıkmıştı. Sovyetlerin iddiasının temelinde savaş sırasında Mihver Devletler’in gemilerinin geçmesine izin verilmiş olması yatıyordu.

Ingilizler ve Amerikalılar, başlangıçta Karadeniz’de bir güç olarak Sovyetler Birliği’nin gereksinimlerine sıcak baktılar ama bir üs kurulması işi fazla ileri götürmek olurdu. Ayrıca Ermenistan ile Gürcistan konulan, Sovyetlerin Kuzeydoğu Anadolu’daki Kars ve Ardahan bölgeleri üstündeki hak iddialarıyla birlikte tekrar gün­ deme geldi. Her şeye karşın Potsdam Konferansı’nda halledilme(1)

T G Fraser, The USA and the Middle East since World W ar2 (MacMillan, Basingstoke: 1989) s. xi.

SONUÇ: MİRAS

357

si gereken daha önemli konular olduğundan Boğazların geleceği­ ni saptamak daha sonraki bir tarihe ertelendi.

1945-46 kışında Moskova, savaş sırasında konuşlandığı İran’ın bazı bölgelerinden askerlerini çekmeyip Amerikalıları öfkelendi­ rince, Türk-Sovyet ilişkileri bozulmaya başladı. Amerika’nın ka­ pıldığı korku, 1946 Martı’nda Washington’da ölen Türk büyü­ kelçisinin tabutunu, bir yıl önce Japonların teslim olduğu anlaş­ manın imzalandığı USS Missouri gemisiyle götürme kararıyla iyi­ ce açığa çıkmıştı. Dokuz adet 40 santimlik topla donanmış bu çok güçlü geminin kendini göstermesi, Washington ile Moskova iliş­ kilerinin bozulduğunu ve bu tarihe kadar Britanya’nın hakim ol­ duğu bölgedeki Amerikan gücünü simgeliyordu. 1946 yazında Ankara ile Moskova ilişkileri öylesine kötüye gitmişti ki, Sovyet askerlerinin Kafkasya ve Bulgaristan’da yığmak yaptığı habe­ ri üzerine Türkiye genel bir seferberlik ilan etmişti 15 Ağustos’ta Başkan Harry S. Truman, Boğazlar hakkındaki Amerikan poli­ tikasını gözden geçirmek için aralarında genelkurmay başkanlarının bulunduğu üst düzey danışmanlarla bir toplantı düzenle­ di. Dışişleri Bakanlığı,Yunanistan ve Türkiye üzerindeki Sovyet baskısının Doğu Akdeniz’e hükmetmeyi amaçladığı görüşündey­ di. Çatışma riski göze alınarak böyle bir baskıya direnmek gereki­ yordu. Çin’de milliyetçilerle komünistler arasında süren iç sava­ şı da göz önüne alan Truman, Sovyetlerin amaçlarının Amerika tarafından sınanmasının zamanı geldiğine karar verdi. Halen İstanbul’da bulunan Missouri gemisine eşlik etmesi için donan­ manın en yeni ve en güçlü uçak gemisi olan USS Franklin D. Roosevelf in gönderilmesi kararı alındı. Böylece hem Türkiye’nin egemenliğine destek verilmiş olacak, hem de Boğazları savun­ ma sorumluluğunun yalnızca Türklerde bulunduğu açıklanmış olacaktı.® (2)

Walter Mills, (ed), The Forrestal Diaries (Viking Press, New York: 1951) s. 192; Dean Acheson, Preserıt at the Creation: My Years in the State Department (W W Norton & Company Inc., New York: 1969) s. 195-6.

358

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

1945’ten sonra Türkiye ile Yunanistan’a esas ekonomik destek Britanya’dan geliyordu ama gittikçe tükenen kaynaklarına çok büyük bir yük getiriyordu. 21 Şubat 1947 tarihinde Washington’a, Britanya’nın artık iki ülkeye yardımı sürdüremeyeceği bilgisi ve­ rildi. Doğu-Batı ilişkilerinin şiddetli bir gerginlik altına girdiği bir dönemde alman bu karar, Truman’m Amerikan dış politikası­ nı yeni bir yola sokacak bir açıklama yapmasına neden oldu. 12 Mart 1947’de Kongre’de konuşup Türkiye ve Yunanistan’a yar­ dım olarak 400 milyon dolar isterken, Amerika’nın bundan böyle özgür halklara destek olacağını açıkladı ve bu konuşma ‘Truman Doktrini’ olarak adlandırıldı. Washington ile Moskova arasında­ ki ilişkiler son hızla bozulurken, Türkiye’nin stratejik önemi açık­ ça ortaya çıkmıştı.(3) Bu tarihten sonra Türkiye, kesin olarak Amerika’nın ve Batı’nın yörüngesine girdi. 1947 Martı’nda Türk Silahlı Kuvvetleri’nin modernizasyonu konusunda önerilerde bulunmak üzere bir Amerikan askeri misyonu geldi. 1948 Temmuzu’nda yaygın adıy­ la Marshall Planı olarak bilinen Avrupa Kalkınma Programı uya­ rınca sağlanan ekonomik yardımlar Türkiye’yi de kapsadı. 1950 yılına kadar Amerika 108 milyon dolar dolaysız ve 76 milyon do­ lar dolaylı yardım yaptığı gibi, yaklaşık 200 milyon dolar tuta­ rında askeri yardımda da bulunmuştu.(4) Bundan sonraki en mantıklı adım 1949 Nisanı’nda kurulmuş olan Kuzey Atlantik Paktı Organizasyonu’na (NATO) Türkiye’yi dahil etmekti. Gerçi Türkiye, Kuzey Atlantik kıyısında yer almıyordu ama ilk imzala­ yanlardan biri olan İtalya da bu bölgede değildi. Coğrafya göz ar­ dı edildi. Türkiye’nin katılmasının yolunu iki olay açtı. 14 Mayıs 1950 günü gizli oyla yapılan seçimden sonra Adnan Menderes başkanlığında yeni bir hükümet kuruldu. Birkaç hafta sonra

(3) (4)

T G Fraser ve Donette Murray, America and the World since 1945 (Palgrave Macmillan, Basingstoke: 2002) s. 23-4 George Kirk, The Middle East 1945-1950 (Oxford University Press, Londra: 1954) s. 42.

SONUÇ: MİRAS

359

Kore Savaşı patlak verince Menderes, Amerika komutası altında bir Türk tugayını Birleşmiş Milletler gücüne kattı. Türkiye 1952 Şubatı’nda Amerikan savunma ve dış politikasının mihenk taşı olan NATO kuruluşuna tam üye oldu, artık Batı savunma toplumunun tam yetkili bir üyesiydi ve Lozan’dan sonra dış politika­ sına damgasını vuran ama 1945’ten sonra sürdürülmesi gittikçe zorlaşan tarafsızlık görüşüne son verilmişti.(5)

Savaş sonrası dünyada Araplar Savaş sırasında General Charles de Gaulle yönetimi altındaki Özgür Fransa, kabul edilebilir bir anlaşmanın sonucunda Suriye ile Lübnan’a özgürlük vaat etti ama Fransa’nın o bölgedeki gü­ cü paramparçaydı. Gitgide artan kesin bir etki sahibi Amerika ile Britanya, Fransız yönetiminin devamının Batı için pekkazançlı ol­ mayacağına karar verdi. 1943’te Suriye’deki milliyetçiler Amerika ve Britanya baskısıyla Özgür Fransa’nın düzenlediği seçimi ka­ zandılar. Radikal bir Arap Birliği yanlısı olan Şükrü el-Kuvvetli başkan seçildi. Fransa hâlâ çıkarları garanti altına alınıncaya ka­ dar, bağımsızlığı önlemek için kullandığı Les Troupes Speciale (Özel Birlikler) adı verilen yerel paramiliter birlikleri denetim al­ tında tutuyordu. Ülkeden çekilmeyi reddetmesi 1945 Mayısı’nda patlak veren Fransa karşıtı isyanlarla son buldu. Düzeni ve de­ netimi yeniden kurmak girişimlerini şiddetle eleştiren Britanya, Fransa’dan askerlerini çekmesini istedi. Uluslararası baskıya bo­ yun eğer Fransa, sonunda yenilgiyi kabul edip, 1946 Nisanı’nda askerlerini çekti.(6) Lübnan’ın bağımsızlığa giden yolu da sorunsuz değildi. 1943 seçimleri Fransa karşıtı grupları iktidara getirince, Fransızlar Lübnan hükümeti üyelerinin büyük bir kısmım tutukladı.

(5) (6)

Mango The Turks Today, s. 44-7.

Malcolm E Yapp, The Near East since the First World War: A History to 1995 (Longman, Harlow: 2007) s. 96-7.

360

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Tıpkı Suriye’de olduğu gibi denetimi sürdürmek için umutsuz bir girişimdi ve Britanya, geri adım atması için Fransa’yı zorla­ dı. 1946’da Fransa askerlerini çekti ve Lübnan Cumhurbaşkanı Bişara Huri yönetiminde bağımsızlığını kazandı. Ne var ki, ba­ ğımsızlığını kazanmak Lübnan’ın siyasi sorunlarının yalnız­ ca bir parçasıydı. Ülke nüfusu neredeyse yüzde 50-50 olarak Müslümanlar ve çeşitli Hıristiyan mezheplerinin (en önem­ lisi Marunilerdi) mensupları arasında bölünmüştü. Şiiler ve Sünniler olarak bölünen Müslümanların arasında Önemli bir Dürzi azınlık vardı. Müslümanlar, genel olarak Suriye ile birleş­ me taraftarıydı. Ulusal Anlaşma adı verilen sözlü bir siyasi uz­ laşma 1943 yılında Müslüman ve Hıristiyan liderler arasında ka­ bul edildi. Siyasi çıkarlar yine Hıristiyanlarla Müslümanlar ara­ sında paylaşıldı ve Hıristiyanlar cumhurbaşkanlığı makamına sa­ hip olurken, Müslümanlara başbakanlık makamı garanti edildi.

Parlamentonun altı Hıristiyana karşılık beş Müslüman’dan olu­ şan oranı da korundu. Hıristiyanlar, Lübnan’ın bir Arap devleti olacağını kabul ederek uzlaştılar. İkinci Dünya Savaşı’nda Britanya’nın Ortadoğu’yu tekrar iş­ gal etmesini en fazla destekleyen Transürdün Emiri Abdullah idi ve Britanya eğitimli Arap Lejyonuyla birlikte askeri yardımda bu­ lundu. Artık Abdullah, Haşimi ailesinin de facto reisiydi. Ne var ki, Arap ülkeleri arasında en zayıfı ve Britanya desteğine en ba­ ğımlı olanını yönetiyordu. Transürdün, umutsuz derecede yok­ sul ve geri kalmıştı. Nüfusu çok azdı, petrol ya da başka doğal kaynakları yoktu. Bu nedenle Abdullah, Transürdün’ü daha geniş bir Arap oluşumuyla birleştirmeyi Irak’taki akrabalarından da­ ha çok istiyordu. Manda sisteminin sona ereceği varsayılan savaş sonrası Ortadoğu düzeninde önde gelen bir role sahip olmak için hevesliydi. Abdullah ve Arap Birliği yanlılarının neredeyse hepsi, Bereketli Hilal’deki ‘(İrak, Suriye, Transürdün ve Filistin) Arap ülkelerinin birleşmesinin ilk adımı olacağına inanıyorlardı.

Transürdün, Suriye, Filistin ve Lübnan bağımsızlığına kavuş­ madan Arap Birliği’nin gerçekleştirileceği konuşmaları sürerken

SONUÇ: MİRAS

361

ve kendine başına birleşmeyi yapamayacak kadar zayıf olduğun­ dan korkan Abdullah, 1941’den sonra kendisini Suriye tahtına oturtacağını umarak Britanya ile işbirliğini sürdürmenin başa­ rı şansını arttıracağına inanıyordu. Esas planı, temelinde SuriyeÜrdün federasyonu kurarak büyük bir Suriye yaratmaktı. Ne var ki, Arap dünyasındaki milliyetçiler onun bir Britanya yardakçı­ sı olduğunu düşünüyorlardı.(7) Fransız etkisinin son kırıntıları sürerken Faris el-Huri gibi Suriyeli milliyetçi liderleri bu işe ka­ tılmaya pek hevesli değildiler. Suriye Cumhurbaşkanı Şükrü elKuvvetli, 1946’da Abdullah’ın girişimlerini kesin olarak reddet­ ti. 1945 Martı’nda Mısır, Suriye, Lübnan, Ürdün, Irak ve Suudi Arabistan tarafından kurulan Arap Birliği, Mısır’a Araplarm birleşmesi tartışmalarında gittikçe önem kazanan bir rol verdi.

Abdullah’ı Suriye konusunda desteklemek Britanya’nın da ilgi­ sini çekmiyordu. Ortadoğu’daki en yararlı müttefiklerinden biri olarak görüyorlardı ama Abdullah’ın daha geniş bölgesel amaç­ larını kuşkuyla karşılıyorlardı. Sadakatinin karşılığında 1946’da Ürdün’e tam bağımsızlığının verilmesi ve Haşimi Ürdün Krallığı adını almasıyla ödüllendirildi. Böylece Emir Abdullah, Kral Abdullah unvanmı kazandı. Bu tarihte Filistin’in geleceğinin Ortadoğu’nun en önemli sorunu olduğu açıkça ortaya çıkmıştı.

Filistin: Yahudi isyanı Savaş sona erince Weizmann’ın Siyonist olayları üzerindeki uzun süreli hakimiyeti zayıflamaya başladı. 1945 yazında iktidara ge­ len işçi Partisi hükümeti 1939 tarihli Beyaz Sayfa’nm koşullarına inatla bağlı kaldı ve sonucunda Dışişleri Bakanı Ernest Bevin ile Filistin konusundaki başdanışmanı Harold Beeley, Yahudilerin hakaretlerine maruz kaldılar. Hitler’in korkunç gaddarlığı tü­ müyle açığa çıktıktan sonra Yahudiler ülkelerini güvence altı­ na almaya kararlıydılar ve Ingilizlere hoşgörü gösterme havasm(7)

Bkz. Wilson, KingAbdullah, Britaitı and theMakingofJordan, s. 129-68.

362

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

da değillerdi. Bu koşullar altında AVeizmann’ın Britanya’ya duy­ duğu güven başka bir döneme aitmiş gibi görünüyordu. 1 Ekim 1945’te Filistin’deki Haganah, Irgun ve Leh’i adlı üç grup, manda yönetimine karşı Yahudi Ayaklanması’m başlattı. Siyasi cephe­ de Weizmann tükenmiş bir güç gibi görünüyordu. Ben-Gurion ile 1942’den bu yana gitgide huzursuz bir ilişki sürdürmüştü ve Amerikan Siyonizm’inin yeni yükselen yıldızı Haham Abba Hillel Silver yeni rakibi olarak karşısına çıkmıştı. Her şeye karşın bölün­ me fikrine verdiği destek sürüyordu. 1946’da Basel’deki Siyonist yönetim toplantısında bölünmenin bir çözümün temeli olabile­ ceği kabul edildi.® Filistin’de sürüp giden krizden hüsrana uğ­ rayan Britanya, Londra’da bir konferans düzenleme planını ilan etti.

Siyonizm’in içindeki fokurdayan kriz, Basel’de 9-24 Aralık 1946 tarihleri arasında yapılan Yirmiikinci Siyonist Kongresi’nde zirveye ulaştı. 1939’dan sonra ilk kez Weizmann açılış konuşma­ sında katledilen 6 milyon Yahudi’nin yasını tuttu. 1939 tarih­ li Beyaz Sayfa’yı kınadı, Filistinli Yahudi gençlerin öfkesini an­ ladığını ifade etti ama şiddeti Siyonizm’e aykırı bularak lanetledi ve bastırılması için yakardı. İlerlemenin tek yolunun bir Yahudi devletinin kurulması olduğunu iddia etti. Ama artık onun zamanı geçmişti. Filistinli ve Amerikalı temsilcilerin ağır bastığı kongre, eylül ayında kendilerinin ya da Arapların katılımı olmadan baş­ lamış olan Londra Konferansı’m boykot etmeyi oyladı. Katılmayı savunmuş olan Weizmann, bunu bir güvensizlik oylaması olarak kabul edip, başkanlıktan istifa etti. Bir daha Siyonist kongreleri­ ne katılmadı/91 (8) (9)

Fraser, Partition in Ireland, India and Palestine, s. 156.

