Van draagvlak tot draagkracht

DISCUSSIENOTA

Het landschap: van draagkracht tot draagvlak

Brochure_[schets_3].indd 1

20/02/12 14:50

Van een sectorale naar een geïntegreerde benadering van ruimtelijke planning met het landschap als leidraad

Vandaag bevinden we ons wereldwijd

met de bestaande ruimtelijke draagkracht

op een ecologisch en economisch

en het lokale maatschappelijke draagvlak.

kantelmoment. Om het slopend gebruik van grondstoffen, de verkwisting

Zo’n benadering kan een belangrijke

van ruimte en het verdwijnen van de

steun betekenen en een kader bieden om

biodiversiteit tegen te gaan moeten nieuwe

grote, complexe, tijdelijke projecten, zoals

ideeën en concepten worden gegenereerd.

de 100-jarige herdenking van de Eerste

Gefragmenteerde sectorale benaderingen

Wereldoorlog in goede banen te leiden...

geven vaak onvoldoende antwoord op de snelle evoluties van vandaag. Een

De hiernavolgende tekst is niet af

geïntegreerde ruimtelijke aanpak op basis

maar leeft. U kunt het gerust als een

van een landschappelijke visie daarentegen

discussietekst beschouwen.

biedt heel wat mogelijkheden om initiatieven met een materiële neerslag op

Reacties zijn daarom heel erg welkom bij

mekaar af te stemmen, rekening houdend

filip.boury@west-vlaanderen.be.

2

Brochure_[schets_3].indd 2

20/02/12 14:50

Wat het beleidskader voor u kan doen…

gebiedsgericht. Telkens gaat het over

Binnen het beleidskader kunnen ze vrij

een bestuurlijke activiteit gericht op

onafhankelijk van elkaar functioneren.

een uitvoerende of organisatorische

Ruimtelijke planning landschappelijk benaderen

Deze nota wil aantonen dat een

taak voor het behoud, de inrichting en

integrale aanpak van ruimtelijke

de ontwikkeling van de leefruimte. Die

planning het meest gediend is met een

activiteiten van de overheden kunnen

landschappelijke benadering. Ze stelt

worden aangevuld of bijgestaan door

een breed inzetbare methode voor, met

die van particuliere actoren. Dergelijke

In de ruimtelijke planning en in de

name een ‘beleidskader’ dat bij uitstek

activiteiten behoren vaak al tot de taken die

stedenbouw wordt nog overwegend

geschikt is voor gebieden die onder

door besturen worden opgenomen. In het

gedacht vanuit de cartografie en het

verstedelijkingsdruk staan en waar zwakke

beleidskader worden ze samengebracht

hiërarchisch overzicht, vanuit het top-

functies als erfgoed, natuur, open ruimte,

om ze op elkaar af stemmen, zodat ze

down idee van ‘het plan’ en ‘de kaart’.

met verdwijning of onherstelbare schade

elkaar versterken.

Het standpunt van de individuele ruimtegebruiker wordt meestal over het

worden bedreigd.

Binnen het beleidskader onderscheiden

hoofd gezien. Deze planmatige aanpak leidt

Het beleidskader is inzetbaar bij

we zeven verschillende activiteiten:

bijna steeds tot een nevenschikking van

het uitwerken van ruimtelijke visies

beschrijven, afwegen, plannen, beheren,

activiteiten zonder onderlinge band. Om

en projecten, zowel thematisch als

bewaken, betrekken en initiëren.

deze nefaste nevenschikking tegen te gaan 3

Brochure_[schets_3].indd 3

20/02/12 14:50

wordt dan als oplossing functievermenging voorgesteld maar meestal ontbreekt het principe om die vermenging te realiseren.

In tegenstelling tot deze top-down benadering biedt het landschap als principe een directe weergave van de wijze waarop de gebruiker interageert met zijn context. Als holistisch en dynamisch concept toont het landschap de samenhang van de verschillende onderdelen van de leefomgeving, want het verenigt de interacties en representaties van alle ruimtegebruikers. Om die reden wordt hier het landschap als medium voor een integrale benadering naar voor geschoven.

