NOMMER 43 by NV NOM

JUNI 2022

GROEIEN BEGINT HIER.

DE GRAANREPUBLIEK: VAN BRON TOT BORD

COMFOREST PAKT HET HOLISTISCH AAN

DE AMBITIES VAN DE YOUNG BUSINESS AWARD

COLUMN

Tot een drietal jaar geleden had ik bij midzomerfeesten twee associaties. De eerste was die van het arme Engelse dorpje Midsummer. Daar werd in iedere nieuwe aflevering van de tv-serie Midsummer Murders tijdens een feest wel iemand vermoord. Deze moord was ook vaak de eerste in een reeks van moorden per aflevering. Een tweede associatie waren de Scandinavische midzomernachten waarin de zon niet onderging en waarin iedereen de hele nacht feestte met veel zang, dans, eten, drinken en het vertellen van verhalen.

Veel te vertellen

Drie jaar geleden was ik voor het eerst

op het midzomerfeest van de NOM. Dat zal ik nooit vergeten. Het was de dag dat aangekondigd werd dat ik bij de NOM ging werken. Tijdens het feest maakte ik kennis met de nieuwe collega’s in hun knalgroene spencers. Het eten en drinken is die avond aan mij voorbijgegaan. Wel hoorde ik vele mooie verhalen.

Dit jaar verheugde ik me om meerdere redenen enorm op het NOM midzomerfeest. Het feestgedruis ging drie jaar geleden toch een beetje langs me heen. Het was natuurlijk best spannend om de nieuwe NOM collega’s voor het eerst te ontmoeten. Daarnaast, nadat we twee jaar geen midzomerfeest hebben kunnen organiseren, kon het weer: elkaar ontmoeten, bijpraten, plannen maken …

Er is ondertussen veel gebeurd in de wereld waar ondernemers mee te maken hebben. De grote transities Duurzamer, Gezonder en Slimmer zijn in de afgelopen periode alleen maar zichtbaarder en noodzakelijker geworden. De energie- en grondstoffencrisis laat zien dat de weg naar een circulaire en duurzame samenleving geen vertraging duldt. De pandemie heeft het denken over gezondheid in de breedste zin van het woord veranderd, maar ook de afhankelijkheid van de wereldeconomie blootgelegd. Wanneer u dit leest, ligt het midzomerfeest al achter ons. We hebben met elkaar gesproken, er zijn verhalen verteld over nieuwe inzichten en mogelijke kansen. En gelukkig, in tegenstelling tot de feesten in het dorpje Midsummer, kunnen we dit navertellen.

boonstra@nom.nl @dinaboonstra

In deze

HET TOEKOMSTSCENARIO VAN DE YBA

VERNIEUWING GAAT DOOR BIJ NPAL

en verder ...

5 Grootse plannen: de Graanrepubliek 9 Geld voor groei 10 De drijfveren van Serge de Mul 12 Meer ruimte voor Veldhuis Media 16 Expert Frank Blaauw gedreven door data 21 Cissy Gressmann beantwoordt diverse vragen 24 Energietransitie: Industriecluster Oost-Groningen 26 Vijf directeuren, 50 jaar NOM 27 Jaarverslag 2021 28 Waardecreatiemodel NOM 30 Aan de slag met impact 31 Ytsen legt uit: de converteerbare lening 32 Digitaal weerbaar met Perium 34 D&I: tips en tools 36 NOM zoekt toppers! 37 Het Market Readiness Program 43 Geert Buiter zwaait uit

40 15

VERSLAG: FOOD & BUSINESS EVENT

HERSTEL MET DE CORONA HERSTEL LENING

COLOFON

WIL JIJ OOK WERKEN BIJ EEN LEUK BEDRIJF?

NOMMER is een magazine van N.V. NOM en speciaal bedoeld voor relaties en iedereen die geïnteresseerd is in de activiteiten van de investerings- en ontwikkelingsmaatschappij voor het Noorden. NOMMER is open, toekomst- en resultaatgericht en beschrijft de economische ontwikkelingen, de ondernemingsgeest, en het leven en werken in Groningen, Friesland en Drenthe. Verspreiding: gratis onder alle relaties van N.V. NOM. Redactie: Communicatie N.V. NOM, Manisch Creatief. Eindredactie: Annemarie Atema, atema@nom.nl.

Waar we kookworkshops doen met het team ...

Idee, art direction en realisatie: Manisch Creatief. Tekstbijdragen: Annemarie Atema, Amber Boomsma, Geert Buiter, Manisch Creatief, Leonie Ebbes, Folkert van der Glas, Jacqueline Houweling, Ytsen van der Meer, Bouke Nielsen, Hans Schrijer, Jean-Paul Taffijn. Fotografie: Douwe de Boer, Sander Blom, Hans van Dijk, 4

Guido Hansman, Nika Hoogland, Inge Kamps, Hendrika Lageveen, TAPE (coverbeeld), Ronald Zijlstra, stock NOM.

... soms een ritje maken met onze coole NOM-Carver

... best vaak taart eten

Drukwerk: Scholma Print & Media. Oplage: papier 2.950, digitaal 915. Rechten: Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen, vermenigvuldigd of geproduceerd zonder schriftelijke toestemming van de N.V. NOM of andere auteursrechthebbenden. Alle gegevens zijn onder voorbehoud, en er kunnen geen rechten aan worden ontleend. NOMMER is een uitgave van N.V. NOM, Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland. Paterswoldseweg 810, Groningen. Telefoon (050) 521 44 44, communicatie@nom.nl, www.nom.nl Cover: Alles begint bij graan. Duurzamer, gezonder en slimmer. Dat zijn de pijlers die bepalen of de NOM in zee gaat met een bedrijf of niet. De Graanrepubliek tikt ze allemaal aan. De beelden op de cover zijn gemaakt door TAPE.

... samen het Nederlands elftal aanmoedigen

... aan het roer zitten van een NOM-skÛtsje

De NOMMER is gedrukt op houtvrij offset, FSC Mix Credit gecertificeerd. De folie waarin de NOMMER bij verzending per post wordt aangeboden is suikerriet 12 mu folie. Deze folie is voor meer dan 80% gemaakt uit hernieuwbare grondstoffen en is volledig recyclebaar binnen het reguliere inzamelsysteem. Juni 2022

| JUNI 2022

... en verkleed als Bjorn & Benny feestjes opleuken.

😉

Prima secundaire voorwaarden toch ? Wil je ook Team NOM versterken? Scan je kansen op bladzijde 36.

INVESTEREN

De Graanrepubliek:

terug-innoveren in een moderne jas Verbouwen, brouwen, beleven, leren, innoveren, verkopen, ontdekken, onderwijzen. De Graanrepubliek is het allemaal, de plannen zijn groots. En toch draait het allemaal om één ding: Gronings graan.

Eind dit jaar. Dan is naar verwachting de volledig verbouwde Oude Remise open, het centrum van de Graanrepubliek. Het wordt een belevingscentrum, maar ook een productielocatie, een onderwijsplek, een innovatie-hotspot en een verkooppunt. Daar komt samen wat coöperatie De Graanrepubliek bedenkt en maakt, ook op andere plekken in het Noorden. ‘Graan is het uitgangspunt van veel meer’, vertelt directeur Niels Grootenboer. ‘Als je het wilt samenvatten zou je kunnen zeggen dat we teruginnoveren. We kijken naar hoe landbouwproducten hier lang geleden tot stand kwamen, leren daarvan en komen met onze eigen versie. Dat gaat ook over goed omgaan met de natuur, met de bodem, met de mensen die hier leven. Bovenal gaat het om smaak.’ Concreet zie je straks de bakker aan het werk met oergranen. Zijn producten kun je ook gewoon afnemen. In koperen ketels wordt van lokale granen jenever gestookt, op het terras bestel je regioproducten die door leden van de coöperatie zijn verbouwd en gebakken. Glas bier van een oude graan-

| GROEIEN BEGINT HIER.

Wij halen granen terug die al decennia niet meer worden gebruikt en gaan onderzoeken welke mooie producten we ermee kunnen maken. Niels Grootenboer directeur de Graanrepubliek

soort erbij, of een glas whisky van een onverwachte graan, vegetarisch kroketje voor de lekker.

mee en brengen kennis in. Ze delen hetzelfde ideaal: het voedselsysteem verbeteren.

Voedselsysteem verbeteren

Dat daarvoor ook ‘gewoon’ geld verdiend moet worden, vinden ze bij de coöperatie logisch. En dat kan ook. Sterker nog: het gebeurt al. De whisky gaat harder dan verwacht, jenever wordt verkocht, bier en frisdrank vinden ook aftrek. ‘We hebben uiteraard een heel businessplan, waarin voor ieder van ons te verdienen is. We zijn straks open op vrijdag en in het weekend voor consumenten, die een belevenis komen halen, of gewoon een brood natuurlijk. Er is dan ook ruimte voor kunst en cultuur. De andere dagen ontvangen we groepen en zijn we druk met het maakproces en het onderzoek.’

In het gebouw wordt niet alleen geproduceerd voor de consumptie. Innoveren en onderwijzen zijn belangrijke onderdelen. Grootenboer: ‘Wij halen granen terug die al decennia niet meer worden gebruikt en gaan onderzoeken welke mooie producten we ermee kunnen maken. Dan doen we voor onszelf, maar ook voor andere bedrijven. En studenten zijn daarbij belangrijk. Ik zie voor me dat we over een tijd hier een Groningse agrifood-campus onderdak geven. Studenten leren er alles over voeding en aan scholieren die een opleiding hospitality doen, bieden we ook plek.’ Allemaal onder het vignet van de Graanrepubliek, dat op alles wat vanuit de coöperatie komt geplakt wordt. En dat zal steeds meer worden, want in wezen bestaat de coöperatie nog maar kort. Vijftien leden telt ze inmiddels, maar dat aantal kan best oplopen. Akkerbouwers horen daarbij, een bakker, food-ontwikkelaars, innovatie-experts, brouwers en meer. Ze werken samen, leren van elkaar, nemen hun netwerken

Duurzame snacks in en uit de Graanrepubliek Coöperatie. Samenwerking dus. Dat gebeurt bij de Graanrepubliek op alle vlakken, steeds met smaak als verbindende factor. Neem nou Lennart Deddens en Marco Agema. Ze kenden elkaar al, maar sloegen de handen dankzij de coöperatie pas echt goed ineen. Samen ontwikkelen ze producten met een verhaal in de vorm van snacks.

| JUNI 2022

Marketing is essentieel. De Graanrepubliek is een label dat staat voor lokaal, voor oer, voor bio, puur natuur, innovatie, sociaal ondernemen, ambacht. En voor smaak. Dat geluid begint al aardig te weerklinken, vertelt Grootenboer. ‘We werken transparant en eerlijk aan mooie productinnovaties. Dat zien bedrijven ook, en niet de kleinste. Ik heb al aardig wat contracten afgesloten om nieuwe producten te gaan maken voor hen. En ja, op de verpakking zie je dan altijd ergens ons logo terug.’

Lennart Deddens zit als ondernemer onder meer achter jeu-de-boulebar BOEL, event- en adviesbureau Boilermaker en cocktailbar The Stockroom, allemaal in Groningen. Hij is ook fervent whiskymaker en jeneverambassadeur. ‘De verbinding tussen boeren en makers is inspirerend. We testen op dit moment acht verschillende vergeten granen als basis voor whisky.’ Marco Agema verwierf bekendheid als eigenaar van het Groningse Friet van Piet, dat een voorbeeld van duurzaamheid en verantwoord ondernemen in de sector werd. Vijf jaar geleden begon hij vanuit Eelde de Snackbar van de Toekomst, een innovatieplatform dat partijen samenbrengt om een gezonder en gevarieerder snackaanbod te ontwikkelen. ‘We zijn bij de Graanrepubliek met zijn allen bezig met een tof verhaal over voedsel, van bron tot bord.’

WWW.GRAANREPUBLIEK.NL Hun gemeenschappelijke hang naar smaak en nieuwe dingen culmineert nu in Snackwerk. Ze ontwikkelen een lijn verantwoorde frituursnacks. Op termijn moeten die op grote schaal beschikbaar zijn, de eerste Flagshipstore is onlangs geopend in Cilinder, in het oude Willem Lodewijk Gymnasium aan de Oosterstraat. Honderd procent vegan comfort food, dat uitstekend smaakt bij een mooie cocktail.

Oesterzwammenkebab ‘We zijn ver met onze beterballen, de smaak wordt steeds beter’, zegt Agema. ‘Ze zijn helemaal geproduceerd volgens het principe van circulariteit. De ingrediënten komen voor het overgrote deel uit de buurt. Alles wat we over houden, hergebruiken we. Dit is een combinatie van Groningse trots, verantwoord eten en commerciële tractie. Wij zijn ervan overtuigd dat het deze kant op moet met de wereld. Het is een kwestie van tijd.’

De verbinding tussen boeren en makers is inspirerend. Lennart Deddens

Lennart Deddens is gepokt en gemazeld in de horecamarketing en ziet de grote belofte van de duurzame snacks. ‘Dit is zowel logisch als uniek. Het is heel tof om erover na te denken wat er allemaal kan. Dat testen we ook. Oesterzwammenkebab bijvoorbeeld. Hartstikke lekker. Dit kan groot worden en ik denk dat Cilinder een geweldige plek is om het goed aan te pakken. Kwalitatief hoogstaande snacks in combinatie met topcocktails, dat werkt.’

We zijn bij de Graanrepubliek met zijn allen bezig met een tof verhaal over voedsel, van bron tot bord. Marco Agema

Nieuwe bieren met de smaak van oergranen De Graanrepubliek brengt smaak. Akkerbouwer Hero Havenga de Poel en bierbrouwer Martijn Eggens werken vanuit deze coöperatie aan een serie recepten voor nieuwe bieren op basis van ‘vergeten’ graansoorten.

De snacks veranderen van smaak en inhoud met de seizoenen. Agema: ‘We gebruiken wat van het land komt en hebben zo een directe lijn met de boeren, te beginnen de leden van de coöperatie. Het is samen testen en uitvogelen welke gewassen lekker en geschikt zijn. We geven elkaar inzicht en nieuwe kansen, op weg naar zo veel mogelijk impact. Als je uitzoomt, dan zie je dat we wat logisch is, toepassen in de werkelijkheid.’

Het hele proces in beeld. Dat is wat Martijn Eggens (Eggens craft beer) zo trekt aan de Graanrepubliek. ‘Dit gaat veel verder dan grondstoffen inkopen van lokale boeren. We denken samen uit welke granen goed zouden kunnen werken en leggen proefvelden aan. Ik ga graag zelf mee op de trekker om te zaaien en oogsten. Zo krijg je een heel ander gevoel bij de nieuwe bieren, de nieuwe smaken.’ Eggens werkte al een paar jaar op die manier met lokale boeren. Dankzij de Graanrepubliek heeft zijn werkwijze een nieuwe impuls gekregen. ‘Het is geweldig om te zien hoe oude granen een nieuwe kans krijgen. De smaken zijn helemaal nieuw en uniek in het bierlandschap. Zo hebben we een bier gebrouwen van biologische spelt. Heel pittig, heel anders.’

| GROEIEN BEGINT HIER.

Eggens: ‘Eén van de mooiste aspecten vind ik dat we de consument meenemen in het hele proces. We vertellen het verhaal van het landschap, van de gewassen, van het ambacht. De natuur en het klimaat staan steeds meer onder druk en wij laten zien hoe het zou moeten.’

Het zou mooi zijn als we zoveel mogelijk ondernemers in de voedingsindustrie en landbouw kunnen aansporen ook op deze manier te werk te gaan.

