NFFOs jubileumsmagasin

N F FO

b

il

Ã¥r

eu

2018

n

ju

40

si

1978

msmag

a

1990

De faglitterære forfatterne og oversetterne slår seg sammen til Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening.

2005

Det blir opprettet en egen selektiv innkjøpsordning for ny norsk sakprosa i Norsk kulturråd.

2018

Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening markerer 40-årsjubileum og skifter offisielt forkortelse fra NFF til NFFO

N F FO

b

il

Ã¥r

eu

2018

n

ju

40

si

1978

msmag

a

FOTO MARIA GOSSÉ

D

a jeg meldte meg inn for tolv år siden, visste jeg lite om foreningens historie, noe jeg tror de fleste ferske medlemmer har til felles.

– Det er bare å spørre hvis det er noe du lurer på.

Det finnes ingen dumme spørsmål! fikk jeg høre da jeg kom inn i mitt første utvalg. Men dette er selvsagt bare noe man sier, det finnes absolutt dumme spørsmål. Som for eksempel: – Hvem er egentlig han der Bjørn Bjørnsen alle snakker om?

Ingen 40-årskrise Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening fyller 40 år denne våren, og dette magasinet er organisasjonens bursdagsgave til seg selv.

4

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Da NFF ble dannet i 1978 av nevnte Bjørnsen, var situasjonen for norske sakprosaforfattere en ganske annen enn i dag: Litteratur betydde skjønnlitteratur. For å kunne kalle deg forfatter måtte du skrive romaner, skuespill eller poesi.

Den norske litteraturpolitikken var blitt utviklet med tanke på det som ble sett på som kunst – med stor K. Det fantes rett og slett ingen ordninger for faglitteratur. Foreningens historie har derfor i stor grad vært en kamp for å få innpass i allerede eksisterende ordninger. Og gradvis har vi inntatt den ene bastionen etter den andre. I dette magasinet får du høre denne fortellingen fra øyeblikket det hele ble sparket i gang på en strand i Drøbak, til dagens posisjon som en av Europas største forfatterforeninger.

Flere av NFFOs veteraner forteller at de ble møtt med alt fra neglisjering og latterlig­gjøring til reell frykt – ikke minst fra det skjønnlitte­ rære miljøet, der mange var engstelige for at de fag­­litterære forfatterne var ute etter å spise av deres hardt tilkjempede pott. Etter som årene gikk ble forholdet mellom de to forfatter­ gruppene stadig bedre, og i dag samarbeider vi

Marta Breen er leder av Norsk faglitterær forfatterog oversetterforening

om mye. Det er heller ingen tvil om at dagens sakprosaforfattere møtes med langt større respekt i Litteratur-­Norge enn det mange av våre forgjengere opplevde. Mye av foreningens iden­ titet har ligget i vår posisjon som en underdog i litteraturbransjen, men dette bildet stemmer altså ikke lenger med virkeligheten. NFFO er en aktør andre i bransjen regner med og måler seg mot. Og en viktig del av 40-årsmarkeringen vil være å se på hvordan vi også i framtiden skal være en sterk og relevant organisasjon.

Når jeg går av som styreleder på årsmøtet i april, kan jeg se tilbake på ti år som tillitsvalgt.

Jeg kom i kontakt med foreningen etter å ha blitt tildelt et debutantstipend og deltatt på et svært lærerikt debutantkurs. Å takke ja til Trond Andreassen da han ringte og tilbød meg et verv, må være noe av det smarteste jeg har gjort. Som fulltids frilanser med hjemmekontor i drabant­ byen har NFFO fungert som et kollegium for meg, og det har vært gode avbrekk i hverdagen å kunne ta turen til Uranienborgveien 2 og møte andre forfattere, høre foredrag og delta i diskusjoner. Enkelte arrangementer og litte­ raturpolitiske saker husker man selvsagt bedre enn andre. Som for eksempel da vi fikk på plass avtalen om den strålende Bokhylla på Nasjonal­ biblioteket, et nettsted som har utviklet seg til å bli et svært godt verktøy for norske sakprosa­ forfattere. Et annet høydepunkt, som du også kan lese om i dette magasinet, var da sak­­prosaen endelig slapp inn i Norsk Forfattersentrum, etter en smått dramatisk intern kamp. Jeg husker at vi skålte i champagne da forfattersentrums årsmøte stemte gjennom forslaget – for deretter

å nervøst sette flaska tilbake på hylla da vi fikk høre at forslaget gikk til uravstemming. Men til slutt ble det altså champagne igjen.

En av mine personlige hjertesaker var å få innført to årlige stipendrunder i NFFO, slik vi har i dag. Dette grepet har virkelig ført til større fleksibilitet for oss forfattere. Noen temaer blir vi aldri ferdige med, og blant gjengangerne på plakatene er diskusjonen om «etikk i sakprosa» og klassikeren «hvor går grensa mellom skjønn­ litteratur og sakprosa». Jeg overvar en scene­ samtale med Ivo de Figueiredo på Lillehammer i fjor der han uttalte: «Det kom til et punkt der det å sitte i paneler og diskutere grensa mellom fiksjon og virkelighet nærmest ble en halvtids­ stilling.»

Da redaktøren av dette magasinet, Alfred Fidjestøl, i 2014 mottok Gyldendals Sultpris som den første sakprosaforfatteren i prisens historie, kom det et utspill fra våre kolleger i den skjønn­ litterære forfatterforeningen om at Gyldendal burde opprette en egen pris for sakprosa. Men utspillet falt til jorda. I dag er det nemlig rom for slike fellesarenaer der litteratur blir sett på som et landskap av både skjønnlitteratur og sakprosa, og det skyldes ikke minst innsatsen til de 5500 medlemmene av vår forening.

Gratulerer med jubileet!

Marta Breen

Leder

5

oppstarten av nffo Intervju med Bjørn Bjørnsen og Ketil Lund

Alfred Fidjestøl Ilja Hendel

Den utrulege tida På ei badestrand i Drøbak planla Bjørn Bjørnsen og Ketil Lund oppstarten av NFF.

gjennom bokklubbar, skulle gå til eit såkalla Solidaritetsfond. Den norske Forfatterforening (DnF) administrerte dette fondet, og frå dette fondet kunne forfattarar som ikkje var så heldige å få bøkene sine selde gjennom bokklubbar, søke støtte. Men berre om dei var medlemmer av DnF. Bjørn Bjørnsen kontakta foreininga og leiar Camilla Carlson og ville melde seg inn, men fekk beskjed om at han ikkje kunne søke medlemskap fordi han ikkje skreiv skjønnlitterært: – Det måtte vel bety at eg skulle vere med på å finansiere ei foreining som ikkje ville ha meg som medlem,

FOTO DIGITALTMUSEUM / DAGBLADET NORSK FOLKEMUSEUM

D

et starta med ei bok. I 1977 gav sakprosaforfattar Bjørn Bjørnsen ut boka Det utrolige døgnet på Gylden­dal forlag. På 310 sider skildra Bjørnsen invasjonen av Noreg 9. april 1940, plass for plass, minutt for minutt. Boka var skriven medrivande og engasjerande, ho var kontroversiell og omdiskutert og blei ein bestseljar i bokhandlane. Det utrolige døgnet kom dessutan i bokklubb og blei lånt mykje ut ved biblio­teka. Men som sakprosa­bok hamna ho utanfor dei økonomiske vederlags­ordningane.

Dei skjønnlitterære forfattarane hadde på denne tida forhandla fram ei ordning der fire prosent av royalty­ inntektene til bøker som blei selde

fann eg ut, fortel Bjørn Bjørnsen, no 40 år seinare.

Bjørnson gjekk irritert frå møtet med Camilla Carlsson. Han oppdaga snart endå fleire ting å irritere seg over: – Under arrangement i biblioteka fekk eg vite at det var ventelister på bøkene mine. Men også bibliotek­vederlaga var berre for dei skjønnlitterære forfatta­ rane. Og royaltyen for sakprosa var bety­ deleg lågare enn for bøker med «roman» på omslaget. Eg kjende meg utnytta både av forlag og forfattarkollegaer, seier Bjørnsen.

Møte på stranda Løysinga gav seg sjølv. Det fanst inga foreining for norske sakprosaforfattarar.

Bjørn Bjørnsen måtte lage henne sjølv.

Rykta om Bjørnsens planar spreidde seg.

Dåverande advokat hos regjeringsadvo­ katen, Ketil Lund, møtte historikar og sakprosaforfattar Hans Fredrik Dahl i ei kolonialforretning i Ullernchausseen i Oslo. «Bjørnsen er fly forbanna og vil lage ny foreining», forklarte Dahl og foreslo at Lund tok kontakt. Lund var nemleg lei av regjeringsadvokatembetet,

Det første oppslaget om NFF, Aftenposten 15.9.1977.

8

Jubileumsmagasin NFFO 2018

han ville starte eigen praksis og ville svært gjerne samarbeide med ei nyskipa forfattarforeining for sakprosaforfat­ tarar. Lund tok straks kontakt med Bjørnsen og drog heim til han i Drøbak for å snakke om saka. Det var ein varm forsommardag, og dei bestemte seg for å gå ut på ei lokal strand og diskutere saka der, minnest Lund i dag: – Det var ein flott dag, så vi gjekk ned på stranda og sat lenge i sola og snakka om denne nye foreininga og blei samde om at det ganske snart burde kallast inn til eit førebuande møte. Bjørnsen er særs energisk og veldig flink til å setje i gang ting, han hadde masse kunnskap og kontaktar, og det gjekk ikkje mange vekene før vi var i gang, fortel Ketil Lund.

Bjørnsen hadde nemleg allereie ei skoeske med namn på potensielle medlemmer. Ein ringe- og skriverunde blei raskt til ei stor gruppe interesserte, mellom dei Berit Eriksen, Magne Skodvin, Nils Christie, Hans Fredrik Dahl og Hjalmar Munthe-Kaas Lund. Ikkje lenge etter blei også Finn Jor, Bitten Modal, Marit Christiansen, Natasha Heinz og Per Øyvind Heradstveit med i dei ufor­ melle sonderingane. Bjørnsen leigde då Samfunnssalen i Oslo og inviterte til eit ope møte for moglege medlemmer i den førebels namnlause foreininga for sak- og fagbokforfattarar. Parallelt kalla han inn til pressekonferanse for å fortelje offent­ legheita om planane. «Ny forening for fagbok-­forfattere», melde Aften­­­­posten den 15. september 1977. «Vi ønsker å etablere en noenlunde sikker plattform for folk som for kortere eller lengre tid vil leve av sin penn uten å skrive skjønn­ litterært», sa Nils Christie til Aften­ posten på pressekonferansen. Ei veke seinare møtte 70 fagbokforfattarar til det første planleggingsmøtet. Møtet valde eit interimstyre og vedtok å kalle inn til det

Eg kjende meg utnytta büde av forlag og forfattarkollegaer. bjørn bjørnsen

Den utrulege tida

9

FOTO CC BY-SA 3.0 / BRAGE ARONSEN

Vi diskuterte mykje korleis vi skulle forme vedtektene for å unngå eit AKP-kupp. […] Vi var nok litt paranoide. ketil lund

offisielle konstituerande årsmøtet for den nye foreininga til våren.

Sarkofagar Alt før dette første årsmøtet fekk den nye organisasjonen installere seg hos Dreyer forlag i Arbiens gate 7, i enkle lokale med do på gangen. Ketil Lund etablerte eige advokatkontor i det same lokalet og arbeidde parallelt som sjølvstendig advokat og juridisk rådgjevar for den nye foreininga. Lund og den nye foreininga tilsette Inger-Sophie Hølmebakk som felles kontorsjef og sekretær. Hølme­ bakk måtte halde styr på alt frå Bjørn­ sens skoeske med namn til den ganske samansette kundegruppa til advokat

10

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Lund. Lund var mellom anna advokat for Norges Naturvernforbund i Alta-saka og for psykiatriske pasientar som ville ut av tvangspsykiatrien, eller som ville krevje erstatning av staten etter å ha vore inne­ sperra på Reitgjerdet sykehus i årevis.

Aksjonerande samekvinner, kampvillige psykiatrioffer og nyfrelste sakprosafor­ fattarar svirra i gangane.

Den 28. april 1978 var det endeleg konstituerande årsmøte. «Sak- og fagbok­­­­ forfatternes forening» hadde det stått på kontordøra før årsmøtet. Men klimaet mellom denne nye organisasjonen og DnF var så iskaldt at dei skjønnlitterære forfattarane straks hadde døypt om orga­ nisasjonen til «Sarkofagene». Årsmøtet valde derfor heller Norsk faglitterær forfatterforening som endeleg namn.

Alle medlemmer som hadde betalt kontingent innan 14. april, kunne stille på møtet; 60 medlemmer møtte fram i Apollonia­senteret i Kronprinsens gate 9. Per Øyvind Heradstveit, NRK-namn og landets mest kjende ordstyrar på det tidspunktet, leia møtet. Bjørn Bjørnsen blei ikkje overraskande vald som den

første leiaren i foreininga. Strengt tatt var han alt i gang som det. Interimstyret hadde blitt involvert i forhandlingar med staten, NFF var blitt godkjend som forhandlingspartnar alt før organisa­ sjonen var formelt oppretta.

Med etablering i 1978, midt under den store politiske vekkinga som heimsøkte landet vårt i dei dagar, var det også mykje juridisk og organisatorisk arbeid som blei lagt ned for å unngå eit eventuelt AKP-kupp av den ferske organisasjonen: – Vi diskuterte mykje korleis vi skulle forme vedtektene for å unngå eit AKP-kupp. Dei hadde jo alt erobra den skjønnlitterære foreininga. Men det kom aldri noko kuppforsøk. Vi var nok litt paranoide, fortel Lund i dag.

innført som eit kulturpolitisk tiltak for å hjelpe norske kunstnarar, og at det ville vere tjuveri om reine fagbokforfattarar skulle ta frå dette vederlaget.

Men sakprosaforfattarane hadde meir enn argument. Dei hadde også gode kontaktar. Dåverande kyrkje- og under­ visningsminister Kjølv Egeland hadde tilfeldigvis vore klasseforstandaren til Bjørn Bjørnsen på St. Svithuns skole i Stavanger: – Han var alltid interessert i dei tidlegare elevane sine, han inviterte på kaffi og opna døra til ekspedisjonssjef Johs Aanderaa, kulturpolitikkens far og vaktar, mimrar Bjørnson.

Ikkje laug Årsmøtet bestemte dessutan at organi­ sasjonen ikkje skulle vere noko laug, slik mange oppfatta DnF. Døra skulle vere høg og porten vid, alle sakprosaforfat­ tarar skulle kunne bli medlemmer: – Dette skulle vere ei fagforeining, ikkje eit laug. Det måtte nedfelle seg i medlemskapskriteria. Ein søker ikkje om medlemskap i ei fagforeining, dei som har behov for det, melder seg inn.

Vi ville til dømes ha ei låg grense med omsyn til sidetal for å kunne bli medlem.

Eg hugsar vi diskuterte kor mange sider Einstein eigentleg hadde brukt på å grunngje e=mc2, ler Lund Den nye organisasjonen prøvde å kome på talefot med den veletablerte skjønnlit­ terære foreininga, og Bjørnsen og Lund hadde fleire møte med dei. Men det var ikkje lett. Sakprosaforfattarane meinte at når biblioteka kjøpte inn både fagbøker og skjønnlitterære bøker, var det tjuveri om dei skjønnlitterære forfattarane fekk heile vederlaget. Dei skjønn­litterære meinte derimot at dette vederlaget i si tid var

Det første nummeret av Bulletinen. Med Nina Karin Monsen som redaktør.

Den utrulege tida

11

Aanderaa var arkitekten bak den nye kulturpolitikken i 1970-åra, først gjennom dei to kulturmeldingane som etablerte det utvida kulturomgrepet, og deretter gjennom den såkalla Kunstnar­ meldinga frå 1976, som gav norske kunstnarar forhandlingsrett i spørsmål

Vi kravde likestilling med dei skjønn­litterære forfattarane og ville ha vederlag basert på faktisk bruk i biblioteka. Det kunne vi sjølvsagt ikkje få. bjørn bjørnsen

om vederlag. Same året var bibliotek­ vederlaget for første gong blitt fast post på statsbudsjettet. Men altså føre­ bels berre med utbetalingar til skjønn­ litterære forfattarar. Aanderaa forklarte at dette vederlaget hadde som kultur­ politisk grunngjeving å støtte opp om norsk skjønnlitteratur. Men han meinte at sakprosaforfattarane nok kunne få krav på ein mindre del, i det minste for verk som låg i grenselandet mot skjønn­ litteraturen. Bjørnsen ser i ettertid dette som eit første gjennombrot for den nye organisasjonen: – Vi kravde likestilling med dei skjønnlitterære forfattarane og ville ha vederlag basert på faktisk bruk i bibli­ oteka. Det kunne vi sjølvsagt ikkje få.

Staten hadde berre budsjett for skjønn­ litteratur, vi fekk vere nøgde med restane. Aanderaa lova ingenting, men han heldt døra open. Noko ville vi oppnå, trudde han, og sleppte oss inn i forhand­ lingane. Det var nok. Vi var på banen.

Derfrå gjekk det slag i slag. Ein dag ville det kome ein sjekk, seier Bjørnsen.

12

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Kopimaskinene Den første sjekken kom i 1978. Det totale bibliotekvederlaget blei dette året på åtte millionar kroner, av dette gjekk 453 000 kroner til det som med tida blei Det faglitterære fond. Og for kvart år fekk dei faglitterære forfattarane ein litt større del av potten. Samstundes var kopiteknologien blitt vanleg og skapte endå ei opphavsrettsleg utfordring for norske forfattarar. Bjørn Bjørnsen innsåg straks at det var her det avgjerande slaget ville stå for den nye organisasjonen.

Bjørnsen hadde besøkt Copyright Clea­ rance Center i USA og funne ut korleis norske forfattarar ikkje kunne gjere det.