Presidential Address by D r Chaim Weizmann, Twenty-Second Zionist Congress, Basle, 9 December 1946, (The Jewish Agency for Palestine, Londra: tarihsiz); Weizmann, Trial and Error, s. 543-4; Vera Weizmann, Thelmpossible TakesLonger, s. 211-13; GetzelKressel ‘Zionist Congresses’ Zionism, Israel Pocket Library (Keter Publishing House, Kudüs: 1973) s. 253.

SONUÇ: MİRAS

363

Siyonizm, Weizmann’ı reddetse de onunla işi bitmemişti.

Londra Konferansı, Ocak 1947’de tekrar başlayınca Filistinli Araplar katıldılar ve aralıktaki oylamaya karşın Yahudi Ajansı bi­ raz yanıltıcı bir davranışla resmi olmayan görüşmeler için geldi­ ğini belirtti. Bölünme konusu gündemin birinci maddesiydi ama Araplar her zamanki gibi şiddetle karşı çıkıyordu. Yahudi Ajansı da Britanya’nın bu yolda yürümesine karşı kolayca anlaşılma­ yan bir tutum izliyordu. İlerleyecek bir yol bulamayan Britanya hükümeti şubat ayında Filistin’in geleceği konusunu Birleşmiş Milletler’e devretmeyi kabul etti. 15 Mayıs’ta Birleşmiş Milletler Filistin Özel Komitesi (UNSCOP) kuruldu. Guatemala, Uruguay, Peru, Avustralya, Kanada, İsveç, Hollanda, Çekoslovakya, Yugos­ lavya, Hindistan ve İran temsilcilerinden oluşan komitenin gö­ revi 1 Eylül’e kadar Filistin’in geleceği hakkında önerilerde bu­ lunmaktı. Araplar komitenin kararlarını boykot etme kararı al­ dı ama Yahudiler böyle bir hataya düşmediler. Siyonist liderle­ rin önündeki ilk işi UNSCOP’u Britanya mandasının sona erme­ si için ikna etmekti. Mültecileri taşıyan Exodus 1947 adlı geminin, 17 Temmuz’da Kraliyet Donanması tarafından yolu kesilince bu iş başarıyla tamamlanmış oldu. İki gün sonra iki UNSCOP üye­ si, Almanya’ya dönmeden önce gemi yolcularının Hayfa limanı­ na inişini izledi.

Siyonist hareket Filistin’in geleceği hakkındaki daha önemli bir sorunda hâlâ 1942 Biltmore Programı’na bağlıydı ama özel olarak Ben-Gurion bölünmenin daha gerçekçi bir seçenek ol­ duğu kararına varmıştı. Elbette Weizmann 1937’den bu yana bu fikri destekliyordu. Ben-Gurion 1947 Temmuzu’nda Yahudi Ajansı’mn davasını Kudüs’te UNSCOP’a sunarken bölünmeden söz etmedi. Bu görev 8 Temmuz 1947’de ifade veren Weizmann’a kaldı. Bölünmenin Siyonistler için bir fedakarlık olduğunu ile­ ri sürdü ama Filistin’in tümüne sahip olamayacaklarını bildik­ lerini de kabullendi. Necef Çölü’nün Yahudi devletine eklene­ rek Peel Komisyonu’nun önerdiğinden daha cömert bir sınır çi­ zilmesi çağrısında bulundu. UNSCOP, Siyonistlerin neleri ka-

364

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

bul edeceğini açıkça anlamıştı. Komiteyle görüşmeye tekrar çağ­ rılan Ben-Gurion, Filistin’in tümünden daha küçük bir bölgede bir Yahudi devletini düşünebileceklerini açıkladı ve özel görüş­ mede Necef Çölü verildiği takdirde bölünmeyi destekleyeceğinin güvencesini verdi.'10) UNSCOP 1 Eylül’de raporunu verirken üyeler, mandanm so­ na erdirilmesini tavsiye ettiler. Filistin’in geleceği hakkında ise fikir birliği bu kadar kesin değildi. Hindistan, İran ve Yugoslav temsilciler, çift uluslu federal devleti desteklerken, Avustralya hiç­ bir planı desteklemiyordu ve çoğunluk bölünmenin lehinde oy vermişti. Bir Arap devleti, bir Yahudi devleti, Kudüs için bir corpus separatum (ayrı yönetim birimi) ve ekonomik birlik olacak­ tı. Weizmann’m istediği gibi Necef bölgesi Yahudi devleti sınır­ ları içinde yer alacaktı. Ingilizlerin desteklediği Araplar bölünme­ ye karşı çıkarken, Amerikalıların sağlam desteğini alan Yahudiler bunu elde etmek için canla başla çalıştılar. Amerikalılar tasarla­ nan Yahudi devletinde çok fazla sayıda Arap bulunduğunu ileri sürerek Bedevi nüfusun yoğun olduğu Necef bölgesinin katılma­ masının bunu önleyeceğini ileri sürdüler. Bu olasılıkla yüz yüze kalan Siyonistler bir kez daha kurt politikacıya başvurdular.

19 Kasım’da Weizmann Beyaz Saray’da Başkan Truman ile görüştü. Necefin Yahudi devleti için çok önemli olduğuna ikna olan Truman derhal Birleşmiş Milletler’deki heyetine bu bölge­ nin Arap devletine verilmemesi talimatını gönderdi. Bu müdaha­ lenin çok önemli olmasının yanı sıra, Weizmann’ın Truman üze­ rinde bıraktığı izlenimin ne kadar değerli olduğu ertesi yıl anlaşı­ lacaktı. Filistin Sorunu Geçici Komitesi, bölünme konusunda 25 Kasım 1947’de oylama yapınca 25 olumlu oya karşın 13 olum­ suz, 17 çekimser ve 2 eksik sonucu ortaya çıktı. Ne var ki, ayın 29’unda Genel Kurul’da yapılacak oylamaya resmi öneri olarak götürülmesi için gereken çoğunluğun üçte iki oyuna sahip değil­ di. Bir kez daha Weizmann harekete geçti, arkadaşı Leon Blum’a (10) Fraser, Partition in Ireland, India and Palestine, s. 162-3.

SONUÇ: MİRAS

365

Fransa’nın oyunu bölünme yanlısı olarak değiştirmesi için telgraf çekti. Beyaz Saray’ın bölünme yanlısı olması yeterli sayıda dev­ letin bu yönde oy kullanmasına neden olunca 10 çekimserle 13 olumsuz oya karşın gerekli olan 33 çoğunluk oyu sağlandı. Birinci Siyonist Kongresi’nden tam 50 yıl sonra bir Yahudi devleti için izin verilmiş oldu ve New York’taki bir toplantıda Weizmann se­ vinç gösterileriyle karşılandı.015 Weizmann’in hizmetleri henüz sona ermemişti. Araplar bö­ lünmeye şiddetle karşıydı, Britanya uygulamaya koymamaya ka­ rarlıydı ve böylece Filistin’in durumu belirgin bir biçimde kötüye gitti. Truman ve danışmanları bölünmeyi desteklerken Dışişleri Bakanlığının kilit isimleri karşıt görüşteydi ve 1948 yılının başla­ rında Filistin’de yaşananlar, bölünmeye karşı bir kampanya baş­ latmalarına yol açtı. Eğer Birleşmiş Milletler kararı uygulanma­ yacaksa Filistin sorununun Genel Kurul’a geri döndürülmesini öneriyorlardı. Truman, ilke olarak bu öneriyi kabul etti ama tüm konuşmaların taslaklarını önceden görmek istediği uyarısını yap­ tı. Filistin hakkında bunca lobi faaliyetine maruz kaldığına sinir­ lenerek, Weizmann da dahil olmak üzere hiçbir Siyonist liderle görüşmeyeceğini belirtti.

Dişişleri Bakanlığının bölünme karşıtı kampanyasından ha­ bersiz olan ve bu soğukluğun Beyaz Saray’dan kaynaklandığını hisseden Siyonist liderler ambargoyu delmenin bir yolunu ara­ dılar. İşin anahtarının Truman’m ordudan eski dostu ve Kansas City’den iş ortağı Eddie Jacobson olduğu anlaşıldı. 13 Mart 1948’de Jacobson, Truman ile Beyaz Saray’da görüştü. Başlangıçta isteksiz olan başkanı en sevdiği siyasi kahramanı Andrew Jackson’la kı­ yaslayarak Weizmann ile görüşmeye ikna etti. 19 Mart’ta yapılan toplantının tutanağı tutulmadı ve Truman bölünmeyi hâlâ des­ teklediğine dair Weizmann’a güvence verdi. Ertesi gün bu geliş­ meden habersiz olan Warren Austin, Güvenlik Konseyine yaptığı (11) Fraser, Partition in Ireland, India and Palestine, s. 179-82; Fraser, The USA and the Middle East since World War 2, s. 31-4.

366

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

konuşmada ABD’nin bölünmeyi reddettiğini söyleyerek Yahudi devleti olasılığını kuşkuya düşürdü. Yine Beyaz Saray toplantı­ sından habersiz olan Yahudi kamuoyu öfkeye kapıldı ve tartış­ malar Beyaz Saray çevresinde dönerken, başkanın desteğine gü­ venen Weizmann sesini çıkarmadı ve böylece Truman’ın iyi ni­ yetini kazandı. Weizmann’m Siyonizm’e yaptığı hizmetlerin en önemsizi bu değildi.02’

İsrail Devleti: Başkan olarak Weizmann Britanya’nın Filistin mandası 14 Mayıs 1948’de sona erince BenGurion Tel Aviv Müzesi’nde İsrail Devletinin kurulacağım ilan etti; 11 dakika sonra Truman’ın resmen tanıdığı kayıtlara geç­ ti. New York’ta bulunan Weizmann, bu tarihi olaylara tanık ola­ mamıştı. 17 Mayıs’ta Ben-Gurion başkanlığındaki Geçici Devlet Meclisi’nin kendisini başkan seçtiğini öğrendi ve İsrail’de Ocak 1949’da yapılan ilk seçimle makamı teyit edildi. İsrail Devleti’nin ilk devlet başkam seçilmek, Weizmann’m kariyerinde başarılı bir final olmalıydı ama hüzünlü bir son perde olduğu anlaşılacak­ tı. İsrail’e dönmeden önce son bir hizmette daha bulundu. 23 Mayıs’ta Truman ile yaptığı resmi toplantıda, Amerika’nın yeni devlete 100 milyon dolarlık bir kredi açacağını öğrendi. Ama evi­ ne döndükten kısa bir süre sonra tablo karardı.

Artık 70’li yaşlarının ortasına gelen, sağlığı gitgide bozulan Weizmann yine de belirli Avrupa ülkelerinde olduğu gibi başkan olarak olaylarda aktif bir rol üstlenmek istiyordu. Ben-Gurion ise, başkanın rolünün tıpkı Britanya monarşisi gibi sembolik ol­ masında kararlıydı. Başkanlık görevlerini Weizmann’a tanıtır­ ken Dışişleri Bakanı Moshe Sharett tam olarak bu sözcüğü ol­ dukça aşağılayıcı bir dürüstlükle kullanmıştı. Ben-Gurion hükü­ meti devlet işleri hakkında ona danışmadığı gibi, kabine toplantı­ larının tutanaklarını okuma ricası da kabul edilmemişti. En üzü(12) Fraser, The USA and the Middle East since World War 2, s. 38-43.

SONUÇ: MlRAS

367

cü nokta ise, İsrail Devleti Kuruluş Deklarasyonu’nda imzasının bulunmamasıydı. Gerçi o tarihte Tel Aviv’de değildi ve bu tari­ hi belgeyi 34 kişi imzalarken, orada bulunmayan üç kişiye de im­ za yeri açılmış ama kendisi atlanmıştı. En iyimser bakışla devle­ tin ilk başkanı ve Siyonizm’i önemli aşamalarından geçiren kişi olarak garip bir ihmal olarak görülebilirdi.03' Elbette onur duy­ muştu ama istediği bu değildi. 1949 yılında artık kendi admı taşı­ yan çok sevdiği araştırma enstitüsü için son kez Amerika’yı ziya­ ret etti ama şimdi kendini ‘Rehovoth Mahkûmu’ olarak görüyor­ du. Weizmann, yaşamının son yılında tümüyle yatağa mahkûm oldu ve 9 Kasım 1952 tarihinde öldü.(I4)

Birinci Arap-îsrail Savaşı ve Filistin için al-Nakba(15) Ben-Gurion’un İsrail Devleti’nin kuruluşunu ilan etmesinin ertesi günü Mısır, Suriye, Lübnan, Ürdün, Irak ve Suudi Arabistan’dan oluşan Arap Birliği’nin orduları saldırıya geçti ve başlattıkları sa­ vaş 1949 Şubatı’nda İsrail’in zaferiyle sona erdi. İsrailliler sınır içindeki cephelerde modern silahları olmayan, birleşik bir amacı bulunmayan altı Arap ülkesinin ordularına karşı savaşıyorlardı.

1949 yılında imzalanan ateşkes anlaşmaları İsrail için, UNSCOP planının saptadığından çok daha geniş ve güvenli sınırlar oluş­ turdu. Artık İsrail, 1948 öncesi Filistin’in yüzde 78’ine sahip­ ti. Yine de kıyı şeridi çok dardı ve ateşkes anlaşmaları savaş du­ rumunu sona erdirmediğinden potansiyel olarak saldırıya açık­ tı. Yenilgi Arap dünyasında radikalliğe yol açınca tam tersi or­ (13) Rose, Chaim Weizmann, s. 446.

(14) Weizmann, Trial and Error, s. 385-9; Vera Weizmann, The Impossible Takes Longer, s. 237-52; R H S Crossman, ‘The Prisoner o f Rehovoth’, Meyer W Weisgal ve Joel Carmichael (ed), Chaim Weizmann: A Biography by Several Hands (Weidenfeld and Nicholson, Londra: 1962) s. 325-6; Rose, Chaim Weizmann, s. 445-59.

(15) Bu paragraflardaki Arap-lsrail çatışması Fraser’m The Arab-Israeli Conflict adlı yapıtından alınmıştır.

368

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

taya çıktı. 1952’de Hür Subaylar Hareketi Mısır’daki monarşi­ yi yıktı. Devrimci lider Albay Cemal Abdül Nasır, 1954’te Mısır Devlet Başkanı oldu ve gerek Batı gerekse İsrail ile çatışan yeni Arap milliyetçiliğinin karizmatik sesi oldu. Güvenlik ya da gü­ venlik eksikliği İsrail’in süregiden bir kaygısı olacaktı. İsrail, ayrı­ ca Batı Kudüs’ü elde etti ama Ağlama Duvarı’mn bulunduğu Eski Kentin almamayışı üzüntü kaynağı oldu.

Artık İsrail Weizmann’ın eski meslektaşı ve bir dönem raki­ bi olan Ben-Gurion’un başbakanlığında ulus inşa etme işine gi­ rişebilirdi. 1960’ların ortasında Batı Almanya'nın ödediği tazmi­ natların desteğiyle ekonomisi güney Avrupa ülkeleriyle kıyasla­ nabilir düzeye yükseldi. Yeni devlete özellikle Ortadoğu ve kuzey Afrika’dan çok göçmen gelmişti. Bu bölgelerden gelenler o tarihe kadar neredeyse tümüyle Avrupa kökenli olan nüfusun yapısı­ nı değiştirdi. Hitler’in soykırımı nedeniyle artık Avrupa’dan çok sayıda göçmen gelmesi olası değildi ama İsrail soykırımdan sağ kurtulanları almaya hazırdı. Avrupa kökenli Aşkenaz Yahudiler ile Ortadoğu ve Afrika kökenli Sefarad Yahudilerin görüşle­ ri arasındaki ilişkiler her zaman kolay olmadı. Laik ve dindar Yahudiler arasında da gerginlikler yaşandı ama İsraillilerin ço­ ğunluğu bir İsrail devleti idealiyle birleşti ve başarılarından gu­ rur duydu.