4

Brochure_[schets_3].indd 4

20/02/12 14:50

Landschap 3x anders bekeken

afspelen en waarin de mens in veel

landschap echter ook worden begrepen

gevallen bovendien een belangrijke rol

als een representatie, een door de

speelt. Enerzijds brengt de mens door

mens geconstrueerd beeld waarmee hij

Het begrip ‘landschap’ zoals we het hier

de omgeving te gebruiken – bedoeld

zijn omgeving en de samenhang ervan

gebruiken wordt als meerlagig begrepen,

of onbedoeld – in die omgeving

interpreteert. Op die manier is er naast

meer bepaald op drie verschillende

veranderingen aan. Anderzijds oefenen

het landschap als een fysiek gegeven

manieren. Eerst en vooral als systeem:

deze veranderingen op hun beurt – direct

– een ‘ruimte’, een ‘grondgebied’ of

het landschap moet hier worden

of indirect – invloed uit op het menselijk

een ‘omgeving’ – ook aandacht voor de

beschouwd als een omgeving met eigen

bestaan. Elk landschap verwijst naar die

zintuiglijke ervaring en de interpretatie

wetmatigheden. Ten tweede als beleving:

noodzakelijke samenhang van de dingen en

ervan, de beleving. Die beleving biedt voor

het landschap functioneert als een beeld.

vormt zo een belangrijk aanknopingspunt

de stedenbouw en de ruimtelijke planning

Ten slotte als instrument: het landschap is

voor de stedenbouw en de ruimtelijke

een houvast, zowel voor de analyse als

een inzetbaar en actief begrip.

planning.

voor de visie en het ontwerp van een

Landschap als systeem…

Landschap als beleving…

landschap voor de ruimtelijke planning

Een landschap vormt een (eco)systeem

Het landschap als systeem kan ook zonder

en stedenbouw een idee, een cultureel

waarin de onderdelen een functie voor

de gebruikers bestaan. In historisch

object of een verhaal waarvan de betekenis

elkaar hebben, waarin zich processen

en etymologische perspectief kan een

verandert in relatie tot de gebruiker.

bepaald gebied. Vanuit dit opzicht vormt

5

Brochure_[schets_3].indd 5

20/02/12 14:50

Landschap als instrument…

Het landschap bezit intrinsieke

Het landschap: heel veel waard

eigenschappen als ‘ontmoetingsplek’ van verschillende visies en interpretaties door

Cultuurwaarde

diverse actoren en gebruikers omdat het

Een landschap heeft cultuurwaarde

de eigenschap heeft tegengestelde visies

omdat het het actuele debat stimuleert,

in zich op te nemen. Ondanks mogelijke

van historische betekenis is, erfgoed

conflicten die hierbij zouden opduiken,

opneemt in een eigentijds kader of zich

draagt het landschap toch de mogelijkheid

inschrijft als drager of generator van

in zich om tot een uitwisseling te komen

cultuur binnen een lokale of bovenlokale

en conflicten te laten ‘oplossen’. In

samenleving. Sommige landschappen

deze eigenschap ligt de potentie van

helpen ons gebeurtenissen uit het

het landschap als instrument te worden

verleden te herdenken, te herinneren of

ingezet om probleemstellend te werken

te leren kennen. Andere landschappen

en door te onderhandelen tot ruimtelijke

zijn waardevol omdat ze een geslaagde

oplossingen te komen.

uitdrukking zijn van het hedendaagse culturele klimaat. De cultuurwaarde draagt bij tot het collectief geheugen