Han hadde samarbeidd med danske og svenske forfattar­organisasjonar og kjende til det vesle, men prinsipielt viktige kopivederlaget i Sverige, og den danske Copydan, som samla alt opphavs­ beskytta materiale under éin hatt. Ingen av modellane syntest brukbare i Noreg.

Han innsåg at det måtte bli etablert ein eigen opphavsrettsorganisasjon utanfor NFF som kunne overvake og forhandle om vederlag for all kopiering, og invi­ terte derfor forleggarane og journalis­ tane til å bli med på å skipe Kopifag, seinare Kopinor, i 1980. Året før hadde Stortinget vedtatt ei Midlertidig lov om fotokopiering, der kopiering av bøker til undervisning blei formelt tillate mot at vederlag blei betalt til den som hadde opphavsretten. Også Ketil Lund såg at det var i dette kopi­ vederlaget sakprosaforfattarane hadde sjansen sin: – Vi visste alt då vi starta opp NFF, at det etter kvart kunne kome eit kopi­ vederlag, og at det kunne bety mykje for sakprosaforfattarane. Aanderaa var nokså klar på at vi ikkje kunne rekne med så mykje bibliotekvederlag fordi det var kulturpolitisk grunngitt, men

kopivederlaget var eit opphavsretts­ vederlag med basis i åndsverklova, og der ville denne foreininga vere mykje meir representativ for dei skribent­gruppene som faktisk blei kopierte i skulen og i statsadministrasjonen, enn den skjønn­ litterære foreininga, seier Lund.

– Vi hadde nok skjulte hjelparar i departementet, supplerer Bjørnsen.

– Både Kjølv Egeland og ikkje minst Helge Sønneland handsama sakene våre. Dessutan var Aanderaa glad for å få så mange organisasjonar som mogleg under same hatt i Kopinor av omsyn til gjennomføringa av forhandlingane. Då vi fekk den første kopiavtalen, skule­ avtalen, i hamn før Kopifag/Kopinor blei etablert, var det ei stor lette for styret, som hadde garantert personleg for kassakreditten som vi dreiv NFF på. Då forhandlingane ei tid såg ut til å bryte saman, og det gjekk lang tid før vi fekk noko utbetalt på grunn av usemjer om fordelinga mellom organisasjonane, kunne nokon og kvar bli redde for alt dei hadde å tape, seier Bjørnsen.

Maktfaktor NFF dreiv Kopifag utan tilsette og eigen kasse til å begynne med. Bjørn Bjørnsen blei tilsett som dagleg leiar i ei tredje­ dels stilling då forhandlingane starta.

Etter kvart melde andre organisasjonar seg inn. I nokre kriseår i 1980-åra og på grunn av usemjer med Den norske Forleggerforening var NFF ei tid utmeld av Kopinor. Men like fullt har kopived­ erlaget vore sjølve eksistensgrunnlaget til foreininga. Gradvis har kopiveder­ laget gjort Det faglitterære fond til ein kulturpolitisk maktfaktor og forandra fullstendig vilkåra for norske sakprosa­ forfattarar. Sidan den gongen er over éin milliard kroner delte ut frå dette fondet.

Grunnleggaren av NFF, Bjørn Bjørnsen.

De fekk kanskje større gjennomslag enn de hadde trudd?

– Ja, det blei større summar enn vi hadde sett for oss. Eg var advokat for foreininga heilt til eg starta som dommar i 1990. Då hadde det vakse svært mykje, seier Lund.

Det må ha vore ei kjekk tid å vere advokat for NFF på?

– Ja, det var ei utruleg tid. Etter kvart som organisasjonen vaks, kom det sjølvsagt inn ein del konfliktar og motsetnader som i alle organisasjonar, men spesielt den første tida brukte vi mykje tid og ressursar på å spleise folk. Vi hadde mange kjekke festar og samkomer. Eg har inntrykk av at jo større og rikare foreininga blei, desto vanskelegare blei det å skaffe pengar til den typen festar.

Er du stolt i dag av det de har vore med på?

– Eg er ikkje spesielt stolt, men det var veldig interessant og morosamt å vere med. Det låg i dynamikken at dette kunne bli ei vellukka foreining om vi ikkje spelte korta våre veldig feil.

Den utrulege tida

13

sakprosaens historie Intervju med Arnhild Skre og Ane Farsethås

Sverre Gunnar Haga Ilja Hendel

Sakprosaen DET STORE BILDET Det gjøres mye bra i norsk sakprosa for tida, og NFFO har mye av æren. Men tidenes pioner­ verk i sjangeren utkom for 157 år siden, mener Arnhild Skre og Ane Farsethås.

14

Jubileumsmagasin NFFO 2018

– Det står strålende til med norsk sakprosa, mener Arnhild Skre (over) og Ane Farsethås (til venstre).

F

orfatter og journalist Arnhild Skre og Ane Farsethås, kulturredaktør i Morgenbladet, har begge vært kritikere i mange år. Begge er de forfat­ tere, Skre er historiker, Farsethås er litte­ raturviter. Samlet har de solid fartstid i det norske litterære landskapet, derfor var det naturlig å stille dem det enkle spørsmålet: Hvordan står det til med norsk sakprosa?

– Det står aldeles strålende til, sier Arnhild Skre.

– Kvaliteten er i spennende utvikling, jeg ser mange positive tegn. Samtidig finnes det skeivheter og rikelig med rom for forbedring. Dette gjør sjangeren konstant inspirerende!

Redselen for det subjektive Vi kunne ha avsluttet saken her – men bildet er en smule større enn som så.

Som noen meget mulig har fått med seg, er verden blitt mindre. La oss starte lengst unna med det som har påvirket oss. Det norske sakprosafeltet har, når det gjelder den journalistiske tradi­ sjonen, gjennom flere år hentet ideer og inspirasjon fra USA, ikke minst fra magasininstitusjoner som New Yorker, Esquire, Rolling Stone og flere andre som gjennom mange tiår har gitt god plass til forfattere og journalister i det store, litterære formatet.

– Dette er ofte sjangre med et bredt sett av fortellerformer i spennet mellom essay og reportasje, som er høylitterære,

Sakprosaen – det store bildet

15

avanserte, og som der er en del av en bred offentlighet. Akkurat det har vi ikke hatt så mye av i Norge, sier Ane Farsethås.

– I norske aviser og magasiner er det streit journalistikk som råder. I norsk journalist­utdanning er man tradisjonelt skeptisk til subjektive former og stiler.

Selv i feature­journalistikken er det en nokså konvensjonell form som domi­ nerer, en som ikke på langt nær benytter de kreative og litterære mulighetene som finnes.

– Her i Norge er det i min gamle avis Dag og Tid det har vært best fotfeste for en slik tradisjon, mener Skre.

– Morten Strøksnes og Agnes Ravatn er gode eksempler. Ravatns nyskapende Stillstand var en essay­istisk reportasje­ serie i Dag og Tid før den ble bok.

Redaktør Svein Gjerdåker har hatt som prosjekt å dyrke fram essayistikk i form av lange serier. Men han har nesten vært alene om dette i Norge.

– Men nå må det også sies at det anglo-­ amerikanske språksamfunnet naturlig­­­ vis har helt andre muskler enn vi har.

Markedet er fundamentalt annerledes og større. I historiefaget ser vi også mye mot Sverige. For eksempel er Peter Englund et stort ideal for mange av oss som skriver historiske framstillinger for et allment publikum. Poltova er den mest beundringsverdige boka hans. Der skriver han om et slag på 1700-tallet der den svenske hæren blir låst inne i en knipetang­manøver i Øst-Europa. Han baserer seg på et enormt antall kilder, men mekker det sømløst sammen og beveger seg mellom de nære, talende detaljene og de store overblikkene.

Denne fortellerstilen i historiske fram­ stillinger har en mye lengre tradisjon i Sverige enn her hos oss.

16

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Hvorfor har vi ikke hatt denne i Norge?

– Vi har også våre gode fortellere blant historikerne, men vi har hatt en ster­ kere positivistisk retning i historie­faget.

I de siste årene har dette forandret seg, parallelt med at flere akademikere i sakprosafeltet eksperimenterer mer. I 80- og 90-årene slet vi journalister med å få folk ved universitetene til å skrive så folk begrep hva de holdt på med. Vi holdt kurs om dette, husker jeg. Mange hadde null sjangerforståelse. De måtte skrive akademisk slik de alltid hadde gjort det, ellers ble det feil. De siste årene har kunnskapslitteraturen forandret seg, blant annet fordi universitetene selv har jobbet med forskningsformidling og fordi NFFO har hatt det på agendaen.

– Spesielt er jeg begeistret for den rekken vi har fått av forsknings­formidlere fra både naturviten­skapene og huma­ niora: Kaja Nordengen, Øystein Morten, Nina Brochmann og Ellen Støkken Dahl, Dag O. Hessen, Tore Scheie, Ylva og Hilde Østby, Bjørn Godøy, Katharina Vestre, Anna Blix og flere andre. Særlig er mange unge kvinner dyktige og dris­ tige fagformidlere, sier Skre.

Vinje-impulsen Har vi noe som vi kan kalle en helt særegen norsk sakprosa?

– Det vil jeg si er den nynorske essay­ tradisjonen, sier Farsethås.

– Aasmund Olavsson Vinje er den nærmeste til å være en genuin norsk nyskaper i så måte, en grunnlegger av en egen form. Han får ut potensialet i blandingssjangeren vi her snakker om.

Jeg mener at hans Ferdaminne er tidenes norske pionerverk innenfor sakprosa: en subjektiv, personlig reisereportasje som er et essay, en kritikk og et litterært diktverk i en og samme tekst. Kanskje er han ikke den norske Montaigne, men

han er likevel det nærmeste vi kommer en grunnlagsskikkelse for en hel tradi­ sjon i Norge. Han er en av grunnene til at det nynorske essayet har stått så sterkt.

Så var han jo også en av de aller første som i helt konkret forstand tok i bruk et splitter nytt språk, landsmålet, noe som passer som hånd i hanske til det utfordrende, ukonvensjonelle og ikke-­ kanoniske synet på verden som kommer til uttrykk i tekstene.

– Og i den tradisjonen er det vi har fått en forfatter som Kjartan Fløgstad, som har vært en viktig essayist, og som utfor­ sker disse grenselandene. Vinje-impulsen er også å finne hos andre norske essay­ ister enn de nynorske. Jeg tror den har inspirert hele feltet, sier Skre.

– Ja, i det feltet har du også forfattere som nevnte Ravatn, Marit Eikemo og Olaug Nilssen. Det som også er så inspi­ rerende med Vinje, er hans humor. Det er jo noe vi gjerne skulle hatt mer av i litteraturen, sier Farsethås.

Andre norske særegenheter?

– I nyere tid har også forfattere som Åsne Seierstad, Ivo de Figueiredo og Morten Strøksnes vært med på å utvide den norske sakprosalitteraturen. De har gått foran og tatt uvanlige grep, og bidratt til et norsk særpreg, sier Skre.

Og kanskje utvidet forståelsen av «virke­ lighet»?

– Jeg tror det er ganske lenge siden man hadde en så naiv forståelse av spørsmålet om representasjon, mener Farsethås.

– At det liksom dreier seg om at «enten så er det saklig, eller så er det fiksjon» … Det er ikke slik at fakta er en ting du kan ramme inn, og så er alt annet fiksjon.

Det er jo masse fortelling i sakprosa også.

Hva som er fakta, kan vi diskutere i det uendelige. Men det kan ikke bare være

kjedelige, leksikalske opplysninger etter hverandre. Det er snakk om å fortolke og fortelle. Å skille skarpt der blir en for naiv forståelse av dette med fiksjon og ikke-fiksjon, sier Farsethås.

– Karin Sveen med boka Klassereise er et annet vellykket eksempel på den utforskende sakprosaen vår. Det var en stor leser­opplevelse, minnes Skre.

– Også Atle Næss har betydd mye.

Han er selv dreven i sjangervekslingen og har kurset folk i å tenke dramaturgisk og å fortelle. Han kaller det for skjønn­ litterære grep i sakprosa.

Farsethås er ikke overbevist om at det er betegnelser som gjør sakprosaen noen tjeneste.

Ferdaminne er tidenes norske pionerverk innenfor sakprosa: en subjektiv, personlig reise­ reportasje som er et essay, en kritikk og et litterært diktverk i en og samme tekst. ane farsethås

– «Skjønnlitterære grep» og «roman­ grep» er uheldige uttrykk vi godt kan slutte med. For disse uttrykkene tilsier at vi har denne todelingen mellom fakta og fiksjon som jeg snakket om. Det er alle­ rede mange forbindelseslinjer mellom sakprosa og skjønnlitteratur. Nobel­ prisvinner Svetlana Aleksijevitsj kaller bøkene sine for romaner, for eksempel.

Truman Capote kalte sin In Cold Blood for roman. Men norske sakprosaforfat­ tere bør heller ta eierskap til sin egen sjanger enn å lene seg mot romanen, mener Farsethås:

Sakprosaen – det store bildet

17

– Jeg er forfatter, jeg skriver fortellinger om sanne ting. Her kan man med fordel uttrykke seg med større selvtillit!

Før og etter Egelands bok Over til en annen sjanger innenfor feltet – biografien. Den har gjennomgått store endringer siden 1980-og 90-årene, mener Skre og Farsethås.

– Biografier har en mye høyere status i akademiske kretser nå, mener Farsethås.

– Nå er den jo nærmest en virkelig høyverdig form. Du har autorative litte­ raturvitere som Tore Rem, som jobber hardt i faget og har biografien som hoved­sjanger. Det som har endret seg

I nyere tid har også forfattere som Åsne Seierstad, Ivo de Figueiredo og Morten Strøksnes vært med på å utvide den norske sakprosalitteraturen. arnhild skre

mest radikalt, er kildebruken. Jeg gjorde et oppdrag for Norsk biografisk selskap der jeg så på forfatterbiografiene om Undset, Ibsen og Hamsun gjennom tidene. Alle sammen. Hovedfunnet var at det var en markant forskjell på kilde­ bruken. I hovedsak var det få kildeangi­ velser i eldre biografier, og de inneholdt ingen angivelse av hva som var kilde­ belagt, og hva som var spekulasjon fra forfatterens side. Det var flytende og uklare overganger mellom inndiktninger i personenes liv og motiver, følelser og eksterne fakta, sier Farsethås.

– Disse forfatterbiografiene fra 1980årene inneholdt ofte mytekolportering uten like, sier Skre.

18

Jubileumsmagasin NFFO 2018

– Jeg husker Dag Solstad skrev i en anmeldelse av Olaf Bull-biografien at hvis Bull hadde vært så ofte og så full som Fredrik Wandrup skriver, så kunne han ikke klart å skrive en eneste linje poesi. Men mange av disse biografiene som kom i 1980- og 90-årene, var popu­ lære og åpnet forfatterskap for nye lesere.

– Jeg er jo litteraturviter også, og jeg husker vi syntes det var en litt enkel og billig sjanger den gangen, sier Farsethås.

– Det hadde også med litteratur­ vitenskapen på den tida å gjøre, med autonomi-­ estetikken som ikke var interessert i liv og kontekst. Men det var ansett som en lav sjanger, jeg så nok litt ned på den, det må jeg innrømme.

Vi syntes nok det var vulgært. Det var dyneløfting og tabloidjournalistikk i våre øyne.

– Marianne Egelands bok Hvem bestemmer over livet fra 2000 markerte et kraftig skille for biografisjangeren i Norge, sier Skre.

– Hvis vi skal snakke om én bok som har gjort en forskjell i norsk biografi­ skriving og biografivurdering, så er det den. Hun tok for seg norske forfatter­ biografier og viste hvordan de var bygget opp. Svak kildekritikk, oppgåtte forteller­ spor, romantiske kunstnermyter, slut­ ninger om livet på grunnlag av fiksjons­ skildringer, og – ikke minst – en naiv tillit til sannhetsinnholdet i memoarer og andre selvframstillinger. Omtrent samtidig myknet synet på biografien i historie- og litteraturfaget. Som histo­ riker hadde jeg vært interessert i sjan­ geren, men så den som motsetningsfylt og vanskelig. Egeland ga ikke konkrete anvisninger eller løsninger. Likevel gjorde boken hennes det mulig for meg å skrive biografier med den faglige selv­ respekten i behold, sier Skre.

– Egelands bok er analytisk veldig sterk, og lesningene hennes holder mål den dag i dag. De har bidratt til at det nå er etablert en selvkritisk bevissthet blant biografer, og til at det ikke lenger anses som akseptabelt å drive med inndikt­ ning i hodet på folk på tynt grunnlag, sier Farsethås.

Men nå er det vel snart slutt for biografi­ sjangeren i Norge uansett. Har vi ikke snart skrevet om alle det er verdt å skrive om, opptil flere ganger?

– Nei, nei, nei, sier de to samstemt.

Mulighetene er mange, i ulike retninger, tror Farsethås.

– Historiske skikkelser som ikke har vært kjendiser, for eksempel. Som med Kathe-biografien til Espen Søbye. Hele boka er bygget opp ut fra et premiss om begrensede kildeopplysninger. En formal begrensning som er produktiv i det til­ fellet. Og det går fremdeles an å tolke ting på nye måter. Liv Køltzows bok om Amalie Skram er et godt eksempel på det. Den er ikke en helt vanlig biografi, men den er heller ikke en roman. Den er interessant fordi den er veldig inn­­ diktende og inntolkende. Likevel må den blir målt mot dokumentariske rammer, fordi forfatteren er åpen om det hun selv bidrar med i tolkningen. Liv Køltzow er med i teksten hele veien, og tenker med Amalie Skram og dokumentene. Hun er åpen om det hun legger til og tolker, men på en uvanlig måte i en biografi. Og det fungerer fordi hun er en så sterk forfatter.

Hun klarer å si noe med sin stemme.

Derfor er boka fortsatt livlig og ny­­ska­ pende lesning, 20 år etter at den kom ut.