Bu olaylarm tümünde kaybedenler Filistinliler oldu. Gerçi 1947’de bölünmeye şiddetle karşı çıkmışlardı ama Filistin’in hiçbir siyasi varlığı oluşmadı. Bunun yerine manda altında­ ki Filistin’in geri kalan yüzde 22’si ikiye ayrıldı. Batı Şeria ola­ rak bilinen ve Doğu Kudüs’ü kapsayan bölüm, Abdullah’ın Arap Lejyonu askerlerinin denetimi altmdaydı ve 1950 yılında resmen ilhak edildi. Abdullah, İsrail’in oluşturulmasına diğer Arap ül­ kelerinden daha soğukkanlılıkla baktı ve savaştan sonra İsrail ve Ürdünlü yetkililer dikkat çekmeden teması sürdürdüler. Bu pa­ zarlıkların içeriğinde Ürdün’ün denize ulaşması için bir koridor açmasına izin verecek şekilde Filistin’in tekrar bölünmesi ve sal­ dırmazlık anlaşması da vardı. Ne var ki, gerek Abdullah’ın hükü­

SONUÇ: MİRAS

369

metinde gerekse daha geniş Arap dünyasında bu görüşe güçlü bir muhalefet oluştu. İsrail de anlaşmanın işe yaramasını sağlayacak gerekli toprak ödünlerini vermeye yanaşmıyordu. 20 Temmuz 1951 tarihinde Abdullah'ın Kudüs’teki Mescid-i Aksa Camisi’nin dışında radikal bir Müslüman tarafından öldürülmesi, bu görüş­ meleri aniden sonlandırdı. Kısa bir aradan sonra 17 yaşındaki to­ runu Hüseyin başa geçti ve 1999 yılında kanserden ölünceye ka­ dar bölgenin en uzun ömürlü, liderlerinden biri olduğunu kanıt­ ladı. Bu sürede Haşimi hanedanlığını sayısız engelden başarıyla atlattı.(16) 1948-9 yılında İsrail ve Mısır birlikleri arasında şiddetli mü­ cadelelerin yapıldığı Gazze kıyı şeridi Mısır işgali altında yöne­ tildi ama Mısır’a ilhak edilmedi. Kaderi acıklı, geleceği bulanık­ tı. Arazinin büyük bir kısmı kum tepeciklerinden oluşuyordu, para edecek hiçbir doğal kaynağı yoktu ve ateşkes anlaşmaları­ nın hatlarıyla bölünmüştü. 1948 öncesinde 70.000 olan nüfusuna 200.000 mülteci katılmıştı.

1949 yılında Filistinli mültecilerin toplam sayısı yaklaşık 750.000 idi. Bazısı kaçmıştı, bir kısmı savaş sırasında sürgün edil­ mişti. Evleri, işleri, toprakları olmayan mülteciler Ürdün, Gazze, Lübnan, Suriye, Irak ve İsrail’deki kamplara dağıtılmışlardı ve on yıllar boyunca Aralık 1949’da kurulan Birleşmiş Milletler Filistinli Mültecilere Yardım ve Çalışma Ajansı (UNWRA) yardımıyla ya­ şamlarını sürdüreceklerdi. Filistinliler için 1948-49 olayları, alNakba ‘büyük felaket’ olarak bilinecekti. Sayıları yıllar içinde ar­ tan Filistinli mültecilerin sorunu Ortadoğu’nun yanıtlanmayan en büyük sorularından biri oldu.(17)

(16) Avi Shlaim, The Irotı Wall: Israel and theArab World (Penguin, Londra: 2001) s. 62-8.

(17) Fraser, The Arab-Israeli Conflict, s. 46-7, 54-8, 201; Benny Morris, The Birth o f the Palestinian Refugee Problem 1947-1949, (Cambridge University Press, Cambridge: 1987) s. 203-12. Yeni bir çalışma, Han Pappe, The Ethnic Cleansing o f Palestine (Oneworld, Oxford: 2006) M O K24

370

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Arap-tsrail Savaşları 1948-49 savaşı birçok savaşın birincisiydi. 1955 Şubatı’nda Filistin’den İsrail’e yapılan baskınlar İsrail’in Gazze’ye büyük çaplı saldırısıyla sonuçlandı. İsrail, Nasırın Süveyş Kanalı şirke­ tini kamulaştırmasına karşılık olarak, yığınak yapan Britanya ve Fransa ile gizli anlaşması uyarınca 29 Ekim 1956’da Sina Çölü’nde Mısır’a saldırdı. 5-6 Kasım tarihinde Port Said’e çıkmak gibi kötü tasarlanmış Ingiliz-Fransız planı, öfkeye kapılan Başkan Dwight D. Eisenhower tarafından durduruldu. Yerine Birleşmiş Milletler Acil Durum Gücü (UNEF) getirildi.

‘Süveyş Krizi’ olarak bilinen girişim Britanya’nın Orta­ doğu’daki rolünün sona erdiğine ve Amerika’nın bundan son­ raki on yıllar boyunca büyüyecek üstünlüğüne işaret ediyordu.

1967 Haziranı’nda Sovyetlerin İsrail’in Suriye’ye saldıracağı hakkındaki asılsız mesajı üzerine, Mısır ve Suriye ordularını topla­ maya başladı. Nasır UNEF’in çekilmesi için ısrar edip, ardından Tiran Boğazı’nın kapatıldığını duyurunca, İsrail daha önceden böyle girişimin bir casus belli (savaş nedeni) olduğunu belirtmiş olduğundan, kriz kritik boyuta ulaştı. İsrail, bir yıldırım hareka­ tıyla karşılık verdi, birkaç gün içinde birlikleri Süveyş Kanalı’na ulaştı ve Suriye’den stratejik Golan Tepeleri’ni aldı. Arap davası­ na destek vermeye çabalayan Kral Hüseyin, Doğu Kudüs ile Batı Şeria’yı yitirdi. Savaş sonrası dünyanm en dramatik askeri zafer­ lerinden birini kazanan İsrail, artık 1948 öncesi Filistin’in tümü­ ne ve ayrıca büyük boyutta Mısır ye Suriye toprağına sahip ol­ du.

6 Ekim 1973’de diplomatik ilerleme göremediğinden hüsra­ na uğrayan Mısır Devlet Başkanı Enver Sedat ile Suriye Devlet başkanı Hafız Esad, Süveyş Kanalı ve Golan Tepeleri’ndeki İsrail mevzilerine sürpriz bir saldırı düzenledi. Mısır ve Suriye’nin baş­ langıçta Süveyş Kanalı ve Hermon Dağı’nda elde ettiği başarıla­ rın ardından İsrail, yoğun bir Amerikan malzeme desteğini arka­ sına alarak karşı saldırıya geçti. Amerikan Dışişleri Bakanı Henry Kissinger’in diplomasisi sayesinde çatışmalar sona erdiğinde,

SONUÇ: MİRAS

371

İsrail ordusu, Süveyş Kanalı’nın güney kesiminin batı kıyısına ko­ nuşlandırılmış ve Mısır’ın Üçüncü Ordusu’nu sardığı gibi Golan cephesindeki başarılı operasyonlardan sonra Şam’ı da tehdit et­ mekteydi. Savaşın sonucu belirgin olmaktan çok uzaktı. İsrail birlikleri ilk başarısızlığın ardmdan üstünlüğü ele geçirdi. Ne var ki, bu arada Mısır ve Suriye’nin askeri onuru ve özgüveni yerine gelmişti ve Sedat’ın umduğu gibi diplomatik adımların yolu açıl­ mıştı. Bir ateşkes anlaşmasının pazarlığım başarıyla tamamlamış olan Kissinger, bu süreç için de iyi bir seçimdi.

Irak: Haşimi krallığının sonu Abdullah, İsrail ile barış yapmaya istekliydi ama Batı yanlısı yö­ nelimlerine karşm Irak, bu yeni devletle herhangi bir uzlaşma­ ya aşırı derecede karşıydı. 1948 yılı ülkede son derece çalkantı­ lı geçti. Filistin çatışması ve Portsmouth Anlaşması adıyla bili­ nen yeni Ingiliz-Irak anlaşması nedeniyle sayısız isyan çıktı.

Filisintin’le bağlantılı isyanlarda Bağdat’ın Yahudi toplumu he­ def alınmıştı ve artık Irak’ta bir gelecek olmayacağını anlayan Yahudiler 1950’lerin başında mülklerini geride bırakarak ülke­ den ayrıldılar.081 Irak’m yönetici sınıfında önemli bir isim olan Nuri el-Said, Ürdün Kralı I. Abdullah’ın ölümünü fırsat bilerek, Bereketli Hilal’de birleşme planları için Irak’ın liderliğini tekrar öne sürdü. Ne var ki, 1952’de Mısır’da işbaşına gelen yeni aske­ ri rejim ona bölgesel liderlik için rakip olmuştu. Nasır’m ilk başa­ rılarından biri barış zamanında Britanya’nın Mısır’da üs bulun­ durma hakkını kaldıran bir anlaşma imzalamak olmuştu. Bu ey­ lem Nuri el-Said ve Irak kraliyet ailesinin Britanya üslerinin ve bağlantılarının sürdürülmesi taraftarlığıyla çelişkiliydi. Britanya Irak’taki hava üslerini ve askeri tesislerini 1958’deki devrime ka­ dar muhafaza edecekti.

Ayrıca Osmanlı ordusunda bulunduğu dönemden bu ya(18) Tripp, A History of!raq, s. 125-6.

372

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

na Ruslara güvenmeyen Nuri el-Said, Irak’ı kesin olarak Batı ittifakına sokmaya kararlıydı. 1955 yılının başlarında Bağdat Paktı’yla Britanya, Iran, Türkiye ve Pakistan’ı da kapsayan bir bölgesel savunma organizasyonu kurdu. Zaman içinde araların­ da Ürdün ve Suriye’nin de bulunduğu diğer Arap ülkelerini de bu ittifaka katmayı umuyordu. Soğuk Savaş’ta Arap devletleri­ nin tarafsız olmasmı yeğleyen Nasır, Bağdat Paktı’nı ayrıca bölge­ de kendi liderliğine bir meydan okuma olarak gördü. Mısır lideri gittikçe güç kazanan propaganda makinesini Irak liderliğine karşı işletmeye başladı. Mısır’dan esinlenen isyanlar sonrasında Ürdün ittifaka katılmamayı seçerken, Suriye, Nasır tarzı Arap milliyetçi­ liğinin etkisinde kalmıştı. Haşimilerin yüzyüze kaldığı yalnızlaştı­ rılma durumu, Ingiliz-Fransız-Israil birliklerinin Süveyş’i işgaliyle biraz daha şiddetlendi.(19) 1957 yazı ve sonbaharında Suriye hak­ kında uluslararası bir kriz çıkınca, Britanya’nın cesaretlendirme­ siyle Nuri el-Said Irak’ın müdahalesi için çeşitli planlar ortaya attı ama Mısır’ın etkisini sağlamlaştırmaktan başka bir işe yaramadı.

Nasır’in liderliğinde 1958 Şubatı’nda Birleşik Arap Cumhuriyeti adı altında Mısır ile Suriye bir araya geldi. Nuri el-Said umarsızca Irak ve Ürdün’den oluşan Arap Birliği önerisini ileri sürdü ama pek yaygınlıkla destek bulmadı.

Yurtiçinde rejimi istikrarlı değildi. Gittikçe artan petrol ge­ lirinden yararlanmayan köylü kitleleriyle servetleri sürekli ar­ tan mülk sahibi sınıflar arasında Irak’ta çok derin sosyal bölün­ meler vardı. Toprak sahipleri sınıfı ayrıca sayısı artan orta sını­ fı güç odaklarından uzak tutuyordu. Petrol gelirinin harcama­ sından sorumlu Kalkınma Kurulu çok ağır davrandığı için eleş­ tiriliyordu. Bağdat Paktı konusunda Nasır propagandası, Irak’m Batı-yanlısı dış politikası hakkında yaygın siyasi huzursuzluğa yol açtı.(20) (19) Louis, Ends ofBritish Imperialism, s. 860.

(20) Stephen Longrigg ve Frank Stoakes, Iraq, (Praeger, New York: 1959), s.

225.

SONUÇ: MİRAS

373

Hükümet en ılımlı muhalefeti isyan olarak karşıladığından yasal siyasi muhalefete pek az fırsat bırakıyordu.'211 Ordunun içindeki daha geniş siyasi huzursuzluk Mısır’ın Hür Subaylar modeli üzerine düzenlenmiş gruplarm büyümesiyle yansıyordu. Bu gruplar rejime son vermeye gitgide daha kararlı oldular. Irak birliklerine oradaki rejimi desteklemek için Ürdün’e gitme emri verilince aradıkları fırsat doğmuş oldu. Ordu Bağdat’a yürüyüp iktidarı ele geçirdi. Dehşet verici sahnelerle aralarında genç kralın ve eski kral naibi Abdullah’ın da bulunduğu krali­ yet ailesi öldürüldü. Nuri el-Said söylentilere göre kadın giysileri içinde dost bir yabancı ülke elçiliğine sığınmaya çalışırken yaka­ landı ve öldürüldü. Tuğgeneral Abdülkerim Kasım yönetiminde Irak’ta cumhuriyetin kurulduğu ilan edildi.

El-Fetüı ve Filistin Kurtuluş Örgütü 1948-49 olaylarının ardından Filistin’de siyasetin canlanması için on yıl geçmesi gerekti. On yıl sonra savaşta çarpışmış Gazzeli bir mühendis olan Yaser Arafat öne çıktı. 1959’da bir grup arkada­ şıyla el-Fetih admı verdiği ‘Filistin Ulusal Kurtuluş Hareketi’ni’ kurdu. 1967’deki savaşta Ürdün’deki Karameh’de İsrail ordusu­ na meydan okuyup, Batı Şeria’da iletişim ağları kurdu. 1964’te kurulan ama pek etkin olmayan Filistin Kurtuluş Örgütü, (FKÖ) 1968-69’da el-Fetih’in önderliğinde yeniden yapılandırıldı ve Arafat, 2004 Kasımı’nda ölünceye kadar başkanlığını sürdürdü. İsrail işgaline karşı silahlı Filistin direnişi çeşitli biçimlerde gö­ rüldü. El-Fetih Batı Şeria’da geleneksel biçimde baskınlar düzen­ lerken, Filistin Halk Kurtuluş Cephesi havayollarını hedef ala­ rak Filistin sorununun dünya haberlerinin manşetlerinden in­ memesini sağladı. 1970 Eylülü’nde Ürdün’e giden üç uçağın ka­ çırılması, bu aşamanm zirvesi olunca Kral Hüseyin ‘Kara Eylül’ (21) Bkz. George Lavvrence Harris, Iraq: ItsPeople, Its Society, Its Culture (HRAF Press, New Haven: 1958) s. 83 ve Longrigg ve Stoakes, Iraq, s. 242.

374

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

adıyla anılan bir operasyonla kendi- ülkesindeki Filistin kampla­ rına saldırı düzenledi. ‘Kara Eylül’ ifadesi, 1972 Münih Olimpiyat Oyunları’nda aynı adlı bir organizasyon on bir Israilli sporcuyu öldürünce tekrar gündeme geldi.

1973’teki savaştan sonra FKÖ siyasi bir yol izlemeye başla­ dı ama İsrail onlara karşı derin bir düşmanlık beslediğinden pek kolay bir iş olmadı. El-Fetih FKÖ’nün içindeki sayısız gruptan yalnızca biriydi. Arafat, 1974 Kasımı’nda New York’ta Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda konuşunca en yüksek noktasına ulaştı ama bu ivmeyi sürdüremedi; çünkü Filistinliler ertesi yıl Lübnan’da gelişen ve ülkede uzun süren bir iç savaşa yol açan kri­ ze yakalandılar.