Hero Havenga de Poel: ‘Door de Graanrepubliek en dit soort samenwerkingen dragen wij direct bij aan de biodiversiteit. Mensen voelen het landschap, proeven de smaak en zien de positieve effecten van onze manier van boeren en produceren. Het zou mooi zijn als we zoveel mogelijk ondernemers in de voedingsindustrie en landbouw kunnen aansporen ook op deze manier te werk te gaan.’ Dat zou kunnen lukken, omdat de coöperatie laat zien dat er ook ‘gewoon’ geld te verdienen is. ‘Ik zie de Graanrepubliek als een mooie bloem. Als het ene bloemblad het goed doet, profiteert de rest ervan. Gaat het ergens iets minder, dan vangen de andere bloembladen het op. Zo moet een coöperatie werken.’

Hero Havenga de Poel

Hero Havenga de Poel verbouwt op zijn land bij Kloosterburen verschillende van die oergranen voor de bieren van de Graanrepubliek, waarvan Martijn Eggens de hoofdbrouwer is. ‘Dat is op zichzelf al een interessant proces. Gelukkig hebben we in Nederland een instituut dat zaadjes van oude granen heeft bewaard. Die gebruiken we bij de Graanrepubliek om oude gewassen weer te vermeerderen. Dit kost wel tijd, want je krijgt maar een handje vol zaadjes. Weet je, in de loop van de tijd werden productiviteit, verbouwgemak en voedingswaarde leidend en verdween het aspect smaak van graanrassen naar de achtergrond. Dat willen we weer omdraaien.’

De smaken zijn helemaal

Bloemblaadjes

nieuw en uniek in het

In de innovatiewerkplaats van de Graanrepubliek in Bad Nieuweschans worden straks de nieuwe smaken getest en vastgelegd. Wat nu nog verbouwd wordt op proefvelden, wordt bij succes op termijn breed uitgezet bij boeren in Groningen. Dankzij de coöperatievorm en de samenwerkingsverbanden met lokale ondernemers en landelijke spelers wordt ingezet op een gezond verdienmodel met oude granen voor de boeren.

bierlandschap. Zo hebben we een bier gebrouwen van biologische spelt. Martijn Eggens

(Inter)nationale potentie Voor de NOM is de Graanrepubliek geen doorsnee case. De plannen zijn wat lastiger te vatten in een beoordelingsformule dan die van de gemiddelde startup. Toch besloot de NOM een achtergestelde lening te verstrekken aan de coöperatie. En zo vreemd is dat eigenlijk niet, legt investment manager Chantal Leijendekker uit.

De lening van de NOM is meer dan welkom. De grote verbouwing wordt ermee bekostigd, net als de uitvoering van de fikse marketingplannen en de investeringen in het ‘laboratorium’ voor voedingsinnovatie. En – ook niet onbelangrijk – de financiering van de NOM is voor de Rabobank aanleiding om eveneens het avontuur aan te gaan.

Duurzamer, slimmer, gezonder. Dat zijn de pijlers die bepalen of de NOM in zee gaat met een (startend) bedrijf of niet. De eerste en derde tikt de Graanrepubliek moeiteloos aan, de tweede op termijn ook. ‘We hebben de Graanrepubliek hetzelfde benaderd als we bij andere bedrijven doen. De financiële berekeningen bekeken, de totaalplannen, het toekomstplaatje. De aaibaarheidsfactor is natuurlijk groot, maar het moet ook gewoon wat opleveren.’

Chantal Leijendekker: ‘Zo gaat het vaak. Wij verstrekken risicokapitaal, regelmatig in de vroege fase van een startup. Dat doen we als we er goed naar hebben gekeken en er vertrouwen in hebben. Dat geldt zeker ook voor de Graanrepubliek. Deze formule is heel mooi en heeft volgens ons nationale potentie. Misschien zelfs internationale.’ Chantal Leijendekker | investment manager T +31 6 502 021 61 | E leijendekker@nom.nl

| JUNI 2022

2022 1e kwartaal

Geld voor groei in Noord-Nederland? We houden je graag per kwartaal op de hoogte van de financieringen via Geld voor Groei. Dat doen we online, maar ook in de NOMMER.

GEÏNVESTEERD IN HET NOORDEN

107

MILJOEN NOG BESCHIKBAAR

188

125 MILJOEN

BEDRIJVEN

7 20

Voor startende bedrijven en bedrijven die willen groeien of een overname willen doen.

Durf te vragen Bel Alexander Draaijer op 050 - 521 44 44 of mail hem via draaijer@geldvoorgroei.nl

www.geldvoorgroei.nl Voor innovatieve ondernemers, starters en bestaande bedrijven in Fryslân.

Voor starters en bestaande bedrijven in Drenthe.

Voor starters, het mkb en voor grote investeringen in Noord-Groningen.

| GROEIEN BEGINT HIER.

DRIJFVEREN Met het groenste bedrijfspand van Assen inspireert softwarespecialist Ultraware al jaren andere ondernemers. Om op een hoger plan bij te dragen aan de energietransitie – ‘want er valt nog een wereld te winnen’ – besloot CEO Serge de Mul een stap verder te gaan: met de spin-off

‘We hebben pas impact als we massaal verduurzamen’

Comforest zet hij nu zijn eigen holistische methodiek voor verduurzaming in de markt.

| JUNI 2022

Drijfveren zijn de werkelijke motor achter groei en ontwikkeling, maar in hoeverre zijn bedrijven in NoordNederland daar bewust mee bezig? En hoe pakken ze dat aan? NOM is nieuwsgierig en interviewt voor deze rubriek organisaties die hun beweegredenen actief onderzoeken.

WWW.ULTRAWARE.NL Dat de noodzakelijke energietransitie bij bedrijven nog steeds in de kinderschoenen staat, komt volgens Serge mede doordat de aanpak zo versnipperd is. ‘Installateurs focussen allemaal op hun eigen specialisme en werken langs elkaar heen. Maar als de samenhang ontbreekt, kan het gebeuren dat in bedrijfspanden de verwarming en de airco tegelijkertijd aan staan. Dan kun je wel zonnepanelen op het dak hebben, maar wordt er alsnog veel energie verspild. Om serieuze stappen te maken, gaat het om samenhang en slim schakelen. Dat ontdekte ik tijdens de bouw van mijn eigen duurzame woning en vanuit diezelfde holistische visie ben ik ons bedrijfspand in Assen gaan verduurzamen.’

Voorloper Het onderkomen van Ultraware dateert uit 1998. Bijna een kwart eeuw oud en tóch een voorloper, want het inmiddels gasloze nul-opde-meter gebouw met energielabel A+++++ heeft de ambities uit het Energieakkoord voor 2050 al enkele jaren geleden bereikt. De meter slaat zelfs positief uit, omdat er op jaarbasis veel minder energie wordt verbruikt dan er met de 278 zonnepanelen wordt opgewekt; zelfs met een klein dozijn elektrische bedrijfsauto’s. ‘Om al die extra energie zinvol te benutten zonder afhankelijk te zijn van de (on) mogelijkheden van het stroomnet, hebben we recent een accupakket besteld’, vertelt Serge. ‘Verbeteringen blijven altijd mogelijk. Naast het zelf opslaan van energie, optimaliseren we daarom ook de luchtdichtheid van het pand en schaven we aan het zelflerende vermogen van ons klimaatsysteem.’

Slim koppelen Het groenste bedrijfspand kan dus nóg groener, al richt de bevlogen CEO zich intussen ook op zijn nieuwe business. ‘Wat wij hier bereikt hebben is prachtig, maar om de wereld werkelijk te verbeteren, hebben we in veel grotere getale groene bedrijfspanden nodig. En die kun je niet allemaal nieuw gaan bouwen. De realiteit is dat er volop gewerkt wordt in oudere panden en wij laten zien dat die prima te verduurzamen zijn. Bovendien zijn de intelligente systemen en aansturingen waar we mee werken net zo interessant voor nieuwbouw. Door bestaande oplossingen slim te koppelen, uit te breiden en te finetunen, hebben we in ons pand gaandeweg methoden en systemen ontwikkeld die energie besparen zónder in te leveren aan comfort. Ook andere bedrijven kunnen daar profijt van hebben, daarom ben ik – samen met business partner Eric van der Horst van Sinewave – gestart met Comforest.’

open source, zeker op dit vlak, omdat we pas impact hebben als we zo massaal mogelijk verduurzamen. Ik zie dat de meeste mensen en bedrijven dat ook willen, maar dat er ook nog veel versnippering, frustratie en onwetendheid is. Daarom besloot ik in dat gat te springen.’

Big Five For Life ‘Comforest is een logische vervolgstap waarin al mijn interesses en kennis samenvloeien’, vervolgt de ondernemer. ‘Als kind was ik al graag bezig met bouw en techniek, ik studeerde elektronica en kwam daarna terecht in de softwareontwikkeling. Tijdens mijn loopbaan ben ik gegroeid als mens en ondernemer en ben ik bewuster gaan bijdragen aan een betere wereld. Zo heb ik vanuit intrinsieke motivatie waardevolle kennis en ervaring verzameld op gebied van duurzame ontwikkeling. En dat gaat verder dan het vergroenen van onze werkomgeving; het gaat ook om het beste uit elkaar halen als team. Hoe bewuster we zijn van onze persoonlijke en gedeelde drijfveren en kernwaarden, hoe gerichter we onze energie kunnen inzetten bij alles wat we doen. Daarbij laat ik me graag inspireren door Big Five For Life, een concept dat helpt om levensdoelen helder te krijgen en samen te laten vallen met bedrijfsdoelen. Ook dat is een proces dat we stapje voor stapje aanpakken. Wij werken in alles agile, zodat er ruimte is om onderweg te leren en bij te sturen.’

Nieuwe impulsen Door projecten met enkele launching customers ligt de focus momenteel vooral op de nieuwe business. Serge: ‘De noodzaak van de energietransitie is alleen maar groter sinds de oorlog in Oekraïne. We moeten en willen af van het Russische gas. Net als bij de coronacrisis zorgen knelpunten in handel en logistiek ook nu voor nieuwe impulsen. En ja, dat kan gepaard gaan met forse uitdagingen, daarom zijn we blij dat wij van de holistische oplossingen zijn, waarbij we zelf de regie houden. Voor Comforest passen we bijvoorbeeld onze software en printplaten aan, om ondanks het wereldwijde gebrek aan chips toch verder te kunnen met wat er wél voorhanden is. Die voortdurende staat van verandering en verbetering vind ik prachtig. Ik heb altijd duizend-en-één ideeën en in de kern hebben ze allemaal hetzelfde doel: een betere wereld achterlaten voor de volgende generaties.’

Duurzaam ontwikkelpad De spin-off sluit naadloos aan bij Serge’s drijfveren. ‘De drang om te verbeteren zat altijd al in mij en heeft zich inmiddels toegespitst in een passie voor duurzaam leven en werken. Dat komt door de prachtige plek in Drenthe waar ik zelf een huis bouwde en ging nadenken over het behoud van de natuur voor volgende generaties. Ik werd me heel bewust van de impact van al ons handelen op de omgeving en zo begon mijn duurzame ontwikkelpad: eerst een CO2-neutraal huis bouwen, toen ons bedrijfspand verduurzamen en nu de opgedane kennis over groene kantoorpanden omzetten in business. We delen onze inzichten al langer met iedereen die interesse heeft. Ik geloof in

Serge de Mul CEO Ultraware

| GROEIEN BEGINT HIER.

INNOVEREN

Erwin de Lange van Veldhuis Media

Boekjesfabriek

waarschuwt maar vast, als je een

Die wandelschoenen, dat was geen flauwekul. Om het hele proces van voor naar achter te bewonderen, moet je meters maken. Eigenaar Erwin de Lange draagt zelf knaloranje sneakers. ‘We zijn geen drukkerij, we zijn een boekjesfabriek! Onze drukpersen, die vormen maar een deel van het verhaal. Je ziet bij iedere pers maar één operator aan het werk. De drukpers brengt inkt aan op blanco papier; alleen dan heb je nog pas een halffabricaat. Wij doen alles hier zelf, van razendsnel vouwen (17.000 exemplaren per uur), snijden, de losse katernen verzamelen, tot binden met nietjes of garenloos binden. Daarna nog sorteren voor de post en dan sealen in handzame pakketjes. Niet alleen op postcodegebied; we houden zelfs rekening met de volgorde in de route die de postbode door een wijk loopt. Voor die geweldig uitgebreide en ingewikkelde logistiek, daar hadden we die extra ruimte voor nodig. Hier in Meppel is dat 9000 vierkante meter, in Raalte hadden we maar de helft. Vooral efficiënt en handig voor de tussenopslag van pallets met stapels halffabricaten iedere keer weer, in afwachting van de volgende stap op weg naar het eindproduct. Dat moet makkelijk en foutloos gaan!”

afspraak met hem maakt, om de nieuwe werkplek in Meppel te komen bekijken: ‘Makkelijke schoenen aandoen, als je alles wilt zien. Want we hebben hier nogal de ruimte!’

André Harmens van de NOM mocht al eerder een kijkje in de keuken nemen. Hij is één en al bewondering over de ingrijpende, maar ook wel weer logische stap om te verhuizen van Raalte in Salland naar de

‘Trek je wel je wandelschoenen aan, als je langskomt?’ Eekhorstweg in Meppel-Noord. Op zoek naar schaalvergroting. ‘Daar was flink wat lef bij nodig. Je moet bedenken: in de grafische sector vallen nu best veel klappen. Er vindt daar een enorme shake-out plaats; de kleintjes en de bedrijven die niet met hun tijd meegaan hebben het lastig. De generalisten en ‘alleskunners’ ook, die moeten het vaak afleggen tegen de specialisten. Bij Veldhuis Media maken ze bewust niet alles. Ze richten zich helemaal op het marktsegment magazines en boeken. Daar zijn ze erg goed in.’ ‘Om met al je personeel ergens anders opnieuw te beginnen, dan ga je het risico niet uit de weg. Een heel avontuur, zou ik zeggen. Ik vind dat ze bij Veldhuis Media commercieel heel knap zijn; ze snappen de markt. Dat de prijzen van grondstoffen nu de pan uit rijzen, dat papier soms zelfs helemaal niet meer leverbaar is, het kwam blijkbaar niet als complete verrassing uit de lucht vallen; ze hebben op tijd ingekocht. Daarom kunnen ze nu aan de slag met een behoorlijk grote voorraad, heel wat kubieke meters maagdelijk wit papier. Ik ben echt onder de indruk, hoe vaardig ze als ondernemers zijn! Voor de gemeente Meppel een mooie opsteker. Dat is van oudsher een echte drukkersstad – nu hebben ze er ineens weer een heel sterke bij! Plus in één klap ruim 100 hoogwaardige arbeidsplaatsen. Straks misschien nog wel meer. Er is dankzij een lokale subsidie een bonus voor iedere uitbreiding op het aantal werknemers dat al meekwam uit Raalte. Die groei, die komt er wel, daar ben ik niet bang voor.’

| JUNI 2022

Eerst komen we nog door een bescheiden hal (toch nog een half voetbalveld groot). Daar ligt, zoals Oscar Jager het noemt, het ‘witte goud’. De papiervoorraad. Hoge flatgebouwen vol, zo op het eerste gezicht allemaal identiek. Alleen de vakman herkent de 180 verschillende specificaties. Jager wijst tevreden omhoog: ‘We zagen het vorige zomer al aankomen: papierschaarste. Toen zijn we als een dolle gaan inkopen, waar we maar konden, regelrecht speurwerk. Nu ligt er voor 2 miljoen euro aan papier. Want niet alleen de voorraad is verdubbeld, ook de inkoopprijs. Samen dus vier keer zo veel waarde als we gewend waren. Je moet het kunnen en je moet het ook durven. Ik houd mijn hart vast als de papierprijs nu ineens gaat kelderen!’

