12
Kultura
Nedjelja, 22. septembar 2019.
Pobjeda
INTERVJU: Radojica Pavićević o proširenom i dopunjenom izdanju knjige „WERK / Austr PODGORICA - Zbog ogromnog interesovanja i obilja novih materijala koje je Radojica Pavićević u proteklih desetak godina prikupio, „Nova Pobjeda“ odlučila se za izradu drugog, dopunjenog i proširenog izdanja monografije „WERK / Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori“, koje je štampano na crnogorskom i engleskom jeziku. Na 600 stranica, autor je prvi rad dopunio sa oko 500 novih dokumenata, fotografija, nacrta, šema, objava, naredbi... Projekat će biti predstavljen 30. septembra u Narodnoj biblioteci „Radosav Ljumović“. Decenijama su austrougarske fortifikacije u Boki bile samo zaboravljena graditeljska baština, poznata i pristupačna samo planinarima, lovcima i rijetkim istraživačima vojne istorije. Javnost ih je otkrila tek kada je penzionisani potpukovnik Radojica Pavićević u izdanju „Pobjede“ objavio monografiju „WERK / Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori“. Od tada do danas čudesne građevine od kamena, čelika i betona oduševljavaju hiljade ljudi koji su ih mapirali kao nezaobilazne tačke na svojim hodočašćima kroz crnogorske vrleti. Knjiga u kojoj su opisane do najsitnijih djela i u čijoj je izradi Pavićević posvetio više decenija svoga života odavno je rasprodata. Stiže novo izdanje i lijepa je to prilika da WERK, jednu od najvećih pojasnih tvrđava u svijetu i u nekadašnjoj austrougarskoj monarhiji cjelovito sagledate u potpunom novom svijetlu. POBJEDA: Na Bečkom kongresu juna 1814. godine Boka je pripala Austriji i u njenom je sastavu sve do 1918. Za tih 114 godina Austrija, a od 1867. godine Austrougarska, na prostoru Boke Kotorske je razvila odbrambeni sistem koji je bio jedan od četiri najveća takva odbrambena sistema u čitavoj onarhiji. Kako se razvijao? PAVIĆEVIĆ: Sistem odbrane Boke Kotorske, kao i dijela južno od nje sve do rijeke Željeznice kod Bara, razvijao se zavisno od političkih, geostrategijskih, ekonomskih i velikog broja drugih faktora. Nekad se mijenjao i dnevno, a nekada je mirovao godinama. Tvrđava Boka Kotorska razviŠpanjola
Imamo nešto što se više ne može naći jala se na istorijskom nasljeđu ranijih osvajača, ali niko kao Austrougari ovom prostoru nije dao toliki značaj i utvrdio ga na taj način, a izgrađena infrastruktura (posebno puteva) i danas je većinom u upotrebi. Tvrđava je rasla i razvijala se prvo kao zaprečna primorska t v r đ av a s v e d o 1882. godine, a od 1882. do početka Prvog svjetskog rata u pojasnu, a pred Prvi svjetski rat prerasta u kopnenu tvrđavu. Intenzivnije utvrđivanje, posebno ulaska u zaliv, izvršeno je polovinom XIX vijeka. Sve do tada situacija na ovom prostoru je stabilna, a interes Austrije za ovaj prostor nevelik. Početkom druge polovine XIX vijeka dolazi do značajnijih promjena na globalnom nivou što radikalno mijenja i odnos prema važnosti Boke i njenog utvrđivanja. Ovaj period karakteriše i nagli razvoj nauke i tehnike koji vrlo brzo nalazi primjenu u oružanim snagama zbog čega se i sistem odbrane prilagođava novim zahtjevima. Sve ovo navodi na potrebu da se odbrambeni sistem tvrđave Boke Kotorske proširuje, ojačava i preoružava. Od 1882. godine pa sve do Prvog svjetskog rata tvrđava se širi i oko zaliva prave pojasevi odbrane sa jakim utvrđenjima na dominantnim tačkama na zemljištu.