1970’li yıllara kadar Lübnan Ortadoğu’nun finans merkeziydi ve Arap devletlerinin en başarılısı gibi görünüyordu. Ne var ki, hu­ zur ve refah görüntüsünün altında çok önemli toplumsal gergin­ likler yatıyordu. Lübnan, kendini 1950’lerde Arapların arasında­ ki çekişmelere, topraklarında büyük rakamlarda Filistinli mülte­ ci bulunduğundan Israil-Filiştin çatışmasına ve ABD ile Sovyetler Birliği arasındaki daha geniş mücadelenin içine çekilmiş buldu.

Lübnan’ın Ulusal Paktı 1950’lerin sonuna kadar varlığını sürdür­ dü ve bu tarihte Araplar arasındaki mücadelelerin yarattığı gergin­ likler ile bölünmüş bir toplum nedeniyle kısa süreli bir iç savaşa sü­ rüklendi. 1960’larm sonunda başlayan Lübnan merkezli Filistinli gerillalarının İsrail’e saldırıları daha büyük İsrail tepkilerine yol açarak, Hıristiyan ve Müslüman toplumlar arasındaki ilişkilerin is­ tikrarını bozdu. 1975’te Hıristiyanlarla Filistinliler arasında büyük çaplı çatışmalar çıktı. Müslüman-Hıristiyan iç savaşma dönüştü ve 1989’a kadar sürdü ve sonunda Suriye, İsrail, ABD, Fransa, İtalya ve Birleşik Krallık çeşitli derecelerde işin içine karıştı.

Arap-îsrail barış anlaşması girişimleri 1967 savaşı sona erince diplomatik bir anlaşma girişimi derhal başlarken kilit belge 22 Kasım tarihli Birleşmiş Milletler Güvenlik

SONUÇ: MİRAS

375

Konseyi’nin 242 numaralı kararı oldu ve bundan sonraki pazar­ lıkların temelini oluşturdu. Özünde İsrail silahlı kuvvetlerinin son çatışmada işgal ettiği topraklardan çekilmesini öngörüyor­ du ama bu koşul çeşitli şekillerde yorumlanabilirdi. Her şeye kar­ şın bölgedeki tüm devletlerin egemenliğini kabul ediyordu. Mısır ve Ürdün bu kararı kabul edince, İsrail’i tanımak zorunda kaldı.

Karar, mülteci sorununa adil bir çözüm getirilmesini de istiyordu ama bu tanımı Filistinliler kabul etmedi, iki yıl sonra Amerikan Dışişleri Bakanı William Rogers, talihsiz bir barış planı ilan etti ama herhangi bir ilerlemenin görülmesi için 1973 savaşının ya­ şanması gerekti. 1974-75’te Henry Kissinger, İsrail ve onun iki önemli düşmanı olan Mısır ve Suriye arasında çok önemli ser­ best bırakma anlaşmaları pazarlığını yürütüp mevcut tehlikenin büyük bir kısmını yatıştırdı. Golan Tepeleri’nde bir ateşkes çizgi­ si kabul edildi ve Süveyş Kanalı’nın her iki yakası Mısır’a geri ve­ rildi. Buna karşılık olarak Sedat, İsrail kargo gemilerinin Süveyş Kanalı’ndan geçebileceğini ilan etti.

Bundan sonraki en büyük adımı Başkan Sedat attı. 1977 Kasımı’nda Kudüs’teki İsrail Parlamentosu Knesset’te konuşma yaparak tüm dünyayı şaşırtırken, yalnızca Mısır ve İsrail arasın­ da kalmayıp Filistinlileri de içeren bir barış çağrısı yaptı. Bu arada devletin kuruluşundan bu yana İsrail politikasına damgasını vur­ muş olan işçi Partisi iktidarı, başında eski Irgun lideri Menahem Begin ve 1973’te İsrail’in Süveyş Kanalı’nı geçmesini önermiş olan General Ariel Şaron’un bulunduğu sağ kanat Likud partisi­ ne kaybetti. Onların seçim zaferi, Ortadoğu kökenli Yahudilerin gittikçe artan gücüne yansımaya başladı.

Sedat’ın dramatik müdahalesine karşın, herhangi bir ilerle­ menin ortaya çıkması için ABD Başkanı Jimmy Carter’ın kararlı bir müdahalesi gerekti. 1978 Eylülü’nde Camp David’de düzen­ lediği zirve toplantısında, Mısır ile İsrail arasında iki çerçeve an­ laşma, yapıldı. Birinci çerçeve anlaşma, iki ülke arasında bir barış anlaşmasının imzalanmasını öngörüyordu ve ertesi yıl 26 Mart’ta imzalanan anlaşma, 1981’de Enver Sedat’m suikaste kurban git-

376

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

meşinden sonra bile varlığını sürdürdü. İsrail, Sina Yarımadası’m geri vererek en güçlü Arap düşmanından gelen tehditleri orta­ dan kaldırmış oldu. Batı Şeria ile Gazze’nin geleceği konusundaki İkinci çerçeve anlaşma, amacına ulaşamadı. Batı Şeria ve Gazze’de yaşayanlara ‘tam özerklik’ getiriyordu ama bunun anlamı üzerin­ de fikir birliğine varmak olanaksızdı.

Lübnan’da savaş ve İntifada 6 Haziran 1982 tarihinde İsrail birlikleri Lübnan’a girin­ ce ‘Galile’ye Barış Operasyonu’ başlamış oldu. Birkaç gün için­ de Beyrut’un dış mahallelerine, kentin Müslüman semtlerine ve Filistin mülteci kamplarına yaklaştılar. Tartışmalı bir savaştı, hat­ ta İsrail’in içinde bile itirazlar vardı ve kentin bazı bölümlerinin sürekli bombalanması, Başkan Ronald Reagan’ın ağır baskısıy­ la sona erdi. Sonuçta Amerikan, Fransız, Italyan çokuluslu ortak gücü Yaser Arafat ve FKÖ güçlerinin kentten çıkarılmasını de­ netledi. Başkan Reagan, yeni bir barış planı yaptı ama birkaç gün içinde İsrail’in umudunu bağladığı Maruni lider Beşir Cemayel öldürüldü. Öldürülen liderin Lübnanlı destekçileri, Beyrut’un batısında, Cemayel’in öldürülmesinden sonra İsrail’in işgal etti­ ği bölgede bulunan, Sabra ve Şatila mülteci kamplarında yüzlerce Filistinli’yi katlettiler. Amerikan, Fransız, Italyan ve Ingiliz asker­ lerinden oluşan yeni bir çokuluslu güç, Beyrut’a gönderildi ama görevi Lübnan çatışmasının şiddetinden ayrılamaz bir hal aldı.

23 Ekim 1983’te intihar bombacıları 241 Amerikan denizcisiyle 78 Fransız askerini öldürünce, kriz patlak verdi. Ertesi ilkbaharda çokuluslu güç geri çekildi.

Olaylarm odağı diplomatik ilerlemenin görülmediği için hüs­ ranın arttığı, 1980’lerden bu yana İsrail’in yerleşme etkinlikle­ rinin sürekli fazlalaştığı Batı Şeria ile Gazze’ye çevrildi. Aralık 1987’de Gazze’de başlayan, Batı Şeria’ya yayılan intifada ya da Ayaklanma, İsrail işgaline karşı eşi benzeri görülmemiş çok ge­ niş çaplı bir meydan okuma oldu, intifada eyleminden ortaya çı­

SONUÇ: MİRAS

377

kan yeni hareket yalnızca İsrail’i değil, el-Fetih’i de hedef alıyor­ du. Şeyh Ahmed Yasin’in kurduğu Hamas ya da tslami Direniş Hareketi, böylece başlamış oldu. Bu hareket sosyal çalışma ile yo­ ğun bir Islami düşünceyi îzzeddin el-Kassam Tugayları adlı aske­ ri kanatla birleştiriyordu. Hamas, laik el-Fetih’e muhalefet olarak büyüyecekti/22-1

Haşimiler sonrasında Irak Haşimi krallığının enkazından ortaya çıkan Irak Cumhuriyeti, çelişen siyasi hırsların ve ideolojilerin pençesine düştü ve Kasım 1963’te iktidardan indirilip öldürüldü. 1979 Temmuzu’nda gü­ venlik hizmetlerinde güçlü bir güç merkezi inşa etmiş olan Baas Partisi’nin önde gelen üyelerinden Saddam Hüseyin, devlet baş­ kanlığına getirildi ve ilk iş olarak partisinin rakiplerini acıma­ sızca temizledi.(23) Kısa sürede gücünü Sünnilerin anavatanında­ ki Baas Partisi’nden ve silahlı kuvvetlerden alarak ülkesini sım­ sıkı avucuna aldı ve maceracı bir dış politika sürdürmeye başla­ dı. Saddam Hüseyin’in rejimi laikti ama oluşmasından bu yana ülkenin baskın unsuru Sünni Araplardı. Şah’ın 1979’da tahtın­ dan indirildiği Şii İran’da kurulmakta olan İslam Cumhuriyeti Saddam Hüseyin’in ilk hedefi oldu. Irak’m tek ticari su yolu olan Şattü’l Arap Nehri iki ülke arasında uzun süredir bir so­ run oluşturuyordu ve Iran devriminin yol açtığı çalkantı hareket geçmek için harika bir fırsat yaratmıştı. 1980 Eylülü’nde Irak, Iran topraklarına bir dizi saldırı başlattı. Ne var ki devrim yaşa­ yan Iran, güçlü bir rakip olduğunu kanıtladı. 1988’e kadar sü­ ren savaş, Irak’ı hiç kazanç elde etmeden büyük bir borç yükü altında bıraktı.*245

(22) Bkz. Beverley Milton-Edwards ve Stephen Farrell, Hamas, (Polity Press, Cambridge: 2010).

(23) Tripp, A History o f Iraq, s. 213-14.

(24) Tripp, A History o f Iraq, s. 224-39.

378

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

İran’la yaptığı savaş, Saddam Hüseyin’in uluslararası durumu son yanlış okuması değildi. Bundan sonraki hedefi Kuveyt oldu.

Burada da eskiye dayanan sınır çekişmeleri vardı ve Iran savaşı­ nın 30 milyar dolarlık borcu söz konusuydu. 2 Ağustos 1990’da Irak ordusu hiçbir direniş gösterecek durumda olmayan Kuveyt’i işgal ederken, Saddam Hüseyin, bu saldırının Ortadoğu’nun ge­ ri kalanı ve Washington üzerinde yaratacağı etkiyi çok yanlış he­ saplamıştı. 5 Ağustos’ta Başkan George Bush, bu saldırının kar­ şılıksız kalmayacağını ilan etti. Suudi Arabistan, Amerikan asker­ lerine ülkesine giriş izni verirken, Britanya ile Fransa da destek olacaklarını açıkladılar. Aralarında Mısır ve Suriye’nin de bulun­ duğu çeşitli ülkelerin birliklerinin katılması, Irak liderinin hırs­ larının Ortadoğu’da nasıl yorumlandığına işaret ediyordu. Türk askerleri müdahaleye katılmadı ama Türkiye’nin güneyindeki incirlik NATO hava üssünün operasyonlar için kullanılmasına izin verildi. 29 Kasım 1990 tarihinde Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, Irak’ın 15 Ocak tarihine kadar Kuveyt’ten çekilmesini öngören bir karar yayınladı. Bu tarih aşılınca Irak’a hava saldırı­ ları başlatıldı. Koalisyon güçlerinin 24 Şubatta 1991’de başlayan kara saldırısı, Kuveyt’i üç gün içinde kurtardı. Güvenlik Konseyi daha fazla harekata ve özellikle Bağdat’a ilerlenmesine izin ver­ memişti. Yenilgiye uğrayan Saddam Hüseyin’in iktidardan indi­ rileceği umutları boşa çıktı; çünkü hükümetinin temel bir daya­ nağı olarak kendi Cumhuriyet Muhafizları’m özenle yetiştirmiş­ ti. Güneydeki Şii ve kuzeydeki Kürt bölgelerindeki ayaklanmalar acımasızca bastırıldı ve Irak, Birleşmiş Milletler’in yaptırımlarına maruz kaldığı halde, Saddam’ın gücü yara almadı.(25) New York ve Washington’da El-Kaide’nin 11 Eylül saldırıla­ rının ardından ABD, Saddam Hüseyin’in iktidardan alınmasına karar verdi, iktidarı 2003 ilkbaharında ivedilikle yok edildi ama bunu izleyen yıllar boyunca şiddetli ayaklanmalar ve geniş çap­ (25) Fraser ve Murray, America and the World since 1945, s. 248-54; Tripp, A History of!raq, s. 244-50: Mango, The Turks Today, s. 90-1.

SONUÇ: MİRAS

379

lı yıkımlar yaşandı. Bu çatışmalarda onbinlerce Iraklı yaşamı­ nı yitirdi. Amerikan askerleri Aralık 2003’te Saddam Hüseyin’i yakaladılar. 2005 yılında 148 Şii köylünün öldürülmesiyle bağ­ lantılı olarak mahkemeye çıkarıldı, suçlu bulundu ve 30 Aralık 2006’da idam edildi. Bu arada Da’wa Partisi’nin lideri Nuri elMaliki yönetiminde mayıs ayında yeni bir hükümet kuruldu, Aralık 2005’te seçim yapıldı. 7 Mart 2010 tarihindeki 325 sandalyeli Temsilciler Meclisi seçimi daha az belirleyici oldu; yine de Maliki’nin Hukuk Devleti Koalisyonu 89 sandalye kazanırken es­ ki Devlet Başkanı Iyad Allawi liderliğindeki muhalif Irak Ulusal Hareket Partisi, 91 sandalyeye sahip oldu. Irak’ın siyasi geleceği, bunca engelin arasından ne kadar tereddütlü olursa olsun, ortaya çıkmaya başlıyordu.(26)

Belirsiz bir barış süreci 1993 yılı boyunca İsrail ile FKÖ temsilcileri arasında Norveç’te son derece gizli görüşmeler yürütüldü ve 9 Eylül’de ilkeler Deklarasyonu adı verilen mektuplar takas edildi. Bu dramatik ge­ lişme kapsamında FKÖ, İsrail’in var olma hakkını tanıdı, teröriz­ mi lanetledi ve İsrail de Gazze’den ve Batı Şeria’daki Eriha ken­ tinden çekilmeye söz verdi. Son anlaşma pazarlıkları sürerken beş yıl için Gazze ve Batı Şeria’yı yönetecek bir Filistin Meclisi için seçim yapılacaktı. 13 Eylül’de Beyaz Saray’daki törende Başkan Clinton’m gözetiminde Arafat ile İsrail Başbakanı Yitzhak Rabin el sıkıştılar ve anlaşmayı imzaladılar. 1994 Mayısı’nda Kahire’de gerçekleşen bir görüşmede, Arafat başkanlığında bir Filistin Özerk Bölgesi’nin oluşturmasının yolu açıldı. Ekim ayında İsrail ile Ürdün arasında bir barış anlaşması imzalandı. Her şeye karşın

(26) Tripp, A History of Iraq, s.303-8, 313-14; ayrıca bkz. Kenneth Katzmann, Iraq: Politics, Elections and Benchmarks (Congressional Research Service, The Library o f Congress, Washington, DC: 24 Ağustos 2010) <http: // fjpc.state.gov/documents/organization/14288.pdf>

380

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Oslo barış sürecinin iki tarafta da karşıtları vardı. Hamas buna karşı bir kampanya başlattı, Rabin, 4 Kasım 1994’te Tel Aviv’de bir mitingde genç bir İsrailli tarafından öldürüldü, intihar bom­ bacıları İsrail’in vereceği desteği engellediler.