Dol op drukwerk Je staat er niet elke dag bij stil, maar drukwerk is overal aanwezig. De schoenendoos van je nieuwe schoenen, de etiketten en wikkels op verpakkingen in het winkelschap. Er zijn grafische bedrijven die puur en alleen dat soort labels en kartonnen verpakkingen maken. Uit de ‘boekjesfabriek’ van Veldhuis Media komen 600 verschillende titels. In oplages van 750 tot 8000. Gemaakt voor uitgevers met verschillende vakbladen en hobbytijdschriften tot kleine, gesloten community’s met eigen magazines die je nooit in de winkel of kiosk zult zien liggen. Die worden aan huis bezorgd bij leden van patiëntenverenigingen, bij hondentrimsalons en zangvogelclubs, bij fans van

< Oscar Jager Erwin de Lange >

Iedereen kan een drukpers kopen;

het zijn de mensen die het verschil maken!’.

Erwin de Lange, Veldhuis Media

| GROEIEN BEGINT HIER.

WWW.VELDHUISMEDIA.NL

klassieke sportwagens of brommers, of van hiphop muziek. Je kunt geen liefhebberij of belang verzinnen, of er is wel een blad voor in Nederland. Erwin de Lange ziet de toekomst van dit soort drukwerk dan ook zonnig in: ‘Die mensen zijn allemaal gek van hun hobby. Daar hebben ze best wat geld voor over, een fijn en waardevol magazine dat gezien mag worden. Ik vind het ook een misverstand dat mensen steeds meer digitaal lezen, op een telefoon of tablet. Moet je maar eens op een mooie vakantiedag op het strand kijken, waar mensen de tijd hebben om te lezen als ontspanning. Weinig e-readers, veel ‘ouderwets’ gezellige, papieren tijdschriften om op je gemak van te genieten! Aantrekkelijke foto’s, lekker groot en duidelijk, goede vormgeving, even terugbladeren – en straks weer door. Wij hebben hier voorlopig nog wel wat te doen.’

Een groot voordeel was, dat het bedrijfspand dankzij de eerdere gebruiker al heel geschikt was om te drukken op industriële schaal: bijvoorbeeld overal vlakke vloeren die veel gewicht kunnen verdragen. Het gebouw had wel wat liefde en aandacht nodig. Nieuwe coating op de vloer, overal mooie ledverlichting. Oscar Jager legt uit: ‘Die zuinige ledverlichting was overigens verplicht; als bedrijf moet je energiebesparende maatregelen nemen, als je die binnen 5 tot 7 jaar kunt terugverdienen. Maar daar ging het ons niet om, we zouden het sowieso gedaan hebben. Je krijgt wat steun van de provincie Drenthe – in de vorm van een gunstige lening – maar je moet het wel zelf betalen. We hechten nou eenmaal veel belang aan een prettige en veilige werkomgeving, óók omdat er hier 24 uur per dag gewerkt wordt, ’s nachts net zo goed.’

‘Nog zo’n misverstand: drukwerk zou het milieu meer belasten dan ‘papierloos’ digitaal lezen. Alsof zo’n mega-datacentrum niet de hele dag stroom staat te slurpen; soms gebruiken die net zoveel energie als alle huishoudens van een middelgrote stad bij elkaar. Bovendien werken wij zo duurzaam als het maar kan. De inkt, het papier, de verlichting. Buiten staat een gigantische installatie die alle papierrestjes van snijmachines aanzuigt. Dat wordt daar samengeperst, klaar om te recyclen bij de papierfabriek.’

Digitaal vakwerk

Opschieten De verhuizing, die moest ineens behoorlijk snel gaan. ‘We zochten al een tijdje in een straal van 40-50 kilometer rond Raalte. We wisten dat dit pand leeg zou komen. De drukkerij die er zat, besloot om te kiezen voor nieuwbouw dichtbij de eigen hoofdvestiging, weg uit Meppel dus. We hadden precies 1 jaar voor een gigantische operatie. Tijd om onze oude drukpersen geduldig te ontmantelen en hier weer op te bouwen was er gewoon niet. We kozen voor investeren in nieuwe.’ Nu staan er vier identieke, hypermoderne 8-kleuren Komori persen, die dubbelzijdig 70x100 vellen bedrukken met 16 pagina’s tegelijk. De vijfde offset drukpers (enkelzijdig) is net pas binnen, klaar voor gebruik. Die is ietsje kleiner, maar nog steeds van het formaat stadsbus.

| JUNI 2022

Tijdens een rondleiding heb je meteen de indruk dat het met de sfeer en de warmte wel goed zit bij Veldhuis Media op de werkvloer. Het ligt vast niet alleen aan de dure ledverlichting. Veel lachende gezichten boven de paarse bedrijfspolo’s. Iedereen is druk bezig, duidelijk met plezier in het werk. Trots op wat ze maken. Als een jonge vrouw op een heftruck geduldig haar baas probeert te ontwijken (dat lukt gelukkig), terwijl die druk aan het vertellen en gebaren is, levert dat een glimlach, een schouderklopje en een kort praatje op. Bij een drukpers, die voor de leek toch echt volautomatisch lijkt, zegt Erwin de Lange: ‘Je zou haast zeggen: het is gewoon een enorme printer die je met één druk op de knop kunt bedienen. Fout! Het blijft heel erg secuur vakwerk, voor iemand die alles snapt van druktechnieken en kleuren. De functieomschrijving is officieel ‘procesoperator’. Je moet constant bijsturen en letten op de kwaliteit. Die inzet en dat vakmanschap, daar zijn we zuinig op. Ik zeg altijd: iedereen kan een drukpers kopen; het zijn de mensen die het verschil maken!’

André Harmens | business developer T +31 6 113 017 15 | E harmens@nom.nl

Liquiditeitsproblemen door de coronacrisis? Vraag de Corona Herstel Lening aan Ondernemen is uitdagend en spannend als het goed gaat. En ronduit vervelend als je met onvoorziene tegenslagen te maken hebt. De impact van de coronacrisis is ongekend voor ondernemers. Hoe herstel je de liquiditeit van je onderneming en

houd je je onderneming gezond? NOM biedt hulp. Met een lening die bijdraagt aan het financiële herstel na de crisis. De belangrijkste kenmerken van de lening Heeft jouw onderneming liquiditeitsproblemen die door de coronacrisis zijn veroorzaakt? Vraag een Corona Herstel Lening aan. Deze lening kan direct en eenvoudig online worden aangevraagd.



Bij het herstel van de corona-

crisis staan ondernemingen voor

veel uitdagingen. De Corona Herstel

Lening biedt een steuntje in de rug en

 

Een lening van € 50.000 tot € 200.000 t.b.v. herstel van de onderneming na de coronacrisis Een kortlopende lening ter overbrugging naar cashflowpositief of een vervolgfinanciering. Het eerste jaar geen betalingsverplichting, daarna maandelijkse rentebetaling en aflossing. Een vlotte afhandeling. Standaarddocumentatie.

Er is een budget van 8,5 miljoen euro en aanvragen worden op volgorde van binnenkomst behandeld.

helpt bedrijven de stijgende lijn door te zetten.

Emma Schakel

Lees voor meer informatie verder op nom.nl of neem contact op met Emma Schakel.

Emma Schakel | specialist leningen T +31 6 118 363 74 | E schakel@nom.nl SCAN/CLICK ME

| GROEIEN BEGINT HIER.

DE EXPERT

Hoe kunnen we duurzamer, slimmer en gezonder werken? In deze editie deelt Frank Blaauw zijn expertise over wat een organisatie nodig heeft om echt datagedreven te kunnen opereren. Frank is een gepromoveerd informaticus en oprichter van Researchable, een softwareontwikkelings- en databedrijf dat organisaties helpt om door middel van data en data-intensieve softwareapplicaties te innoveren.

Frank Blaauw

Slimmer werken met data Steeds meer organisaties willen meer doen met data en alles eruit halen wat erin zit. Maar wat heb je nodig om data echt te kunnen gebruiken voor betere besluitvorming en inzichten? In elk geval een stevig fundament en een goede infrastructuur, weet expert en oprichter van Researchable Frank Blaauw.

| JUNI 2022

Hij voelt zich als een vis in het water. De energie en het enthousiasme zijn bijna tastbaar. ‘Het is gewoon een fantastisch vakgebied’, zegt Frank Blaauw. ‘Je kunt nadenken over complexe problemen, terwijl je tegelijkertijd iets heel praktisch aan het doen bent. Ik denk dat ik op intellectueel vlak nergens beter tot mijn recht kom.’ Frank, een gepromoveerd informaticus, is oprichter van Researchable, een softwareontwikkelings- en databedrijf dat organisaties helpt om meer te doen met data en technologie. Of meer precies: het bedrijf uit Groningen is een expert in het ontsluiten, analyseren en combineren van grote hoeveelheden data.

Automatiseren en opschalen Natuurlijk, het gaat razendsnel met de ontwikkelingen rondom data science en artificiële intelligentie (AI). Het staat nooit stil en dus is er met data steeds meer mogelijk. Toch laten veel organisaties nog kansen onbenut. Dat zag Frank ook toen hij na zijn master en PhD Software Engineering & Distributed Systems aan de RUG, bezig was met zijn post-doctoraal onderzoek. Eerst bij de faculteit Psychiatrie en later bij Ontwikkelingspsychologie. ‘Ik merkte dat heel veel onderzoekers heel veel wilden met data. Vaak ontbrak het echter aan de juiste tools en kennis om hun dataverzameling en analyse te automatiseren en op te schalen. Dat is natuurlijk zonde. Ik was ervan overtuigd dat een computerwetenschapper veel waarde kan toevoegen aan sociale

RESEARCHABLE.NL studies. Zeker omdat zich daar steeds grotere datavraagstukken aandienden. Vandaar dat ik in 2018 Researchable ben gestart.’

Sport Data Valley Frank begon als zzp’er en werkte in die eerste fase uitsluitend voor opdrachtgevers uit de universitaire wereld. Tot in 2019 Sport Data Valley, het grootste landelijke platform voor data-analyse en onderzoek naar sport en bewegen, zich meldde. Sport Data Valley wilde één groot schaalbaar data platform, waarin onder meer recreatieve sporters, coaches, bedrijven en onderzoekers hun sportdata veilig kunnen beheren, administreren en delen. ‘Dat Researchable uit een shortlist met gerenommeerde partijen uiteindelijk als beste werd gekozen, voelde als een grote overwinning’, lacht Frank. ‘Maar het betekende ook, want het ging om een zeer omvangrijk project, dat ik mensen moest aannemen en Researchable ineens een echt bedrijf werd. Het platform Sport Data Valley is in september 2020 live gegaan en nog steeds zijn we druk bezig met de doorontwikkeling. De standaardprocessen, zoals het uploaden van de data, het beheer daarvan en het sociale netwerk zijn enorm interessant. Maar wat het voor ons vooral aantrekkelijk maakt, is het realiseren van integraties met apps als Garmin, Strava en Polar. Dat je daar data vanaf haalt en die vervolgens ook kunt synchroniseren. Dat is wat we leuk vinden en waar we goed in zijn.’

Analytische componenten Inmiddels telt Researchable elf medewerkers en behoren onder andere Vitens, UMCG, Universiteit Leiden, het Ministerie van Defensie en de Universiteit Twente tot de opdrachtgevers. ‘Onze expertise ligt op het snijvlak van software en data science’, legt Frank uit. ‘Met de focus op software - en data engineering proberen wij voor opdrachtgevers een spin in het web te zijn. In de praktijk komt dat erop neer dat wij met organisaties een diepgaande samenwerking aangaan, gebaseerd op een mensgerichte benadering van technologie. Dat laatste is belangrijk omdat technologie een middel is om iets te bereiken. Wij zijn gespecialiseerd in het ontwikkelen van applicaties met analytische componenten, zoals machine learning. Maar uiteindelijk draait het

altijd om de mens. Vaak ontwikkelen we digitale oplossingen met data scientists of beslissingsnemers als eindgebruikers. De analytische componenten ondersteunen hen bij het leggen van verbanden en het onttrekken van kennis en inzichten uit de data. Dus aan de ene kant zorgen wij ervoor dat alle data op de juiste plek terechtkomt en aan de andere kant bouwen wij een platform waar straks grootschalige data-analyses en algoritmes kunnen worden gedraaid.’

Ik was ervan overtuigd dat een computerwetenschapper veel

waarde kan toevoegen aan sociale studies. Frank Blaauw, Researchable

Smart Industry Sinds een paar jaar is Researchable als één van de solution providers aangehaakt bij de Smart Industry Hub Noord, een initiatief, waarvan de NOM penvoerder is, dat de noordelijke maak- en procesindustrie inspireert en ondersteunt op het gebied van digitalisering en Smart Industry. ‘Ik ben van mening dat in de maak- en procesindustrie nog te veel bedrijven te weinig datagedreven werken’, verduidelijkt Frank de keuze van destijds. ‘Terwijl dat juist bij uitstek de plekken zijn om iets met data te doen. Ik begrijp, uiteraard, dat het voor sommige maak- en procesbedrijven ook behoorlijk ingewikkeld is. Vaak is er überhaupt nog geen inzicht in alle beschikbare data en de mogelijkheden om daar slimme dingen mee te doen. Voordat je daadwerkelijk met technieken als artificiële intelligentie aan de slag gaat, is daar al een enorme winst te behalen. De maak- en procesindustrie is heel erg gebaat bij quick wins en kleine stapjes vooruit. Op die manier worden de kosten beperkt en door op korte termijn al de voordelen van inzichten en data te laten zien, krijg je de hele organisatie bovendien eenvoudiger mee in de transformatie naar een fabriek van de toekomst.’

| GROEIEN BEGINT HIER.

Young Business Award is van de serieuze grote getallen 18

Waar de Young Business Award (YBA) over een aantal jaren staat? Het is dan een Netflix-format van een Europese scale-up contest met een eerste prijs van 100 tot 150 miljoen euro, waar meer dan miljoenen mensen naar kijken. Engelstalig natuurlijk.

Niels Palmers draait er niet om heen als hij zijn ambities vertelt over de startup-wedstrijd die in 2014 startte als een publieksevenement in de kantine van FC Emmen. Als hij de stijgende lijn van de laatste jaren weet door te trekken, dan is dit door hem gedroomde toekomstscenario allesbehalve een luchtkasteel.

tv-programma, dat in coronatijd min of meer bij toeval is ontstaan. Nauw is een van de ‘aanpassingen’. Voor de rest draait de YBA grotendeels op Palmers’ netwerk. Palmers vervult een prominente rol in het nationale wereldje van startups en scale-ups, hij is ondermeer analist bij BNR Nieuws-radio en begeleidt startups aan de TU Twente.

Meer dan half miljard euro op het podium

‘Ons geluk is dat genoeg partijen ons in huis willen’

Er stonden bijvoorbeeld bij de recent afgesloten YBA 2022 al twaalf halve-finalisten op het podium die gezamenlijk 516 miljoen euro aan investeringsgeld hadden opgehaald. En tijdens die sessies maakte BOTS (winnaar YBA 2022) ook nog eens bekend binnenkort 100 tot 150 miljoen binnen te hengelen. De YBA is een evenement van de serieuze grote getallen geworden. ‘De verandering vraagt aanpassingen’, weet Niels Palmers, samen met Stef Brandsema en Roy Rocks founder van het eerste uur. Zo is Emmenaar Thomas Nauw met een netwerk in de film- en tv-wereld bij de organisatie gekomen als regisseur van het

De YBA is – deels gedwongen – bezig aan een volgende fase in de ontwikkeling: van publieksevenement naar tv-format, van Drents naar Europees evenement, van honderden euro’s prijzengeld naar meer dan honderd miljoen en van regionale naar internationale sponsors. ‘Dit jaar is de keus nog in het voordeel van Drenthe uitgevallen’, zegt Niels Palmers. Maar in de voorbereiding werd het budget door de provincie geminiseerd en moest de YBA-blik noodgedwongen breder en meer vooruit gericht. Palmers: ‘En ons geluk is dat er genoeg partijen zijn die ons in huis willen.’

| JUNI 2022

WWW.YOUNGBUSINESSAWARD.COM

De finalisten op het podium. Michiel Stokman van beleggings-app BOTS wint de YBA 2022.