6

Brochure_[schets_3].indd 6

20/02/12 14:50

en toont aspecten van zowel het

beeld, de samenstelling van het ‘zicht’ als

intrinsieke, grondgebonden structuren

collectief bewustzijn als het collectief

op de ervaring van de landschappelijke

ongeacht de esthetische, culturele,

onderbewustzijn. De cultuurwaarde van

ruimte. De belevingswaarde is een

functionele of sociaaleconomische waarde

een landschap hangt samen met de

combinatie van objectieve kwaliteiten en

ervan. Ze verwijst naar de ruimtelijke

getuigenis die ze biedt van de verhalen en

van persoonlijke ervaringen. Behalve over

structuur. De locuswaarde van een

opvattingen die over bepaalde gebieden

visuele beleving gaat het ook over auditieve

landschap krijgt op tweeërlei wijze inhoud:

bestaan, en van historische gebeurtenissen

en andere zintuiglijke ervaringen, over wat

het is enerzijds de manier waarop en

zoals bezettingen of oorlogen, de aanleg

aangenaam of onaangenaam overkomt.

de mate waarin de waarde van een plek

van infrastructuur, het optrekken van

Bij de belevingswaarde komen vooral twee

door de landschappelijke structuur wordt

gebouwen, het landbouwbeleid, de

vragen aan bod: hoe komt het landschap

bepaald en belang krijgt; het is anderzijds

technologie en dit op zeer verschillende

over als een beeld bij de gebruiker, en hoe

de manier waarop en de mate waarin een

schaalniveaus die mekaar beïnvloeden.

ervaart de gebruiker zijn eigen beweging in

plek de gebouwde en/of landschappelijke

het landschap en de transformatie van het

structuur ondersteunt en/of betekenis

landschap zelf?

geeft. De locuswaarde verwijst dus

Belevingswaarde De belevingswaarde wordt bepaald door de

zowel naar aanwezige morfologische,

mate waarin een landschap door de mens

Locuswaarde

topografische, geologische of biologische

wordt ervaren. Voor een landschap slaat dit

De locuswaarde van een plek is de waarde

structuren als naar stedenbouwkundige,

zowel op de constructie van een subjectief

die deze plek bezit op basis van haar

agrarische of infrastructurele ingrepen.

7

Brochure_[schets_3].indd 7

20/02/12 14:50

Het is duidelijk dat de locuswaarde op alle schaalniveaus bestaat.

Gebruikswaarde De gebruikswaarde van een plek heeft betrekking op de mate waarin ze voor de mens een drager vormt voor activiteiten en de mate waarin ze die dragende rol goed of minder goed kan vervullen. De gebruikswaarde analyseert dus op de eerste plaats de kracht van de plek als drager voor een specifiek gebruik.

De draagkracht van een plek is drieÍrlei: 1) de functionele draagkracht verwijzend naar het al dan niet mogelijk samengaan van activiteiten, infrastructuur, functionele programma’s, etc.; 8

Brochure_[schets_3].indd 8

20/02/12 14:50

2) de ecologische draagkracht in termen van milieueffecten, waterhuishouding

De activiteiten van het beleidskader

en ecologisch (on)evenwicht;

toe en evalueert. ‘Betrekken’ is bedoeld om zoveel mogelijk belanghebbenden te integreren in de ideevorming en de

‘Beschrijven’ is structurerend. Het maakt

besluitvorming van het hele beleidskader

het gebied inzichtelijk en geeft structuur

te ondersteunen. ‘Initiëren’ staat voor

verwijzend naar de overeenstemming

aan de verschillende waarden die in

een punctuele projectmatige activiteit

tussen overheden, economische

het gebied kunnen worden onderkend.

die projecten opzet in het gebied. Deze

actoren en bevolking wat betreft

‘Afwegen’ is strategisch omdat het het

interageren noodgedwongen sterk met

tewerkstelling, sociale vermenging,

samenspel van de waarden evalueert

andere activiteiten als beschrijven,

etc.

op zijn potenties en prioriteiten stelt.

afwegen, plannen en beheren.

3) de sociaaleconomische draagkracht

Beschrijven en afwegen zijn sterk op Een hoge gebruikswaarde wijst op een

elkaar betrokken. ‘Plannen’ is vooruitziend.