Beyaz Saray’ın Gül Bahçesi’ndeki görkemli tokalaşmaya kar­ şın, Çlinton hükümetinin tüm gayretlerini boşa çıkaran barış sü­ reci gelişmedi. İsrail’e karşı bombalı saldırılar ve Batı Şeria’daki İsrail yerleşimlerinin büyümesi iyi niyeti geliştirmenin tam ter­ sini ortaya çıkardı. Filistin Meclisi seçimi Ocak 1996’da ya­ pıldı. 1998’deki Nye Vadisi konferansında Batı Şeria’nın yüz­ de 40’ı, Filistinlilerin güvenlik önlemleri alması koşuluyla mec­ lisin denetimi altına girdi ve Clinton bir konuşma yaptı. 2000 Temmuzu’nda Clinton Camp David’de Arafat ile İsrail başbaka­ nı Ehud Barak’ı bir araya getirmek için cesur ve yaratıcı bir gi­ rişimde bulundu. Gündem 1967 sınırları içinde bir Filistin dev­ leti kurulmasıydı. Toprak dağılımında yapılacak düzenlemeler Yahudi yerleşim yerlerini İsrail’e aktarırken, Filistinlilere de İsrail topraklarının bir kısmı verilecekti. Filistin, Kudüs’un doğusun­ da ve kentteki Haremü’ş-Şerif tapmağında gözetim haklarına sa­ hip olacaktı. Ehud Barak, Filistin’e Batı Şeria’nın yüzde 91’ini, Haremü’ş-Şerif/Tapmak Dağı’nı, Kudüs’ün bir bölümünde ege­ menliği vermeye ve mülteciler için bir çözüm bulmaya hazır gibi görünüyordu. Arafat kabul etmedi.(27) Zirve toplantısının çöküşü derhal şiddet olaylarına yol açtı.

Ayaklanmanın gerçek nedeni değilse bile yol açan olay, 28 Eylül 2000 tarihinde Filistinlilerin özellikle sevmediği, İsrail muhalefet partisi Likud’un lideri Ariel Şaron’un Haremü’ş-Şerif i ziyaretiy­ di. Ertesi gün polis Filistinli protestoculara ateş açıp dört kişiyi öldürünce, el-Aksa Intifadası başladı. Birinci Intifada’dan daha

(27) Clinton çabalarını kendi yazdığı My Life adlı kitapta anlatıyor (Hutchinson, Londra: 2004) s. 911-16 ve Dennis Ross, The Missing Peace: The inside Story of the Fightfor Middle East Peace (Farrar, Strauss and Giroux, New York: 2004) s. 650-71 l.adlı kitapta bulunuyor.

SONUÇ: MİRAS

381

fazla şiddet içeriyordu ve intihar bombalarıyla yapılan saldırılar İsrail’in tank ve savaş helikopterleriyle karşılık vermesine neden oldu.(28) Clinton, Başkanlık döneminin sonunda, Ocak 2001’de anlaşma sağlamak için son bir girişimde bulundu ama Arafat ikna edilemedi. Kudüs’ün Eski Kent bölümü ve Filistinli mültecilere geri dönüş hakkı tanınması iddialarından vazgeçmedi. Ardından yapılan İsrail seçimini Şaron kazandı.

2002 yılında Israil-Filistin ilişkileri üzücü bir şekilde kanlı in­ tihar bombacıları ve İsrail’in misillemeleri sarmalına dönüştü. 27 Mart’ta Netanya’da Hamursuz Bayramı kutlamasında patlayan bir intihar bombası 28 kişiyi öldürüp 140 kişiyi yaraladı. Karşılık olarak Şaron, Batı Şeria’da ‘Savunma Kalkanı Operasyonu’nu baş­ lattı ve Arafat’ı Ramallah’daki karargahında yalnızlaştırdı. Ope­ rasyonun sonucunda özellikle Cenin mülteci kampındaki can ka­ yıplarının sayısı tartışma yarattı. Bağdat’ın düşmesinin ardından 30 Nisan 2003 tarihinde Başkan George W. Bush, son anlaşmanın 2005’te yapılacağı bir ‘Israil-Filistin Çatışması Kalıcı Çözümüne iki Ülke Performansına Dayalı Yol Haritası’ önerisi getirdi. Bu girişim daha öncekilerden başarılı olmadı ama Amerika’nın iki devlet çözümüne yaklaşımı önemli bir noktaydı.

Batı Şeria ile Gazze’yi etkisi altına alan kritik gelişmeler orta­ ya çıktı. Batı Şeria’da İsrail, intihar bombalı saldırılara karşı bir güvenlik duvarı inşa etmeye başladı.Ürkütücü bir manzaraydı ve Kudüs’te beton bir duvar şeklini aldı. Filistinliler bunu bir il­ hak duvarı olarak gördüler; çünkü 1967 sınırının ötesindeki yer­ leşim yerlerini içine alıyordu, özellikle ekonomisi turizme daya­ lı Beytlehem gibi birçok yerleşim bölgesine kötü etki yapıyordu.

Gazze’de süregiden intihar saldırıları İsrail’in Hamas liderliğini hedef almasına yol açtı. 22 Mart 2004’te bu hareketin kurucu­ su Şeyh Ahmed Yasin bir roket saldırısında öldü ve ardılı da bir (28) George Mitchell, Sharm El-Sheikh Fact-Findirıg Committee Report, (Washington, DC: 30 Nisan 2001) http://w w w .state.gO v/p/nea/rls/ ppt/3060.h tm

382

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ay sonra aynı kaderi paylaştı. Bu saldırılar hareketin büyümesi­ ni engellemedi. Ramallah’da Arafat’ın sağlığı kötüye gidiyordu.

Tedavi için Fransa’ya gönderildi ve 11 Kasım’da yaşamını yitir­ di. Ramallah karargahındaki cenaze töreni uzun süredir davala­ rım somutlaştıran kişi olarak Filistinliler arasında geniş çaplı ya­ sa yol açtı. Şaron’un şaşırtma kapasitesi çok yüksekti. Kendi partisinde­ ki güçlü muhalefete karşın, Gazze için bir serbest bırakma pla­ nını uygulamaya koydu. 2005 Eylülü’ne kadar tüm yerleşim yer­ leri ve askeri birimler çekildi. Bu adımı dramatik bir siyasi hare­ ket izledi.

Kasım ayında Şaron, Likud Partisi’nden istifa edip, Kadima ya da ‘İleri’ adını verdiği yeni bir merkezi parti kurdu. Yeni par­ ti İsrail’in güvenliğini sağlarken iki devlete dayalı bir barış süre­ ci başlatacağına söz verdi. Kadima Partisi’nin Şaron’un liderliğin­ de nasıl ilerleyebileceği asla gözlemlenemedi; çünkü ocak ayında beyin kanaması geçirdi. 2006 Martı’nda yapılan seçimde Kudüs eski Valisi Ehud Olmert başkanlığındaki Kadima en büyük par­ ti olarak çıktı ve İşçi Partisi’yle bir koalisyon hükümeti kurdu.

Ocak ayındaki Filistin seçiminden sonra Hamas, el-Fetih’i gölge­ de bırakınca Olmert’in hükümeti yeni gerçeklerle yüz yüze kal­ dı. Mart ayında Hamas’dan İsmail Haniye, Filistin Özerk Bölgesi Başbakanı oldu. iki yeni hükümet arasında gerginlik artarken Israil-Lübnan sınırında Hizbûllah İslam militanlarının yaptığı baskında sekiz İsrailli ölünce, Temmuz 2006’da ciddi çatışmalar yaşandı. Kuzey İsrail’deki büyük çaplı çatışmalarda ülkeye 4000 roket atılınca 14 Israilli, 1000’den fazla Lübnanlı öldü.(29) Ayrıca Hamas ve el-Fetih arasındaki gerginliğin zirveye ulaştığı Gazze’den de İsrail’e saldı­ rılar yapıldı. 2007 Temmuzunda iki grup arasındaki çatışmalar sonunda Hamas Gazze’nin, el-Fetih Batı Şeria’nın denetimine sa­ hip oldu.

(29) Fraser, The Arab-Israeli Conflict, s. 191.

SONUÇ: MİRAS

383

Filistin Özerk Bölgesi’nin defacto bölünmesi, Başkan Bush’un gözetiminde 27 Kasım’da Annapolis’de yapılan önemli bir kon­ feransın başarısı için pek hayırlı olmadı. Bu konferansta taraflar 2008 yılı sonuna kadar iki devlete dayalı bir anlaşmaya varmak için çalışma kararı aldılar, istenilen gerçekleşmedi. Tam tersine İsrail’in Gazze ile gittikçe kötüleşen ilişkileri ortama hakim ol­ du. Süregiden roket saldırıları sonunda İsrail, Ocak 2008’de sı­ nır geçişlerini kapattı. Gazze’nin durumu kötüye gidince, Mısır sınırında delikler açıldı ve binlerce Filistinli Mısır topraklarına geçti. Haziran ayında Mısır’ın düzenlediği ateşkes, İsrail’in Gazze ile Mısır’ı bağlayan tünellere operasyon yapmasıyla aralık ayında çöktü. İsrail roket saldırılarının sürmesi üzerine 27 Aralık 2008’de hava saldırıları başlattı. ‘Dökme Kurşun Operasyonu’ kısa süre­ de büyük boyutlu kara çarpışmalarına yol açtı ve 18 Ocak’a ka­ dar sürdü. Sona yaklaşılırken can kayıpları ortaya çıkmaya başla­ dı ve aralarında sivillerin de bulunduğu 1000 Filistinlinin öldüğü, İsrail’in ise 13 kaybı olduğu anlaşıldı.(30) Güney İsrail roket saldı­ rılarına açık kalırken, sınır kısıtlamaları getirilen Gazze’de yeni­ den yapılandırma girişimleri kesintiye uğradı.

Çağdaş Türkiye Savaş sonrasında Türkiye bir paradoks sergilemeyi sürdürdü.

NATO üyeliği vasıtasıyla Batı’ya sağlam bağlarla bağlanmıştı ama kendisi gibi NATO üyesi olan komşusu Yunanistan ile ilişkile­ ri sık sık sertleşti. Ege Adaları hakkında bazı anlaşmazlıklar çı­ kıyordu ama sürtüşmelerin ana nedeni Britanya’nın 1878’de OsmanlIlardan aldığı ve o tarihte Türklerin nüfusun yüzde 20’si­

(30) Bkz. Jim Zanotti, Jeremy M Sharp, Carol Migdalovtz, Casey L Addis ve Christopher M Blanchard, Israel and Hamas: Conflict in Gaza (2008-2009), (Congressional Research Service, Library o f Congress, Washington, DC: 15 Ocak 2009) s. 12, h ttp://fpc.state.gov/docu m en ts/organ ization /11 6 0 0 3 .p d f

384

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ni oluşturduğu Kıbrıs idi. 1950’li yıllarda Kıbrıslı Rumların Yunanistan ile birleşme için başlattıkları Enosis kampanyası ada­ nın genelinde Türk nüfusunun yaşadığı kuzey kesiminde kor­ kuya neden oldu. Kıbrıs 1960 yılında bağımsızlığını kazandı ve Başpiskopos Makarios Devlet Başkam oldu. 1974 yılında Ulusal Muhafızlar, Yunanistan ile birleşmeyi sağlamak için Makarios’a karşı bir darbe gerçekleştirdi ve Türklerin askeri çıkartma yap­ masına yol açtı. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin kurulma­ sı adayı ikiye böldü. Kıbrıs’ın henüz çözümlenmeyen gelece­ ği, Türkiye’nin dış ilişkilerini, özellikle Kıbrıs Rum Kesimi’nin 2004’te tam üye olduğu Avrupa Birliği’ne katılma çabalarını ol­ dukça karmaşık hale getirdi.

NATO üyeliğinin anlamı, o dönemde Türkiye’nin dış poli­ tikasında Washington ile ilişkilerinin çok önemli olmasıydı ve Akdeniz’deki Amerikan Altıncı Filosu güvenliğini garanti altı­ na alıyordu. 1954 yılında güneydoğuda açılan incirlik hava üs­ süyle Amerika önemli bir askeri tesisei sahip oldu. Bu önemli te­ sis, NATO’nun Sovyetler Birliği’ni güney kanadından tehdit etme­ sini sağladı, iki ülke arasında 1980’de imzalanan Savunma ve Ekonomik işbirliği Anlaşması, üssün kullanım koşullarını sap­ tadı. Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle incirlik üssünün işlevi değiş­ ti ve Amerikan uçaklarının Almanya’daki Rhein-Main hava üssü­ ne oranla Ortadoğu’ya biraz yakınlaşmasını sağladı.(31) Ayrıca 1962 yılında NATO üyeliği Amerika'nın Türkiye topraklarına Sovyet Birliğini hedef alan 17 Jüpiter füzesi yerleştirmesine izin verdi.<32)Bu konuşlandırma Sovyetler Birliği için önemli bir tehdit unsuru oluş­ turdu ama ekim ayında Başkan Kennedy, Küba Füze Krizi sonun­ daki anlaşma uyarınca Jüpiterleri geri çekmeyi kabul etti. Anlaşılan (31) Carol Migdalovitz, Turkey: Selected Foreign Policy Issues and U.S. Views (Congressional Research Service, Library o f Congress, Washington, DC: 29 Ağustos 2008) s. 16-17, < h ttp://fpc.state.gov/docu m en ts/organ ization /110 3 9 8 .p d f >.

(32) Robert Dallek, John F Kennedy: An Unfınished Life 1917-1963 (Ailen Lane, London: 2003) s. 536.

SONUÇ: MÎRAS

385

ABD, Moskova ile anlaşma pazarlığını Türk hükümetini çiğneyip geçerek sürdürdü. O dönemin reelpolitik olgusu böyleydi.

1979’daki Iran devrimiyle Ortadoğu’daki en güçlü müttefiki­ nin birdenbire düşman olması, Amerika için Türkiye’nin değe­ rini arttırdı.(33) 1991 yılındaki Birinci Körfez Savaşı’nda Türkiye incirlik hava üssünün kullanılmasına izin verdi ama 2003’teki ikinci Körfez Savaşı Amerikan yönetimiyle ilişkilerinde önemli bir krize neden oldu. Pentagon plan yaparken Irak’ı iki koldan işgal etmeyi düşünmüş ve kuzeyden ilerleyişini Türkiye üzerin­ den yapmayı tasarlamıştı. Ne var ki, 1 Mart’ta Türk parlamentosu Amerikan askerlerinin konuşlandırılmasına izin vermedi.(34) Kendini Atatürk’ün kurduğu laik cumhuriyetin koruyucu­ su olarak gören Silahlı Kuvvetler, Türkiye’nin ulusal yaşamın­ da ve politikasında önemli unsur olarak varlığını sürdürmektey­ di. 1960 Mayısı’nda Milli Birlik Komitesi adı altında bir grup su­ bay, Menderes hükümetini devirmişti. Ertesi yıl devrik başbakan ile iki bakan idam edilmişti. Adnan Menderes’in itibarı iade edi­ lip adı İzmir’in havaalanına verildi ama her yıl özellikle bölge­ nin klasik mirası olan Efes ve Bergama’yı gezmeye gelen, Ege kı­ yılarını dolaşan binlerce turist bu adın nereden geldiğini herhal­ de bilmiyor.

Nüfusun yüzde 99.8’i Müslüman olan bir ülkede laik bir dev­ leti korumanın getirdiği gerginlikler 2002 Kasımı’nda Adalet ve Kalkınma Partisi’nin (AKP) iktidara gelişiyle yüzeye çıktı. Bir yıl önce kurulan partinin başkanı, daha önce İstanbul Belediye Başkam olan Recep Tayyip Erdoğan idi. Laik devlet anlayışına bağ­ lı olacağını açıklayan parti, büyük ölçüde tutucu özelliklere sahip.

2007’de ekonomi eğitimi almış olan Dışişleri Bakanı Abdullah (33) Feroz Ahmad, Turkey: The Quest for Identity (Oneworld Publications, Oxford: 2005) s. 145-6.

(34) Jim Muir, ‘The Northern Front and the Kurd’s Endgame’, Sara Beck ve Malcolm Dowling (ed.) TheBattleforIraq: BBCNews Correspondents on the W aragainstSaddam an d aN ew WorldAgenda (BBC Worldwide Ltd, Londra: 2003) s. 158-69.