– Også i dag eksperimenteres det, for eksempel med biografier som er geografisk ordnet. Likevel skjer det mindre nyskaping enn vi kunne håpet på, sier Skre.

De 20 mest solgte sak­prosabøkene på allmennmarkedet de siste tolv årene:

1

Hel ved Lars Mytting Kagge

2

Snåsamannen Ingar Sletten Kolloen Gyldendal

3

To søstre Åsne Seierstad Kagge

Den gode kraften Joralf Gjerstad Gyldendal

5

Barndom: 50-tallet Kristin von Hirsch Vega Forlag

6

Barndom: 60-tallet Kristin von Hirsch Vega Forlag

Barndom: 70-tallet Kristin von Hirsch Vega Forlag

Kunsten å leve Jan Vincents Johannesen Aschehoug

Barndom: 80-tallet Kristin von Hirsch Vega Forlag

4

7 8 9

Dronningen Ingar Sletten Kolloen Gyldendal

10

Skynd deg å elske Laila Lanes Kagge

11

Harald V Per Egil Hegge Damm

12

13

Min historie Jens Stoltenberg Gyldendal

Nådeløse nordmenn: statspolitiet 1941-1945 Eirik Veum Kagge

14

Elskerinne, sekretær – og hustru Eli Hagen Giga Forlag

15

Veien til lykke Björg Thorhallsdottir Vigmostad & Bjørke

16

Barndom: 40-tallet Jon Gunnar Arntzen Vega Forlag

17

Den største forbrytelsen Marte Michelet Gyldendal

18

Det vi kan stå for Geir Lippestad Aschehoug

19

Solidaritet, kameratskap Gunnar Sønsteby Pantagruel Forlag

20

kilde: bokhandlerforeningen

Sakprosaen – det store bildet

19

Det litterære systemet i Norge er i all hovedsak skapt i en annen tid, med innkjøpsordningen som en bærebjelke i 1965. ane farsethås

Hva tenker du på?

– Det er sjelden noen tillater seg å hoppe over barndommen, for eksempel. Det skal sies at barndomsgransking ofte er fruktbart, og at det ikke er enkelt å bygge livsskildringer annerledes, men resul­ tatet blir ofte framstillinger der konven­ sjoner mer enn en spenstig problem­ stilling får styre.

20

Jubileumsmagasin NFFO 2018

– Slik er det. Det meste i verden er sånn midt på treet, sier Farsethås.

Som livet, terningkast tre?

– Nja, en firer kanskje. Sånn er det for bøker også. Det går langs kjente linjer.

Du ser det tydelig når du er i en avis­ redaksjon, der det kommer inn 20–30 bøker per dag i sesongen. Mange bøker, men ikke nødvendigvis en veldig bredde i utgivelsene eller et veldig høyt nivå. Det gjelder alle sjangre. Derfor kan vi fortsatt snakke om en 20 år gammel bok som Køltzows, fordi det er så få bøker som bryter kronologimønsteret.

Hva sier det om norske forlags evne til å satse på dristige prosjekter?

– I Norge skal det mye til for at du ikke blir utgitt. Rammebetingelsene er gode

her hos oss sammenlignet med alle andre land og steder.

Litt for rause forlag?

– Det vil jeg nok si. Det er jo en ganske liten økonomisk risiko å gi ut bøker med det systemet vi har – som gjør at det blir veldig mange bøker, som blir lest av veldig få. Bøker som rett og slett ikke har noe avtrykk i offentligheten.

Innkjøpsordningen Helt til slutt: Hva skal vi gjøre med denne innkjøpsordningen? Over 80 prosent av påmeldte skjønnlitterære bøker ble kjøpt inn i 2017, og bare 30 prosent av de påmeldte sakprosabøkene.

– Det er en stor urettferdighet der, sier Farsethås.

– Det litterære systemet i Norge er i all hovedsak skapt i en annen tid, med innkjøpsordningen som en bærebjelke i 1965. Skulle vi skapt dette i dag, ville det sett helt annerledes ut. Det vi har nå, er fortidas idé om litteratur. Systemet representerer en kraftig og virkningsfull kulturpolitisk tenkning, med en språk­ politisk begrunnelse i bunn. Men jeg tror ikke at man den gangen så for seg at dette skulle ha noe å gjøre med biogra­ fier, dokumentarer eller historie.

– Det er opplagt at det er helt skeivt og uriktig, med en kraftig underrepresen­ tasjon av sakprosa, og at pengene burde vært jevnere fordelt. Men det vanskelige er hvordan man skal gjøre noe med dette, med det systemet vi har. Det er en kultur­ politisk, men også administrativ nøtt.

Det er vanskelig å se for seg hvordan dette skulle gjennomføres, gitt at det er mange tusen titler med utgivelser vi snakker om, sier Farsethås.

Arnhild Skre er ikke bare sak­prosa­ forfatter og kritiker, men også medlem i Norsk kulturråds innkjøpsutvalg for sak­

prosa. Hun er enig i at det burde vært rom for å kjøpe inn flere sakprosabøker, men det må være grenser, mener hun.

– I 2017 hadde vi 300 påmeldte titler.

Som utvalgsmedlem er jeg fryktelig glad for at vi ikke kunne kjøpe inn alle. Det må jeg bare si helt nøkternt.

– Oj, dagens brannfakkel fra Arnhild, kommenterer Farsethås.

– Nei, det er mye som utgis av norsk sakprosa for allmennmarkedet, som det ikke finnes noen grunn til å bruke offent­ lige penger på. For mye som er for dårlig skrevet, og som er for internt eller for privat. For eksempel ser vi at mange skriver om selvopplevd eller pårø­ rendes sykdom. Det er for så vidt inter­ essant som tema, men en del av det blir nærsynt. På samme måten skriver krigs­ historisk interesserte stadig mer spesi­

Det er mye som utgis av norsk sakprosa for allmennmarkedet, som det ikke finnes noen grunn til å bruke offentlige penger på. arnhild skre

alisert litteratur om hendelser under andre verdenskrig i Norge. Folk må gjerne skrive, og forlag må gjerne gi ut bøker, men for å bli kjøpt inn må bøkene ha høy kvalitet i tekst og innhold og tilby allmennleseren kunnskap, engasjement eller være viktige bidrag til den offent­ lige samtalen. Forskriftene krever at det er kulturpolitiske poeng med utgivelsen.

Det savnes altfor ofte, sier Skre.

Sakprosaen – det store bildet

21

innkjøpsordninga

Innkjøpsordninga: Intervju med Mette METTE NEWTH Newth og Audun

Heskestad

Alfred Fidjestøl Ilja Hendel

Kampen om inn­kjøps­ ordninga Heile 40 år tok det før sakprosaen fekk bli med på innkjøpsordninga. Men straks «Aksjon utvid innkjøps­ ordninga» blei etablert i 2002, var det «plain sailing».

I

1965 etablerte det nyskipa Norsk kulturråd ei innkjøpsordning for ny norsk skjønnlitteratur. Frå og med bokhausten dette året skulle staten kjøpe inn 1000 eksemplar av alle nye norske skjønnlitterære bøker som var gitt ut på medlemsforlag i ei av dei to norske forleggarforeiningane, og distribuere dei gratis til alle folkebiblioteka i landet.

Ordninga førte over natta til ein heilt ny situasjon for norsk skjønnlitteratur.

Talet på nye norske titlar steig radikalt dei komande åra. Men sakprosaen fekk ikkje bli med på festen.

Det var ikkje mange som reagerte på urettferdigheita den gongen. Sakprosa­ forfattarane var ikkje organiserte, NFFO var ikkje skipa, mange tenkte at sakprosa primært blei skriven av

22

Jubileumsmagasin NFFO 2018

folk som var tilsette ved offentlege høgskular og universitet og dermed alt fekk ei slags støtte frå staten. Rett nok kom det i 1996 ei selektiv innkjøps­ ordning for «Fagbøker for barn og unge». Men først då skribentorganisa­ sjonane saman etablerte «Aksjon utvid innkjøps­ ordninga» i 2002 og tilsette Mette Newth som prosjektleiar, blei det fart i sakene også for vaksensakprosaen: – Det var eit riktig tidspunkt å ta opp denne kampen på, politikarane forstod kravet. Kulturminister Valgerd Svar­ stad Haugland var imøtekomande. Ho forstod at ein frilans sakprosaforfattar likna veldig på ein frilans skjønnlitterær forfattar. Det var eigentleg eit reint rett­ ferds- og likestillingsprosjekt, minnest Mette Newth i dag.

Samarbeidskvinne Frå ein sakprosaståstad var Mette Newth eit overras­ kande val som prosjektleiar for ein slik aksjon. Newth var kjend som ein røynd og prislønt barnebokforfattar og ein rutinert kulturpolitisk strateg, men ingen knytte henne til sakprosa.

– Eg hadde vore rektor ved Kunsthøgskolen i Oslo, der alle kunstnargruppene frå dansarar til designarar nyleg var blitt slått saman. Det hadde lært meg noko om å få ulike kunstnargrupper til å arbeide saman. Den erfa­ ringa skulle bli nyttig i arbeidet for innkjøpsordninga.

Dessutan hadde eg erfaring frå mange års forhandlingar om kopi- og bibliotekvederlag, fortel Newth.

Like før etableringa av «Aksjon utvid innkjøps­ ordninga» hadde det nemleg vore ein stor offentleg krangel mellom skjønnlitterære forfattarar og sak­­ prosa­miljøet om innkjøpsordningane. Halvor Fosli, redaktør i sakprosatidsskriftet Prosa, hadde kravd i ein leiarartikkel i 2001 at sakprosa burde kome inn på

innkjøpsordninga I 1965 oppretta Norsk kulturråd ei innkjøpsordning for ny norsk skjønnlitteratur. Ingen andre land i verda hadde eller har ei tilsvarande ordning.

Tusen eksemplar av alle norske skjønnlitterære bøker på forlag som var organiserte i ei av dei to norske forleggarforeiningane, blei kjøpte inn og distribuerte gratis til folke­ biblioteka.

Først i 2005 fekk også sakprosabøker bli med på ordn­inga, i ei selektiv ordning der eit utval sakprosabøker blir kjøpte inn etter avgjerd i eit eige vurderingsutval.

Kampen om innkjøpsordninga

23

Det dummaste ein kan gjere når ein driv lobbyisme, er å rakke ned på dei ein burde samarbeide med. audun heskestad

innkjøpsordninga. «Det beste ville vært om bokbransjen klarte å utvide totalram­ mene for den offentlige litteraturstøtten.

Men det er neppe politisk oppslutning i dag om å øke de samlede overføringene til litteratur. Da må de kronene som litte­ raturen er tildelt av Kulturrådet fordeles på en litt annen måte. Skjønnlitteratu­ rens særstilling er overmoden for revi­ sjon», skreiv Fosli.

Utspelet var ein raud klut framfor dei skjønnlitterære forfattarane. «Hvis dette

24

Jubileumsmagasin NFFO 2018

er offisiell politikk fra NFF er det en ren krigserklæring. Problemet er at dersom dette slår gjennom, må vi dele reiret, og de tar våre penger», freste leiar av Den norske Forfatterforening Geir Pollen tilbake i Dagens Næringsliv.

Til neste nummer av Prosa hadde Halvor Fosli bestilt artiklar frå Einar Økland, Nina Refseth og Thomas Hylland Eriksen om ulike sider ved innkjøpsordninga. Økland foreslo å redusere talet på innkjøpte skjønn­ litterære utgjevingar til 75 prosent, og bruke dei innsparte pengane på å kjøpe inn sakprosa. Fosli støtta denne Økland-­reforma på leiarplass. Men Geir Pollen blei ikkje mindre provosert av at Økland var forslagsstillar: «De faglitte­ rære forfatterne vil være gratishaikere, komme inn på ordninger vi har jobbet for å få til gjennom mange år. Det er en dårlig fagforeningsstil», sa Pollen då.

Bestilt aksjon Ein open strid mellom dei to store skribent­organisasjonane om innkjøps­ ordningane var kulturpolitisk skadeleg.

Norsk kulturråd ynskte sjølv at det skulle opprettast ei innkjøpsordning for sakprosa ved sida av og i tillegg til den skjønnlitterære ordninga. Men Kultur­ rådet var formelt underlagt Kultur­ departementet og kunne ikkje drive lobbyarbeid for dette synet. Direktøren i Kulturrådet tok derfor diskré kontakt med samlagsdirektør og tidlegare styre­ leiar i Den norske Forleggerforening, Audun Heskestad, og foreslo at han organiserte ein lobbyaksjon for å utvide innkjøpsordninga. Heskestad tok straks jobben med å samle den splitta bokbran­ sjen om eit felles standpunkt, nemleg ei innkjøpsordning for sakprosa i tillegg til dagens ordningar. Og Heskestad fekk ei rekke skribentorganisasjonar som NFFO, Den norske Forfatterforening, Norske barne- og ungdomsbokforfat­ tere, Norsk Bibliotekforening og Norske Dramatikeres Forbund til å gå saman om «Aksjon utvid innkjøpsordninga».

– Grunnen til at NFFO ikkje hadde fått gjennomslag for ei innkjøpsord­ ning for sakprosa tidlegare, var at dei alltid hadde foreslått å ta av pengane til dei skjønnlitterære forfattarane. Det

dummaste ein kan gjere når ein driv lobbyisme, er å rakke ned på dei ein burde samarbeide med, seier Audun Heskestad i dag.

Ut frå ein tilsvarande strategi blei nettopp Mette Newth tilsett i den viktige leiarstillinga for aksjonen, fortel Heskestad, ei kvinne heile bransjen kunne stille seg bak, og som ikkje blei oppfatta som ein partsrepresentant for sakprosafolket:

Norske forfattarar hadde endeleg lært kor dumt det var å føre klankampar seg imellom for opne medium. mette newth

– Heile cluet var at Mette Newth ikkje var eit sakprosanamn. Om dei som skulle gjere vedtaket, skulle forstå at sakprosa var viktig, måtte det vere ein som ikkje var sakprosaforfattar, som fronta saka.

Ein av tinga som Einar Førde lærte meg om kulturpolitikk, var at vi måtte sjå mot idretten. Idretten hadde klart å få til utruleg mykje fordi dei klarte å sam­­ arbeide på tvers av dei ulike interessene.

Prosa nr. 3 2001 «Eg ville altså på neste års budsjett berre setje av midlar til å kjøpe inn ca. 75% av dei skjønnlitterære titlane, med utgangspunkt i kva det kosta å kjøpe samtlege året før. For dei innsparte midlane ville eg skipe ei selektiv innkjøpsordning for fagbøker,» skreiv Einar Økland i Prosa nr. 3, 2001.

Kampen om innkjøpsordninga

25

Slik måtte også bokbransjen arbeide, seier Heskestad.

Og då aksjonen først var i gang, gjekk det forbløffande lett å få dei skjønnlit­ terære forfattarane heilhjarta med på laget: – Mange av dei skjønnlitterære forfattarane var leie av alle angrepa frå sakprosaforfattarane, og innsåg at dette kunne det bli slutt på med denne kampanjen. Resultatet kunne jamvel styrke den eksisterande innkjøps­ ordninga. Utan offentleg innkjøp av sakprosa blei utvalet i norske bibliotek etter kvart ganske skeivt. Ei innkjøps­ ordning for sakprosa kunne dermed vere med på å styrke legitimiteten også til den skjønnlitterære ordninga, seier Heskestad.

Det var eigentleg eit reint rettferds- og likestillingsprosjekt. mette newth

«Plain sailing» Forsommaren 2002 blei Mette Newth engasjert som dagleg leiar for aksjonen.

Newth hugsar det i dag som ein relativt enkel jobb, både det å få organisasjonane til å trekke i lag og etter kvart å få poli­ tisk gjennomslag for krava: – Det var ikkje vanskeleg å få dei skjønnlitterære forfattarane til å støtte aksjonen. I dei første åra etter at NFFO blei starta opp, ville det nok ha vore vanskeleg. Då var det blankt nei til alt og ei amper stemning mellom dei fag­­ litterære og skjønnlitterære forfattarane.

Men no forstod begge skribentgruppene at det berre var til statens fordel om vi stod fram som usamde offentleg. Norske forfattarar hadde endeleg lært kor dumt

26

Jubileumsmagasin NFFO 2018

det var å føre klankampar seg imellom for opne medium, seier Newth.

Kva var den politiske strategien for aksjonen?

– Vi heldt mange seminar oss imellom for å diskutere kva argument som var gyldige. Deretter hadde vi møte med politikarane og folk utanfor bransjen for å få fram betydninga til faglitte­ raturen. I 2003 var det valår, hugsar eg, så då var det lett å kome i kontakt med dei politiske partia i samband med årsmøte og liknande. Og vi hadde sjølv­ sagt passa på å alliere oss med bibliote­ karane. Eg hugsar det heile som ganske «plain sailing». Det var eit uproblematisk prosjekt å leie. Alt låg til rette. «Aksjon utvid innkjøps­ordninga» var eit lukkeleg døme på godt sam­­arbeid mellom dei ulike forfattar­gruppene. Vi hadde lært av historia.

Gjennomslaget Det politiske gjennomslaget for aksjonen kom i Kulturmeldinga som regjeringa Bondevik og kulturminister Valgerd Svarstad Haugland la fram hausten 2003.

Her blei det formulert ei mål­­setjing om ei selektiv innkjøpsordning på cirka 50 sakprosatitlar per år til ein estimert kostnad på mellom åtte og ti millionar kroner. «Aksjon utvid innkjøpsordninga» feira kultur­meldinga som ein endeleg siger, men fekk eit uventa tilbakeslag då det ikkje blei sett av pengar til ordninga i statsbudsjettet. Først ved revidert stats­ budsjett i 2005 blei dei første kronene sette av, og dei historisk første sakprosa­ bøkene kunne bli kjøpte inn av Norsk kulturråd. Totalt 32 bøker blei kjøpte inn denne hausten, frå Dag Hessens Hva er biologi til Karsten Alnæs’ Historien om Europa, bind 3.