De YBA hinkte lange tijd op twee gedachten. Het was een publieksevenement dat aanvankelijk gestreamd werd op RTV Drenthe en Podium TV (NDC Mediagroep). Het gebeuren leunde daarbij sterk op de dynamiek van Jort Kelder, maar toen RTL Z belangstelling toonde om het uit te zenden was Kelder als NPO’er (presentator Op1) een lastige factor. Daar kwam Covid overheen en Palmer en de zijnen besloten het over een andere boeg te gooien en te sleutelen aan het format.

Plannen werden door Covid versneld uitgevoerd Thomas Nauw is even aangeschoven bij het gesprek. ‘We hadden natuurlijk al allerlei plannetjes, maar door Covid moesten we in feite versneld uitvoeren wat we nog in gedachten hadden’, zegt hij. ‘En omdat er budget was, hadden we geen twijfels. De interesse van RTL kwam ook nog eens goed uit.’ En Palmers ontvouwt dan zijn visioenen: een prijzenpot in de richting

van 150 miljoen euro en een hit bij Netflix, Disney, Videoland of wie dan ook. ‘Het is een competitie die draait om ondernemerswaarde van een startup of scale-up en geld, héél veel geld. Je laat zien hoe al dat geld wordt opgehaald. Het geheel mag wel iets luchtiger, want de net vertoonde serie was misschien wel te serieus.’

Meer dan 135.000 mensen keken wekelijks Het moet niet het zoveelste programma zijn, valt Nauw hem bij. Het moet prikkelend zijn, meer gericht op de ondernemerservaring. De consument met een zakelijk profiel moet de doelgroep zijn, betoogt Palmers; B2B2C, business to business to consumer, klinkt het. De afgelopen weken werd de nieuwe uitvoering van de YBA uitgezonden via RTL Z en Videoland. Meer dan 135.000 mensen keken er wekelijks naar. Beide mannen zien nog flink wat verbeterpunten. Thomas Nauw: ‘In voorgaande jaren zorgde Jort Kelder voor zijn eigen toontje. Nu hebben we minder tijd voor een uitzending en geen publiek.’

| GROEIEN BEGINT HIER.

Palmers vult aan: ‘Daarom wordt er flink geknipt in de opnames. Dit was een pilot, een leertraject.’ Beiden constateren ook dat de sfeer in het nieuwe format veel afstandelijker is. Thomas Nauw: ‘Winnen in een zaal vol publiek is heel anders.’ Niels Palmers haakt daarop in: ‘Als de winnaar nu bekend wordt gemaakt, stellen we koeltjes vast: het staat erop. Met publiek erbij heb je een staande ovatie van 800 man. Dat is een heel andere impact en duurt ook veel langer.’ De stappen die nu gezet gaan worden, brengen een kostenplaatje mee. Er is veel meer geld nodig en Palmers acht de kans klein om dat geld in Noord-Nederland op te halen. ‘Omdat er voor meer dan een half miljard euro op het podium staat, zijn er partijen die ons graag in huis hebben’, stelt Palmers vast. ‘We praten nu over heel andere bedragen dan in de afgelopen jaren.’ Met andere woorden, de YBA zit aan de grens van wat nog mogelijk is in Drenthe.

En dit jaar komt BOTS erbij op de lijst met winnaars. BOTS – beleggen via algoritmes – overlegde exponentiële groeicijfers en verwacht zich binnen enkele maanden de status van unicorn (bedrijf met waarde van 1 miljard dollar) te kunnen aanmeten.

Straks primetime en winnaar moet decacorn worden Niels Palmers: ‘En vanaf nu gaan we grote stappen zetten. We leggen de lat over tien jaar tien keer zo hoog. Over twee tot drie jaar verwacht ik dat we uitzenden rond primetime op de nationale tv. En momenteel vinden we dat de winnaar een potentiële unicorn moet zijn. Over tien jaar moet dat een potentiële decacorn zijn, een bedrijf met een waarde van tien miljard.’

Bij YBA kiem gelegd van samenwerking met Hardt De YBA heeft Drenthe en Noord-Nederland al veel gebracht. Het is een imposant podium gebleken voor regionale startups en scale-ups, die in 2014 nog een nieuwe tak van bedrijvigheid vormden. Palmers zit aan tafel bij landelijke organisaties en heeft ervoor gezorgd dat de top van de nationale startups en scale-ups naar Drenthe kwam. ‘We hebben bovendien in 2017 Hardt Hyperloop op het podium gehad’, weet Palmers. ‘Daar is de kiem gelegd voor een samenwerking met Hardt, waardoor er nu een testcentrum in Groningen komt. Een wezenlijke ontwikkeling voor Noord- Nederland.’ De YBA kan een lijst van mooie winnaars overleggen. Media Distillery en Code Sandbox gaan als een speer en de verwachting is dat we nog veel zullen horen van de partijen die dit jaar op het podium stonden. 20

Winnaar YBA 2022 dit najaar al unicorn De veelbelovende scale-ups bij de Young Business Award (YBA) hebben allemaal de ambitie een unicorn te worden, maar heel speciaal is het dat de winnaar van dit jaar verwacht over enkele maanden al die status te hebben bereikt. Het gaat om BOTS uit Haarlem. BOTS is een bedrijf van de grote getallen en een immense groei: na bijna twee jaar realiseerde BOTS een dikke 5000 procent groei en heeft het al meer dan 7 miljard euro aan handelsvolume. Het is een beleggings-app in crypto’s waarop je superslim mee kunt liften op handelsstrategieën van andere partijen. Michiel Stokman van BOTS meldde en passant ook nog even dat er een investering van 100 tot 150 miljoen aan zit aan te komen.

| JUNI 2022

Al die gegevens bij elkaar vormen een grootheid, waaraan de andere finalisten nog niet kunnen tippen. Chordify uit Groningen (bestaande muziek met algoritmen omzetten in akkoorden), GoSharing uit Nieuwegein (deelmobiliteit) en Amberscript uit Amsterdam (transcriptie van gesproken tekst) overleggen fantastische geloofsbrieven, maar BOTS is een maatje te groot. Als het om de unicorn-ambities gaat is Chordify in de persoon van Gijs Bekenkamp wat minder nadrukkelijk over de eigen ambities. Dat ontlokt jurylid Ineke Kooistra de opmerking: ‘Gijs praat geloof ik niet graag over geld.’ Hetgeen Bekenkamp meteen beaamt: ‘Bij ons gaat het meer over passie.’ Chordify bestaat ook al wat langer en heeft extern slechts 250.000 euro aan investeringen opgehaald. Bekenkamp: ‘Met geld koop je snelheid, maar we hebben alles tot dusver zelf kunnen bekostigen.’ Chordify mikt dan ook vooral op organische groei. De Groninger scale-up, die een eigenzinnig pad van groei zoekt en daarom geld en investeringen niet voorop heeft staan, scoort hoog binnen de jury. Er is geen tweede prijs bij de YBA, maar als die er was geweest zou Chordify grote kans hebben gehad.

DIVERSITEIT & INCLUSIVITEIT

vragen aan Cissy Gressmann

Wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat resultaten verbeteren in een diverse en inclusieve organisatiecultuur. Welke maatregelen nemen bedrijven om diversiteit & inclusiviteit in hun organisatie te bevorderen? En heeft dat gevolgen voor de stijl van leidinggeven? Wij zijn benieuwd of en hoe ondernemers dit oppakken.

Wat betekenen diversiteit en inclusie voor jou? ‘Dat verschillen er mogen zijn. Geen mens is gelijk, maar we zijn wel gelijkwaardig. De uitdaging is om met diversiteit te leren werken door als organisaties inclusief te zijn. En dat betekent voor mij: iedereen de kans geven om mee te praten en elke inbreng serieus nemen.’

Lukt dat bij Bitterzoet Erfgoed? ‘Met meer dan veertig partners samenwerken is een intensief proces. Al die verschillende organisaties en belangen vragen om openheid en dialoog. Zeker bij dit thema. Bitterzoet Erfgoed daagt niet alleen het publiek uit in bewustzijn, maar ook de betrokken partijen zelf. Hoe werken de sporen uit het verleden door in het heden? Door zich daarin te verdiepen, komt het voor dat deelnemende organisaties ontdekken dat zij soms minder divers en inclusief zijn dan ze dachten. Maar mooi is dat ze wél allemaal de deur hebben opengezet en door deze manifestatie ook nadenken over hoe zij zelf kunnen bijdragen aan verandering op dit vlak.’

CISSY GRESSMANN

Welke aanpak kies jij als coördinator?

Projectcoördinator van Bitterzoet Erfgoed, artiest en creatief ondernemer

‘Vooral vragen stellen en verbinden. Als mensen elkaar leren kennen, stellen ze zich makkelijker open voor andere perspectieven. Iedereen zit vanuit zijn eigen achtergrond in het proces, daarom is het nodig om voorbij het ego te denken en je in te leven. Ik leer in dit project veel over de dynamiek in en tussen organisaties. Ook merk ik de verschillen in beleving van mensen die zelf het slavernijverleden in hun roots hebben en van degenen die het alleen uit de boekjes kennen. Er zijn veel goede intenties, maar ook blinde vlekken. Dan trek ik mijn mond open. Opschudden is soms nodig en schuren mag best, zolang we maar wegblijven bij polarisatie. In dat proces vormt de negenkoppige stuurgroep een stevige ruggengraat, mede dankzij de diverse samenstelling.’

BITTERZOET ERFGOED Culturele manifestatie waarin ruim veertig instellingen uit stad en provincie aandacht besteden aan het slavernijverleden van Groningen. Een mix van tentoonstellingen, lezingen, routes, voorstellingen en evenementen. Kijk voor achtergrond en agenda op bitterzoeterfgoed.nl.

Hoe organiseer je diversiteit in dit project? ‘Door zo breed mogelijk mensen te betrekken. De thematiek van Bitterzoet Erfgoed vraagt om aandacht voor afkomst en kleur, maar het gaat uiteindelijk om diversiteit in perspectieven. Dus richten we ons niet alleen op verschillende culturen, maar bijvoorbeeld ook op het combineren van diverse expertises en branches. Overal zijn bubbels, ik vertoef er zelf ook in, van de museumbubbel tot de artiestenbubbel. De uitdaging is om dat te beseffen en nieuwsgierig te zijn naar andere bubbels en netwerken, zodat je met elkaar kunt verbinden. Praat niet óver elkaar, maar met elkaar. Dus vraag. En durf dan ook te luisteren naar wat iemand te zeggen heeft.’

Is dat ook wat je wilt meegeven aan ondernemers? ‘Ja, want je kunt zelf wel denken dat je als bedrijf heel divers en inclusief bezig bent, maar is dat werkelijk zo? Kijk je wel breed genoeg? En luister je echt? Deze vragen zijn relevant voor alle vormen waarin mensen samenwerken, want ook de meest kleurrijke gezelschappen denken heus niet allemaal inclusief. Omdat veel (voor)oordelen op een onbewust niveau ingebakken zitten, kan het lastig zijn om de vinger op de zere plek te leggen. Daarom is het voor bedrijven die dit thema serieus nemen belangrijk dat zij een veilige ruimte creëren voor dialoog. Zodat ook de mensen met andere visies, ervaringen en perspectieven zich uitgenodigd voelen om zich uit te spreken. Zelfs als dat ongemakkelijk of confronterend is.’

Aan wie geef jij het stokje door over dit onderwerp? ‘Charlotte Wekker. Zij is docent sociale studies aan de Hanzehogeschool en zet zich in als onderzoeker en adviseur op het gebied van gelijke kansen.’ | GROEIEN BEGINT HIER.

Aan de vooravond van zijn ‘sprong’ naar een nieuwe levensfase, strikten we oud-directeur Folkert van der Meulen voor een terugblik op het NPAL-avontuur: in de afgelopen dertien jaar bouwde hij samen met vele tientallen bedrijven aan de Noordelijke Productiviteits Alliantie. ‘Deze club is niet meer weg te denken’, constateert Folkert. ‘We hebben met NPAL een fundamentele netwerken verbeterorganisatie neergezet voor onze regionale industrie.’ ‘Persoonlijk werd ik bij mijn werkzaamheden voor NPAL al die jaren gedreven door intrinsieke belangstelling voor de noordelijke industrie’, vertelt Folkert. ‘Steeds opnieuw in gesprek gaan met grote productiebedrijven en hun technische dienstverleners om te horen welke uitdagingen er spelen en waar ze naar toe willen: dat verveelt nooit. Het verdient echt respect en trots in de regio als je hoort en ziet wat er allemaal wordt gedaan in deze sector. En ik vind het prachtig dat de NPAL-bedrijven zich continu blijven verbeteren door van elkaar te leren. Ze doen het binnen de club uiteindelijk allemaal zelf. Zeker, er is een aanjager nodig, die gezamenlijke thema’s op de kaart zet, lijntjes uitstippelt en uitwisseling faciliteert. Dat is een rol die ik met veel plezier heb vervuld en die mijn opvolger Ton Driesen nu voor zijn rekening neemt. Ook binnen NPAL gaat de vernieuwing door.’

Open deuren

De waarde van NPAL werd al duidelijk toen de alliantie in 2009 als NOM-project startte met enkele tientallen bedrijven. ‘Om de broodnodige productiviteitsverbetering in de noordelijke regio op te pakken, werkte een gezamenlijke aanpak goed’, vertelt Folkert. ‘Deelnemers bleken bereid de deuren voor elkaar open te zetten om kennis en best practices te delen. Geen concurrentiegevoelige zaken, maar wel gemeenschappelijke thema’s als veiligheid, procesverbetering, personeelsbeleid en nieuwe technologie. De insteek is altijd geweest om processen, methoden en inzichten te delen die zich in de praktijk al bewezen hebben. Slimmer werken is door de jaren heen steeds belangrijker geworden en de NPAL-methode (zie kader, red.) is een uitstekende werkwijze gebleken om elkaar bij die verbeterprocessen te inspireren en versterken.’

Verbinding ‘Samen sterker staan is in deze tijd niet vanzelfsprekend, maar wel harder nodig dan ooit’, aldus de oud-directeur. ‘Bij de jaarlijkse NPALdag 2022 in maart (waar Folkert officieel afscheid nam, red.) was een belangrijk thema de maatschappelijke polarisatie die wereldwijd op alle fronten gaande is. Dan is het mooi om te beseffen dat wij daar met onze alliantie verbinding tegenover zetten. In de afgelopen dertien jaar is er een stevige basis gelegd, met dank aan de openheid en het vertrouwen van de deelnemers. Doordat de bedrijven elkaar goed leren kennen, leren ze van elkaar. Uitwisseling gaat altijd over halen én brengen; zo levert het iedereen iets op. Concrete cijfers hebben we niet – de impact laat zich lastig meten – maar in enquêtes en gesprekken koppelen participanten structureel terug dat ze mede dankzij NPAL steeds productiever, veiliger en efficiënter werken.’