De eerste vijf activiteiten refereren naar

evenwichtige inpassing van activiteiten

Het biedt een overzicht van de prioriteiten

gangbare bestuurlijke activiteiten van het

ten opzichte van de aanwezige

voor het gebied naar de toekomst toe. Om

ruimtelijk beleid. De mate waarin ze meer

draagkracht. Een lage gebruikswaarde

te ‘beheren’ worden instrumenten ingezet

of minder aan bod komen en de manier

wijst op een onevenwicht.

en eventueel ontwikkeld die ervoor zorgen

waarop bepaalde bestuurlijke actoren

dat de geïntegreerde aanpak continuïteit

betrokken zijn, wisselen soms sterk af van

krijgt. ‘Bewaken’ ziet vanop een afstand

de ene beleidssituatie tot de andere.

9

Brochure_[schets_3].indd 9

20/02/12 14:50

BESCHRIJVEN

Structurende actie

AFWEGEN

Strategische actie

PLANNEN

Vooruitziende actie

BEHEREN

Instrumentale actie

Twee activiteiten, namelijk bewaken en betrekken, vragen een permanente organisatie, waar elk beleidskader doorlopend aandacht aan zou moeten besteden. Initiëren slaat op het bewust activeren van één of meerdere activiteiten binnen het beleidskader op het moment dat punctuele projecten worden opgezet.

Het treedt in werking om projectmatige ruimtelijke ontwikkelingen op een

INTIËREN

geïntegreerde manier te kunnen aanpakken.

Projectmatige actie

BEWAKEN

Toeziende actie

BETREKKEN

Ondersteunende actie

10

Brochure_[schets_3].indd 10

20/02/12 14:50

De Europese Landschapsconventie ‘Landschap’ is één van die courant

interaction of natural and/or human

Voor België trad de Europese

gebruikte woorden in onze taal waarvan

factor’ (Council of Europe, 2000). Er wordt

Landschapsconventie in werking op 1

de inhoud nogal varieert. De Europese

nadrukkelijk aangegeven (art. 2) dat het

februari 2005. Hiermee heeft België zich

Landschapsconventie (Firenze, 2000) is

verdrag van toepassing is op het gehele

geëngageerd om het landschap te integreren

een verdrag van de Raad van Europa en

grondgebied van de betrokken lidstaat en

in alle domeinen van het beleid met

het eerste internationale verdrag waar

op alle landschappen: ‘natuurlijke, rurale,

rechtstreekse of onrechtstreekse gevolgen

het thema landschap integraal behandeld

stedelijke en perifere stedelijke gebieden’,

voor het landschap (art. 5d). De conventie

wordt.

en ook op ‘landgebieden, binnenwateren en

is niet louter gericht op bescherming, maar

mariene gebieden’. Dit impliceert dat niet

zet ook sterk in op de toekomstgerichte

Landschap wordt in de Europese

alleen landschappen die als zeer waardevol

maatregelen om landschappen te verbeteren,

landschapsconventie gedefinieerd als

beschouwd kunnen worden onder de

te herstellen of te creëren. (art. 1). Aangezien

‘an area, as perceived by people, whose

conventie vallen, maar ook alledaagse

het een kaderconventie betreft, dient België

character is the result of the action and

(‘ordinaire’) en aangetaste landschappen.

zelf de nodige plannen en instrumenten

UYTTENHOVE P. & VAN DAMME, S. i.s.m. denktank Landschap 2012, [Het landschap: van draagkracht tot draagvlak], i.o.v. Provinciebestuur West-Vlaanderen.

11

Brochure_[schets_3].indd 11

20/02/12 14:50

Brochure_[schets_3].indd 12 20/02/12 14:50

Verantwoordelijke uitgever: Rik Samyn, Streekhuis Esenkasteel, Woumenweg 100, 8600 Diksmuide - realisatie: otwee.be