Vurderte de å krevje ei automatisk innkjøps­ ordning, slik dei skjønnlitterære hadde?

– Ja, vi brukte mykje tid på å disku­ tere både automatisk versus selektiv innkjøpsordning, og kor stor ei even­ tuell selektiv ordning burde vere, fortel Newth.

– Det var ein viktig diskusjon, og vi enda opp med at aksjonen skulle krevje ei selektiv ordning, men med krav om gradvis opptrapping av talet på innkjøpte titlar. Så stod NFFO som særorgani­ sasjon fritt til å krevje ei automatisk ordning eller å pushe på for å få fleire titlar med på den selektive ordninga. Eit slikt press var berre positivt, men om

«Aksjon utvid innkjøpsordninga» hadde kravd automatisk ordning straks, trur eg motstanden mot oss ville ha vore mykje større.

Og idet ordninga var på plass, skreiv du sjølv di første sakprosabok?

– Ja, då gav eg ut sakprosaboka Arktis.

Jordas navle, som var ei slags hjartebok for meg og noko eg hadde halde på med lenge.

Kom ho med på innkjøpsordninga?

– Ja, ho gjorde det. Det var litt kjekt at straks eg var ferdig med å promotere ideen, kom eg sjølv med på innkjøps­ ordninga.

Kampen om innkjøpsordninga

27

formidling Innkjøpsordninga:

Intervju med Henrik H. Svensen

METTE NEWTH

Mellom forsking og formidling

Alfred Fidjestøl Ilja Hendel

Universitetssystemet oppmodar ikkje forskarane til å skrive for ålmenta.

– Stemninga er i ferd med å snu, trur forskar og formidlar Henrik H. Svensen.

E

in gong var formidling ein like viktig del av samfunnsoppdraget til universiteta som forsking og undervisning. Men universitets­reformer i 1990- og 2000-åra har endra finansier­ ingsmodellane slik at det ikkje lenger lønner seg å skrive populær­vitskaplege bøker for den norske ålmennmark­ naden. Det som tel – bokstavleg talt – er fagfelle­vurderte artiklar i internasjonale tidsskrift.

Geolog ved Universitetet i Oslo og tidlegare nestleiar i NFFO, Henrik H. Svensen, har likevel valt å prioritere formidling. Så langt har han gitt ut dei tre kritikarroste bøkene Enden er nær (2006), Bergtatt (2011) og Stein på stein

28

Jubileumsmagasin NFFO 2018

(2018). Dei to første er omsette til fleire språk, og for desse bøkene og innsatsen som bloggar, føredragshaldar, skribent og samfunnsdebattant blei Svensen i 2017 prisa med Forskningsrådets formid­ lingspris på heile 500 000 kroner.

Og Svensen er ikkje redd for at denne formidlinga skal gå ut over forskinga hans: – Nei, eg er ikkje det. Eg lærer mykje av å formidle til offentlegheita som eg tar med meg tilbake i forskinga, seier Svensen.

Svensen meiner dessutan at stemninga er i ferd med å snu. Og at det dei siste to– tre åra igjen blir snakka meir om behovet for formidling.

Artikkelnavn

29

Eg trur ikkje det er meir måling og teljing som skal til for at det skal bli formidla meir. henrik h. svensen

Henrik H. Svensen meiner han lærer mykje sjølv av å formidle forskinga si.

– Formidling er positivt for merke­ varebygginga til universiteta. Dessutan har Forskningsrådet byrja å setje stren­ gare krav til formidlingsplanane når ein søker på eit forskingsprosjekt. Ein blir også evaluert ut frå det i etterkant.

Forskningsrådet gir ikkje støtte til rein formidling, men legg vekt på planane for formidling når søknadene blir vurderte.

Sats på studentane Dei siste åra har det kome ulike framlegg om at finansieringsmodellen for univer­ siteta igjen må endrast, slik at populær­ vitskapleg formidling igjen blir fagleg meritterande og gir utteljing ved penge­ tildelingar. Men Henrik Svensen trur ikkje det er vegen å gå:

30

Jubileumsmagasin NFFO 2018

– Nei, eg tenker at det er så mykje som skal målast og kvantifiserast i vår tid. Eg har ikkje sans for det. Dei beste formid­ larane eg kjenner, er dei som er drivande interesserte i fagfeltet og synest det er viktig, interessant og spennande å formidle. Eg trur ikkje det er meir måling og teljing som skal til for at det skal bli formidla meir, eller at formidlinga skal bli betre. Då blir det berre endå meir å kontrollere.

I staden for nye finansieringsmodellar meiner Svensen at alle studentar må få skrive- og formidlingstrening som ein integrert del av studieløpet. Sjølv har han vore med på å starte og er i dag førelesar på kurset «Formidling og vitenskaps­ journalistikk» ved Universitetet i Oslo.

– Målet med det kurset er at vi skal lære studentane å bli gode formidlarar. Vi trenar dei opp i ulike sjangrar, frå fore­ drag til kronikkskriving. Det vi har sett, er at studentane i tillegg til å bli flinkare til å formidle, også får mykje anna ut av det. Dei blir meir reflekterte når det gjeld eige fagfelt og kvifor dei er på universi­ tetet, og kva faga deira betyr i ein større samanheng.

Dei blir altså potensielt betre forskarar av å lære om formidling?

– Ja, dei som endar opp som forskarar, blir nok det. Og mange av dei går i retning av formidling og utovervend verksemd når dei går ut i arbeidslivet.

Fleire av dei som har tatt kurset, har faktisk søkt stipend hos NFFO etterpå.

No nettopp blei det lansert ei bok som baserer seg på noko ein student opphavleg skreiv for dette kurset.

Akademisk kanon Den store sakprosa-kanonen som NFFOs medlemmer stemte fram sommaren 2017, i samarbeid med P2-programmet «Fakta­ sjekken», viste at populærvitskapleg formidling frå akademikarar tradisjonelt har stått svært sentralt i norsk sakprosa.

Sjølv i den friaste sjangeren «essay» var lista toppa av Jens Bjørneboe, ein primært skjønnlitterær forfattar, før det kom universitetsakademikarar på rekke og rad: Hans Skjervheim, Jens Arup Seip, Georg Johannesen, Marianne Gullestad, Toril Moi, Peter Wessel Zapffe, Berit Ås og Francis Bull.

Kan situasjonen igjen bli sånn om ein legg til rette for det?

– Eg håper ikkje det. Det er dei færraste menneske som blir professorar. Men det er store moglegheiter til å løfte opp alle dei andre som har tatt høgare utdanning.

Populærvitskaplege bøker har hatt eit veldig oppsving dei siste åra, og det kjem kanskje nettopp av at det er fleire enn dei store professorane som skriv, til dømes mange flinke unge kvinner som skriv for ein heilt ny marknad.

Eg trur ikkje det er meir måling og teljing som skal til for at det skal bli formidla meir. henrik h. svensen

Det er eit sug der ute etter god populær­ vitskap?

– Det verkar sånn, og eg håper det. Kva folk er interesserte i, forandrar seg heile tida, det kan vere heilt andre ting folk treng om nokre år. Men folk vil alltid trenge kunnskapsbasert formidling som er relevant og god å lese.

Kva bør NFFO gjere for å styrke den popu­ lærvitskaplege formidlinga?

– NFFO gjorde heilt rett i å opne for at folk kan søke stipend sjølv om dei enno ikkje har gitt ut ei bok. I tillegg kan ein kanskje særleg sikte seg inn mot yngre akademikarar som kanskje har skrive ein mastergrad eller doktorgrad, men enno ikkje er komne i fast arbeid. Her er det store moglegheiter for å spreie kunnskap som elles ville ha gått rett til arkivet.

Veit akademikarane om denne mogleg­ heita?

– Det er nok mange som ikkje veit om det. Sjølv om det er kome enormt mange søkarar etter at stipendordninga blei lagd om.

Mellom forsking og formidling

31

sakprosa­ professorata Intervju med Johan Tønnesson

Alfred Fidjestøl Ilja Hendel

Professor sakprosa Med støtte frå NFFO blei Johan Tønnesson i 2005 verdas første sakprosaprofessor. No finst det tre berre i Noreg.

K

vifor skal alle som forskar på litteratur, forske på skjønnlitte­ ratur? Kvifor er alle litteratur­ historier eigentleg skjønnlitteraturhis­ torier? Korleis kunne NFFO arbeide for vilkåra til sakprosaforfattarane om ingen forskarar interesserte seg for bøkene deira?

Slike spørsmål blei stadig viktigare for NFFO utover 1980- og 90-åra. NFFO bestemte seg for å gjere noko for å styrke den akademiske sakprosaforskinga.

Så langt har det ført til tre NFFO-ini­ tierte professorat i sakprosa. Men det starta litteraturhistorisk, fortel Johan Tønnesson, som no har vore sakprosa­ professor ved Universitetet i Oslo i 13 år: – På tidleg 1990-tal arbeidde eg i Forskingsrådet. Både der og i NFFO var det mange som snakka om at det blei forska underleg lite på norsk sakprosa.

Og derfor blei forskingsprosjektet «Norsk sakprosa» starta opp, seier Tønnesson.

Prosjektet «Norsk sakprosa» fekk støtte frå NFFO, Den norske Forlegger­ forening, Nasjonalt læremiddel­senter og KULT-programmet i Noregs forskingsråd.

Dåverande general­ sekretær i NFFO, Trond Andreassen, var også leiar for styringsgruppa for prosjektet, som i tillegg til seminar og diverse mindre publikasjonar hadde som ambisjon å skrive norsk sakprosahistorie frå 1750 til 1995. Trond Berg Eriksen og Egil Børre Johnsen blei redaktørar for eit kollektiv av nærmare hundre artikkelforfattarar, og i 1998 kom det to band, 1519 sider og 4,2 kilo med sakprosahistorie, under den frekke tittelen Norsk litteraturhistorie.

Sakprosa frå 1750 til 1995.

– Det var ein litt sleip tittel. Det var mange som blei lynforbanna. Den gongen var det framleis stor strid om utviding av innkjøpsordninga, dei skjønnlitte­ rære var redde for at det skulle bli tatt av

pengane og ordninga deira. Og den spen­ ninga hadde nok sitt avtrykk i forskings­ verda, seier Tønnesson.

Meir teori, takk I tillegg til dei to litteraturhistoriske banda blei det også skrive eit teoriverk for norsk sakprosa. Ottar Grepstad blei engasjert til dette, og han svarte med å levere boka Det litterære skatt­ kammer. Sakprosaens teori og retorikk, som kom ut på Samlaget eitt år før dei to historiebanda. Men mange i forskings­ miljøet ynskte seg meir einskapleg teori, og hadde gjerne sett at også dei to litteratur­historiebanda hadde hatt eit felles teoretisk rammeverk for dei mange bidraga: – Eg var enno hovudfagsstudent på den tida, fortel Tønnesson.

– Eg studerte under professor Kjell Lars Berge. Berge var mellom dei som etterlyste eit meir koherent teore­ tisk fundament for sakprosaforskinga, og som arbeidde med det som er blitt heitande tekstteori. NFFO blei inspirert av denne kritikken, trur eg.

Det blei derfor etablert eit miljø som heitte «Prosjektmiljøet norsk sakprosa», igjen leia av NFFOs generalsekretær Trond Andreassen, men lokalisert til Universitetet i Oslo. Og snart oppstod ideen om å opprette eit eige professorat i sakprosa ved Universitetet i Oslo. Om NFFO fullfinansierte dei tre første åra, ville Universitetet akseptere å overta dei økonomiske forpliktingane etter det.

Stillinga blei lyst ut i 2005, Tønnesson hadde då blitt universitetslektor og doktor, søkte og fekk stillinga og kunne dermed titulere seg som verdas første sakprosaprofessor.

Var denne sakprosaforskinga kontrover­ siell på Universitetet?

– Det gamle nordisk-faget på Universitetet i Oslo var delt i ein litteraturdel og ein språkdel, og litteratur­folket fekk plassert dette nye prosjektet til språkavdelinga.

Det seier litt. Tendensen var jo tradisjonelt at litteratur­ studium skulle vere studium av tekstar som først og fremst blei forstått som estetiske, og som delar av den skjønnlitterære institusjonen. Arne Garborgs dag­ bøker og Bjørnstjerne Bjørnsons talar kunne bli forska på fordi Garborg og Bjørnson var store skjønnlitterære forfattarar. Mens vi ville utfordre dette synet. Vi var i tillegg inspirerte av prosjektet Svensk sakprosa, som interesserte seg for «det mycket läste». Vi ville ikkje berre studere den høgverdige litterære sak­­prosaen, men også den funksjonelle, altså stortingsmeldingar, bruks­ rettleiingar og nettsider og slikt.

På NFFOs initiativ kom det i 1998 to band med norsk sakprosahistorie frå 1750 til 1995 redigert av Trond Berg Eriksen og Egil Børre Johnsen.

Det var ein slags dobbelt provokasjon i det å både skulle studere sakprosa og å skulle studere all slags sakprosa.

Kunne de ikkje heller ha starta med høgverdig sakprosa som dagbøkene til Garborg og talane til Bjørnson?

– Jo, men det var alt gjort i den første fasen av dette prosjektet. I dei to sakprosahistoriene som Berg Eriksen

Sakprosaprofessor Anders Johansen forskar mellom anna på korleis forskarar tenker med pennen.

Professor II av Alfred Fidjestøl

34

Anders Johansen blei i 2010 verdas andre sakprosa­professor.

Han var då professor i medie­ vitskap ved Universitetet i Bergen, opphavleg hadde han starta opp som sosial­antropolog, før han altså enda opp i eit relativt fritt sakprosa­professorat: – Eg var ikkje tekstforskar i eigentleg forstand, men eg hadde lenge vore interessert i retorikk og retoriske perspektiv på politikkutvikling, seier Johansen.

Jubileumsmagasin NFFO 2018

– Kva har du drive med i sakprosaforskinga di?

– To hovudting: Eg har halde fram med «virksomme ord»-­ prosjektet, som eg starta i lag med Jens E. Kjeldsen. Det starta med ein antologi med politiske talar, og det heldt fram med at vi samla slikt på nettstaden virksommeord.no. Der er det no meir enn 2000 manuskript og referat frå norsk politisk historie.

Dette er eit dokumentasjons­ prosjekt som eg trur fungerer for og blir brukt av alt frå norsklærarar til politiske rådgjevarar.

Og det er ei slags tilrettelegging for vidare forsking på politisk retorikk.

og Johnsen redigerte, var det mange litteraturvitarar som var med, og som skreiv om den typen tekstar. Vi ville utvide perspektivet og studere også det eg har kalla den funksjonelle sakprosaen.

Prosjektet blei sjølvsagt latterleggjort. Litteratur­ vitar og forfattar Henrik H. Langeland skreiv i romanen Francis Meyers lidenskap frå 2007 om ein forskar som var ekspert på teksten utanpå norske frukostblandingar.

Tønnesson kjende seg råka: – Eg tok det som et hint til meg, ja. For Langeland var slikt openbert ein komisk ting å halde på med.

Band to av sakprosahistoria.

Lektorstudentar Tønnesson måtte prøve å trasse latterleggjeringa og skape eit student- og forskarmiljø. Eit undervis­ ningstilbod skulle byggast opp, inkludert master- og bachelorstudium og etter kvart også med moglegheit for såkalla bacheloravhandlingar i det populære lektor­ programmet: – Sakprosa er no eit av dei store innføringsemna på nordisk bachelor på lektorprogrammet. Vi har eit årleg sakprosaemne som 60–70 studentar gjennomfører.

– Den andre hovudgreia mi er at eg har skrive ei norsk politisk retorikkhistorie frå 1814 til 1913, som handlar om korleis ulike samfunnsgrupper historisk har kome til orde, korleis dei har skaffa seg sjølvtillit og retoriske ferdigheiter og blitt ein del av den offentlege samtalen.

– Men du driv berre forsking og ikkje undervisning?

– Ja, eg har ikkje fast undervisning, men held mange kurs og forskarseminar. Det heng saman med ei tredje interesse eg har, som handlar om akademisk skriving, ikkje i tydinga formidling, men som kunnskapsutvikling.

– Altså å tenke med pennen?

– Ja, nettopp. Skriftspråket er intellektuell teknologi, meiner eg, og dette har ofte blitt oversett. Mange snakkar som om ein forskar stablar saman kunnskap først og deretter set av tid til å skrive det ned. Men eg meiner skriveprosessen er ein del av tenkeprosessen, ja av forskingsprosessen i det heile. Eg har gitt ut fleire bøker om det, mellom anna Kunnskapens språk, og blir ofte invitert til å snakke om det.

– Synest du det var noko klamt eller problematisk ved å vere finansiert av NFFO dei tre første åra?

– Nei, det var ikkje det. Eg heldt ei innleiing ganske tidleg

på eit NFFO-arrangement der eg fastslo at eg ikkje hadde noka som helst forplikting til å tale foreiningas sak. Og at eg ikkje var nokon prinsipiell tilhengar av sakprosa generelt, men av gode bøker. Om eg ikkje hadde vore heilt fristilt, ville det ha undergrave truverdet mitt som forskar. Det blir heller ikkje interessante studium om ein er for begeistra for det ein studerer.

Folk som er veldig begeistra for Ibsen, bør ikkje forske på Ibsen.

NFFO forstod det.

Professor sakprosa

35

Vi ville ikkje berre studere den høgverdige litterære sakprosaen, men også den funksjonelle, altså stortingsmeldingar, bruksrettleiingar og nettsider og slikt. johan tønnesson

Læreplanane etter Kunnskapsløftet i 2006 som side­ stiller sakprosa og skjønnlitteratur, har sjølvsagt vore viktige for denne tilstrøyminga.