Industriekompas De groeiende aantallen deelnemers spreken voor zich. Bij de start in 2009 haakten er 37 bedrijven aan; toen NPAL in 2013 een zelfstandige

| JUNI 2022

‘NPAL is een begrip organisatie werd, maakten 54 deelnemers dat mede mogelijk en bij het tienjarig bestaan in 2019 stond de teller al bijna op 100 participanten. ‘En in de afgelopen twee jaar zijn we stevig doorgegroeid’, vertelt Folkert. ‘Inmiddels zijn er maar liefst 146 bedrijven die meedoen! NPAL is voor de sector in Noord-Nederland echt een begrip geworden. Ik zie het jaar 2019 als een kantelpunt naar verdere professionalisering. We hebben toen als alliantie het Industriekompas opgesteld; een visiedocument voor de periode 2020 tot 2025 met daarin alle thema’s die deelnemers belangrijk vinden en waarin zij een rol zien voor NPAL. Zo werkt de sector samen aan fabrieken van de toekomst in een concurrerende wereldmarkt. Een markt die door roerige ontwikkelingen – van pandemie tot oorlog – enorm in beweging is en ook dat maakt het aantrekkelijk om andere bedrijven op te zoeken binnen NPAL.’

Meer support Dat de productiviteitsalliantie meer dan ooit voorziet in een behoefte, mag wat Folkert betreft sterker worden onderkend door de regionale politiek. ‘Support is welkom. NPAL is een kostendekkende organisatie dankzij de investering van de deelnemende bedrijven, maar met elkaar versterken zij ook de regio. Dat mag best vanuit de overheid ondersteund worden, om zo met de noordelijke industrie ook in de toekomst concurrerend te blijven. Door de globalisering en het hoge loonniveau in ons land moeten wij het hier vooral hebben van productiviteitsverbetering. Daarom is dat hét centrale thema van NPAL. Al zien we sinds de pandemie wel een herwaardering van lokale maakindustrie. Des te meer reden om met elkaar in gesprek te blijven – ook binnen de keten en met de omgeving – en samen de noordelijke industrie op een passende manier in bedrijf te houden.’

Praat met elkaar ‘Met de recente aanwas van leden, een uitbreiding van activiteiten en Ton als nieuwe aanjager blijft er frisse energie in de organisatie’, stelt de oud-directeur tevreden vast. ‘We zagen afgelopen jaar ook hoe waardevol de toevoeging van Jong NPAL is. De huidige generatie high potentials is netwerkgericht en heeft een sterke betrokkenheid bij nieuwe technologie en duurzame doelstellingen. Het aandeel vrouwen in de industrie is beperkt, ook daar zie ik nog kansen. Het is een mannenwereld en dan vergt verbinding wat meer aandacht en inzet. Terwijl de inhoud meer diepgang krijgt als je oprechte interesse toont. Práát met elkaar, zeg ik altijd. Juist ook binnen het eigen bedrijf. Dat managers zoveel opsteken van onderlinge bedrijfsbezoeken is grotendeels omdat ze daar andere vragen stellen aan medewerkers en de tijd nemen om te luisteren. Dat zijn leermomenten die duidelijk maken hoezeer verbetering altijd begint met verbinding.’

WWW.NPAL.NL

voor de regionale industrie’

NPAL IN HET KORT De Noordelijke Productiviteits Alliantie (NPAL) zorgt voor inspiratie- en kenniscirculatie binnen de regionale industrie. Deelnemende productiebedrijven en hun technische dienstverleners wisselen kennis en ervaring met elkaar uit over thema’s als productiviteit, strategie, personeel, veiligheid, duurzaamheid en nieuwe technologie. Bestaansreden van NPAL is het structureel verbeteren van de productiviteit, om zo ook met een hoog loonniveau te concurreren op een mondiale markt. De NPAL-methode is inmiddels beproefd: deelnemers leren vooral door diep bij elkaar in de keuken te kijken en worden daarbij ondersteund door inhoudelijke jaarprogramma’s, assessments, gastsprekers, best practices en een kennisbank. Meer informatie: www.npal.nl.

| GROEIEN BEGINT HIER.

INNOVEREN Van het gas af, CO2-neutraal worden, uit de pan gierende prijzen weerstaan. Je zult maar actief zijn in de energie-intensieve industrie. Dan heb je uitdagingen die je boven het hoofd groeien. Samenwerken dus! Dat is precies waarom Industriecluster Oost-Groningen bestaat.

Zeven fabrieken, verspreid over een flink gebied. Met elk hun eigen markten, eigen systemen, eigen processen, eigen producten en diensten, eigen manier van werken. Het meeste is eigen, eerlijk gezegd. Maar ze hebben wel een gemeenschappelijke uitdaging, en niet zo’n kleine ook: al die energie die ze verbruiken, moet over een tijdje CO2-neutraal zijn. Alle zeven hebben de fabrieken te maken met energieslurpende warmteprocessen, om het nog wat lastiger te maken.

Aan de bekende Klimaattafels, die sinds 2018 meedachten over hoe de klimaatdoelen te behalen zijn, werd er al flink over gesproken. Vooral door de grote, bestaande industrieclusters in Nederland. Maar hoe zit het dan met de productiebedrijven die niet op één terrein liggen? Zoals Nedmag in Veendam, Solidus Solutions in onder meer Bad Nieuweschans en Oude Pekela, Steenindustrie Strating in Oude Pekela, Avebe in onder meer Ter Apelkanaal en Gasselternijveen, Eska in Midden-Groningen, Kisuma Chemicals in Veendam, Smurfit Kappa in Nieuwe Pekela. Stuk voor stuk grote energieverbruikers die serieus aan de bak moeten. ‘Bedrijven die op hetzelfde industrieterrein zitten, werken bijna als vanzelfsprekend samen in vraagstukken als dit’, vertelt Hans Bakker. Hij is door de zeven bedrijven aangesteld als kwartiermaker, als adviseur, als voorzitter van het overleg, als aanjager van oplossingen. ‘De energietransitie is te groot voor elk individueel bedrijf om alleen aan te pakken. Dan kun je beter samenwerken. Om kennis te delen en ideeën uit te wisselen, maar ook om een vuist te kunnen maken, om een interessante gesprekspartner te zijn voor overheden en netbeheerders, voor energiebedrijven, en zeker ook voor nieuwe toetreders op de duurzame energiemarkt. De recente berichtgeving van VoltH2 over het bouwen van een electrolyzer in Delfzijl voor de productie van groene waterstof is daar een voorbeeld van.’

We willen versnellen Natuurlijk werken de zeven bedrijven los van elkaar al jaren aan verduurzaming. Zuiniger omspringen met energie, betere installaties en productielijnen, daar is iedereen druk mee. ‘Maar dit gaat wel verder’, vertelt Geert Jan Strating van de gelijknamige steenfabriek in Oude Pekela. ‘Dit is een volledige verandering van het systeem. De manier waarop het geregeld was, gaat op de schop. Aardgas stroomt nu bij wijze van spreken tot ieders voordeur, maar daar komt een eind aan. En wat we er precies voor in de plaats krijgen, is nog onduidelijk.’

| JUNI 2022

Samen het veelkoppige CO2-monster te lijf Achteroverleunen en afwachten tot duidelijk is hoe het verder moet, is een slecht idee. Beter kies je de aanval. In het geval van de samenwerkende bedrijven in Oost-Groningen betekent dat: nadenken over de beste oplossingsrichtingen, meepraten met overheden, met netbeheerders, met energiebedrijven, met omwonenden, met experts, met hele netwerken en ecosystemen. Dat lukt samen natuurlijk beter. ‘We willen niet alleen nadenken en overleggen. We willen het proces van verduurzaming echt versnellen’, zegt Bakker. ‘Dat betekent dat we dingen aan het uitproberen zijn of daarmee snel gaan beginnen. Bijmengen van groene waterstof bijvoorbeeld. We bekijken of we hier samen kunnen werken met marktpartijen die plannen hebben voor kleinere schaal elektrolyzers die we kunnen inzetten voor de regionale productie van waterstof. En zo passeren meer mogelijke oplossingen de revue. Wij staan op het standpunt dat we beter nu kleinschalig kunnen beginnen dan afwachten tot de grote oplossingen van boven komen. We kijken op een nieuwe, regionale manier naar de oude businesscase en hebben daardoor de kans een gidsfunctie te vervullen.’

Van eigen kracht uitgaan Bakker bedoelt daarmee dat de uitdaging niet alleen aangevlogen wordt via de lijnen van de oude infrastructuur. Nee, de doelen worden ontrafeld, de mogelijkheden bekeken en stappen gezet. En zo wordt het Industriecluster Oost-Groningen een interessante partij voor ondernemers die zich bezighouden met de energietransitie. Met waterstof bijvoorbeeld, of elektrificering, of minder bekende technieken. Welke het ook wordt: op de bedrijven komen forse investeringen af. Verkeerd gokken is een slecht idee. Daarom is samen tot conclusies komen beter, net als continu op de hoogte blijven van de ontwikkelingen. Bert Bodewes is als CSR-manager belast met het energievraagstuk bij kartonfabriek Eska. ‘Ik vind het sterk dat we nu hebben besloten vooral naar onze eigen krachten te kijken. Welke rol kan ík spelen in het oplossen van de puzzel? We leren van elkaar en kunnen elkaar versterken. Hier en daar is het misschien zelfs mogelijk van elkaars warmte gebruik te maken.’

Industriecluster Oost-Groningen Zeven bedrijven werken samen aan de energietransitie 25

Dat is in wezen het tweede spoor. Het eerste gaat veel meer over het betrekken van alle partijen die met energie bezig zijn. Bodewes: ‘Kijk, voor clusters zoals in Delfzijl en Emmen is het voor de hand liggend dat ze met Enexis en Gasunie om tafel zitten. Dat geldt natuurlijk niet voor individuele bedrijven in het gebied ertussenin. Maar samen krijgen we dat wel voor elkaar. En dat vergroot de mogelijkheden op de route naar CO2-neutraal. Het biedt ons ook de kans te acteren in de discussie in plaats van af te wachten wat er op ons af komt.’

Met de energieprijzen die de laatste maanden nogal in de lift zaten, lijkt de urgentie om over te schakelen van fossiele naar duurzame energiebronnen extra evident. ‘Tja, dat geldt voor huishoudens, maar minder voor de industrie. In je planning moet je niet reageren op basis van incidenten. En zo noem ik de prijzen toch maar. Wat erger is dan de hoge prijzen, is de concurrentiepositie in de wereld. De VS produceert zelf olie en gas, dus is de energiecomponent in de kosten daar kleiner.’

Stijgende prijzen zijn incident

Bij Strating maakt energie historisch gezien een procent of twintig uit van de kosten. ‘Dat schommelt wat. Eind jaren tachtig was het percentage ook heel hoog, daarna werd dat wat minder, tot nu. Ja, ik moet wel zeggen: als het vaste deel van ons energiecontract in deze omstandigheden afloopt, dan krijgen we best een klap te verwerken. Maar nu reageren lukt eigenlijk nog niet. Stroom is ook duur, goede alternatieven zijn er niet genoeg. Als de energieprijzen te hoog worden en we kunnen de kosten niet doorberekenen, dan wordt het gewoon krapper. En dan zou het best kunnen dat we wat klem komen te zitten tussen de hoge kosten voor oude energie en het gebrek aan investeringsruimte voor nieuwe technieken. Ik hoop dat het zo ver niet komt.’

En dan moeten de zeven partijen er uithalen wat hen verder brengt. En dat hoeft zeker niet voor allemaal hetzelfde te zijn. Waar de meeste van de bedrijven vooral op zoek zijn naar warmte, hebben Nedmag en ook Steenindustrie Strating behoefte aan vuur in hun productieproces. Strating: ‘Dat maakt het iets gecompliceerder. Om de goede kleur en kwaliteit te krijgen, hebben we een vlam nodig. Alleen hitte is niet genoeg. Voor ons werkt elektrificatie dus niet.’ Dat legt bloot dat er geen simpel alternatief is voor de perfecte infrastructuur van aardgas die we nu hebben. Groene waterstof lijkt geen onlogische kandidaat, maar dan moet er wel veel meer van gemaakt worden. Als industrie zijn we denk ik best bereid om leidingen te laten aanleggen, maar dan moeten we wel weten wat erdoorheen gaat stromen. Dat is typisch waarom zo’n cluster zin heeft. We zitten vroeg aan tafel, horen nog eens wat en kunnen meepraten.’

In ieder geval is het zo dat de terugverdientijd van duurzame energievormen snel korter wordt. Hans Bakker denkt dat om die reden de stijgende prijzen van fossiele brandstoffen een goede stimulans zijn. ‘Het zijn roerige tijden voor de bedrijven in deze transitie, maar de oplossing komt wel dichterbij.’

| GROEIEN BEGINT HIER.

Terugblikken met een blik naar de toekomst V.l.n.r.: Frits Migchelbrink, Dina Boonstra, Siem Jansen, Ruud Bouwman en Arie van der Hek.

In 2024 bestaat de NOM 50 jaar. Uiteraard willen we niet alleen op de afgelopen 50 jaar terugkijken. Maar ook, of juist ook, vooruitkijken. Zoals Godfried Bomans verwoordde: de geschiedenis is het heden, gezien door de toekomst. Terugblikken dus maar vooral ook met een blik naar de toekomst. Dit doen we onder andere samen met de RUG. Zij gaan onderzoeken waar de kracht van het Noorden vandaan komt. 26

En hoe we deze kracht verder kunnen versterken. Verder zetten we in op ondernemers die zijn teruggekeerd naar het Noorden. Onder de noemer Oost, West, Noord Best. Waarom hebben ze dit gedaan? En welke plek in het Noorden symboliseert voor hen de kracht van het Noorden?

directies uit die halve eeuw bij elkaar te krijgen. Omdat de allereerste directeur, Henk Wisman, vorig jaar overleed schoof zijn toenmalige rechterhand Ruud Bouwman aan bij de lunch op Lauswolt in Beetsterzwaag.

Ook jongeren willen we een rol geven, door bijvoorbeeld een jongerenpanel in het leven te roepen of zogenaamde fact finding trips met hen te gaan doen. En wat te denken van een fototentoonstelling. Er zijn zoveel insta-waardige locaties in het Noorden. En alle sterkten van Noord-Nederland bespreken we tijdens Ronde Tafels. De eerste Ronde Tafel over de energietransitie is al beschreven in NOMMER # 42 (te lezen via de qr-code). De tweede Ronde Tafel gaat over voedselbewerking 2.0 en vindt eind september plaats.

Het zijn vijf in stijl totaal verschillende directeuren, ze zijn misschien wel een afspiegeling van de tijd waarin ze opereerden. Bouwman en Wisman waren de bouwers die de NOM vanuit de klei moesten optrekken, waarbij Bouwman de financieel expert was. Van der Hek wist Groningen, Friesland en Drenthe wat minder provinciaal en wat meer noordelijk te laten focussen. Migchelbrink was de visionair, hij gaf de NOM meer een ontwikkel-imago. Jansen bracht focus aan en maakte de NOM toegankelijker. Boonstra, met nog maar 2,5 jaar op de teller, zet in op de noordelijke initiatieven die bijdragen aan de wereldwijde transities duurzamer, gezonder en slimmer.

SCAN/CLICK ME

50 jaar NOM betekende onlangs ook een gesprek met vijf directies. Onderstaand al een korte terugblik op dit gesprek.