MOK25

386

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Gül’ün cumhurbaşkanı seçilmesi partinin konumunu sağlamlaş­ tırdı. Ertesi yıl hükümet uzun süredir varlığını koruyan üniversi­ telerde kadın öğrencilerin başını bağlamasını yasaklayan kanunu anayasadan çıkarma girişiminde bulununca, laik kesimin korku­ ları su yüzüne çıktı. Bu değişiklik, Anayasa Mahkemesi’nce red­ dedildi ama aynı mahkeme AKP’nin kapatılmasını da reddetti.(35) Türkiye devletinin istikrarına daha önemli bir tehdit unsuru ise Kürt milliyetçiliğiydi. Sevr Antlaşması Kürtler istediği ve sür­ dürebileceğini kanıtladığı takdirde bağımsız bir Kürdistan için Türkiye’den toprak verileceği koşulunu getirmişti. Böylece Irak’n Musul çevresindeki Kürt bölgesine de bağlanabilecekti. Lozan Antlaşması Kürtlerden söz etmedi. Ama Kürtlerin kültürel hakla­ rı Madde 39 ile dolaylı olarak ele alındı: Herhangi bir Türk uyruğunun, gerek özel gerekse ticaret ilişkilerinde din, basın ya da her çeşit yayın konularıyla açık toplantılarında, dilediği bir dili kullanmasına kısıtlama ko­ nulmayacaktır. Resmi dil mevcut olmakla birlikte, Türkçe’den başka bir dille konuşan Türk vatandaşlarına mahkemelerde kendi dillerini sözlü olarak kullanabilmeleri için uygun kolay­ lıklar sağlanacaktır/36* Bu madde hâlâ uygulamaya konulmayı bekliyor. Kürtçe’nin (ya da Kürt dilleri) kullanımına getirilen kısıtlamalar, Kürt kö­ kenli tüm Türk vatandaşlarını rahatsız ediyor. Aralarındaki mil­ liyetçilerin istekleri ise daha fazla, özerklikten tam bağımsızlı­ ğa kadar değişiyor. 1984’de PKK (Kürdistan İşçi Partisi) bir ge­ rilla savaşı başlattı ve 1991 Körfez Savaşı’ndan sonra, Saddam

(35) Ahmad, Turkey, s. 181-2; Carol Migdalovitz, Turkey: Update on Crisis o f Identity and Power (Congressional Research Service, Library o f Congress, Washington, DC: 2 Eylül 2008) s. 2-3; < h ttp://fpc.state.gov/ docu m en ts/organ zation /1 1 0 3 6 7 .p df>.

(36) < http://w w w .hri.org/docs/lausanne/parti.htm l>

SONUÇ: MİRAS

387

Hüseyin’in askerlerinin uzaklaştırıldığı Kuzey Irak’ta merkezler edinince savaşın şiddeti arttı. 1999 yılma gelindiğinde liderleri Abdullah Öcalan’m yakalanmasıyla isyanlar genelinde bastırıldı ama bir çeşit Kürt özerkliği istemi devam etti.(37) Türkiye dış ilişkilerde bölgedeki komşularıyla aktif bağlantılar sürecine girdi. İran’la kurduğu diyalog ise, nükleer madde zen­ ginleştirme programı nedeniyle uluslararası hoşnutsuzluğa ne­ den oldu. İran’ın olası niyetleri, özellikle ABD ve İsrail için kay­ gı kaynağıydı ama Türkiye, bu ülkenin barış amaçlı nükleer ener­ ji programı yapmaya hakkı bulunduğunu ileri sürdü.

Ankara bu politikayı izlerken, Türkiye’nin İsrail ile ilişkileri keskin bir inişe geçti. İki ülkenin arasındaki askeri işbirliğinin de bulunduğu olumlu ilişkiler, İsrail’in Gazze politikalarının yol aç­ tığı olaylar nedeniyle değişti. Ocak 2009’da İsrail Devlet Başkanı Şimon Perez, Dünya Ekonomik Forumu’nda ‘Dökme Kurşun Operasyonu’nu savunurken Başbakan Erdoğan’ın paneli terk et­ mesi bu durumu gözler önüne serdi. Gazze’ye uygulanan am­ bargoyu delmek amacıyla, yardım malzemelerinin gönderilmesi gündeme gelmişti. Malzeme yüklü gemiler İsrail tarafından ön­ ce Aşhot Limanı’na çekiliyor ve inceledikten sonra Gazze’ye gön­ deriliyordu. 2010 Mayısı’nda aralarında MV Mavi Marmara adlı Türk gemisinin de bulunduğu altı gemi Aşhot Limam’na gitme­ yi reddetti. 31 Mayıs’ta İsrail komandoları gemilerin yolunu kes­ ti. Mavi Marmara’da süren çatışmalarda sekiz Türk ile bir Türk kökenli Amerikalı yaşamını yitirdi. Türk kamuoyu öfkeye kapıldı ve İsrail büyükelçisi geri çağrıldı.(38) (37) Carol Migdalovitz, Iraq: The Turkish Factor (Congressional Research Service, Library o f Congress, Washington, DC: 31 Ekim 2002) s. 2-3, < h ttp ://lp c.state.gov/d o cu m en ts/organ ization /1 4 9 5 7 .p d f> ; Mango, The Turks Today, s. 214-25.

(38) Carol Migdalovitz, Israel’s Blockade o f Gaza, the Mavi M armara Incidetıt and its Aftermath (Congressional Research Service, Washington, DC: 23 Haziran 2010), http://fpc.state.gov/documents/organiza-

tion/145581.pdf >

388

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Türkiye’nin komşularıyla aktif bağlantıları, Avrupa Birliği’ne ,üye olma çabalarıyla birlikte sürüp gitti. Britanya’nın bedelini ödeyerek öğrendiği gibi AB üyeliğinin ne kestirme yolu vardır ne de önceden öngörülebilir. Adaylar, Avrupa Birliği müktesebatmın 35 bölümünün karmaşık gerekçelerini yerine getirmek zorundadır ve son kabul anlaşmasını aday ülke dahil tüm 27 ül­ kenin imzalaması gerekir. Türkiye’nin adaylığa giden yolu çok uzatıldı. 1963 kadar erken bir tarihte bir Ortaklık Anlaşması imzalandı, ilk kez 1987’de başvurduğunda yeni adaylar ka­ bul edilmediğinden beklemeye alındı. Daha sonraları Orta ve Doğu Avrupa’nın birçok ülkesi gibi Malta ve Kıbrıs’ın Avrupa Birliği’ne katılması Türkiye’nin konumunun aykırı görünmesi­ ne yol açtı.

2005 Ekimi’nde Avrupa Birliği Ankara ile pazarlık sürecini başlatmayı kabul etti. Bu konuda AB içinde fikir ayrılığı yaşan­ dı. Kıbrıs'ın henüz çözümlenmemiş durumu zorluk yaratıyor­ du. Yaklaşık 78 milyon nüfusunun neredeyse tamamı Müslüman olan Türkiye, yüzde 2.4’ü Türk kökenli olan 82 milyon nüfuslu Almanya’dan sonra en kalabalık ülke olacaktı. Türkiye’nin baş­ vurusunu destekleyenler, ülkenin stratejik konumuna işaret etti­ ler. Türkiye’nin üyeliği, Avrupa Birliği’ne Ortadoğu ve Kafkasya ülkeleriyle geniş bir smır getirmesinin olumlu ve olumsuz yönle­ ri açısından tartışmalıydı. Üyelik olursa AB, şimdilik uzakta gi­ bi görünen çalkantılı bölgelerle daha yakından ilgilenmek zo­ runda kalacaktı. Buna karşın Türkiye’nin çok güçlü silahlı kuv­ vetleri AB’nin askeri potansiyeline katkıda bulunacaktı. Avrupa Birliği’ne üye olması, 2linçi yüzyılda İslam ile Hıristiyanlığın uyum içinde çalışabileceği sinyalini verecektir.1139) (39) Commission o f the European Communities, Commission StaffV/orkirıg Document. Issues Arisingfrom Turkey’s Membership Perspective (COM: 2004, 656 Final, Brüksel: 6 Ekim 2004) <http://ec.europe.eu/enlarge-

ment/archives/pdf/key_documents/2004/issues_paper_en.pdf>; CIA, The World Factbook Turkey, < https:// www.cia.gov/library/ publications/the-world-factbook/geos/tu.html>; CIA, The World

SONUÇ: MİRAS

389

12 Eylül 2010’da Türk seçmenleri, ülkenin 1982 Anayasası’nın hükümetin istediği ve Avrupa Birliği’ne girme çabasını güçlen­ direcek ama laik partilerin kesinlikle karşı çıktığı 26 maddesinde değişiklik yapılmasını oyladı. Avrupa’nın Balkanlar ve Endülüs bölgelerinde İslam’ın olduğu kadar Hıristiyanlığın da mirası bu­ lunduğundan, İstanbul 2010 yılı Avrupa Kültür başkenti seçildi.

Belki de Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne kabul edilmesini Başkan Barack Obama 6 Nisan 2009’da Türk parlamentosunda konuşur­ ken çok zarif bir biçimde açıklayarak, Avrupa ile Türkiye arasında İstanbul Boğazı’ndaki köprülerden daha derin bağlar olduğunu söyledi. Avrupa’nın çeşitlilik kazanmış olduğunu ve Türkiye’nin üye olmasıyla bu çeşitliliğin artacağını da ekledi.(40) İstanbul, gerçi Osmanlı dönemindeki gibi başkent ya da koz­ mopolit bir kent değil ama dünyanın en görkemli kentlerinden biri. Boğaz’m sularının iki yakasıyla Avrupa ve Asya’yı kucakla­ ması çoğu kişinin umduğu gibi gelecek için bir simge olabilir.

Sonsöz 2010 yılında Ortadoğu, hem umut hem çelişkiler bölgesiydi.

Osmanlı, Britanya ve Fransa imparatorlukları çoktan yok ol­ muştu ve zaten son ikisi büyük ölçüde göçmenlerden oluşuyor­ du. Dışardan gelen en büyük güç Amerika idi ama 2003 sonra­ sı Irak’ta ortaya çıkan sorunlar, onun da sınırları olduğunu gös­ terdi ve 31 Ağustos 2010 tarihinde bu ülkedeki Amerika’nın ak­ tif çatışma rolü sona erdi. Yeniden yapılandırmanın sorunları ve oluşumundan bu yana süregelen Şii, Sünni, Arap ve Kürt toplumları arasındaki bölünmelere karşın, dünyanın en büyük pet­

Factbook,: Germany, < https://w w w .cia.gov/library/pu blications/ th e-w orld-factbook /geos/gm .h tm l>.

(40) ‘Başkan Obama’mn Türk Parlamentosu’nda yaptığı konuşma’, 6 Nisan 2009,< h ttp ://w w w . w h ite h o u se .g o v /th e - p re s s- o ffic e /re m a rk sp residen t-O bam a-turkish-parliam ent >

390

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

rol rezervlerine sahip olan Irak, gelecek için olasılıklar sunmak­ tadır. Gerçi Haşimiler çoktan Bağdat’tan ayrıldı ama aynı aile­ den Kral II. Abdullah hâlâ Ürdün’ü yönetiyor. İsrail, artık geliş­ miş biri demokrasiye ve gelişmiş ekonomiye sahip ama 1949’daki zaferinden bu yana ülke güvenliğiyle ilgili sorunları hiç bitmedi.

Amerika’nın diplomatik ilişkileri, Israil-Filistin çekişmesiyle on yıllardır yakından ilgileniyor ama çözmeyi başaramadı. Filistin’in bir devleti yok ve yeni oluşturulan Filistin Özerk Bölgesi’nin iki unsuru olan laik el-Fetih Batı Şeria’da, İslamcı Hamas Gazze’de yönetimi sürdürerek bölgeyi ikiye böldü. Türkiye uluslararası iliş­ kilerde gittikçe güven kazanan bölgesel bir güç olarak ortaya çıktı.

Katılmayı arzuladığı, her yıl biraz daha yaşlanan Avrupa Birliği’ne karşılık Ortadoğu’nun genelinde olduğu gibi Türkiye’nin nüfusu çok genç.

Irak’taki iki savaşın gösterdiği gibi, Soğuk Savaş’ın sona erme­ si, dünya ilişkilerinde Ortadoğu’nun önemini azaltmadı. IsrailFilistin kördüğümünün çözülmemesinin, doğrudan bağlantı­ lı olanlar için bir trajedi olduğu kadar bölgenin dışında da etki­ leri var. Başkan Obama’nm seçildikten sonra yaptığı ilk yurtdı­ şı gezisine Türkiye’yi katmış olması çok önemlidir. Ardından 4 Haziran 2009’da Kahire Üniversitesi’nde yaptığı konuşmada ken­ di ülkesiyle İslam Dünyası arasındaki ilişkilerde yeni bir başlangıç aramaya geldiğini söyledi. Aşırılık sorunları, nükleer silahlar, de­ mokrasi, dinsel özgürlük, kadın hakları ve ekonomik gelişme gibi çok geniş bir yelpazeyi irdelerken, Israil-Filistin anlaşmasının çok gerekli olduğunu da vurguladı.

Obama’nm Kahire’yi seçmesi Mısır'ın kilit konumda bulun­ duğunu yansıtıyordu. Britanya’nm vesayetini ülkeden atması­ nın ardından geçen on yıllarda nüfusu 80 milyonu geçmişti, ol­ dukça fazla doğal kaynaktan yararlandığı gibi son derece değer­ li turizm geliri vardı.(41) Süveyş Kanalı yaşamsal önemini koru­ (41) Yararlı veriler, CIA, The World Factbook, Egypt, https:// vww.cia.gov/ library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html adresinde...

SONUÇ: MİRAS

391

yordu. Eski bir hava kuvvetleri subayı ve başkan yardımcısı olan Hüsnü Mübarek, 1981 yılında suikaste kurban giden devlet baş­ kanı Sedat’ın yerine geçmiş, kurduğu Ulusal Demokrat Parti ile otuz yıl boyunca ülkeyi yönetmiş, İsrail ile barış anlaşmasını sür­ dürmüş ve Washington’dan önemli miktarda parasal yardım al­ mıştı. 25 Ocak 2011 tarihinde binlerce protestocu Kahire’nin Tahrir Meydanım, ardından diğer kentleri doldurup demokratik reformların yapılmasını ve var olan rejimin değişmesini isteyin­ ce, görünürdeki istikrar parçalandı. Polis ve hükümet yanlılarıy­ la çıkan çatışmalar protestocuları yatıştırmaya ya da caydırmaya yetmedi. Protestonun boyutları karşısında Mübarek, eylül ayın­ da yapılması planlanan başkanlık seçimine katılmayacağını açık­ ladı ve hükümet muhalif gruplarla pazarlığa başladı. Buna kar­ şın protesto gösterilerinin şiddeti azalmadı. 10 Şubatta Mübarek televizyonda bir konuşma yaptı. Protestocuların umutlarını ve beklentilerini yıkarak, dönem sonuna kadar devlet başkanlığı­ nı sürdüreceğini açıkladı. Ertesi gün öğleden sonra ülkenin her tarafında kalabalıklar toplanmaya başlayınca başkan yardımcısı Ömer Süleyman devlet televizyonundan yaptığı kısa konuşma­ da Mübarek’in devlet başkanlığını bıraktığını, ülkeyi silahlı kuv­ vetlerin yüksek konseyinin yöneteceğini açıkladı. Yaşam normale dönmeye başlarken ordu ülkenin uluslararası anlaşmalarıra bağ­ lı kalacağını ve iktidarı seçimle işbaşına gelecek sivil bir hüküme­ te bırakacağmı açıkladı. Yeni bir dönemin başlayacağının işare­ ti verilmişti.(42) Bu kitap, 1914 ile 1923 yılları arasında Ortadoğu’yu etkileyen karmaşık olaylar dizisinden Arap, Yahudi ve Türk toplumlarının nasıl ortaya çıktığının yollarını analiz etmiştir. Savaş ve onu izle­ yen barış anlaşmaları, bu tarihi ve karmaşık bölge için yeni gün­ demler oluşturdu. 1914-18 savaşı Avrupa’daki rekabetin ve hırsla­ (42) ‘Mısır Protestoları: Huzursuzluğun önemli dakikaları’, http://www.bbc. co.uk/news/world-middle-east-12425375 “Kaynak- BBC News/bbc. co.uk- ©2011 BBC”. “BBC Credit”.