Opplevde du dilemma knytt til det å ha eit professorat som dei første åra var finansiert av ei fagforeining med politiske interesser som NFFO? – Eg bruker aldri ordet fagforeining om NFFO, det er ein opphavsrettsorganisasjon. Eg vil tru dei fleste NFFO-medlemmene er medlemmer av ei fagforeining i tillegg. Men eg har aldri opplevd noka form for styring.

Ein kunne jo tenke seg at NFFO til dømes ville at eg burde fokusere meir på den litterære sakprosaen og dei bøkene som medlemmene i NFFO skreiv. Men ingen har nokon gong sagt eller ymta om det. Ikkje eingong

Sakprosaprofessor Gøril Thomassen Hammerstad skal mellom anna forske på kommunikasjons­ utfordringar i arbeidslivet.

Professor III av Alfred Fidjestøl

36

NFFOs ferskaste sakprosa­ professor starta i jobben i 2017 og held til på senteret SEKOM ved NTNU i Trondheim.

– Kva i alle dagar betyr SEKOM? – SEKOM står for Senter for fagleg kommunikasjon og spring ut av faget bruksretta språk­vitskap på NTNU. Det er eit problemorientert empirisk tverrfagleg senter der vi

Jubileumsmagasin NFFO 2018

ynskjer å fokusere på kommunikasjonsutfordringar knytte til fagleg kommunikasjon i høgare utdanning og arbeidsliv, forklarer Thomassen Hammerstad.

– Men er det sakprosaforsking då?

– Ja, det er det. NFFO ynskte eit professorat som var knytt til bruksretta språkvitskap, det var eit signal som kom for nokre år sidan. Det vi ynskjer med dette professoratet, er å bringe inn eit litt breiare perspektiv på sakprosa. Tidlegare har ein fokusert på store tunge offisielle institusjonar knytte til sakprosa, men her er det

med mimikk. Desse sakprosaprofessorata blir utøvde i armlengdes avstand frå NFFO. Tønnesson er heller ikkje åleine om å kalle seg sakprosaprofessor lenger. I 2010 brukte NFFO same modellen med treårig finansiering og fekk oppretta eit sakprosaprofessorat ved Universitetet i Bergen, som Anders Johansen fekk. Og i fjor blei det tredje profes­ soratet oppretta, ved NTNU i Trondheim og med Gøril Thomassen Hammerstad som professor nummer tre.

I tillegg finansierer NFFO ein vitskapleg assistent ved Universitetet i Oslo som driv bloggen og tidsskriftet Sakprosa. Dei tre professorane forskar på ulike aspekt ved det ein kan kalle eit relativt breitt sakprosaomgrep, og har ikkje anna fast fagleg fellesskap enn at dei alle er engasjerte i tidsskriftet Sakprosa.

– Tidsskriftet Sakprosa er eit viktig fellesskap mellom oss, der jobbar vi godt saman. Og så er vi i ferd med å etablere eit nordisk samarbeid. I Finland har dei fått eit professorat i facklitteratur, svenskane arbeider for det same, og i Danmark er det spesielt to personar som er sterkt engasjerte i denne forskinga, mellom anna med finansiering frå Carlsbergfondet. Vi er i desse dagar i ferd med å få på plass ein nordisk infrastruktur for sakprosaforsking.

yrkes- og p ­ rofesjonslivet som vil vere i fokus. Vi er utfordra til å utforske profesjonelle praksisar og å sjå skriftleg og munnleg kommunikasjon i samanheng med kvarandre, altså det som blir kalla multimodal kommunikasjon på tvers av teikn og tale.

– Har du døme på konkrete forskingsprosjekt de skal i gang med?

– Vi jobbar for å få pengar til eit prosjekt der vi vil fokusere på skriftleg kommunikasjon og tekstlege praksisar på helse- og sosialfeltet som har vakse fram på bakgrunn av digitaliseringa.

Tanken er å utforske denne digi-

taliseringa der ansikt til ansiktmøte blir erstatta av eller går over til meir skriftleg kommunikasjon, og korleis denne digita-

– Det vi ynskjer med dette professoratet, er å bringe inn eit litt breiare perspektiv på sakprosa.

Johan Tønnessons bok Hva er sakprosa?

eit opplagt kunnskapshol både i forskinga på skriving og i utdanningane.

– Ser du nokon dilemma ved å vere finansiert av NFFO? – Nei. Det er bra at NFFO tar systematisk samfunnsansvar på denne måten, at NFFO tar direkte kontakt med tre ulike universitet og legg opp til tre professorat med tre ulike signaturar som til saman gir eit veldig samansett bilete av sakprosafeltet.

liseringa endrar praksis i møte med brukarar og stiller nye krav til profesjonsutøvarane. Dette er

Professor sakprosa

37

OMSETJARANE

Innkjøpsordninga: I NFFO

Intervju med Elisabet METTE NEWTH W. Middelthon

Alfred Fidjestøl Ilja Hendel

Gratulerer med O-en Sidan 1990 har dei faglitterære omsetjarane vore organiserte i Norsk faglitterær forfatterog oversetterforening. Først i år kjem endeleg O-en med i forkortinga NFFO.

38

Jubileumsmagasin NFFO 2018

E

lisabet W. Middelthon er merit­ tert sakprosaomsetjar og ein røynd organisasjonsstrateg i bransjen. Ho var leiar av Norsk fag­­ litterær oversetterforening då NFF på årsmøtet i Bergen i 1990 vedtok å slå seg saman med dei faglitterære om­­­setjarane.

Sidan den gongen har dei to organi­ sasjonane vore lukkeleg gifte i Norsk faglitterær forfatter- og oversetterfore­ ning. Frå og med 2018 skal ekteskapet også kome til syne i den offisielle forkor­ tinga, som heretter skal vere NFFO og ikkje NFF som tidlegare. Norges Fotball­ forbund og Norsk Fysioterapeutforbund skal få slåst vidare om eineretten til akronymet – heretter utan oss: – Den O-en betyr faktisk mykje for oss faglitterære omsetjarar. Så lenge alle sa NFF, var det liksom framleis berre ei forfattarforeining. Vi har venta lenge på O-en og er veldig glade for at han no kjem på plass, seier Elisabet W. Middelthon.

På initiativ frå NFF Også sjølve etableringa av ein eigen orga­ nisasjon for faglitterære omsetjarar, attende i 1984, skjedde etter initiativ frå dåverande NFF. Bjørn Bjørnsen og JohnWilly Rudolph tok kontakt og forklarte at dei faglitterære omsetjarane bidrog til å skaffe kopi- og bibliotekvederlag som berre dei skjønnlitterære omsetja­ rane drog nytte av. Utan ein eigen orga­ nisasjon var det vanskeleg å forhandle fram eigne ordningar for dei faglitterære omsetjarane: – Bjørnsen og Rudolph var sterke, kjente systemet godt og forstod at vi ville tene på dette. Vi har mykje å takke dei for, fortel Middelthon.

Den 28. april 1984 fann det konsti­ tuerande årsmøtet i Norsk faglitterær oversetterforening stad. Lars Alldén blei

vald til organisasjonens første leiar, to år seinare overtok Elisabet W. Middelthon.

Organisasjonen førte ikkje berre til at dei faglitterære omsetjarane fekk rett til eigne vederlag. Det gav dei dessutan ei ny sjølvforståing: – Før dette var det berre dei skjønn­ litterære omsetjarane som hadde hatt ein identitet. Det var nokre av oss som også omsette skjønnlitteratur, men dei fleste som blei medlemmer av den nye organisasjonen, hadde ikkje nokon orga­ nisasjon frå før. Alle som hadde opphavs­ rett til 50 sider med faglitterær om­set­ jing, kunne bli medlemmer.

Kvifor var det ikkje meir naturleg å orga­ nisere seg saman med dei skjønnlitterære omsetjarane?

– Dei var ikkje interesserte i oss. Dei såg på oss som nokon som ville ta frå den kaka dei så langt hadde hatt åleine. Som med skjønnlitterære forfattarar har dei skjønnlitterære omsetjarane alltid rekna seg sjølve for å vere litt skjønnare enn dei faglitterære, seier Middelthon.

– Eg hugsar eg blei invitert til årsmøtet til dei skjønnlitterære omsetjarane då eg var leiar av den faglitterære omsetjar­ foreininga. Der blei eg møtt med ei veldig nedlatande haldning. Vi heldt ikkje same litterære mål som dei, syntest dei.

Eg trur vi blei sterkare saman og har hatt store fordelar av det. elisabet w. middelthon

Blanda mottaking Sjølv om den faglitterære omsetjar­ organisasjonen opphavleg blei skipa på initiativ frå NFF, var det ikkje alle i

Gratulerer med O-en

39

NFF som var like glade for planane om ei samanslåing på 1990-årsmøtet, fortel Middelthon: – Stemninga var litt blanda i begge organisasjonane. Nokre av forfattarane frykta at vi skulle få for mykje av kaka.

Og nokre av omsetjarane frykta at vi ville hamne heilt i skuggen av dei faglitterære forfattarane.

Etter snart 30 års samkvem er derimot situasjonen mykje lysare enn rett etter samanslåinga: – Det har gått over all forventning, skeptikarane har forsvunne og ser no fordelane ved å vere del av ei slagkraftig

40

Jubileumsmagasin NFFO 2018

foreining. Vi har fått ein forhandlings­ kapasitet som vi berre kunne ha drøymt om aleine. Eg trur vi blei sterkare saman og har hatt store fordelar av det. IngerSophie Hølmebakk tok forresten heilt utruleg godt imot oss då vi kom inn i organisasjonen.

Men føler de stundom at de blir litt gløymde i NFF? Unnskyld, NFFO, meiner eg?

– Eg hugsar eg sat i styret då Homp­ land var leiar, og då måtte eg heile tida terpe på og minne om at det ikkje lenger heitte Norsk faglitterær forfatterfore­ ning. På den tida blei vi stadig gløymde,

Som med skjønnlitterære for­ fattarar har dei skjønnlitterære omsetjarane alltid rekna seg sjølve for å vere litt skjønnare enn dei faglitterære. elisabet w. middelthon

jamvel i referat og offisielle protokollar.

Stundom følte vi at vi ikkje var så viktige for foreininga fordi vi var så få. Og så var det vanskeleg å vite kor mykje vi skulle mase om dette, kor upopulære vi skulle gjere oss. Det er derfor den O-en i NFFO er litt viktig for oss no.

Korleis er forholdet til den skjønnlitterære omsetjarorganisasjonen no?

– Vi samarbeider veldig godt, vi byter på medlemskap i internasjonale forei­ ningar og har mange felles prosjekt.

Den store omsetjaraksjonen på starten av 1990-talet sveisa oss saman. Begge

foreiningane har glede av samarbeidet, det er i alle fall inntrykket mitt. Dei siste ti åra har eg omsett mykje skjønnlitte­ ratur, og no er eg medlem av begge forei­ ningane.

Trur du det kan bli aktuelt å forlate NFFO ein gong og lage éin felles omsetjarorgani­ sasjon?

– Nei, det trur eg ikkje. Begge omsetjar­ foreiningane er nøgde med at tinga er som dei er. Det er akkurat som for forfattarane, det er vel ikkje mange som vil slå saman dei to forfattarorganisa­ sjonane.

Gratulerer med O-en

41

oversetteren Intervju med Bente Christensen

For en oversetter er ingenting fremmed

Per Asbjørn Risnes jr.

Ilja Hendel

Etter fire tiår i bransjen mener Bente Christensen det er mer behov for oversatt sakprosa enn noensinne.

D

en franske forfatteren Marie Cardinal sa en gang at hun var så glad i å brodere at hun heller ville drive med det enn å treffe kjæresten sin.

Da Bente Christensen i 2014 mottok hedersprisen The Pierre-François Caillé Memorial Medal av den internasjonale oversetterforeningen FIT, sa hun at hun følte det samme med oversetting.

For henne er det fortsatt en lidenskap etter mer enn førti år i yrket.

42

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Au pairen fra Hokksund Bente Christensen tilhører genera­ sjonen unge kvinner som gikk engelsk­ linjen på gymnaset før de dro til Frank­ rike som au pairer. Som oversetter har hun fått like mye bruk for det hun lærte av barna og dagliglivet som av studiene på HF-fakultetet ved Universitetet i Oslo.

– Du må kunne mer enn det som står i ordboken. Du må vite hvordan verden ser ut der forfatteren er, for å forstå utgangsteksten. Du må kunne

Du må kunne mer enn det som står i ordboken. Du må vite hvordan verden ser ut der forfatteren er, for å forstå utgangsteksten. bente christensen

For en oversetter er ingenting fremmed

43

hverdagsspråket Christen­­­­­­­­­sen.

også,

sier

Bente

Sakprosaoversettelser må være veldig presise. Ikke at det alltid er livsfarlig, men det kan jo i teorien begås justismord hvis noe er feil i en lovtekst eller et vitneutsagn. bente christensen

Det var det hun fortalte saks­ behandlere, den gangen hun ble innkalt til Skatteetaten for å forklare hvorfor hun hadde trukket fra en reise til Kypros på skatten. Hun måtte lære seg kulturen hun skulle formidle, sa hun. Og saks­ behandleren godtok det til slutt.

– Sakprosaoversettelser må være veldig presise. Ikke at det alltid er livs­ farlig, men det kan jo i teorien begås justismord hvis noe er feil i en lovtekst eller et vitneutsagn. Derfor er det viktig også å vite sine begrensninger når det gjelder fagfelt. Jeg ville ikke ha begitt meg ut på tekniske ting, sier overset­ teren som ved siden av skjønnlitterære oversettelser har holdt seg til filosofi, psykologi og pedagogikk.

– Jeg har alltid vært litt skeptisk til dem som hevder at de kan oversette fra fem forskjellige språk. Det er så lett for at nyansene blir borte, sier hun.

Pedagogoversetting Oversettere er resultatorienterte, har Bente Christensen sagt. De er opptatt av at det som kommer ut mellom to permer, skal være forståelig. Sånn sett er de både pedagoger, redigerere, korrektur­lesere og forfattere i ett.

44

Jubileumsmagasin NFFO 2018

– Formidlingstrangen er sterk hos over­ settere. Vi tenker på leserne. Og da kan det være fristende å bli for pedagogisk og forklare ting. Vi diskuterer jo det litt, om vi skal bruke fotnoter eller innskutte forklaringer, sier hun og nevner et eksempel fra den gangen hun oversatte en fransk tekst fra et arabisk land før hijab var blitt et kjent begrep i Norge.

Da ble ordet forklart i en ordliste bak i boka.

– Det blir jo vår tekst. Det er vårt navn som står der. Da er vi nødt til å gjøre en ordentlig jobb. Men faglitteratur er ikke alltid så godt skrevet fra forfatterens hånd.

Så oversettelsen blir ofte bedre?

– Ja, absolutt. Forfatterne slipper unna med ting vi hadde fått røde streker for.

Vi må stå for det som er på trykk. Så når jeg oversetter fagbøker, tillater jeg meg noen ganger å forbedre språket, slik at det blir lettere å forstå og lese, sier hun.

Stjålne ord – Oversetteryrket har blitt til å leve av, svarer Christensen på spørsmål om hvordan yrket har utviklet seg.

– Opp gjennom tidene har det vært mye av en hobby for mange. Noe de har drevet med ved siden av forfattervirket eller akademikerlivet, men nå er det flere som arbeider utelukkende som overset­ tere, selv om det fortsatt ikke er noe lukrativt yrke, sier hun.

Hvorfor ikke?

– Oversettere er fortsatt en svak gruppe som ofte blir betraktet som «husmenn» av forlagene. Vi har lett for å stå med lua i hånden, sier hun.

Men hvordan har selve oversettelsen utviklet seg?

– Tidligere var det mye mer «hjemlig­ gjøring». Det vil si at man fornorsket både uttrykk, geografiske steder og navn.

I skjønnlitteratur ble det jo også forkortet og strøket en god del. I dag er nok over­ setterne mer lojale til utgangsteksten.

Nå kan man dobbeltsjekke på Google Translate?

– Jeg er ikke imot oversetterteknologi.

Det kan være nyttig, ikke minst når man skal oversette standardiserte tekster som årsrapporter eller liknende. Da kan det til og med bli mer presist. Men når det er kompliserte tankerekker eller kreativ skjønnlitteratur, går det jo ikke. Jeg tror ikke vi blir arbeidsledige med det første.

Men teknologien har kanskje forandret jobben?

– Ja, jeg begynte jo på skrivemaskin og hadde noen ganger to cm tykke manusark fordi jeg hadde måttet lime på nye papirremser der jeg hadde rettet ting.

Har du fortsatt et bibliotek med analoge favorittordbøker?

– Nei, jeg brukte lenge et stjålet eksem­ plar av Andreas Blinkenberg og Poul Høybyes Fransk-Dansk Ordbog. Men siden kom den i cd-romutgave, og nå er den online, så da klarer jeg meg med det.

Jeg har også gått bort fra mitt kjære tolv­ binds leksikon. Det ga jeg bort til Klasse­ kampens bokmarked, sier hun.

Fremmedspråkkampen Bente Christensen liker å leke med tanken på hva som ville skjedd om alle oversettere la ned arbeidet. Hvor lang tid ville det gå før verden stoppet opp, falt fra hverandre?

– Etter en uke eller to ville det blitt kaotisk. Spesielt tolkene ville blitt savnet raskt. FN, sykehus, rettssaler, overalt.

Tekstingen på fjernsynet … Det er ikke ett eneste felt som ikke er avhengig av oversettelse.

Hadde vi hatt det bedre med ett fellesspråk?

– Nei, og det mener jeg ikke fordi jeg ville vært arbeidsledig. Samfunnet ville blitt ensrettet og fryktelig kjedelig. Det fine med mange språk er at det gir oss forskjellige paradigmer, forskjellige måter å tenke på og se verden på, sier hun.

Men vi blir jo alle flinkere i engelsk?