Vijf directies uit 50 jaar NOM bij elkaar Een gerijpt en gelooid gezelschap. Vijf directies uit bijna 50 jaar NOM zitten bij elkaar. Het zijn Ruud Bouwman, Arie van der Hek, Frits Migchelbrink, Siem Jansen en Dina Boonstra. Ze praten over de NOM die vaak werd uitgedaagd in een halve eeuw van wisselend economisch weer. 50 Jaar NOM, 50 jaar ontwikkelen en investeren in Noord-Nederland. Het beslaat een periode die nog net overzichtelijk is. Het lukte daarom

| JUNI 2022

We zijn nog maar met het inleidende drankje bezig, als Migchelbrink zich al opstelt als de prikkelende gesprekspartner. Het gesprek zal lopen via een serie vooraf toegestuurde stellingen. ‘Ik miste de stelling: de NOM heeft zichzelf overleefd’, zegt hij. Het is de opmaat naar een onderhoudend gesprek waarin stevige opinies en herinneringen elkaar afwisselen, waarin het spanningsveld tussen de NOM en de provincies wordt belicht, geopolitieke invloeden en regionaal beleid regelmatig botsen en de toekomst wordt geschetst. Kortom, 50 jaar NOM-directies bij elkaar is leven in de brouwerij. Verdere uitwerking van het ‘directie-gesprek’ volgt. Houd nom.nl in de gaten.

JAARVERSLAG 2021

Ondernemen in turbulente tijden Het jaar 2021 stond voor veel ondernemingen nog in het teken van de coronacrisis en het herstel. Vandaag de dag speelt ook de oorlog in Oekraïne een rol. Voor menig ondernemer brengt dit onzekerheid met zich mee. De drie wereldwijde transities duurzamer, gezonder en slimmer zijn hierdoor belangrijker dan ooit. Noord-Nederland kan een belangrijke bijdrage leveren aan deze transities. Europese fondsen en het Nationaal Groeifonds worden hierop ingezet en jagen investeringen aan, waar het innovatieve

mkb op inspeelt. Ook de NOM kan met achtergestelde leningen en aandelenkapitaal ondernemingen helpen. Het door de NOM in 2021 behaalde historisch hoge rendement komt op het juiste moment en draagt bij aan het toekomstig verdienvermogen van Noord-Nederland.

2021 in hoofdpunten: 

6 lopende innovatieprojecten waarmee door bedrijven voor € 6,9 M is geïnvesteerd in innovatie



5 acquisitietrajecten goed voor 360 nieuwe arbeidsplaatsen



24 nieuwe investeringen



Herstel na coronacrisis



Historisch hoog rendement



Verbinding sleutelwoord voor een duurzamer, gezonder en slimmer Noord-Nederland

Scan of klik de qr-code voor het volledige jaarverslag 2021. SCAN/CLICK ME

| GROEIEN BEGINT HIER.

Ons waardecreatiemodel Input

Menselijk kapitaal

Intellectueel kapitaal

Sociaal kapitaal

Financieel kapitaal

Een divers en inclusief team van medewerkers

Kennis en expertise

Connecties met investeerders, edrijven en kennisorganisaties b

Europese, nationale en provinciale middelen

Business model & Strategie

Missie & visie

Wat we doen

Missie De economische s tructuur in Noord-Nederland duurzaam versterken

We richten ons op bedrijven uit 7 innovatieve sectoren: Chemie, Energie, Agrifood, Life sciences & health, ICT, High Tech Systemen en Materialen (HTSM) en Watertechnologie.

Visie Ondernemingen doen groeien

Die we verbinden in 3 ecosystemen: Groene Chemie Smart Industry Agrifood & Health We ontwikkelen programma’s en projecten, begeleiden en financieren innovatieve mkb-ondernemers en faciliteren bedrijven die zich in Noord-Nederland willen vestigen of die juist internationale groei-ambities hebben.

Onze strategische ambities Maatschappelijke impact Bijdragen aan maatschappelijke opgaven. Slimmer, Gezonder en Duurzamer Economische impact Bedrijvigheid, banengroei en duurzaamheid blijvend stimuleren en de aantrekkingskracht voor nieuwe vestigers vergroten. Organisatie & Cultuur Toegankelijke, ondernemende en wendbare organisatie

Output

€ 6,4

gefinancierde ondernemingen

miljoen geïnvesteerd kapitaal

succesvolle innovatieprojecten

acquisitietrajecten

450

174

deelnemers aan NOM programma’s

bedrijven geadviseerd over internationale groei

communicatie-uitingen over ondernemerschap en Noord-Nederland

| JUNI 2022

Outcomes Versnellen van groei, innovatie, digitalisering en verduurzaming

Kennis delen met onze stakeholders

ndernemende en inclusieve O werkomgeving bieden

Bijdragen aan een slimmere, efficiënte maakindustrie

Vergroten diversiteit en inclusie in het investeringsecosysteem

Economische waarden creëren

Impact

Van lineair naar circulair Via onze ecosystemen dragen we bij aan het v erminderen en verduurzamen van grondstoffengebruik.

Van fossiel naar duurzame energie Wij dragen bij aan het tegengaan van klimaatverandering dankzij ontwikkeling van en investeringen in innovaties gericht op de energietransitie.

Van zorg naar gezondheid

Van groei naar brede welvaart

We dragen bij aan gezond ouder worden dankzij innovaties op het gebied van onder andere gezonde voeding en e-health.

Wij dragen bij aan e conomische waardecreatie en een goed vestigingsklimaat met voldoende werkgelegenheid en beschikbaar talent.

Sustainable Development Goals

| GROEIEN BEGINT HIER.

Van bedrijfsactiviteiten naar maatschappelijke impact Als NOM staan en gaan we voor een duurzamer, gezonder en slimmer Noord-Nederland. In ons jaarverslag 2021 presenteren we een nieuw waardecreatiemodel die laat zien hoe we via deze drie transitiethema’s impact willen maken op het gebied van circulaire economie, de energietransitie, gezondheid en brede welvaart. Zo willen we bijdragen aan zes Sustainable Development Goals (SDG’s), zie pagina 28 en 29. Dit doen we via de projecten en ecosystemen die we ontwikkelen en de bedrijven waarin we investeren. Om onze maatschappelijke waarde concreet te maken werken we aan het sturen op en monitoren van impact. Ons waardecreatiemodel laat ons eigen pad naar impact zien en vanaf 2022 introduceren we het gebruik van impact pathways in ons investeringsproces. In het jaarverslag over 2021 presenteren we alvast drie cases aan de hand van een impact pathway. Maar wat is dat eigenlijk?

Onze impact in beeld

Een circulaire oplossing voor vervuild staal +

SusPhos maakt de fosfaatketen rond +

Impact Context Outcomes

Organisatie

Output

Activiteit

Input

oftewel, effecten die volgen uit jouw (bedrijfs)activiteiten en de daarmee gecreëerde outputs, de directe (en meestal telbare) resultaten. Je activiteiten vragen middelen (zoals mensen, gebouwen, technologie, kennis en financiering), dat zijn inputs. Dat klinkt als een vrij simpel lineair proces, maar maatschappelijke verandering is natuurlijk een complex geheel van causale verbanden en context.

Ook aan de slag met een impact pathway?

Ben jij een impact-gerichte ondernemer, dan is het een goed idee om jouw impact inzichtelijk te maken in een impact pathway. Op het moment dat je financiering zoekt en daarvoor aanklopt bij een impact-investeerder, dan is het ook vaak een vereiste in je businessplan. Een goed impactpad laat zien of je propositie klopt, en helpt je ook het verhaal vertellen. En, zoals hier boven uitgelegd, het helpt bij het bepalen van goede impact-KPIs. Om een impact pathway op te stellen doorloop je de volgende stappen:

Stap 1

Bepaal het impactdoel / de impactdoelen: waar streeft jouw onderneming naar, wat is de gewenste situatie? Dit kan je ook doen aan de hand van de SDGs: voor welke SDGs wil jij een verschil maken? Dit gaat vaak hand in hand met de visie (of purpose) van jouw organisatie.

Stap 22 Stap

Bepaal welke effecten hiervoor nodig zijn. Wat ervaren de beoogde stakeholders als gevolg van jouw product of service?

Stap 33 Stap

Bepaal hoe jouw bedrijfsactiviteiten ertoe leiden dat deze effecten ontstaan – welke outputs zijn relevant?

Stap 44 Stap

Wat zijn jouw kern-bedrijfsactiviteiten, en welke inputs zijn daarvoor nodig? Met andere woorden, wat zijn de belangrijkste middelen?

Stap Stap 55

Tot slot, maak expliciet wat de aannames zijn ten aanzien van de verschillende onderdelen van de ToC. Welke veronderstellingen doe je als het gaat om de gewenste veranderingen?

30 Web-IQ voor een veiliger internet +

Impact wat-way? Simpel gezegd, een impact pathway is de route van (bedrijfs-) activiteiten naar maatschappelijke impact. Het wordt ook vaak Theory of Change of Verandertheorie genoemd en beschrijft hoe en waarom een gewenste verandering (impact) ten aanzien van een bepaald probleem plaatsvindt. Zo’n verandering kan bijvoorbeeld meer circulair grondstoffengebruik zijn, het tegengaan van klimaatverandering of het begeleiden van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Een impact pathway maakt duidelijk wat je als organisatie precies moet doen om impact te realiseren en welke strategie je daarvoor nodig hebt. Het formuleren van een impact pathway helpt ook te bepalen met welke impact-georiënteerde KPIs je jouw impact kunt meten. Juist voor onze projecten en portfoliobedrijven is dit relevant, omdat deze zich vaak richten op transitiethema’s zoals duurzaamheid en gezondheid. Lees bijvoorbeeld in ons jaarverslag hoe in verschillende samenwerkingsverbanden wordt gewerkt aan het circulair maken van Noord-Nederland.

Waar bestaat een impact pathway uit? In de kolom hiernaast zie je de verschillende elementen. Op het hoogste niveau staat de maatschappelijk verandering die je wilt bereiken, je impact. Die impact wordt gerealiseerd door bepaalde outcomes,

| JUNI 2022

Tips voor een nog beter impact-pad Het liefst wil je je impact pathway testen om te checken of de theorie en daarbij behorende aannames kloppen. Hoe doe je dat? Door met je relevante stakeholders te gaan praten. Op wie heeft jouw product of service effect? Deze stakeholders kun je interviewen en daarbij naar de grootste veranderingen vragen die zij ervaren als gevolg van jouw propositie. Of welke veranderingen ze op lange termijn hopen te zien. Er kan ook een sessie worden georganiseerd waarin meerdere stakeholders bij elkaar komen. Het betrekken en bevragen van stakeholders is daarnaast ook dé manier om te starten met impact-meten.

K E N N I S

DELEN Starten en groeien met een converteerbare lening Als startup kun je vaak wel een financieel duwtje in de goede richting gebruiken. Je gaat op zoek naar een passende lening, maar welke lening past er nou het beste bij jouw situatie en groeiambitie? Wie weet is een converteerbare lening precies wat jij zoekt.

Wil je meer informatie? Of heb je nog vragen?

Wat is een converteerbare lening?

Kijk het webinar terug

Een converteerbare lening is in de basis net als iedere andere lening: je hebt geld nodig om te groeien of om te investeren in jouw bedrijf en je gaat een overeenkomst aan met een financierder. Met een converteerbare lening sluit je een overeenkomst af over een geldlening. De lening kan op een later moment worden omgezet in aandelen van je bedrijf.

Past een converteerbare lening bij jouw situatie? De NOM heeft onlangs een webinar gegeven waarin Ytsen van der Meer uitlegt hoe een converteerbare lening ondernemers helpt starten of groeien. Je kunt het webinar terugkijken door de qr-code bij dit artikel te scannen.

Download het ebook

Bel of mail Ytsen.

Waarom een converteerbare lening? Met een converteerbare lening stel je een discussie over de potentiële waarde van je onderneming uit. Omdat je bedrijf nog jong is en er weinig datapunten zijn om een reële waardeberekening te maken, is het waarderen van je onderneming lastig en zullen de standpunten van jou en die van de investeerder vaak uiteen liggen. Met een converteerbare lening schuif je deze discussie naar de toekomst, wanneer er meer data beschikbaar is.

Ytsen van der Meer | investment manager T +31 6 220 370 20 | E vandermeer@nom.nl

Daarnaast voorkom je discussies over rechten en plichten van aandeelhouders en zijn de voorwaarden van de converteerbare lening straight-forward. Hierdoor kun je sneller aan de slag met het groeien van jouw bedrijf.

Je kunt er ook voor kiezen op je gemak het gratis ebook te lezen. Scan of click daarvoor deze qr-code. SCAN/CLICK ME

Financieringen bij de NOM De NOM ondersteunt je bij de groeien ontwikkelingsplannen van je bedrijf. Of je nu een jong en kansrijk bedrijf hebt of wilt groeien in de toekomst; wij ondersteunen je met verschillende mogelijkheden tot financiering. Ook staan we klaar voor startups. We bieden kapitaal om jouw unieke plannen in een risicovolle fase te realiseren. Dit kan bijvoorbeeld door het afsluiten van een converteerbare lening. Via deze qr-code kun je het webinar terugkijken. SCAN/CLICK ME

| GROEIEN BEGINT HIER.

INVESTEREN Risicomanagement kan en moet

digitaal weerbaar te worden en te

Regelmatig zie je ze in de media voorbijkomen: de verhalen over datalekken, hacks en identiteitsdiefstal. Niet zomaar is het inrichten van risicomanagement voor een groeiend aantal organisaties verworden tot een vast onderdeel in hun bedrijfsvoering. Voor vele is het zelfs verplicht om op het gebied van informatiebeveiliging en dataprivacy de juiste beheersmaatregelen te treffen. Toch blijkt het vaak een fikse uitdaging om aantoonbaar te laten zien ‘in control’ zijn. Want waar moet je nu precies aan voldoen? En vooral: wat moet er gebeuren om daar te komen?

blijven. ‘In slechts enkele stappen

Zonde tijd

efficiënter, vond Arjan Kremer. Samen met Jasper de Vries startte hij Perium, een overzichtelijk en laagdrempelig platform dat organisaties helpt om

wordt een veilige omgeving gecreëerd.’

Arjan Kremer is, voornamelijk als consultant, al ruim 25 jaar actief in de wereld van risicomanagement, security en privacy. Steeds vaker merkte hij dat organisaties zelf het wiel probeerden uit te vinden. Terwijl er op verschillende plekken heel veel relevante informatie beschikbaar is over bijvoorbeeld normen, standaarden en best practices.

Snel en eenvoudig(er) ‘in control’ 32

< Jasper de Vries Arjan Kremer >

| JUNI 2022

PERIUM.NL Met als gevolg dat ze voortdurend tegen allerlei problemen aanliepen, zoals onjuiste toegang tot data, inconsistente data of, vanuit breder perspectief, gebrek aan inzicht en samenhang in bedreigingen, kwetsbaarheden, risico’s en beheersmaatregelen. ‘Dit kan veel efficiënter, zegt Arjan. ‘De impact die ik voor één opdrachtgever maakte, zou ik tegelijkertijd voor al mijn opdrachtgevers moeten kunnen maken. Ik dacht: als ik al die beschikbare informatie in één platform stop en voor iedereen toegankelijk maak, dan scheelt dat organisaties veel tijd, moeite en denkwerk. En dus wordt het voor hen eenvoudiger om hun weerbaarheid tegen risico’s en bedreigingen te vergroten.’

SaaS platform Arjan was destijds onder andere werkzaam als interim manager bij Aegon Asset Management, waar hij verantwoordelijk was voor de implementatie van IT & Informatiebeveiliging, governance, risicomanagement en dataprivacy voor de business units in Nederland,

met Perium

beveiliging natuurlijk niet ten goede en maakt organisaties vatbaarder voor datalekken en hacks. ‘In Perium gaan we daarom ook benchmarks weergeven’, benadrukt Arjan. ‘Zo kun je als organisatie je scores op de risico’s op het vlak van bijvoorbeeld logische toegangsbeveiliging vergelijken met die van collega’s en weet je dus meteen waar je staat. Dat benchmarken verloopt vanzelfsprekend volledig anoniem.’