Pojasna tvrđava sa ratnom lukom Boka Kotorska koštala je 175 miliona maraka, a kada je bila najpotrebnija bila je neupotrebljiva i prevaziđena. Evropski poznavaoci fortifikacije uvjeravaju me da imamo biser i najočuvanije objekte, ali su vrlo iznenađeni našim odnosom prema njima POBJEDA: Kažete da je intenzivnije utvrđivanje, posebno ulaska u zaliv, izvršeno polovinom 19. vijeka. U to doba, konkretno 1854. godine, Austrija donosi odluku da gradi ratnu luku u Boki Kotorskoj... PAVIĆEVIĆ: Njihovi vojni stručnjaci procijenili su da pored direktnog napada brodovima na ulaz u Boku, postoji i opasnost od kombinovanih brodskih artiljerijskih i napada pomorskim desantom iz Konavala, odnosno zaliva Trašte, kopnenog napada Crnogoraca sa Dragalja, odnosno starim putem Cetinje - Kotor, postavljanja opsadnih topova na Lovćenu koji bi gađali ciljeve u Boki, te kopnenog napada kroz Grbaljsko polje iz pravca Budve. Da bi se tome pariralo, Au-
Mamula
strougarska je od 1838. do 1914. izgradila izvanredan fortifikacioni sistem čiji su glavni djelovi sistem obalnih utvrđenja u Južnoj zoni odbrane, Sjeverna zona tvrđava koja zatvara potez Dragalj - Crkvice - Herceg
Novi i Dragalj - Crkvice - Ledenice - Kotor, te Istočna zona tvrđava štiti Tivatski zaliv sa kopneno-morske strane. Svaki od objekata u tom sistemu, vojničkom logikom ugrađen i uvezan sa prostorom, ima svoju specifičnu ulogu u cijelom sistemu odbrane Boke. POBJEDA: U knjizi je obrađeno oko 130 borbenih objekata, razvrstanih po vrstama i njihova uloga u cjelovitom sistemu K.u.K. ratne luke ,,Boka Kotorska“. Raspolažete li podatkom o cijeni izgradnje tog složenog sistema? PAVIĆEVIĆ: Važno je napomenuti da je sav sistem utvrda, u stvari, jedna tvrđava, sa jednim komandantom, a svi njeni elementi, vojničkom logikom filigranski postavljeni u prostor, čine izuzetan sistem koji tek kao takva cjelina ostvaruje svoju funkciju. Pojasna tvrđava i ratna luka Boka Kotorska koštala je 175 miliona maraka, a kada je bila najpotrebnija (1914. godine), ona je bila neupotrebljiva i prevaziđena jer je u naoružanje uveden avion (napad iz vazduha) i gusjenica (brzina dejstva, blokiranje i obilazak jakih uporišta). Pred početak Prvog svjetskog rata bilo je u Boki oko 3.500 ljudi stalne tvrđavske posade, 218
tvrđavskih topova kalibra od 37 do 305 milimetara, 99 mitraljeza, 46 reflektora i 9 torpednih cijevi. U to vrijeme, „Primorska tvrđava Boka“, kako je bio zvaničan naziv ovog kompleksnog fortifikacionog sistema, raspolaže sa tromjesečnim rezervama svih potreba za oko 36.000 vojnika i 6.700 konja. POBJEDA: Osim borbenih objekata u knjizi je napravljen i osvrt na logistiku tako velikog i značajnog sistema? PAVIĆEVIĆ: Ona, ipak, nije bila cilj ovog rada. Radi se o putevima, vodi, željezničkoj infrastrukturi, arsenalu u Tivtu, kasarnama, oficirskim klubovima, pekarama, ambulantama, bolnicama, grobljima, potkopima, strelištima, hotelima, prodavnicama, žičari KotorCetinje (koja je dnevno transportovala do 10 tona različitog materijala od Kotora do Cetinja), aerodromima, radionicama, radio stanici i direktnoj vezi sa Bečom, čija je antena bila 86 metara visoka, signalnim i golubarskim stanicama, čak i pozorištima koja su podignuta na nekim za nas potpuno nevjerovatnim mjestima – „zabitima“, kako bi čitav sistem „Primorske tvrđave Boka“ funkcionisao na pravi način. Recimo, samo na poluo-