– Jeg vet ikke om det er noe bedre. Jeg har rettet mange eksamensoppgaver og sett hvor mange studenter som har misforstått uttrykk de har lest i engelske lærebøker. Det er viktig å få fag­litteratur på norsk. Jeg håper kultu­ ministeren følger opp det hun har sagt om å bygge opp under det norske språket, slik at det blir fullverdig på alle domener. Det trenger vi for å forstå det fremmede og utvikle det hjemlige, sier hun og legger til: – For en oversetter er ingenting fremmed.

Så nå googler du også?

– Ja, enormt mye. Her forleden arbeidet jeg med Jules Vernes Fra jorda til månen, og da var jeg langt inne i våpentekno­ logien. Jeg lurer på hva etterretnings­ tjenesten vil si om søkehistorikken min, sier hun.

For en oversetter er ingenting fremmed

45

1978

1980

Norsk faglitterær forfatter­ forening ble stiftet på et konstituerende årsmøte den 28. april 1978. 60 medlemmer møtte fram på dette første årsmøtet.

I mai 1980 opprettet NFF Kopifag, seinere kjent som Kopinor, hvor en rekke rettighetshavere til kopivederlag ble samlet i én organisasjon.

40 års lederskap gjorde Bjørnsen comeback for andre gang etter kampvotering på årsmøtet mot sittende leder Hellern, og styrte organisasjonen fram til årsmøtet i 1988 da Idunn Heldal Haugen ble vår første kvinnelige leder. I 1990 ble daværende direktør ved Norsk Folkemuseum Erik Rudeng leder for den sammenslåtte organisasjonen av fag­­litterære oversettere og forfattere, og Rudeng satt til 1993 da sosiolog, Dagblad-­kommentator,

forfatter og løpegutt Andreas Hompland overtok. Året etter ble medieprofessor Helge Rønning ny leder, i 1996 overtok John Stanghelle, fra 2001 Rune Ottosen, fra 2005 Kjell Lars Berge, fra 2008 Jørgen Lorentzen før forfatter og journalist Marta Breen ble ny leder i 2014 og fikk æren av å være sittende leder idet organisasjonen markerte 40-årsjubileet på årsmøtet i 2018. (AF) FOTO MARIA GOSSÉ

I alt tolv forskjellige personer har vært styreledere i NFFO disse 40 årene, ti menn og to kvinner. Grunnleggeren Bjørn Bjørnsen var organisasjonens første styreleder og satt i første omgang fra 1978 til 1980. Da overtok forfatter og kulturredaktør i Aftenposten Finn Jor. I 1982 gjorde Bjørn Bjørnsen comeback og satt denne gang til 1984 da rektor, tidligere lokalpolitiker og forfatter Victor Hellern ble ny leder. I 1986

46

Jubileumsmagasin NFFO 2018

2001

2018

Fra årsmøtet i Bergen i 1990 ble også faglitterære oversettere med i det som heretter skulle hete Norsk faglitterær forfatterog oversetter­forening.

I 2001 bikket NFFO 5000 medlemmer, av dem 4616 forfattere og 439 oversettere.

Kjønnsfordelingen var 70/30 i favør mennene og gjennomsnitts­ alderen like over 50 år.

På årsmøtet 8. april 2018 markerte organisasjonen sitt 40-årsjubileum og skiftet offisielt forkortelse fra NFF til NFFO.

FOTO NFFO

1990

På et ekstraordinært årsmøte i 1983 bestemte Norsk faglitterær forfatter­ forening å opprette en stilling som generalsekretær. Den tidligere forskeren ved Institutt for samfunnsforskning Tora Houg, seinere Tora Aasland, fikk stillingen i konkurranse med to andre søkere. Etter bare to år i stillingen, i 1985, ble Tora Houg valgt inn på Stortinget for SV og stillingen måtte lyses ut på nytt. Den 34 år gamle instituttsekretæren ved Nordisk institutt ved Universitetet i Bergen, Trond Andreassen, søkte. Han hadde også søkt stillingen sist, denne gang søkte han på oppfordring og fikk jobben. Han startet den 2. januar 1986, satt til 1995 da han begynte i ny jobb i Universitetsforlaget og ble erstattet av nåværende avdelingsdirektør i Kulturdepartementet, Øivind Danielsen.

Men Trond Andreassen lengtet tilbake og var tilbake i stillingen etter to år og satt deretter ut 2015. I 2016 startet dagens generalsekretær Tore Slaatta, som kom til jobben fra et professorat ved Institutt for medier og kommunikasjon ved Universitetet i Oslo. (AF)

FOTO BJØRN ERIK PEDERESN / WIKIMEDIA COMMONS

GENERALENE

Prosa I 1995 startet NFFO tidsskriftet Prosa, som er et uavhengig allmennkulturelt tidsskrift og som blir redigert i henhold til redaktørplakaten. Det er i dag Norges største litteraturtidsskrift med et opplag på 6200 og seks utgitte nummer per år. Prosas første redaktør var Mari Toft, også kjent som Syphilia Morgenstierne. Siden 2014 redigeres Prosa av Sindre Hovdenakk. (AF)

Tall og navn i NFFOs historie

47

ny teknologi Innkjøpsordninga:

Intervju med Tore Slaatta

METTE NEWTH

Alfred Fidjestøl Ilja Hendel

Etter kopi­maskinene FOTO DIGITALTMUSEUM / TELEMUSEET

NFFOs eksistens har vore basert på at det blir betalt vederlag for kvar gong nokon legg ei fag­­ litterær papirbok i ei kopimaskin. Kva skjer om både papirbøkene og kopimaskinene forsvinn?

48

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Den 22. oktober 1938 blei den første vellukka tørrkopieringa gjennomført.

Ti år seinare blei den første masseproduserte kopimaskina lansert basert på Carlsons såkalla xerografi-metode.

I 1959, kom modellen Xerox 914, som gav kopiteknologien sitt kommersielle gjennombrot. kjelde: norsk teknisk museum

T

ore Slaatta har sidan 2016 vore generalsekretær i NFFO. Før det var han professor i medievitskap og forska mellom anna på litteratur­ sosiologi og framtida for bokbransjen.

No får han god bruk for denne kompe­ tansen når han skal lose foreininga gjennom nye teknologiske revolusjonar, frå kopimaskiner til mobilkamera, frå papirbøker til e-bøker og nettsider, frå fysiske bokhandlar til ulike strøyme­ tenester på nettet.

Men overgangen frå bruk av kopi­ maskiner til at folk tar fram eit mobil­ kamera og sjølve knipsar dei sidene dei er ute etter, er for så vidt godt tatt vare på allereie, forsikrar Slaatta: – Dette med digitalkopiering er godt forvalta i dagens åndsverklov. Kopinor lisensierer og tar betalt for digital kopi­ ering som ikkje er til privat bruk. Det blir gjort allereie og kom på plass for over ti år sidan. Det kan nok feste seg og bli betre, men det er i utgangspunktet godt forankra i opphavsretten, seier Slaatta.

Avtalelisens Vederlagsrettane norske forfattarar har for kopiering, blir forvalta gjennom ein såkalla avtalelisens. Det betyr at kvar og ein av oss slepp å halde styr på korleis

åndsverka blir brukte, men at opphavs­ rettsorganisasjonen Kopinor skaffar uavhengige statistiske undersøkingar, krev inn vederlag og fordeler desse til medlemsorganisasjonane. For NFFO blir kopivederlaget samla i det faglitterære fondet, saman med bibliotekvederlaget, og frå dette kan forfattarar og omsetjarar søke støtte: – For NFFO er lovreglane om avtale­ lisens ei veldig god ordning. Dette har også EU tatt til seg. Det som har særmerkt det nordiske opphavsrettssystemet tidle­ gare, blir no også utvikla i utkastet til EUs nye opphavsrettslege direktiv. Det er ei langsam institusjonell oppvakning i gang omkring det instrumentet som vi har halde på med i 40 år, seier Slaatta.

– Det finst jamvel aktørar i USA som no vurderer om det er mogleg å få ameri­ kanarane til å nytte seg av avtalelisensar.

Det ville ha vore eit veldig gjennom­ brot. I USA har ein i dag ein såkalla «fair use»-doktrine, som lèt folk kopiere og bruke åndsverk i biblioteka utan at det blir betalt for. Og kvar grensene går for «fair use», er uklare.

Ny åndsverklov Åndsverklova er sjølve nøkkellova for alle som lever av å skrive. For tida er

Etter kopimaskinene

49

den norske lova under revidering. Slaatta følgjer prosessen med falkeblikk: – Det opphavlege framlegget gjekk altfor langt i å ta industrielle omsyn og næringsomsyn i staden for å ta omsyn til dei ein skal ta omsyn til i opphavs­­ samanheng, nemleg dei som skaper verka. Det ser ut som det blir betra no.

Det er ei langsam institusjonell oppvakning i gang omkring det instrumentet som vi har halde på med i 40 år. tore slaatta

50

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Og så var det eit framlegg om å definere undervisning i skulen som ein privat situ­ asjon som ikkje skulle utløyse kopivederlag ved kopiering av læremiddel?

– Ja, men det framlegget kjem ikkje til å bli ståande. I så fall burde verkeleg lærarane reagere på at lovgjevar meiner at dei ikkje er på jobb, men i ein privat situasjon når dei står i klasserommet og underviser! Det var eit meiningslaust forslag og kjem ikkje til å bli vedtatt.

Det ville ha vore eit veldig slag for inn­­ tektene til Det faglitterære fondet?

– Ja, skuleeigarane var glade for det fram­ legget, men skuleeigarane kan ikkje tene pengar på kostnad av opphavsrettshavar.

Slikt kan ikkje stå i ei lov, og det kjem heller ikkje til å skje.

Ikkje berre bok-foreining Eit anna teknologisk spørsmål som vil ha avgjerande betydning for den framtidige forfattarøkonomien, er om papirboka vil overleve. Generelt ser papirboka ut til å vere meir slitesterk enn mange trudde for eit tiår sidan. Men for NFFO og det faglitterære fondet har dei tradisjonelle trykte lærebøkene i skulen vore spesielt viktige. Kva om dei forsvinn? Og blir erstatta av ymse digitale plattformer og nettsider der tekstbrokkar berre er eitt av mange element?

– Den trykte læreboka vil sikkert finne ei ny form, og det trykte mediet vil fram­ leis vere pedagogisk rett i mange situa­ sjonar. Eg trur også samfunna våre i lang tid framover vil vere tekstbaserte, og det er ikkje så viktig om tekstane blir gitt ut som e- eller p-bøker. Kampen står om tida som er til rådvelde, og kvaliteten og lengda på tekstane. Den kompetansen det er å kunne lese tekstar som går over meir enn éi skjermside, er noko vi vil slåst for. Undersøkingar viser at studentar og elevar framleis føretrekker lærebøker på papir, gjerne også på norsk. Det er noko politikarane bør merke seg, seier Slaatta.

Likevel meiner han at NFFO må vere vaken for at bokmediet er i endring, og at det kan få betydning for organisasjonen: – Eg var på ein innspelskonferanse til den kulturmeldinga som no er under arbeid, og då sa eg at NFFO er ei foreining som arbeider for «dei lange tekstane». Eg bruker meir og meir det uttrykket. Vi er ikkje ei foreining berre for boka, men ei foreining for forfattarar av faglitterære tekstar av ei viss lengde.

Det har lege i vedtektene våre lenge at vi har anerkjent tekstar som er minst seks sider lange eller på 10 000 teikn. I våre retningslinjer aner ein framleis at NFFO har ein spesiell kjærleik for den trykte boka, og det synest eg er fint. Men som foreining må vi i framtida vere meir opne for faglitterære forfattarar som arbeider med andre typar format.

Den kompetansen det er å kunne lese tekstar som går over meir enn éi skjermside, er noko vi vil slåst for. tore slaatta

Og då vil vi kanskje få medlemmer som aldri har gitt ut ei bok?

– Ja, nettopp. Det finst allereie mange akademikarar som aldri får skrive ei bok på eit norsk forlag, men som skriv hundrevis av artiklar i utanlandske tids­ skrift. Kva gjer vi med dei? Dei er vel også forfattarar, og dei blir det stadig fleire av. Vi må spørje oss om ikkje vi skal vere ei foreining for dei også. For meg er dette i grunnen eit mediehistorisk spørsmål. Før kom romanar først som føljetongar i avisene, medan vitskapen kom som bøker. No blir vitskapen gjort ope tilgjengeleg i internasjonale tids­ skrift, mens romanane kjem som e- og p-bøker. Og arkiva og oppslagsverka veks på nettet. Eg trur vi må følgje med i tida og ikkje låse oss til eit avgrensa forfattaromgrep.

Det er ein ny måte å snakke om oss på?

– Ja, men det trur eg vi er nøydde til.

Etter kopimaskinene

51

norsk forfattar­

Innkjøpsordninga: sentrum

Intervju med Per METTE NEWTH

Kampen om sentrum

Olav Kaldestad

Alfred Fidjestøl

I 1968 skipa norske forfattarar formidlings­ organisasjonen Norsk Forfattarsentrum.

Først i 2014 fekk sakprosaforfattarane bli med.

I

1968 etablerte dei skjønnlitterære forfattarane organisasjonen Norsk Forfattarsentrum. Ideen kom frå Einar Økland, tanken var at Norsk Forfattarsentrum skulle arbeide for å formidle forfattarar, skaffe dei oppdrag, etablere nye møteplassar mellom lesarar og forfattarar – og sist, men ikkje minst: syte for at forfattarane fekk skikkeleg betalt for oppdraga.

Tradisjonelt hende det litt for ofte at forfattarar måtte ta til takke med ei flaske vin eller ein blome etter å ha halde eit foredrag. Norsk Forfattarsen­ trum skulle gjere slutt på det. «Forfat­ tere er nok glad i blomster, men også de spiser mat når ingen ser det», stod det i den første pressemeldinga frå den nye organisasjonen.

52

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Dei første åra var inntakspraksisen open og liberal, men utover 1970-åra blei det ein rein skjønnlitterær organisasjon.

Somme sakprosaforfattarar ville gjerne bli med, men fekk ikkje lov. Og det var vanskeleg for NFFO å krevje det. Initia­ tivet måtte kome frå Forfattar­sentrum sjølv.

Feilvurdering Då Per Olav Kaldestad blei ny styreleiar i Norsk Forfattarsentrum i 2012, meinte han tida var overmoden for å innlemme sakprosafolket. Han ville ikkje gi seg som leiar før den saka var brakt i hamn.

– Det var ei sak som mange av oss hadde tenkt på i fleire år. Det hadde vore forsøkt frå styret ved fleire høve, eg var klar over det, og det forundra meg at det

J Norsk Forfattar­ sentrum stemmer inn sakprosaforfattarane under årsmøtet i 2014.

FOTO HANNE BRU GABRIELSEN

K Røystesetlane ved den endelege uravrøystinga hamna på søppelfyllinga.

FOTO KNUT FOUGNER

norsk forfattar­s entrum Norsk Forfattarsentrum blei oppretta i 1968 som ein formidlingssentral for norske skjønnlitterære forfattarar.

Då NFFO kom på banen og norsk sakprosa blei meir offensiv, kravde også sak­

ikkje hadde gått i 2007. Eg var ikkje til stades på det årsmøtet, men eg hadde trudd det skulle gå glatt gjennom, og så blei det i staden veldig trøblete, seier Kaldestad.

Styret i Norsk Forfattarsentrum feil­ berekna situasjonen i 2007. Dåverande styreleiar Jan Christopher Næss fremja ei vedtektsendring for årsmøtet om at organisasjonen heretter skulle vere open for sakprosaforfattarar. Men ikkje berre fall forslaget på årsmøtet. Årsmøtefleir­ talet var så provosert over at styret i det heile tatt kunne fremje eit slikt forslag, at det var like før styret blei kasta: «Styret led et stort nederlag. Vi har ikke tradisjon for å sparke folk, men jeg håper de har skjønt at dette ikke slo an», sa Edvard Hoem til Klassekampen.

prosaforfattarane å få bli med i Forfattarsentrum.

I 2007 fremja styret i Norsk Forfattarsentrum eit framlegg om å opne for sakprosa­ forfattarar, men forslaget fall på årsmøtet. I 2014 var det breitt fleirtal for å sleppe inn sakprosa­forfattarane.

Men saka kom stadig tilbake i det offentlege ordskiftet. Norsk Forfattar­ sentrum hadde fast støtte over stats­ budsjettet. Representantar frå NFFO sa stadig høgare til dei ulike kulturmi­ nistrane at denne støtta kanskje burde ha som føresetnad at også sakprosa­ forfattarane fekk lov å bli med. I 2009 gjorde Kulturdepartementet Norsk Forfattar­sentrum til såkalla nasjonal aktør for litteratur i Den kulturelle skulesekken. Og sjølv om Forfattarsen­ trum også skulle sende sakprosaforfat­ tarar på skuleturné, meinte NFFO at det heretter blei endå meir urimeleg at organisasjonen stengde ute sakprosa­ forfattarane. I 2011 søkte dei profilerte sakprosaforfattarane Morten Strøksnes og Ivo de Figueiredo om medlemskap i

Kampen om sentrum

53

Dåverande leiar i Norsk Forfattarsentrum, Per Olav Kaldestad.

FOTO NORSK FORFATTARSENTRUM

Eg meinte at den gode sakprosaen var fullt på høgde med den gode skjønnlitteraturen. Det var ei litterær grunngjeving frå mi side. per olav kaldestad

Den norske Forfatterforening, ikkje fordi dei trudde dei ville bli medlemmer, men for å setje søkelys på den systematiske diskrimineringa som profesjonelle heil­ tids sakprosaforfattarar blei utsette for.

Utestenginga frå Norsk Forfattarsen­ trum blei nemnd mellom døma i ein felles kronikk dei sende til Aftenposten då avslaget var eit faktum.

Kaldestad merkte seg absolutt dette samla presset frå NFFO: – Ja, det blei rasla litt med sablane.

Kvar sommar gjekk styreleiaren i NFFO ut og snakka i Aftenposten om at

54

Jubileumsmagasin NFFO 2018

sakprosaforfattarane blei haldne utanfor det gode selskap i Forfattar­ sentrum.