Uitgebreide database Natuurlijk, het delen van best practices, standaarden en normen is mooi en waardevol. Maar wat Perium vooral bijzonder maakt is dat het platform beschikt over een cyclisch managementsysteem, waardoor organisaties zich continu blijven verbeteren. ‘Op basis van generieke en sectorspecifieke kenmerken biedt Perium een uitgebreide database, inclusief bedreigingen, kwetsbaarheden, risico’s en beheersmaatregelen’, legt Arjan uit. ’De beheersmaatregelen zijn op het platform gerelateerd aan de juiste risico’s. Als organisatie word je als het ware gedwongen om periodiek assessments en, waar nodig, verbeterplannen op te stellen en uit te voeren. Anders gezegd: er ontstaat een Plan-Do-Check-Act-cyclus, waardoor je op elk moment inzicht hebt in en grip hebt op alle risico’s rondom security en privacy.’

Schaalbaar

Schotland, de Verenigde Staten en Hongarije. ‘Ik heb mijn idee gedeeld met Jasper de Vries, die eveneens al jarenlang in het vakgebied actief was, ’vertelt Arjan. ‘Jasper zag mogelijkheden en was zelfs zo enthousiast dat we in 2021 samen besloten het avontuur aan te gaan. Dat heeft uiteindelijk geresulteerd in Perium, een Software as a Service (SaaS) platform dat organisaties op een efficiënte en effectieve manier helpt om digitaal weerbaar te worden en te blijven.’

Perium is, kortom, een kansrijk en bovenal makkelijk schaalbaar platform. Voor de NOM reden om samen met G-Force Capital, Stichting Telematica en softwareontwikkelaar Stekz, verantwoordelijk voor de technische realisatie van het platform, in het bedrijf te investeren. ‘We hebben vooraf uiteraard zorgvuldig onderzoek gedaan’, vertelt Ytsen van der Meer, investment manager van de NOM. ‘Daaruit bleek dat er in de markt een grote behoefte is aan een dergelijk platform. De oplossingen die momenteel worden aangeboden zijn vrij complex en veelal gericht op één specifieke sector. Perium daarentegen is breed toepasbaar en ook nog eens heel toegankelijk en laagdrempelig.’

Hoger plan

Flinke besparing

Het doel van Perium is helder: de sturing en beheersing van risico’s op het gebied van IT, informatiebeveiliging en dataprivacy binnen organisaties naar een hoger plan tillen. Dat gebeurt onder andere, het is tenslotte een platform, door het delen van informatie over best practices, standaarden en normen. ‘Stel dat iemand informatiebeveiligingsbeleid heeft opgesteld’, licht Arjan toe, ‘dan kun je dat via Perium heel eenvoudig delen met bijvoorbeeld collega’s of soortgelijke organisaties. Uiteraard zitten er altijd grenzen aan wat je met elkaar deelt. Je wilt immers niet zomaar inzicht geven in je kroonjuwelen. Maar veel zaken zijn ook generiek. Denk aan ISO 27001, een internationale standaard voor informatiebeveiliging die onder meer voorschrijft dat je een wachtwoordbeleid moet hebben. En ja, dat is vrijwel overal gelijk. Dus waarom zou je dat zelf uitvinden? Dan kun je die informatie beter delen.’

Inderdaad, Perium is een overzichtelijk en gebruikersvriendelijk platform. Sterker nog: al binnen een half uur ben je up and running. ‘Wij hebben een wizard ontwikkeld waarmee klanten in slechts enkele stappen een veilige beheeromgeving creëren, passend bij hun organisatie’, verduidelijkt Arjan. ‘Daarna kunnen ze meteen aan de slag met relevante risico’s en de daarop gebaseerde maatregelen. De PDCA-cyclus is dan eigenlijk al op gang gebracht. Naast een vliegende start kan het platform gebruikers een flinke besparing opleveren. Zo hebben we berekend en in de markt gevalideerd dat een gemiddelde organisatie met 100 fte, jaarlijks wel zo’n 200 uren kan besparen.

Benchmarks Wat ook blijkt: organisaties weten doorgaans onvoldoende hoe ze presteren ten opzichte van vergelijkbare organisaties in de sector. Simpelweg omdat er op dat gebied slechts weinig data beschikbaar is en wat er wel is, is nauwelijks vindbaar. Dat komt de informatie-

Inmiddels maken al diverse partijen naar grote tevredenheid gebruik van Perium en hebben tientallen organisaties aangegeven serieus geïnteresseerd te zijn. Het doel is om binnen anderhalf jaar minimaal 200 klanten aan te sluiten. Gezien de interesse uit de markt en de positieve feedback die we ontvangen is dat een meer dan realistisch streven.’

Ytsen van der Meer | investmant manager T +31 6 220 370 20 | E vandermeer@nom.nl

| GROEIEN BEGINT HIER.

D&I

Stop Talking Start Doing 34

Tips en tools op weg naar een diverse en inclusieve onderneming Mens durf te leven! Je leeft maar heel kort, maar een enkele keer

Vraag niet elke dag van je korte bestaan:

Tien regels met een behoorlijke impact. Is het niet? En dan te bedenken dat dit gedicht en lied reeds in 1917 geschreven werd door Dirk Witte. Deze man moest eens weten dat het meer dan 100 jaar later nog zo actueel zou zijn. Waarom is het nog zo actueel? En wat is de link met diversiteit en inclusie en het event Stop Talking, Start Doing van 11 mei 2022?

Hoe hebben m’n pa en m’n grootpa gedaan?

Alleen maar voordelen

En als je straks anders wilt, kun je niet meer! ‘Mens, durf te leven!

Hoe doet er m’n neef en hoe doet er m’n vrind? En wie weet, hoe of dat nou m’n buurman weer vindt En – wat heeft ‘het fatsoen’ voorgeschreven! Mens, durf te leven!

| JUNI 2022

We hoeven jou vast niet meer te vertellen dat een inclusieve en diverse werkomgeving bijdraagt aan het versnellen van het succes van je onderneming. De creativiteit binnen je organisatie stijgt, met een innovatieve en succesvolle onderneming als gevolg. Ook al lijkt het onderwerp een hype, we hebben D&I keihard nodig om opgewassen te zijn tegen de uitdagingen die op ons afkomen. Meer diversiteit en inclusie is geen doel. Het is een middel op weg naar succes.

Presentatie stappenplan Welke stappen kun je morgen al maken om D&I binnen je organisatie te bevorderen? Op woensdag 11 mei 2022 hebben we in het Drents Museum in Assen deze stappen gepresenteerd. Onder de noemer Stop Talking, Start Doing hebben we concrete tips en tools gedeeld waardoor creativiteit en innovatie toenemen én jouw onderneming succesvoller wordt. Benieuwd hoe het was? Via de qr-code kijk je naar een registratie van de middag. SCAN/CLICK ME

Kies voor verandering Een van de belangrijkste tips is: kijk naar jezelf. Wie ben jij als ondernemer? Wat is jouw intrinsieke motivatie? Jij kan de eerste stap zetten om verandering in jezelf en vervolgens ook in jouw bedrijf te realiseren. Heb de moed om naar iemands drive en attitude te kijken. Dan zijn diploma’s en kopieën van jezelf toch opeens minder interessant. Als je op deze manier durft te kijken ontstaat er een veilige werkomgeving en van daaruit ruimte voor diverse teams. Zo ontstaan gevoelens als: ik hoor erbij en draag bij aan het succes van de onderneming.

De feiten Divers en inclusief beleid draagt daadwerkelijk bij aan een beter ondernemersresultaat. Harvard toonde aan dat meer diversiteit en inclusie in teams leidt tot meer innovatie en meer winstgevendheid. McKinsey liet in een onderzoek uit 2020 hetzelfde zien. Het verschil loopt op tot tientallen procenten. Marktaandelen stijgen en – daar openbaart de kracht van diversiteit zich nog meer – nieuwe markten worden vaker betreden.

Morgen beginnen? Download onze Toolkit D&I

TOOLKIT

Maar goed, hoe organiseer je een divers team en maak je die stap naar vernieuwing? Speciaal voor ondernemers die morgen al aan de slag willen met divers en inclusief beleid in hun organisatie hebben we een Toolkit D&I ontwikkeld. Hierin vind je tips en tools die je nodig hebt om diversiteit en inclusie in te zetten als middel om creativiteit en innovatie te bevorderen en het succes van je onderneming te vergroten. De Toolkit D&I is ontwikkeld in samenwerking met inspirerende spelers uit het noordelijke ecosysteem. We hebben gesproken met ondernemers, investment managers, ecosysteemontwikkelaars, onderwijsinstellingen en beleidsmakers. Veranderen begint hier. Start doing! Scan of click op de qr-code en je hebt meteen toegang tot de Toolkit D&I.

D&I

Alle tips die je nodig hebt om Diversiteit en Inclusie in te zetten als middel om innovaties te bevorderen én het succes van jouw onderneming te vergroten.

www.nom.nl

SCAN/CLICK ME

Leonie Ebbes | adviseur innovatieve bedrijven T +31 6 557 100 20 | E ebbes@flinc.nl

| GROEIEN BEGINT HIER.

VACATURES

Hé Topper! Heb jij de ambitie om te investeren in jezelf en zo het economische klimaat in Noord-Nederland duurzamer, gezonder en slimmer te laten groeien? Helemaal goed. 36

Team NOM zit op jou te wachten.

Alex, Alexander, Allard, André, Anneke, Annemarie, Annemieke, Anouk, Berber, Celia, Chantal, Christiaan, Christian, Daniël, Danielle, Dave, Diederik, Dina, Ellen, Emiel, Emma, Emmy, Errit, Esther, Fleur, Froukje, Gerard, Hans, Heleen, Jan Martin, Jeroen, Joep, Julia, Klaas, Koos, Kyra, Laura, Leonie, Lilian, Lyanne, Maaike, Marco, Margot, Mike, Petra, Reinder, Reno, Rick, Rob, Ruud, Samara, Sietse, Sil, Soraya, Soraya, Stephanie, Stephanie, Sybo, Sytze, Thomas, Tijmen, Tim, Tristan, Wibo, Wim, Wubbo, Wytze en Ytsen. Scan direct je kansen: SCAN/CLICK ME

| JUNI 2022

INVESTOR READY

HET MARKET READINESS PROGRAM

Eerst de klant, dan de innovatie

Na de zomer gaat, een nieuwe editie van het Market Readiness Program van start. In het programma krijgen innovatieve ondernemers tools en handvatten aangereikt om optimaal voorbereid de markt te betreden. ’Sommige ondernemers ontwikkelen een nieuw product te veel op basis van hun eigen aannames over de markt.’

De verwachtingen waren nog wel zo hooggespannen. Je hebt veel tijd en geld geïnvesteerd in het ontwikkelen van een innovatief product en was ervan overtuigd dat het meteen een succes zou worden. Maar nu je langzaamaan de markt aan het betreden bent slaat opeens de twijfel toe. Je merkt dat het veel moeite kost om de eerste betalende klanten aan te sluiten. Zitten de klanten die ik voor ogen heb eigenlijk wel op mijn lumineuze idee te wachten?, vraag je je af.

| GROEIEN BEGINT HIER.

‘Veel innovatieve ondernemers zullen zich hierin herkennen’, zegt Anouk Hummel. ‘Vandaar dat we twee keer per jaar het Market Readiness Program aanbieden, een intensief programma van tien weken waarin we hen begeleiden bij het vinden van hun eerste klantsegment.’ Anouk is bij de NOM werkzaam als adviseur Innovatieve Bedrijven en nauw bij het Market Readiness Program betrokken. ‘Het programma is gestoeld op het leren voeren van klantgesprekken, om zo de veronderstellingen over de desbetreffende klant te toetsen en te leren denken vanuit het klantperspectief’, vervolgt ze. ‘De deelnemers krijgen allerlei handvatten en tools aangereikt om zelfstandig met de klantgesprekken en vervolgstappen aan de slag te gaan. Daarbij worden ze gecoacht door een business developer of investment manager vanuit de NOM.’

Valkuil Tja, leren denken vanuit het perspectief van de klant. Dat klinkt nogal als een open deur. Is dat niet wat een ondernemer altijd doet voordat hij een product op de markt brengt? Anouk knikt instemmend, maar geeft aan dat juist daar ook een valkuil zit. ‘Wij denken vaak te weten wat de ander wil en dat is menselijk. Wij denken het probleem van de klant te kennen en dat onze innovatie dat probleem gaat oplossen. Het is niet eenvoudig om je eigen veronderstellingen los te laten. Niet

Het programma heeft ervoor

gezorgd dat ons businessplan

veel meer en beter is onderbouwd.

Kaat van de Vyver, oprichter 4D Medical uit Groningen ‘Met 4D Medical richten we ons op digitale gezondheidsoplossingen voor paarden. Zo hebben we een nieuwe medische sensor ontwikkeld, waarmee blessures bij topsportpaarden kunnen worden voorkomen. We zitten in de prototype-fase en wilden onderzoeken hoe we het product in deze nichemarkt zo goed mogelijk kunnen positioneren. Vandaar onze deelname aan het Market Readiness Program. Natuurlijk, ik had daarvoor al aardig wat interviews gedaan om de klantbehoefte te achterhalen. Maar ik merkte dat ik die gesprekken beter moest structureren om het probleem en de gewenste oplossing scherper te stellen. Het programma heeft mij daar enorm mee geholpen. De belangrijkste les? Dat alles begint met de potentiële klant en dat je steeds weer moet doorvragen om het daadwerkelijke probleem helder te krijgen. In eerste instantie wilden we de nieuwe sensor aan dierenartsen verkopen. Door het Market Readiness Program kwamen we erachter dat we ons echter beter kunnen concentreren op staleigenaren. Simpelweg omdat het probleem daar urgenter is. Kortom, het programma heeft ervoor gezorgd dat ons businessplan veel meer en beter is onderbouwd.’

| JUNI 2022

zomaar zie je innovaties vaak voortijdig stranden. Veelal omdat er onvoldoende focus was op de ontwikkelingen in de markt en klantbehoeftes. Sommige ondernemers ontwikkelen een nieuw product te veel op basis van hun eigen aannames over de markt. Tijdens het programma worden deze aannames getoetst. Dit betekent veel luisteren naar de klant. Waar liggen ze nu echt wakker van en waarom? Wat is het probleem achter het probleem? En is jouw product ook daadwerkelijk de beste oplossing voor hun probleem? In een vroege fase je potentiële klanten betrekken, vragen stellen, luisteren en doorvragen, daar draait het om.’

Verfrissende inzichten Tijdens het Market Readiness Program leer je dus om klantgesprekken te voeren en op een gestructureerde manier te achterhalen wat de behoeftes in jouw eerste klantsegment zijn. Tegelijkertijd toets je je aannames, waardoor het probleem en de markt worden gevalideerd. ‘Ook komen in de modules zaken aan bod als prijsbepaling, verdienmodellen, return on investment, het inrichten van salesprocessen en het uiteindelijk verkrijgen van klantcommitment’, vertelt Anouk. ‘Het is een intensief programma dat van deelnemers de nodige tijd en inspanning vraagt. Maar uit de feedback die we ontvangen blijkt dat het bovenal heel leerzaam is. Met name het pragmatische karakter wordt erg gewaardeerd. Daarnaast zorgt het feit dat er ondernemers

Het is niet eenvoudig om je

eigen veronderstellingen los

te laten. Niet zomaar zie je innovaties vaak voortijdig stranden. Anouk Hummel Adviseur Innovatieve bedrijven

uit verschillende sectoren tegelijkertijd aan het programma deelnemen voor verfrissende inzichten. Je leert van elkaars fouten, successen en motiveert elkaar.’