392

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

rın ürünüyse, sonuçlarında biri de Faysal, Weizmann ve Mustafa Kemal Atatürk gibi cesur ve yaratıcı liderlerin çok zor engellere karşın içinde bulunulan anda belirleyici olup, Ortadoğu’yu na­ sıl değiştirdiklerini gösteriyor. Bu liderlerin başarıları ve başarı­ sızlıkları bu kitapta izlenmiştir. Doksan yıl sonra onların mira­ sı hâlâ yaşıyor.

Dizin A Abdullah II. (Transürdün Kralı), 303, 71-2, 76-90,145, 208,228, 24953, 258-9, 323-5, 327, 347-9,360-61, 368-69, 371, 373 Abdullah (Şerif Ali), 30 Abdülaziz İbni Suud, 28, 32, 34, 75, 250-254, 260,307, 323-5, 347,356 Abdülhamid II. 12,16, 18, 28, 30, 67, 121, 129,130, 308 Abdülmecit 1., 121 Ahmed Yasin (Şeyh), 381 Ahmet izzet Paşa, 117-8,120-5, 128, 130 Ahmet Tevfik Paşa, 130 al-Ahd, 75, 81,206 al-Fatat (Genç Arap Cemiyeti), 24, 75, 206 Ali Kemal, 302, 304, 305 Ali Rıza Paşa, 142,200, 223 Allenby, Edmund, 92, 112, 114,116, 131-5, 138,140-1, 147,166-7,1715, 180, 203,209, 238, 254-5,336 al-Qahtaniya, 24 Amery, Leo, 94, 97, 109,341 Arap Bürosu, 77, 86 Arafat, Yaser, 373-74,376, 379-82 Amerika Birleşik Devletleri (ABD) 1J Eylül terörü 1. Körfez Savaşı, 385,386 lrak’ın işgali, 378-9 ve İsrail, 353, 362, 364, 370, 375 King-Crane Komisyonu, 175, 201 ve Lozan Konferansı, 317 ve Marshall Planı, 358 ve Ortadoğu Barış Süreci, 373-4, 37983 ve Osmanlt/Türk, 93, 103, 133,198, 313, 317, 357, 358, 359, 384,385

ve Süveyş Krizi, 375 ve Versay Antlaşması, 201, 210 ve Siyonizm, 102,110,166,366 Amerika Siyonist Organizasyonu, 261-2 Arap-îsrail Savaşı, 367-9 Arap isyanı, 23, 34, 78,84,86, 88,89, 91-92, 144,249, 250-51,344 Arifel-Arif, 212, 263 Asirli Idrisi, 32,75 Asquith, Herbert, 61 Atatürk, bkz. Mustafa Kemal Almanya ve Nazizm/Yahudi soykırımı, 227 ve Osmanlı İmparatorluğu 58-61, 120,187, 231, 241 Avrupa Birliği, 384,388,389, 390 Avusturya-Macaristan, 55, 57, 58, 59, 70,98,113,123,124,130, 131,192, 328 Azerbaycan, 237, 243-4, 248

B Baker, Philip Noel, 180 Balfour, Arthur James, 49,50,103, 106, 145,148,265,266, 337 ve Weizmann, 8, 96, 99,101-2, 1089, 135-6, 149, 151-3, 156,171, 178, 180,213,215-6,220,265,267-8, 271-2, 33, 338, 340 Balfour Deklarasyonu, 8, 96-99,104, 112,132,134, 136, 139, 142, 152, 155, 178,179,202,211,214,215, 216, 221, 222, 259,260,265, 266-272, 298, 340 ve San Remo Konferansı, 210-216, 230, 255, 264 Barak, Ehud, 380

394

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Beeley, Harold, 361 Begin, Menahem, 45, 94, 354, 375 Bekir Sami Bey, 242, 247, 248, 281 Bele, Refet, 301, 304, 330 Bell, Gertrude, 25, 86, 205, 258, 260 Ben-Gurion (David Gryn), 94,95,221, 265, 336, 345, 347, 353, 362-8 Ben Yehuda, Eliser, 40 Berthelot, Philippe, 213, 214 Bevin, Ernest, 361 Biltmore Konferansı, 353 Birleşmiş Milletler (BM),350, 355, 359, 363-5, 369, 370, 374, 378 Birnbaum, Nathan, 36 Birinci Dünya Savaşı ve Arap İsyanı, 23 ve Osmatılt İmparatorluğu, 11, 16, 66, 187, 243, 293 ve Siyonizm, 40, 46, 337 Bliss, Muhterem Howard S., 158 Bliss, Tasker (General), 201 Boğos Nubar Paşa, 119 Bols, Louis (Sir, General), 222 Bonar Law, Andrew, 203, 297, 312 Bonsal, Stephen, 157 Brandeis Louis D., 53, 102-3, 107-10, 134-5, 149-50, 221-2, 261-3, 265, 345 Bristol (Amiral), 183 Bulgaristan, 15, 116,125, 227, 318, 357 Bunsen, Maurice de; 74 Bush, George H. W. (ABD, Başkan), 378 Bush, George W. (ABD, Başkan), 381

c Caix, Robert de, 173, 217 Calthorpe, Somerset (Amiral), 120-7 Camp, J. N„ 172, 173, 375 CavitBey, 117,186, 187, 311,334 Cebesoy, Ali Fuat, 188 Cedi, Robert (Lord), 97, 102, 106,107, 111, 149,150, 151, 180 Cemal Paşa, 58, 66, 76, 84, 93, 130 Cemayel, Beşir, 376 Chamberlain, Austen, 341 Chamberlain, Joseph, 47 Chamberlain, Neville, 346, 352 Chatzmann, Vera, 46 Chelmsford (Lord), 106 Chester, Colby (Amiral), 317

Chinda (Vikont), 231 • Churchill, Winston, 260,265-7,269-70, 289, 290, 294-5, 297-8, 345, 350 ve Kahire Konferansı, 258-61 ve Çanakkale Krizi, 287-9, 293 ve Sömürgeler Bakanı, 257,268,290 Filistin’de Beyaz Sayfa, 268-72, 298 ve siyonizm, 51, 95, 259-62, 267, 345 İşgal güçlerine karşı rolü, 186-7 Clayton, Gilbert Brigaidier (general), 81,88, 89, 135, 151, 172, 174, 176 Clemenceau, Georges,, 146-8, 156, 158, 160-1, 166-7, 169-70, 173, 175,182, 183, 203-4, 207, 208 Clinton, Bili (Başkan), 379, 380, 381 Cohen, Robert Waley, 51 Cornvvallis, Lieuterant (Albay), 172 Coupland, Reginald, 344 Cowen, Joseph, 100, 133 Cox, Percy, 256, 258, 260 Crane, Charles R, 176 Cromer (Lord), 15 Curzon (Lord), 87, 109-10,145, 148, 172, 174, 179-80, 209, 213-7, 220, 231,234-5, 252, 256-7, 280, 291-2, 297,312-20 Churchill, Winston, 50, 51, 54, 60, 83, 95, 202, 209, 256, 257, 258, 259,260, 263, 264, 266-9, 289, 344, 345, 350

ç

Çakmak, Fevzi (Mareşal), 224, 331 Çanakkale Krizi, 287, 289,293, 298 Çetinkaya, Ali, 186

D Damat Ferit, 121, 122, 128, 129, 187, 188, 189, 198, 199,200, 224,227, 228, 231, 233,234, 237, 241, 302 Der Judenstaat (Yahudi Ülkesi), 38, 44 Disraeli, Benjamin, 39, 62 Dreyfiıs, Alfred, 37

E Eden, Anthony, 346 Eder, David, 133,150 Eichmann, Adolf, 351, 352 Eisenhower, Dvight D. (Başkan), 370 El Fetih, 373-4, 377, 382, 390 El-Kaide, 378 Emir Abdullah, 79,361

d iz in

Enver Paşa, 19, 58,66,67,75,113, 114, 115, 116, 117, 120, 126,130, 187, 240, 242,243, 244, 278,293 Erdoğan, Recep Tayyip, 385 Ermeniler, 14,48, 69, 70, 146, 190, 196, 236, 240, 292, 287 Esad, Hafız, 370

F

Falkenhayn, Erich von, 67, 113 Faris el-Huri, 361 Faysal, Emir ve Arap İsyanı, 75,88,89,91,92 ve İngiltere, 76, 85, 87, 135, 137, 144, 147-8, 208, 260 ve Siyonizm, 100, 135-6, 156,152, 166, 171, 173, 182, 203,211,392 ve Suriye, 138-42,145, 153,159,168, 173-6, 202,204-5, 217, 219,255 ve Fransa, 139-41, 156, 158, 160, 16870, 173, 178, 202, 203, 204, 206, 207,208, 209, 217, 218, 219, 249 ve Paris Barış Konferansı, 141,143, 144, 148, 152,157, 160, 175, 176, 178,216 ve İrak, 213,249,257,258,261, 325-8 ve San Remo Konferansı, 213,216, 238 Fels, Mary, 154 Ferdinand, Frank, 55 Fethi Bey (Okyar), 117, 330, 333 Filistin Arap-Yahudi çatışması, 171-2,23940, 264-5, 337-8 ve Arap İsyanı, 344 ve Balfour Deklerasyonu, 101,103, 106, 132, 136,139,151-2,155, 171, 178-9, 214-6, 238, 266-72, 337 ve İngiliz mandası, 8,169,171,173, 179-80, 202-3, 215-6, 220-1, 238, 249, 255-7, 265, 272, 325-9,33563,366, 368 ve Churchill’in Beyaz Sayfası, 268-72 ve Birinci Dünya Savaşı, 92-8,112-3 ve Hope Simpson Raporu, 339-40 ve Yahudi göçü, 155, 162-3, 211, 267, 272, 340 'de Yahudi İsyanı, 351 'de bölünme, 264, 345-6,363-72,383

395

ve İkinci Dünya Savaşı, 347-8 ve BM Filistin Özel Komitesi, 363-7 Filistin Kurtuluş Örgütü, 373-4, 375-9 Filistinlilerin gücü, 378-9 Filistin delegeleri, 154, 211, 267 Filistinli mülteciler, 369, 380-1 Frankfurter, Felix, 166,171,262-3, 345 French, John (Subay), 180 Franklin-Bouillon, Henri, 273, 294 Friedman, David (Haham), 43-4, 80-1, 101,106-7,136 Fransa ve Faysal, 139-41,156-8,160,16878, 202-6 ve Skes-Picot Antlaşması, 84, 102, 139,142, 156, 167,170, 238 ve Suriye, 148-9, 158, 160, 167, 169, 173-4, 180, 202-7, 215-7, 273, 280 ve Türkiye, 33, 57 ve Siyonizm, 166 Fromageot, Henri, 320

G

Gazi (Irak Kralı), 328, 348 Ganem, Şükri, 158 George V. (Kral), 198 Goldsmid, Osmond d’Avigdor, 51 Goltz Paşa, 54, 67, 286 Gounaris, Dimitrios, 297 Gouraud, Henri (General) 204, 205, 207,216,217,218,219 Great Britain and Palestine, 105 Greenberg, Leopold, 47,51, 99 Grey, Edward (Sir), 32,61, 62, 71, 73, 82 Gül, Abdullah, 385 Gürcistan, 113,243, 244,248, 356

H

Hail, William R., 86 Haas, Jacob de, 154, 160, 262 Hacı Emin el-Hüseyni, 173, 212, 263, 298, 344, 352 halifelik, 29, 28, 31, 57, 78, 123, 302 Halit Paşa, 186 Hamas, 380, 382, 390 Hankey, Maurice, 265 Hardinge (Lord), 218,219 Harington, Charles (Sir), 281,288, 294-5

396

MODERN ORTADOĞU'NUN KURULUŞU

Haşan Tahsin Bey, 185,186 Hacianestis, George, (General), 297 Haycraft, Thomas (Sir), 264 Herzl, Theodore, 36,37,38, 39, 44,45, 46,47,48,51,345 Hillel, Abba, 362 Hindistan, 12, 15, 28,29, 57-61, 73, 82, 104, 106, 109, 110, 112, 132, 145, 159,177, 198, 203, 255, 257, 260, 280,290,291, 308, 339,363, 364 History ofZionism, 36, 39, 40, 50,101, 112, 222

Hitler, Adolf, 37, 343, 351 Hogarth, David, 86, 136, 140, 149,222 House, Edward M. (Albay), 40,60, 107, 108,109, 153, 168, 170, 362 Hrisostomos (Başpiskopos), 183, 286 Hulusi Salih, 201,223, 224 Huri, Bişara, 360 Hurma Çatışması, 251-4 Hüseyin bin Ali (Hicaz şerif), 27, 29, 348 ve Arap milliyetçiliği 33, 78 Arap İsyanı, 76, 84, 85, 249, 250 Hicaz’da güç istemeyişi, 27, 32, 138, ve Osmanlı İmparatorluğu, 31, 32, 34, 71-2, 251 ve McMahan Hüseyin, 76,79, 82, 87 Hüseyin, Saddam, 377-79,386 Hüseyin (Ürdün Kralı), 369, 370-3 Hz. Ali, 13 Hz. Muhammed, 13,26-7,73,225,307

I Irak, 7, 8, 19, 79,167,215-6,234, 238, 249, 254-5, 257-61, 265-6, 313-5, 323-8, 337,347-9, 360-1, 367, 369, 371-3,377-9, 385-7, 389, 390 ve Baas rejim, 377-9 ve Koalisyon güçleri, 379 ve Haşimiler, 254-8,325-8, 370-1 ve Irarı-Irak Savaşı, 377-9 ve Kuveyt’e saldın, 378 ve petrol, 325, 326, 328,348 ve II. Dünya Savaşı, 348

î

İbni Raşid, 250,251 İkinci Dünya Savaşı, 335-47

İnönü, İsmet, 248, 274, 286, 295, 3102, 314-6, 318, 320-2,329-31, 333, 349 İran, 7, 13, 14, 57, 73, 79,114, 126, 157, 257,348,357,363,364, 372, 377, 378, 385, 387 İrlanda, 8, 49, 63, 132, 203, 268, 269, 298, 344, 350 İsmail Haniye, 382 İtalya, 11, 16-7, 44, 53, 98, 131,156, 161, 210, 213, 231, 234, 246, 2723,281, 295, 302, 306, 312, 323, 333, 344, 348, 352, 358, 374 ve Türkiye’nin işgali, 234, 272 İttihat ve Terakki Cemiyeti, 16,75, 78, 113, 117, 121, 128,129, 186, 187, 188,189, 192, 302, 308, 333 ve müdahaleleri, 129, 131-2 İzmir, 14,119,121,126,127,182-6, 188-90, 193, 196, 198-9, 228-9, 232, 234-5, 272, 276,282-90,320, 331, 333, 385 İngiltere ve Balfour Deklerasyonu, 8, 50, 96, 97, 98-112, 172, 179,260, 269, 270 vel. Dünya Savaşı, 18, 288, 308, 337 ve Ortadoğu’da Fransa, 139, 142 ve Yunanlılar, 132, 146, 182, 184, 232, 235, 273,280-92, 294,298, 313 veHaşimiler, 136-143 ve petrol, 74,113, 325, 326, 328 ve Filistin, 181, 202, 215,259,266-7, 272, 337 ve Süveyş Krizi, 54,66, 71, 76,84, 372, 375 ve Türkiye, 53-5, 61, 123, 306 ve Siyonizm, 211, 213, 215,216, 220, 222, 259,265, 270,271 İsrail ve el-Aksa Intifadast, 380 ve Arap-lsrail Savaşı, 367-9 ve Lübnan’ı işgali, 373-4 ve Ortadoğu barış süreci, 372-3, 376-7 ve Filistin intifadası, 377 ve İlanı, 366 ve Süveyş Krizi, 368 ve Türkiye, 387