Sjølv om dette var i agurktida, var det strategisk dumt av oss å kome i ein slik situasjon. Personleg var eg dessutan heilt samd med dei. Og departementet konfronterte oss stadig tydelegare med at dei syntest det var ein underleg praksis av oss.

Då brann det under føtene?

– Ja, det kan du seie, eg oppfatta nok at det også ville vere litteratur­politisk lurt av oss å opne for sakprosaforfattarar, for å kunne forsvare at vi var nasjonal aktør i Den kulturelle skulesekken.

Litterære grunnar Likevel var det dei litterære og ikkje dei litteraturpolitiske argumenta som vog tyngst for Kaldestad: – Eg meinte at den gode sakprosaen var fullt på høgde med den gode skjønn­ litteraturen. Det var ei litterær grunn­ gjeving frå mi side, eg kunne ikkje forstå

at ein viktig hovudsjanger skulle sten­ gast ute frå Forfattar­sentrum. Nokre sakprosaforfattarar var mellom dei eg beundra mest av norske forfattarar, folk som Dag Østerberg, Jon Hellesnes og Gunnar Skirbekk og sakprosaforfat­ tarskapane til Einar Økland og Kjartan Fløgstad. For meg var dette sjølvsagt, seier Kaldestad.

Kaldestad fekk heile styret med på å støtte ei vedtektsendring. Likevel kom ikkje framlegget formelt frå styret, men frå ei gruppe medlemmer med folk som Vigdis Hjorth, Espen Haavardsholm, Dag Larsen, Elisabeth Eide og Håvard Rem i spissen. På årsmøtet i 2014 var det lang og god debatt og eit fleirtal på 84 versus 24 stemmer for å opne for sakprosafor­ fattarar. Likevel var ikkje saka i boks.

Ifølge vedtektene kunne det bli uravrøys­ ting om eit årsmøtevedtak dersom minst fem prosent av medlemmene kravde det.

Det fanst ein liten og sterk opposisjon mot denne reforma, spesielt i forfattar­ miljøet i Bergen. Medlemmene kravde uravrøysting, og Kaldestad byrja så smått å bli nervøs då han såg kven som hadde skrive under på kravet.

– Eg var ikkje så overraska over at det blei uravrøysting. Det var ein bergens­ opposisjon som var veldig sterk. Eg hadde nok tenkt at det ville kome eit krav om uravrøysting derifrå. Men dei fekk mange fleire med seg i kravet om uravstemming enn eg hadde tenkt. Vi blei litt «øvegidde».

Breitt fleirtal Uravrøystinga blei ekstra dramatisk då ein reinhaldar på Litteraturhuset i Oslo, der Norsk Forfattarsentrum har hovud­ kontor, var vel ivrig i tenesta og kasta ein boks med 377 innleverte røystesetlar. Ein av dei tilsette i Norsk Forfattarsentrum måtte dra til gjenvinningsanlegget og

grave seg gjennom avfallet frå bilen som hadde vore innom Litteraturhuset. Men det viste seg til slutt at papiret måtte ha blitt kasta i matavfallet, og at dei 377 røystene var tapte for godt.

Eg var ikkje så overraska over at det blei uravrøysting. Det var ein bergensopposisjon som var veldig sterk. per olav kaldestad

Nye stemmer måtte leverast, fristen måtte utsetjast, men til slutt viste u­­­r­ avrøystinga at det var over 75 prosent fleirtal i organisasjonen for å inkludere sakprosaforfattarar. Sidan den gongen har også forfattarar av ålmenn sakprosa – men altså ikkje til dømes forfattarar av lærebøker, fagbøker og hobby­ bøker – kunna søke om medlemskap i organisasjonen.

Kvifor var det eit breitt fleirtal i 2014 for det framlegget som blei høvla ned i 2007?

– Eg trur kanskje det var fordi vi gjorde klart frå første stund at ikkje alle som skreiv sakprosa, skulle kunne bli med.

Det gjaldt den såkalla verdifulle sakpro­ saen, den som kunne bli innkjøpt av Kulturrådet.

Har vedtaket og striden skapt vondt blod i organisasjonen?

– Nei, eg trur ikkje det. Det var veldig mange som stemte i uravrøystinga, og fleirtalet var større enn på årsmøtet. Det har ikkje vore snakk om dette på seinare årsmøte.

Kampen om sentrum

55

TEMA: Sakprosa-debattar å lære av historia METTE NEWTH i det offentlege rom.

Alfred Fidjestøl

Å lære av historia Kvart år kjem det ut fleire tusen norske sakprosabøker.

Dei fleste finn stille fram til lesarane sine. Nokre få får mediemerksemd og blest og blir diskuterte i avisene.

Nokre endå færre skaper lange offentlege kontroversar.

På dei neste sidene har vi valt ut tre slike bøker som alle har skapt omfattande debatt.

Vi har snakka med professor Ole-Andreas Rognstad, som leia utgreiinga som blei sett ned etter skuldingane mot Karsten Alnæs for plagiat i Historien om Norge.

Vi har snakka med litteraturkritikar Tom Egil Hverven om Åsne Seierstads

56

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Bokhandleren i Kabul og kva vi har lært og gløymt sidan den gongen.

Og vi har snakka med litteraturprofessor Marianne Egeland, som fornærma dei fleste norske biografar med boka Hvem bestemmer over livet? i år 2000.

Alle debattane er no over 15 år gamle.

Kva kan vi lære av dei i dag?

Referanse og verdigheit

alnæs-saka

– Karsten Alnæs skreiv i pakt med ein tradisjon som hadde fått lov til å utvikle seg, seier professor Ole-Andreas Rognstad, som leia arbeidet med ut­­­greiinga «God skikk» etter den såkalla Alnæs-saka.

I

perioden frå 1996 til 2000 gav forfattaren Karsten Alnæs ut fembandsverket Historien om Norge på Gyldendal. Bokserien blei ein eksepsjonell salssuksess og danna grunnlaget for ein eigen TV-serie med Karsten Alnæs som programleiar og eit gjen­ nomsnittleg sjåartal på 600 000 sjåarar den første sesongen. Men samstundes som suksessen gjekk sin gang, var det stadig fleire forskarar som oppdaga at arbeida deira var siterte og brukte i urimeleg høg grad utan skikkeleg kreditering i bøkene til Alnæs.

Morgenbladet-journalist Jon Hustad snappa opp murringa, arbeidde systematisk med å dokumentere misbruken, og i november 2003, i det nummeret av Morgenbladet der avisa gjekk over til tabloid-format, sprang bomba. «Historien om et plagiat», stod det over heile framsida.

Oppslaget førte til ein stor og amper debatt i mange ulike medium.

Forlaget til Alnæs, Gyldendal, tok kontakt med Den norske historiske forening. Dei arrangerte eit felles seminar i mars 2004, og forlaget tok til ein viss grad sjølvkritikk og lova reviderte utgåver av bøkene. Men hausten 2004 blussa debatten opp på ny, då Gyldendal-­direktør Geir Mork både skreiv ein artikkel i Samtiden der han kritiserte Morgen­ bladets kritikk av verket, og samstundes publiserte ei vurdering som frigjorde Gyldendal juridisk frå alle skuldingane om plagiat. Fleire av dei fornærma akademikarane, mellom andre sosiologiprofessor Willy Pedersen og medieprofessor Martin Eide, reagerte sterkt. Det blei då oppretta forhandlingar mellom NFFO og Gyldendal, som enda med at Gyldendal gav forskarane ein «uforbeholden beklagelse». Dessutan valde NFFO, Den norske Forleggerforening og Den norske historiske forening å setje ned eit utval som skulle greie ut kva som skulle vere god referanse- og sitatskikk i norsk sakprosa heretter.

Jusprofessor Ole-Andreas Rognstad fekk jobben med å leie utvalet, og måtte plutseleg setje seg grundig inn i ei omstridd og omdiskutert plagiatsak som han inntil då berre kjende frå avisene: – I starten hadde eg berre følgt debatten i avisene frå utsida og såg at debatten blei ført på ulike premissar, at ein blanda etiske og juridiske spørsmål. Då Gyldendal gjekk ut og sa at det ikkje var gjort noko ulovleg her, var det mange som kjende behov for ei avklaring, også for å unngå at saka hamna i rettsapparatet. Derfor blei utvalet vårt sett ned for å greie ut juridiske og etiske spørsmål knytte til bruk av kjelder i ålmenne historiske framstillingar. Og eg blei på grunn av

I november 2003 avslørte Morgenbladet at forfattar Karsten Alnæs hadde plagiert arbeidet til andre forfattarar i bokverket Historien om Norge som kom ut på Gyldendal i 1996–2000.

Funnet utløyste ein lang­ varig debatt om juridiske og moralske grenser for bruken av andre sitt arbeid i norsk sakprosa.

NFFO, Den norske Forlegger­ forening og Den norske historiske forening sette ned eit utval som skulle greie ut kva som skulle vere god referanseog sitatskikk i norsk sakprosa heretter.

Å lære av historia

57

min bakgrunn med opphavsrett spurd om å leie utvalet.

Sånn sett var det vel så mykje eit forlagsproblem og eit kultur­ problem som blei avdekt. ole-andreas rognstad

De såg konkret på to av dei fem banda til Alnæs og konkluderte med at her var det snakk om plagiat?

– Vi konkluderte sånn, ja. Dette var kanskje det første arbeidet der forholdet mellom forskingsetikk og jus blei proble­ matisert. Dels handlar det om dei same tinga, om grensene for bruk av andre sitt arbeid, men det er òg nokre grunn­ leggande skilnader mellom dei to normsetta. Det er ikkje naudsynleg ein motsetnad, men heller ikkje full paral­ lellitet mellom plagiat i forskingsetisk og opphavsrettsleg forstand.

Oppfatta du det som at Karsten Alnæs blei syndebukk for ein mykje breiare tradisjon?

– Ja, det trur eg, og det peikte vi på i utgreiinga. For det første skreiv nok Alnæs i pakt med ein tradisjon som hadde fått utvikle seg. Og for det andre blei det påvist i denne prosessen at han fleire stader hadde ynskt å ta inn fleire referansar, men ikkje fekk lov til det av forlaget. Sånn sett var det vel så mykje eit forlagsproblem og eit kultur­problem som blei avdekt. Utgreiinga vår var heller inga gransking av Alnæs sitt forfattar­ skap. Men i og med at debatten hadde vakse ut frå hans Historien om Norge, blei verket brukt som døme.

Karsten Alnæs er mest kjend som skjønn­ litterær forfattar og har to gonger vore

58

Jubileumsmagasin NFFO 2018

leiar av den skjønnlitterære forfattar­ foreininga. Trur du saka blei ekstra betent fordi det var han det gjaldt, og at gamle motsetnader mellom sakprosaforfattarar og skjønnlitterære forfattarar kom opp att?

– Ja, det vil eg tru. Det låg heilt klart under. Både det at det var Alnæs, og at verket hadde selt hundretusenvis av eksemplar. Samstundes avslørte debatten ei utbreidd oppfatning om at såkalla populærvitskap eller forskings­ formidling skulle vere underlagd andre normer enn sjølve forskinga. Det var eit syn vi problematiserte i utgreiinga.

Endå kor grundig utgreiing de laga, var kanskje den offentlege debatten vel så viktig som sjølve utgreiinga for å endre praksisen i norske forlag?

– Det er ingen tvil om at debatten i seg sjølv hadde ein funksjon. Men grunnen til at vi arbeidde så grundig i utvalet, var jo at debatten viste ei stor forvirring om forholdet mellom profesjonsetikk og jus. Debatten i seg sjølv gjorde at det var naudsynt med ei djupare avklaring.

Korleis synest du praksisen i norsk sakprosa har utvikla seg sidan denne debatten?

– Eg har ikkje vore tett på dette sidan, men inntrykket mitt er at praksisen har endra seg. Alt mens debatten var i gang, endra praksisen seg i den forstand at Alnæs gjorde mange endringar i bøkene i nye versjonar.

Men er det framleis slik at ein kan sleppe unna med å basere seg på éi kjelde så lenge ein passar på å formulere om setningane?

– Det kan vere det er slik, men eg meiner vi var nokså tydelege i utgreiinga på at heller ikkje det er tillate. Verken etisk eller juridisk kan ein einsidig bygge på andre sitt arbeid, sjølv om ein formu­ lerer om. I alle fall ikkje om ein ikkje gjer

uttrykkeleg greie for at det er nettopp det ein gjer.

Ottar Grepstad meinte i debatten den gongen at forfattar og forlag ofte hadde motstridande interesser. At forfattaren gjerne ville referere og oppgi kjelder, mens forlaga ofte ville ha vekk slikt av omsyn til lesbarheita. Trur du Grepstad hadde rett i det?

– Ja, det var jo nettopp noko av det vi avdekte i denne saka. Alnæs hamna i gapestokken, sjølv om han personleg ynskte fleire referansar enn det forlaget tillét. Forlaga er nok opptatt av lesbar­ heit i endå større grad enn forfattaren sjølv, og sånn sett kan det ligge ein impli­ sitt motsetnad her. Men eg trur frykta i forlaga for at for mange referansar skal øydelegge for lesbarheit og salstal, er noko overdriven, eg trur ikkje det å vise til kjeldene treng å gå på kostnad av lesbarheita.

Ein av fjorårets store suksessbiografiar, Asbjørn Bakkes biografi om Erik Bye, har lagt alle kjeldeopplysningar og referansar til ei eiga nettside. Kva synest du om ein slik praksis?

– Det er eit problem om ein skaper avstand mellom mediet ein brukar, og kjeldeframstillinga. Det er vel framleis ikkje slik at folk naudsynleg sit med eit nettbrett i fanget når dei les ei papirbok.

Om ei papirbok berre viser til kjeldene på ei nettside, synest eg det blir proble­ matisk. Dei må finnast i direkte nærleik.

Viss ikkje har dei ikkje nokon funksjon.

Morgenbladetredaktør Alf van der Hagen presenterer det første nummeret av avisa i tabloidformat – med Alnæs-saka som hovudoppslag.

FOTO BERIT ROALD / NTB SCANPIX

Trur du at vi vil trenge stadig nye påmin­ ningar i form av nye plagiatsaker for ikkje å falle tilbake til gamle synder?

– Eg trur det kan vere fare for det.

Påminningar gjennom saker er sikkert naudsynt for å halde bransjen på tå hev.

Intervjuet med Rognstad blei gjort før Tiden Norsk Forlag gav ut og trakk tilbake Henrik H. Langelands Eventyrerne. En fortelling om Aker i vår tid.

Å lære av historia

59

å lære av historia

METTE NEWTH i Kabul Bokhandleren

Alfred Fidjestøl

Bok­handlaren i retten – Den norske resepsjonen av Bokhandleren i Kabul var naiv, meiner litteraturkritikar Tom Egil Hverven.

V

åren 2002 fekk sakprosa­ forfattar, journalist og krigs­ reporter Åsne Seierstad bu fire månader i lag med familien til bokhandlaren Shah Mohammed Rais i Kabul i Afghanistan. Mens ho budde hos familien, og basert på samlivet med og samtalar med familiemedlemmene, skreiv ho boka Bokhandleren i Kabul, som kom ut i Noreg hausten 2002. Her var namna anonymiserte, bokhandlaren heitte Sultan Khan, men Seierstad presi­ serte i forordet at «til grunn for det jeg skriver, ligger virkelige historier som jeg har vært med på, eller som jeg har fått fortalt av de som var med. Når jeg skriver hva personene tenker eller føler, er det basert på det de har fortalt meg at de tenkte eller følte i den situasjonen som blir skildret».

Boka fekk fine kritikkar og selde enormt. Ho blei seinare kåra til den 16. viktigaste norske sakprosaboka etter krigen, ho blei omsett til ei rekke språk og låg svimlande 41 veker på bestseljar­ lista til New York Times. Først eit heilt år etter utgjevinga, og då boka fanst i engelsk omsetjing, tok journalisten Tuva Raanes frå vekebladet KK kontakt med Shah Mohammed Rais, gav han den

60

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Bokhandlar Shah Mohammed Rais gjekk til rettssak mot Åsne Seierstad og forlaget Cappelen.

FOTO THOMAS BJØRNFLATEN / NTB SCANPIX

bokhandleren i kabul

engelske omsetjinga og spurde kva han syntest. Rais var sjokkert over det han las, anonymiseringa var meinings­ laus så lenge det berre fanst tre bokhandlarar i Kabul, og Seierstads intime skildringar av familielivet hans var respektlause og ærekrenkande, meinte han. «Jeg hater Åsne veldig mye nå. Hun misbrukte min kjær­ lighet til henne, min gjestfrihet og vennlighet overfor henne», sa Shah Mohammed Rais til VG. «Jeg kan ikke få understreket nok at alt i denne boken er sant ut ifra det jeg har sett, og jeg kan stå for hvert eneste avsnitt», forsvarte Seierstad seg i same avisa.

Rais kom til Noreg første gongen hausten 2003 for å protestere mot boka, han kom tilbake fleire gonger

I 2002 gav Åsne Seierstad ut sakprosaboka Bokhandleren i Kabul, basert på samlivet med familien til bokhandlaren Shah Mohammed Rais i Kabul.

Sjølv om alle var anonymiserte, meinte Rais og familien at dei var for lett gjenkjennelege og at dei blei framstilte på ærekrenkande vis.

Rais gjekk til rettssak mot Seierstad og forlaget Cappelen.

Han vann i første rettsinstans, men tapte ankesaka.

Å lære Artikkelnavn av historia

61

Det ligg i saksnaturen at kreative forfattarar heile tida vil forsøke å øydelegge det som eventuelt er bygd opp av klare sjanger­ forståingar, lesarkontraktar og faglege skilje. tom egil hverven

seinare og søkte etter kvart om politisk asyl i landet fordi livet hans i Afghanistan var øydelagt etter denne utgjevinga.