Waardevol Het Market Readiness Program is bedoeld voor innovatieve ondernemers die binnenkort de markt op willen gaan of al een tijdje op de markt aanwezig zijn, maar moeite hebben met het aansluiten van nieuwe klanten. ‘Het is vooral waardevol voor ondernemers die heel erg vanuit de techniek naar hun product kijken en nu op het punt

staan om hun eerste sale te gaan maken’, zegt Anouk. ‘Maar ook voor de verdere strategiebepaling van je bedrijf en voor ondernemers die bijvoorbeeld funding willen ophalen voor de doorontwikkeling van een prototype kan het interessant zijn. Een goede marktvalidatie versterkt de investeringspropositie en geeft een investeerder vertrouwen dat er ‘een markt’ is voor het product.’

Ook geïnteresseerd in deelname? Wanneer de volgende editie van het Market Readiness Program van start gaat? Naar verwachting komend najaar. Geïnteresseerde ondernemers kunnen zich dan via Anouk Hummel of via de website van de NOM voor het programma opgeven. Achter de qr-code vind je een registratie van het afgelopen programma.

Anouk Hummel | adviseur Innovatieve Bedrijven T +31 6 557 100 04 | E hummel@flinc.nl SCAN/CLICK ME

Het Market Readiness Program

paste perfect bij de fase waarin

wij ons bevonden.

Victor van Saltbommel, eigenaar Huberts’ Food uit Meppel ‘Ondervoeding onder ouderen is één van de belangrijkste problemen in de zorgsector. Momenteel is ruim 20% van de ouderen in Nederlandse gezondheidsinstellingen ondervoed. Met dit probleem in het achterhoofd heeft Huberts’ Food ambachtelijk ijs ontwikkeld dat is verrijkt met 10 gram eiwit per portie. De aanbevolen hoeveelheid eiwit per kg lichaamsgewicht is bij ouderen namelijk groter dan bij andere volwassenen, met name wanneer ze herstellen van bijvoorbeeld een ziekte of operatie. Het bleek echter een flinke uitdaging om een eerste betalende klant te vinden. Het Market Readiness Program paste daarom perfect bij de fase waarin wij ons bevonden. De zorgsector is vrij conservatief en je hebt te maken met verschillende beslissers. Daar lag voor ons ook meteen de toegevoegde van het programma. Je leert om je nog beter in je doelgroep te verplaatsen en stap voor stap te onderzoeken wat hem of haar nu echt bezighoudt. Door ervaringen te delen en met elkaar te sparren, leer je bovendien ook nog eens heel veel van je mede-deelnemers. Sinds we het programma hebben doorlopen is er veel gebeurd. Zo hebben we inmiddels een proefproductie op grotere schaal en zijn we dicht bij een akkoord met een investeerder.’

| GROEIEN BEGINT HIER.

INNOVEREN

Food & Business Event

‘Kijk om je heen en 40

Een passender locatie was nauwelijks denkbaar: het Avebe Innovatiecentrum op de Zernike Campus in Groningen. Daar, in het kloppend hart van innovatie van de wereldwijd opererende onderneming, vond afgelopen 12 mei het door de NOM georganiseerde Food & Business Event plaats. Een verslag van een meer dan geslaagde middag.

Het Food & Business Event stond, onder leiding van business developer Alex Berhitu van de NOM, helemaal in het teken van de voedseltransitie. En dan vooral: in het enthousiasmeren en stimuleren van noordelijke mkb-bedrijven om mee te helpen aan de overgang naar een gezonder en duurzamer voedselsysteem. De noodzaak is voor iedereen glashelder. Om de gevolgen van klimaatverandering en mondiale bevolkingsgroei het hoofd te bieden, moet de manier waarop we ons voedsel produceren en consumeren ingrijpend veranderen. Minder dierlijk en meer plantaardig, korte ketens, recycling van reststromen en geen verspilling. Juist in Noord-Nederland liggen volop kansen om die radicale omslag met succes vorm te geven. Om die kansen daadwerkelijk te benutten en als regio dus van de voedseltransitie te profiteren, hebben we iedereen nodig. Landbouwcoöperaties, toeleveringsbedrijven, kennisinstellingen en zeker ook het mkb.

Voedselomgeving ‘Kijk om je heen en blijf innoveren’, was de boodschap die Natascha Kooiman, die het evenement met een helder verhaal aftrapte, de aan| JUNI 2022

blijf innoveren’ 41

wezige ondernemers meegaf. Natascha is één van de initiatiefnemers en kwartiermaker van de Transitiecoalitie Voedsel (TcV), een elkaar ondersteunend netwerk van koplopers in de wereld van landbouw, voedsel, natuur en gezondheid. Binnen deze koplopersbeweging, die streeft naar een gezonder leven op een gezonde planeet, houdt ze zich bezig met de eiwittransitie en voedselomgeving. ‘Hoewel er onder consumenten een groeiende behoefte is aan gezonde en duurzame voeding, zijn er via het aanbod en reclame nog veel te veel prikkels die aanzetten tot ongezonde voedselkeuzes’, betoogde ze. ‘Daardoor eten we bijvoorbeeld veel te weinig groente en fruit. Simpelweg omdat de voedselomgeving voor een belangrijk deel ons eetgedrag bepaalt.’

Politiek aan zet Natascha onderstreepte het belang van de eiwittransitie om het voedselsysteem versneld gezonder en duurzamer te maken. ‘De eiwittransitie raakt aan veel, aan vrijwel alles. Het houdt verband met onder meer gezondheid, biodiversiteit, klimaatverandering en voedselzekerheid.’ Vandaar ook dat TcV het kabinet onlangs in een open brief heeft gevraagd om de ambitie voor een eiwittransitie naar 60% plantaardig

en 40% dierlijk in 2030 en 50/50 in 2025, te verankeren in het regeerakkoord. Of meer precies: de politiek is aan zet om het bedrijfsleven te activeren om plantaardig het nieuwe normaal te maken.

Gezond verstand Niet minder inspirerend was het gesprek dat Alex Berhitu ‘on stage’ voerde met akkerbouwer Geert Lindenhols en Filips Jager, CEO van I am Algae uit Bolsward. Twee noordelijke ondernemers die al mooie stappen in de voedseltransitie hebben gemaakt. ‘Ik wil mensen graag geel maken’, lachte Geert, die zijn koolzaad perst tot olie en de puur natuurlijke en vitaminerijke koolzaadolie onder de merknaam Geerts Best aan de consument verkoopt. Tegelijkertijd verbouwt hij veldbonen, een enigszins vergeten gewas boordevol onverzadigde vetzuren en plantaardig eiwit en dus een prima vleesvervanger, waarvan hij onder meer veldbonenmeel en veldbonenbloem maakt. ‘Het is allemaal aanwezig in je naaste omgeving’, benadrukte hij. ‘Je moet gewoon je gezond verstand gebruiken en zo goed mogelijk proberen samen te werken met de natuur.’

| GROEIEN BEGINT HIER.

Dina Boonstra namens de NOM en Tjeerd Jongsma namens Fascinating zetten de samenwerkingsovereenkomst symbolisch kracht bij door samen de ‘samenwerkingstaart’ aan te snijden.

Grondongebonden algenkweek

Maar je kunt de natuur ook een handje helpen, zoals I am Algae met zijn inventieve microalgenkweeksysteem laat zien. Het bedrijf, dat bestaat uit een team van bankiers en techneuten, is ervan overtuigd dat het kweken van microalgen substantieel kan bijdragen aan de eiwittransitie, vertelde Filips. ‘Algen bestaan voor 70% uit eiwit en het telen ervan is in de basis helemaal niet moeilijk. Het is vooral klimaatgebonden. Wij kweken echter zonder zon, maar met behulp van kunstlicht en CO2. Het door ons ontwikkelde systeem is bovendien grondongebonden, waardoor je geen hectares nodig hebt en het dus overal kan worden toegepast. Omdat we niet kunnen concurreren met het vriesvak in de supermarkt, leveren we de vers ingevroren Spirulina rechtstreeks aan de consument. Ook op dat vlak moet je innovatief zijn.’

Drijvende kracht Inderdaad, innovatie is het sleutelwoord in de voedseltransitie. Maar innoveren doe je samen, niet alleen. Door krachten en kennis te bundelen kan er veel moois ontstaan. Samenwerking is, kortom, de drijvende kracht achter innovatie. Dat bleek eens te meer tijdens de presentaties van twee aansprekende noordelijke foodprogramma’s: FoodPlus en Fascinating. FoodPlus bouwt voort op de succesvolle activiteiten van het onlangs afgeronde Food2020, een samenwerkingsproject in de Nederlands-Duitse grensregio dat het mkb helpt bij het ontwikkelen van innovatieve producten, diensten en toepassingen én het aantrekken van groeifinanciering. Hoe de verdere ondersteuning concreet wordt ingevuld? ‘Dat wordt pas bepaald nadat we de huidige wensen en behoeften van het mkb zorgvuldig hebben geïnventariseerd’, vertelde Lyanne Ausema, die bij de NOM werkzaam is als projectmanager innovatie voor FoodPlus.

Samenwerkingsovereenkomst Fascinating, wat staat voor Food Agro Sustainable Circular Nature in Groningen, is een open testen innovatieprogramma dat ruim een jaar geleden officieel van start ging. Sindsdien werken landbouwcoöperaties

Avebe, Agrifirm, Cosun en FrieslandCampina samen met onder meer het UMCG en LTO Noord aan mogelijkheden voor het realiseren van een circulair voedselsysteem. Een systeem dus dat duurzaamheid, gezonde voeding, natuurwaarde en economische impact met elkaar in balans brengt. Maar om die ambitie daadwerkelijk te verwezenlijken zijn meer partijen nodig, waaronder het mkb. Niet alleen uit Groningen, maar ook uit bijvoorbeeld Friesland en Drenthe. Dat was, zo halverwege het event, ook de reden dat Tjeerd Jongsma namens Fascinating en Dina Boonstra namens de NOM op feestelijke wijze een samenwerkingsovereenkomst ondertekenden. ‘Als NOM kunnen we, door ons brede nationale en internationale netwerk, een rol spelen in het verbinden van het mkb met Fascinating’, verduidelijkte Dina de achtergrond van de samenwerking. ‘Daarnaast is ons ook gevraagd om de ideeën en initiatieven die in het programma worden ontwikkeld uit te dragen naar Friesland en Drenthe en tevens gaan we zorgen voor aansluiting op projecten en programma’s buiten het Noorden.’

Vruchtbare werksessies Maar wat hebben mkb-bedrijven morgen nodig om te komen tot een pilotproduct of dienst? Wat missen ze in hun bedrijf om innovatie te realiseren? Om daar achter te komen en vandaaruit te kijken hoe FoodPlus en Fascinating het mkb nog beter kunnen ondersteunen, verzorgden beide noordelijke programma’s na de pauze ieder afzonderlijk een werksessie. Het werden vruchtbare sessies, dat zeker. In een open, kritische en bovenal constructieve sfeer werden aspecten als meer en betere samenwerking in de keten, de behoefte aan betrouwbare projectpartners en geschikte huisvesting voor proeffabrieken veelvuldig genoemd. Heldere aanknopingspunten dus voor de verschillende programma’s. Genoeg handvatten voor vernieuwing waren er die middag ook voor de deelnemers, die na het succesvolle Food & Business Event ongetwijfeld vol nieuwe inzichten, contacten en inspiratie huiswaarts keerden.

Joep de Vries | business developer Agri & Food T +31 6 253 926 71 | E jdevries@nom.nl | JUNI 2022

BIJ ZAKEN

Wist je dat ...? Geert Buiter de NOM na 31 jaar gaat verlaten? Hij velen van de lezers van NOMMER-magazine gesproken zal hebben? Maar dat onderstaande vragen wellicht nooit gesteld zijn?

Je gaat naar de FC, wat neem je als supporter mee? Goede moed en positieve verwachtingen. Vol goede moed en hoge verwachtingen vertrekken wij, mijn vaste maatjes Hilde en Bert, bij vrijwel elke thuiswedstrijd naar de Groene Kathedraal (en in het verleden naar het Oosterpark). Soms blijken de verwachtingen terecht, soms ook helemaal niet… Op de tribune zijn hoogte- en dieptepunten beleefd, sportief en persoonlijk, vreugde, verdriet en ontroerende momenten.

Leuke restaurants in het Noorden? Zo veel, ook als ik me beperk tot Groningen stad. Maar ga eens naar de Grote Frederik in de Oosterpoort, Vive la Vie in de Oosterstraat, Gustatio in de Oosterstraat of Uit de Buurt in Helpman. En: de Blauwe Walm. Een restaurant waar slechts weinigen het bestaan en de locatie van weten, en dat moet ook zo blijven.

Francesco Benigno (Italië), Cordwainer (Spanje). Prachtig vakmanschap, goede pasvorm en zien er nog mooi uit ook.

Leukste weekendactiviteit?

Genua (onderschat Italiaans pareltje), Parijs (geen toelichting nodig), en iets dichter bij huis: Deventer (hip en historisch) en Maastricht (een ‘sjieke’ stad).

Boodschappen doen op de markt in Groningen, ’s avonds uitgebreid koken en met familie en vrienden een mooie avond hebben. Koken (en vervolgens eten) is mijn passie. Samen eten verbindt, onthaast, en brengt mensen bij en tot elkaar. Zo ontstaan verrassende, boeiende, hilarische en ontroerende ontmoetingen en gesprekken.

Te veel om te benoemen, een paar dan: bijna alle risotto’s en pasta’s, stoofvlees met puree en rode kool, mosselen met friet. En ja… steeds minder vlees (van goede herkomst en het liefst uit de buurt) maar helemaal zonder lukt (nog) niet.

Favoriete winkel? De Conserverie, West-Terschelling (visconserven en prachtig aardewerk van Duro uit Portugal). En met vis uit blik kun je meer dan wellicht gedacht: zie de recepten van Bart van Olphen/Fish Tales.

Jazeker: de eierbal!! En dat op bijna alle momenten van de dag.

Favoriete schoenmerk?

Stedentrip?

Lekker gerecht?

Lekkerste en onmisbare snack?

Mooie uitdaging?

Een boek dat ongelooflijk veel indruk heeft gemaakt?

Eentje kiezen lukt niet. Een top drie: Ongekende liefde / Vamba Sherif , Hotel Europa / Ilja Leonard Pfeijffer, Het geluk van Limburg / Marcia Luyten.

Mijn leven na de NOM. Na 31 geweldige jaren mijzelf (deels) opnieuw uitvinden. Governance, business mediation en wat er verder op mijn pad komt. Spannend, uitdagend en vooral leuk. En iets meer tijd voor familie, vrienden en andere mooie dingen.

Ondernemerstip? Maak de stap van dingen doen naar dingen goed doen en uiteindelijk de goede dingen doen. Zoek niet alleen naar financieel maar ook en vooral naar maatschappelijk rendement.

Voor nu het beste en tot ziens! | GROEIEN BEGINT HIER.

NOMMER 43

Articles inside

Het Market Readiness Program

Digitaal weerbaar met Perium

Aan de slag met impact

Vijf directeuren, 50 jaar NOM

Jaarverslag 2021

Ytsen legt uit: de converteerbare lening

De drijfveren van Serge de Mul

Energietransitie: Industriecluster Oost-Groningen

Meer ruimte voor Veldhuis Media