397

DlZlN

J

Jabotinsky, Vladimir, 342 Japonya, 12, 213, 231, 313, 344 Jewish Chronicle, 47, 51, 99 Johnson, Robert Undenvood (Elçi), 213 Jöntürkler bkz. İttihat Terakki Cemiyet

355, 359, 360, 361,367,369, 374, 376,382

M

MacDonald, Ramsay 338, 339, 340, 341 MacDonald, Malcolm, 342-3, 347 Mack, Judge Julian, 154, 262 Malcolm, James, 99, 208, 347, 359, 385 K Manchester Guardian, 62, 105, 137, Kahire Konferansı, 258 232,339 Kamil Paşa, 122 Mazarakis (General), 296 Karabekir, Kâzım, 182, 188, 189,191, McMahon, Henry (Sir) 23, 74, 76, 77, 196, 197, 224, 225, 236, 245, 247, 330 79, 80-4, 143 Kennedy, John F. (Başkan), 384 McMahon-Hüseyin King, Henry C., 176 ve yazışmaları, 79, 80, 87 King-Crane Komisyonu, 175-6, 20-8 Mehmet Ali Paşa, 27 Kissinger, Henry, 282, 370, 371, 375 Mehmet V. (Sultan), 113, 305, 308 Kitchener (Lord) 15, 59, 71-4, 81 Memoirs of King Abdullah of Konstantin (Yunan Kralı), 246, 272, Transjordan, 32 274, 276, 277, 282, 285, 292 Menderes, Adnan, 358-59, 385 Kudüs, 12, 13, 17, 20, 22, 36, 40, 50Mezopotamya, bkz. Irak 1,53, 83, 111-2, 114, 131,134, 149, 172, 180, 212-3, 222, 259, 263-6, 298, Metaxas, Ioannis (General), 277 Mısır, 7, 11, 15, 17, 27, 58-9,61,65,71336, 345, 350, 354, 362-4, 368-70, 5, 79, 86, 93-4, 102, 112, 131-3, 146, 375, 380-2 167, 174,177, 203, 211,250, 254Kuveyt, 19, 75, 378 5, 280, 337, 348, 356, 361, 367-75, Kürtler, 14, 70, 146,198, 235, 236,261, 378, 383 314,315,326,327,386 Arap-lsrail Savaşı, 367 Birleşik Arap Cumhuriyeti, 372 L İsrail ile barış, 371 Lansing, Robert, 157,161, 164-6, 270 Hür Subaylar Hareketi, 368 Lawrence T.E., 29, 30,77, 86-92, 135, Süveyş Krizi, 370 137-9, 144-5, 148-9, 152-3, 157,169Milleder Cemiyeti, 154, 156, 162, 201, 70, 249, 253-5, 257, 259, 260 214, 235,259, 265, 267, 271, 272, Levi-Bianchini, Angelo, 133 314, 325, 326, 335, 337 Levi, Sylvain, 133, 160-1, 163-6 Millerand, Alexandre, 207, 209, 213, Liman von Sanders, Otto (General), 54, 214,215,216,217,230,231 67, 113 Milne, George, (General) 184, 229 Lloyd George, David, Milner, Alfred (Lord), 97,106, 109, ve Ortadoğu, 95, 139, 146, 158,160, 160, 161,169, 254,257 166-8, 175, 204, 207, 209, 291 Mond, Alfred (Sir) 149 ve Türkiye, 193, 227-34,295, 298, 308 Money, Arthur, 154, 172 ve Siyonizm-Filistin, 63-5, 96,101, Montagu, Edwin, 64, 104-8,110, 268 106, 147-9, 156, 171,213,215, Morgenthau, Henry, 93, 103 265, 271 Mudanya Ateşkes görüşmesi, 292-8, Lozan Konferansı ve görüşmeleri, 311, 301 312, 314-8, 320, 322-3, 328-330, 334 Mussolini, Benito,, 313 Lübnan, 13, 16, 22, 83,139, 140, 141, Mustafa Kemal (Atatürk), 8, 16-17 142, 143, 144,159,162,167, 169, ve Bolşeviklerle ilişkisi, 225-6, 242, 177, 205, 207, 209, 216, 217,238, 244-5, 278

398

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

ve Gelibolu çıkarması, 66-8, 71, 188, 291 ve Büyük Millet Meclisi, 224, 237, 286, 329 ve Yunanistanla savaş, 189, 245-8, 272-9, 283-7 ve işgal güçlerine karşı direnişteki, rolü, 189-90, 223-24 ve Türkiye Cumhuriyeti, 301-11, 328-35 Mustafa Suphi, 242, 243, 245 Musa Kasım el-Hüseyni, 212, 266

N

Nasır, Cemal Abdül, 368 Nathan, Frederick (Sir), 95 Nâzım Hikmet (Ran), 279 Nurettin Paşa, 286, 287, 304, 305 Nuri el-Maliki„ 379 Nitti, Francesco, 213, 214, 215 Nuri el-Said, 144, 213, 218, 326, 328, 347, 349,371,372,373

O Obama Barack, (Başkan), 390 Okyar, Fethi, 293 Olmert, Ehud, 382 Orbay, Rauf 118, 123, 124, 126, 127, 128, 189, 223, 314, 320, 321, 322, 330 Ormsby-Gore, William 97, 103, 111, 133, 134, 135, 149, 161, 345, 346 Ortadoğu barış süreci, 372-3, 376-7 Osmanlı imparatorluğu ve Araplar, 12, 13, 19, 22,23, 25, 39, 80, 84, 90, 124 veErmeniler, 14, 67-70,93,119,129, 186, 236 ve Birinci Dünya Savaşı, 53-55, 56-67 ve çöküşü, 112-7, 198-201, 301-8

ö

Öcalan, Abdullah, 387 Ömer Faruk (Kral), 226

P

Paris Barış Konferansı, 9, 45, 182, 228 'nda Faysal, 143,172,182,218 ’nda Siyonist delegasyon, 131-6 Passfield (Lord), 338, 339, 340, 341 Patterson, John Henry (subay), 93, 94 Peel (Lord), 344,346,363

petrol, 57, 74, 84, 113, 147, 299, 325, 326, 328, 348, 360, 372, 389 Pichon, Stephen, 111, 156-8, 161, 166, 214 Picot, F. Georges, 84, 137, 176, 203 Plumer (Lord, Feldmareşal), 337 Poincare, Raymond, 291, 313,312, 316 Prens Cemalettin, 191 Portsmouth Anlaşması, 371

R Rabin, Yitzhak, 379 Rahmi Bey, 119, 120 Rawlinson, Alfred (Albay), 245 Reginald, VVililam, 72, 86, 97,133 Reşat Bey, 285 Reşid Ali, 349 Rıza Nur, 302, 311 Rıza Paşa, 234 Rıza Tevfik (Bölükbaşı), 234, 305 Rogers, William, 375 Roosevelt, Franklin D. (Başkan), 355-6 Rothschild, Edmond de (Baron), 36, 100, 104-8, 111, 154, 163 Romanya, 15,353 Rumbold, Horace (Sir) 116, 119, 280, 281,294,312,317,319, 320 Ruppin, Arthur, 40 Rusya, 8, 39, 46,48, 53, 62,68,69, 73, 74, 94, 98, 99,108,110,111,130, 131, 133, 137, 154, 163, 167, 192, 283, 295, 308, 309, 313, 314, 328 Bolşevik Devrimi, 84,112,243,291, 329 ve Türkiye, 14, 58, 59, 61, 66, 93, 113, 130,223,236

S

Sakarya Savaşı, 276, 278, 279, 283 Samuel, Herbert, 61-5, 83, 96,100,111, 149, 151, 172, 179, 181,213,215, 220, 222, 238, 259, 263-5, 267-9, 271, 298,336, 337, 345 San Remo Konferansı, 210-6, 230, 255, 264 Scott, C. P„ 62-5, 96, 101-2, 150, 339 Sedat, Enver, 370, 375 İsrail’le barış, 371 Sevr Andaşması, 234-41,247, 272-3, 278,283,295,298,305,312,323,386

399

DİZİN Sforza, Carlo (Kont), 184, 292 Shibly el-Cemal, 266 Shuckburgh, John, 257 Sırbistan, 15, 58, 59, 214 Simon, Leon, 133 Simpson, John Hope (Sir), 339,340 Siyonizm, 7, 36, 39, 40, 42, 44-6, 48, 50-53, 62, 64-5, 94, 96, 98-9,101105, 108, 110, 150, 155, 161, 163, 166, 172-3, 178-9, 181, 220, 221, 262, 263, 311, 335-6, 342, 345, 362, 363, 366, 367 Siyonizm Kongreleri, 39, 44,45, 47, 48,94,220,338,345 Yahudi karşıtlığı, 37-, 49-51,64, 1034, 106-12,157, 162-3 kökeni, 35-41, 43-6 Uganda Önerisi, 46-8 Siyonist Komisyon, 132-36 Smyrna, bkz. İzmir Smuts, Jan, 106, 149, 339, 341 Soğuk Savaş, 279, 355, 372, 384, 390 Sokolow, Nahum, 36, 39, 40,46, 50, 53, 65, 99, 100, 101, 105, 108, 112, 149, 151, 154, 160, 161, 163, 179 Sovyetler Birliği, bkz. Rusya Soykırım, 350-352 Sömürgeler Bakanlığı, 257 Spire, Andre, 160 Stack, Lee, 254 Stern, Avraham, 353 Storrs, Ronald, 71-3, 77, 79, 86, 88, 134, 180, 222 Suudi Arabistan, 19, 26, 79, 324, 347, 361, 367, 378 Suriye ve Arap-îsrail Savaşı, 367-9, 370-1 ve Arap milliyetçiliği, 22-5, 145, 372 ve Faysal, 91, 138-45, 148, 153, 167, 169-76, 204-5, 207-12, 216-20, 249,251,256 veFransa, 91, 137, 138, 142,145, 148, 149, 158, 167, 169, 173, 174, 180, 202, 204, 205-7,209-10, 214-7, 273, 280, 335, 355, 359, 360, 378 ve Birleşik Arap Cumhuriyeti, 372 Süveyş Krizi, 370 Sykes, Mark (Sir), 84,98,99, 100,103, 111, 133, 137,142, 149, 203, 257

Sykes-Picot Anlaşması, 84, 87,91, 98, 102, 138, 139, 142,143, 148, 150, 152, 156, 167, 170,202,234, 238 Szold, Robert, 262, 345

ş

Şaron, Ariel, 380, 381, 382 Şerif Hüseyin, 25-9, 61, 71-3, 81-2, 136 Şükrü el-Kuvvetli, 359, 361

T Talat Paşa, 69, 75, 115, 116, 117, 130 Tardieu, Andre, 166 Tevfik Paşa, 230-1,241-2,247, 302, 304 The Daily Mail, 293,294 The Morning Post, 294 TheNew York Times, 165 The Times, 60, 61, 83, 103, 104, 255 Tikvah, Petah, 36 Toynbee, Arnold, 145, 232-233 Townshend, Charles (Sir, general),

120-1

Türkiye ve İşgal güçleri, 185-201, 240-2, 272298 ve Soğuk Savaş, 356-7, 372, 384, 279 ve Kıbrıs, 384, 388 ve AB’ye giriş, 388, 389, 390 ve Yunanistan, 245-8, 272-98 ve Körfes Savaşı, 385 ve İsrail, 387 veKürtler, 314-5, 328, 386 ve NATO’ya giriş, 358, 359, 383, 384 ve İkinci Dünya Savaşı, 227, 335 ve Sovyetler Birliği’ne yakınlaşma, 242-5, 278-9, 356-9 ve Lozan Antlaşması, 322-34 ve Sevr Antlaşması, 227-38, 238-9, 241, 247, 272-3,278, 298, 305, 312,323,386 Truman, Harry S. (Başkan), 357, 365-6 Trumpeldor, Joseph, 94, 211 Transürdün, bkz. Ürdün Trikopis (General), 285 Townshend, Charles (General), 13, 49, 63, 64,65, 111, 120, 176, 186, 281, 359

U “Uganda Önerisi”, bkz. Siyonizm Underwood, Robert, 213

400

MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU

Ussishkin, Menahem Mendel, 45,48, 53, 161,163,262,345 Ürdün, 19,20, 21, 26,79, 155, 215, 228, 249, 272, 361,367,368, 369, 371, 372, 373, 375, 379, 390 UNSCOP (Filistin Özel Komitesi), 36364,367 Vahdettin (VI. Mehmet, Sultan), 113, 114,118,119, 121, 122, 128,129, 130,237,241,301,305, 306,307,308 Vansittart, Robert, 210,213 Vehib Bey, 33, 34 Venizelos, Eleftherios, 125, 126, 1823, 190,193, 229-31,240, 245-7,273, 280,285, 291-2,298,313 Versay Antlaşması, 179,201,210, 227, 253, 343

W

Weizmann, Chaim, ve Büyük Mermi Skandali, 95 ve Amerikan siyonistleri, 102, 110, 166, 366 ve Balfour, 49, 50, 101,102,149,151, 180, 213, 265, 336, 338 ve Faysal, 133-6, ve İngiltere, 48-53,111,210, 265, 338-9, 341-2, 345-6 ve Filistin, 97,102, 105, 136, 162, 171,172, 181, 213,220-22, 265, 341,345

ve Siyonizm, 43-6, 94, 96,98, 101, 104, 108,110, 132-6,149-55,166, 261-3 ve Batış Konferansı, 100, 166,268 İsrail devlet başkam, 366-7 ve Truman ile görüşme, 364-5 ve San Remo Konferansı, 210-3, 220, 264 ve Balfour Deklerasyonu, 96, 99,10412,135-6,179,215-6,220-1,238, 271-2 Wilhelm II. (Kaiser), 53,112,117,231, 243,291 Wilson C. E. 85, 86 Wilson, Arnold T. (Sir), 168, 255 Wilson, Henry (Sir, General), 1403, 202 Wilson, Woodrow (Başkan), 107-9, 114-7, 130,148, 153, 156, 157, 159, 166-7, 176-9, 194, 201, 214, 2357,240 Wingate, Reginald, 72, 86, 133 Wise, Stephen (Haham), 154, 262, 345 Y Yahudi karşıtlığı, 35 Yasin Paşa, 206, 208 Yehuda, Eliezer Ben, 40 Yellin-Mor, Nathan, 353 Young, Hubert, 257 Yusuf Kemal Bey, 281

AT A T Ü R K

CH AİM VVEIZMANN

EM İR FAYSAL

1914 yılında, son dört yüzyıldır olduğu gibi Ortadoğu, Osmanlı İmparatorluğu’nun egemenliği altındaydı. 1923 yılına gelindiğinde ise Arap ve Türk milliyetçileri ile Siyonistlerin eylemleriyle siyasal tablo tanınmayacak kadar değişmişti.

Bu kitap, üç liderin öncülüğüne odaklanarak bu tarihi dönüşümü inceliyor. Emir Faysal, bir Arap krallığı düşü kurmuştu ama Fransızlar buna engel oldu. Mustafa Kemal, Batılı güçlerin yayılm acı hırslarına başkaldınp yeni bir Türk milliyetçiliği ortaya çıkardı ve yenik düşen imparatorluğun kalıntıları üzerine laik bir cumhuriyet kurdu. Rusya doğumlu Chaim Weizmann ise 1917’de Siyonistlerin çıkarına Balfour Deklarasyonu fırsatını kaçırmadı ve bunu uygulamak için Filistin üzerinde Britanya mandası kurulmasını sağladı.

Bu girişimler, günümüzde tanık olduğumuz gelişmeler de dahil olmak üzere Ortadoğu'da yaşanacakların modelini hazırladı. Geniş araştırmalara dayanan bu kitap, bölgede Birinci Dünya Savaşı ardından oluşan ve günümüzü anlamak için göz ardı edilmemesi gereken siyasal dönüşümün öyküsüdür.

T. G. Fraser, A. Mango ve R. McNamara, Ortadoğu’da süregelen çatışmaları tek bir görüş açısından sunmak yerine geniş bir perspektiften ele alarak çok yönlü tarihsel bir zeminde inceliyorlar.

25,0 0 TL