Saman med ei av konene sine gjekk han til søksmål mot Åsne Seierstad og forlaget hennar Cappelen, og vann først fram i Oslo tingrett. Den 23. juli 2010 blei både Seierstad og Cappelen dømde til å betale kona hans Suraia Rais ei opprei­ sing på 125 000 kroner kvar. Men Seier­ stad og Cappelen anka saka til Borgar­ ting lagmannsrett, der dei blei frikjende i desember 2011. Seinare har Høgsterett avvist å handsame saka fordi Rais ikkje kan stille eit garantibeløp for eventuelle sakskostnader dersom han skulle tape i Høgsterett.

Tom Egil Hverven var den gongen litteraturkritikar i NRK og er i dag hovud­ meldar i Klassekampens bok­ magasin.

Han skreiv ein kommentar om saka i 2003 der han skulda Seierstad for å vere

62

Jubileumsmagasin NFFO 2018

fanga i språklege fordommar som ho sjølv ikkje var klar over: «Det virker ikke som hun innser at hun tildekker sin egen rolle som observatør langt ut over det å gå i burkha i Kabul. Når hun kommer hjem, går hun på mange måter i en norsk, språklig burkha. Det hel­­dekkende plagget er skapt av norske synsmåter og fordommer hun ikke reflekterer i sin egen tekst. Denne språkburkhaen skaper etiske problemer for det hun ønsker å formidle», skreiv Hverven på NRK P2s nettsider i 2003.

Tom Egil Hverven, hugsar du korleis du reagerte første gongen du las denne boka?

– Slik eg hugsar det, melde eg ikkje boka.

Eg må ha lese henne ei stund etter utgje­ vinga og kan ikkje hugse andre reak­ sjonar enn dei eg gav uttrykk for i den P2-kommentaren.

Sett i ettertid, var den norske resepsjonen litt naiv? I og med at det tok eit år og måtte eit vekeblad som KK til for å få fram det kontroversielle ved boka?

– Ja, det verkar sånn, med det vesle atter­ haldet at dette no er 16 år sidan og eg ikkje kan hugse all resepsjonen. Men sidan dette hende, har det vore så mykje debatt om desse tinga at det kan verke naivt.

Har det sidan den gongen vore ein lærings­ prosess som gjer at offentlegheita ville ha reagert raskare på eit liknande prosjekt i dag?

– Eg er ikkje så sikker. Vi menneske liker å tru at vi lever i eit framsteg, men eg har ikkje noka tru på det. Kvar gong historia tar eit steg framover, kjem ei hending eller nokre menneske og øydelegg det.

Det ligg i saksnaturen at kreative forfat­ tarar heile tida vil forsøke å øydelegge det

som eventuelt er bygd opp av klare sjan­ gerforståingar, lesarkontraktar og faglege skilje. Eg trur det er ein del av eigenarten ved det litterære feltet, eller eigenarten ved kunsten for den saks skuld, at ein heile tida vil øydelegge sine eigne reglar og grenser. Derfor er det vanskeleg for meg å svare ja på spørsmålet om vi er blitt klokare eller er komne lenger.

Litteraturkritikar Tom Egil Hverven er usikker på om vi har lært noko av denne saka.

FOTO VIDAR RUUD / NTB SCANPIX

Terje Tvedt meinte denne saka represen­ terte eit vendepunkt. «Da bokhandleren plutselig landet på Gardermoen i september 2003, skapte han norsk idéhistorie. For første gang i norsk skrivings historie om Afrika, Asia og Latin-Amerika, […] oppo­ nerte fortellingenes objekt mot fortolk­ ningen av dem. En kan si: ‘Den innfødte slo tilbake’», skreiv Tvedt i Dagbladet i 2005.

Er du samd med han i det?

– Nei, kan det vere så enkelt då? Eg mistenker Tvedt for å stå bak nokre av

Å lære av historia

63

dei største forenklingane i norsk sakprosa for tida, og dette er truleg endå eit døme på det. Dette er jo ein mykje eldre debatt, tenk berre på Chinua Achebes kritikk av Joseph Conrad eller debatten mellom Edward Said og Bernard Lewis og alle dei store diskusjonane mellom aust og vest og nord og sør. Boka til Seierstad

Frå eit humanvitskapleg synspunkt er det eit ideal å heile tida kritisk spørje seg sjølv om eigne metodar tom egil hverven

inngår sjølvsagt i sakskomplekset med kvite menneske som drar ut og opplever noko og kjem heim og fortel om det på eige språk.

Men verda er vel blitt mindre sidan 2002? I dag ville vel ein slik tekst mykje raskare nå fram til dei han handlar om?

– Ja, for all del. Seierstad reflekterer godt omkring korleis ho går i burka i Afghanistan for å kunne gå umer­ keleg omkring og observere og leve eit normalt liv. Poenget mitt er at når ho kjem heim og skal skrive om dette på norsk for norske lesarar, har ho ein språkleg burka på som ho ikkje på same måten kan ta av og på.

Sidan den gongen har fleire leiande norske sakprosaforfattarar gått vekk frå ein slik allvitande forteljarposisjon.

– Ja, men Åsne Seierstad held på den forteljarposisjonen. En av oss inneheld mange av dei same grepa som Bokhand­ leren i Kabul. Ho gjer rett nok litt betre greie for metoden no enn slik ho gjorde i

64

Jubileumsmagasin NFFO 2018

forordet den gongen, der ho berre fastslo at når ho «skriver hva personene tenker eller føler, er det basert på det de har fortalt meg at de tenkte eller følte i den situasjonen». Alle som har litt røynsle med å lese litteratur, veit at innbakt i dei linjene ligg enormt mykje usikkerheit både med omsyn til å gjengi kva folk føler, og kva dei seier dei har følt, eller i det heile tatt å gjengi hendingar som er fortalde av aktørar som sjølve har interesser i det dei har opplevd. Det ligg mange nyttige innsikter i mistankens hermeneutikk. Frå eit humanvitskapleg synspunkt er det eit ideal å heile tida kritisk spørje seg sjølv om eigne metodar. Seierstad problema­ tiserer ikkje den allvitande forteljaren, men her ligg det spørsmål om sanning, moral og estetikk. Altså spørsmål om det sanne, det gode og det skjønne, det som heilt sidan Platon har vore diskusjons­ kriterium for all litteraturdebatt. Som Knausgård har vist, kan det som er godt nok skrive, til ein viss grad tillate seg å bryte med moralen. Det er heile tida ei tautrekking mellom dei tre sidene i denne trekanten, det gjeld anten ein skriv sakprosa, som Seierstad, sakprosa som liknar meir på ein roman, som Ivo de Figueiredo, eller om ein gir det ut som romanar, slik Karl Ove Knausgård gjer. Åsne Seierstads bok står sjølvsagt også i dette dilemmaet med kor langt ein kan gå i å invadere andre sine liv for litte­ raturens skuld. Ho drar dit med ei opp­ fatning av kvar grensene går, mens det er heilt opplagt at bokhandlaren sjølv, familien hans og kretsen rundt dei har andre oppfatningar av kvar grensene går.

Heller ikkje dette ligg fast, dette er noko av det vi må finne oss i å forhandle om i offentlegheita.

Korleis meiner du Ivo de Figueiredo skil seg frå denne måten å skrive på?

– I boka hans En fremmed ved mitt bord reflekterer han mykje over det etiske, han har ein sterk refleksjon over si eiga makt som forteljar til å definere faren, som på det tidspunktet er dement og bur i Spania. Ein føler som lesar at det er meir som kunne ha vore fortalt, men at han held igjen og avgrensar seg sjølv. Og så er det ein interessant parallell til det eg kalla Seierstads språklege burka. Eg hadde lenge forundra meg over Figuei­ redos rare trong til å bruke eit høgtideleg og høgstemt språk, og seint i boka kjem han inn på at det kanskje har samanheng med den lange familiehistoria hans, der faren eigentleg ikkje er portugisar, sjølv om han har eit portugisisk namn, og ikkje er afrikanar eller brite og ikkje skik­ keleg katolikk heller, men strengt tatt er frå den indiske braminkasten, altså den høgaste kasten i India, og at familien hans derfor har snakka på ein bestemt og litt teatralsk måte. Og så vedgår Figuei­ redo at han nok ikkje er heilt fri for det han heller. For meg blei det ei viktig oppdaging. Han er i stand til å reflektere over sitt eige språk og sjå korleis dette har røter langt tilbake i eigen familie.

Han ser sin eigen burka eller det som strengt tatt ikkje er ein burka lenger, idet han kommenterer det.

Trur du medvitet om kva ein bør skrive og ikkje skrive i norsk sakprosa, er styrkt sidan 2002?

– I dei åra som er gått sidan Bokhand­ laren i Kabul kom ut, har vi fått ein fagleg tilspissa debatt om sakprosa og skjønn­litteratur. Eg trur denne disku­ sjonen, som også dette intervjuet er ein del av, gjer lurt i å ikkje blande saman dei to diskusjonane, altså disku­ sjonen om stipend og royalty og det litterære systemet, med diskusjonen om kvar einskild bok. Journalistikken

og fagforeiningane og den offentlege debatten vil heile tida prøve å lage faste og tydelege forståingsrammer. Og i den debatten snakkar ein ofte som om lesar­ kontrakten ligg fast ein gong for alle.

Men den blir sett på spel i kvar einaste nye bok. Det er ikkje slik at om Olaug Nilssen gir ut ein roman og bruker eige namn i handlinga, så får den boka ein fast og tydeleg lesarkontrakt. Det kan vere at boka vrenger og vrir på denne kontrakten heilt fram til siste side. Ein må lese heile boka, inklusive omslaget, stundom også avis­intervju med forfat­ taren, for å få tak på det.

Men trass den problematiske metoden, trur du ikkje den journalistiske stilen til Åsne Seierstad og den eksepsjonelle suksessen hennar også har inspirert mange norske sakprosaforfattarar?

– Jo, med rette er Åsne Seierstads gjen­ nomføringskraft, fryktløysa hennar og grundigheita i arbeidet med kjeldene, ein inspirasjon for mange som skriv ut frå ein journalistisk metode. Eg vil òg nemne empatien hennar, som kjem godt fram i En av oss.

Som Knausgård har vist, kan det som er godt nok skrive, til ein viss grad tillate seg å bryte med moralen. tom egil hverven

Å lære av historia

65

TEMA: å lære av historia Sakprosa-debattar METTE NEWTH Biografikritikk i det offentlege rom.

Alfred Fidjestøl Ilja Hendel

Kven bestemmer over bio­grafane?

– Den norske biografisjangeren er naiv, sa Marianne Egeland i 2000.

– Den norske biografisjangeren lir av volumsjuke, seier ho no.

I

2000 gav litteraturforskar Marianne Egeland ut boka Hvem bestemmer over livet? Biografien som historisk og litterær genre på Universitetsforlaget. Året etter disputerte ho til doktorgraden i littera­ turvitskap på ein lett omarbeidd versjon av boka. Men i tillegg til biografiteore­ tiske og biografihistoriske analysar inne­ heldt boka konkrete og lite smigrande lesingar av populære norske diktarbio­ grafiar. Fredrik Wandrup, Tor BomannLarsen, Kjartan Fløgstad, Tor Obrestad, Ove Røsbak og mange fleire blei skulda for å skrive naive biografiar utan etter­ rettelege referansar, med lause spekula­ sjonar og med ein heilt ukritisk aksept av biografiobjektas eigne sjølvforstå­ ingar. «Det er jo noe merkelig i at alle disse kunstnerne hele tida er så spesielle og unike – når de alle viser seg å være det på akkurat samme måte», sa Egeland til Dagbladet då boka kom ut.

Men trass kritikken og det tabloide debattpotensialet i saka blei det ingen offentleg debatt om boka. Der Alnæssaka og Seierstad-saka genererte hylle­ meter med presseoppslag, kneip dei fornærma biografane igjen munnane,

sette seg på hendene og venta til det gjekk over. Dagbladets Marianne Å.

Fredin var ein av fleire som undra seg over dei manglande tilsvara: «Det er noe underlig over stillheten fra Wandruper, Fløgstader, Bomann-Larsener, og forlags­ folk som har gitt ut de angrepne biogra­ fiene. Har kritikken vært så hard at den har målbundet en ellers så talefør gjeng», spurde ho seg.

Sidan den gongen har Marianne Egeland blitt professor i litteratur­vitskap ved Universitetet i Oslo. Ho underviser dette semesteret nettopp i litterær sjølv­ framstilling og har saman med Aftenpos­ tens Ingunn Økland tilhøyrt mindretalet som offentleg har kritisert bruken av levande modellar i den såkalla skjønn­ litterære røyndomslitteraturen. I 2016 skreiv Fredrik Wandrup, ein av biogra­ fane som fekk gjennomgå i 2000, forak­ teleg om «professor Marianne Egeland, som driver sitt eget, lille, litterære moralkontor på Blindern». Vi drog opp til det vesle moralkontoret for å ta tempen på biografidebatten 18 år etter bokutgjevinga: Korleis var eigentleg mottakinga av boka di den gongen?

– Ja, det har eg notert heilt nøyaktig, sidan eg disputerte på ein omarbeidd versjon av boka året etter, der eg også gjorde greie for resepsjonen. Ved utgangen av 2000 var boka meld i ti aviser og åtte tidsskrift, eg var inter­ vjua i seks aviser og eitt bransjeblad og hadde deltatt i to fjernsynsprogram og eitt radioprogram. Eg hadde eit fromt ynske om å bidra til ein diskusjon om

biografikritikken I 2000 gav litteraturforskar Marianne Egeland ut den biografiteoretiske boka Hvem bestemmer over livet?

I denne boka kritiserte ho ei rekke norske biografiar for å vere metodisk naive og for ukritisk å overta biografi­ objektas eigne sjølvforståingar.

Dei kritiserte biografane tok ikkje til motmæle, og det blei lite offentleg debatt om boka.

Likevel forandra ho i det stille norsk biografiskriving.

Det er ein retorisk sjanger som heng att i eit retorisk klister, som både biografane, meldarane og lesarane sit fast i. marianne egeland

sjangeren og heve refleksjonsnivået. Men det skjedde kanskje ikkje. Eg hugsar det var mange som var ganske sinte på meg.

Det var spesielt lesarar og kritikarar som gav uttrykk for sinne, dei hadde lese desse bøkene med stor begeistring og inn­­leving, og så kom eg og pirka borti dei.

Men dei omtalte biografane blei vel også sinte?

– Eg fekk lite direkte tilsvar frå desse biografane, meir indirekte. Og eg høyrde forskjellig i andre samanhengar.

Gjekk du ikkje på hagefestar?

– Der var eg uansett ikkje invitert, og eg har medvite halde meg unna å melde biografiar. Eg har heller ikkje vore medlem av Norsk biografisk selskap.

Mange av avisene ville at eg skulle lage lister over dei verste døma, men slikt ville eg ikkje vere med på. Avisene

forstod ikkje at eg tok sjangeren alvorleg ved å vie han så mykje tid og arbeid. Dei framstilte meg som om eg var ute etter å øydelegge sjangeren.

Mange av desse bøkene var kommersielle suksessar, men det er eit poeng å minne om at dei også var kritikarsuksessar?

– Ja, til dei grader. Eg hugsar eg høyrde Yngvar Ustvedt melde Sigurd Christiansen-­biografien av Tor BomannLarsen, og Ustvedt sa at det var noko av det beste han hadde lese noko­ sinne, og at aldri kunne nokon overgå denne biografien. Då må eg seie eg blei nyfiken. Kva er det med denne biogra­ fien som gjer at ein kritikar kan få ein slik lesarreaksjon? Då starta eg å nøste i Bomann-Larsens retorikk og framstilling og prøvde å avkode han. Og då eg offent­ leggjorde denne lesinga, var det som om eg sette lesarane i eit dårleg lys. Eg skreiv at biografien var ein naiv sjanger, men ein sjanger har jo ikkje kjensler og kan ikkje bli fornærma. Men dei som hadde skrive, lese og likt dei omtalte biogra­ fiane, blei visst fornærma.

Var det ingen fagleg kritikk av biografiane i Noreg den gongen?

– Eg var ikkje den første, men den første som via sjangeren ei heil bok, som mest systematisk i norsk samanheng stilte

Fredrik Wandrup, Kjartan Fløgstad og Tor Bomann-Larsen var mellom biografane som fekk gjennomgå av Marianne Egeland.

68

Jubileumsmagasin NFFO 2018

spørsmål ved korleis desse liva blei fram­ stilte i biografiane, og som studerte kva verkemiddel som blei tatt i bruk; altså studerte biografien som litterær sjanger og var meir opptatt av det enn av dei liva som blei framstilte. For meldarane og lesarane hadde livet til den biograferte alltid vore det primære. Slik verka det også å vere for biografane.

Korleis kom du inn på dette feltet?

– Eg hadde ikkje lagt ein plan for å bli biografiforskar. Det var tilfeldigheiter som sette det i gang. Eg var i Oxford og høyrde på radio mens eg laga mat.

Då var det eit program om den ameri­ kanske diktaren Sylvia Plath, der kommentatoren meinte ho leid under eit «biography overload syndrom». Eg hadde ikkje høyrt om det syndromet, eg

hadde heller ikkje noko nært forhold til henne, men eg blei då nyfiken på resep­ sjonen av henne. Den gongen fanst det alt fem store biografiar om henne, eg las dei alle og byrja å samanlikne dei.

Eg fekk eit overblikk over kjeldemateri­ alet og såg korleis biografane hoppa ut og inn av dette materialet. Som Hans og Grete la dei ut små kvite steinar etter seg som lesaren skulle følgje for til slutt å bli samd med deira konklusjon. Etter dette blei eg interessert i biografihistoria.

Utgangspunktet for kontroversen: Marianne Egelands bok.

Og då du studerte eit utval norske diktar­ biografiar, fann du nokre faste mønster som gjekk igjen hos dei fleste?

– Ja, det er nokre ganske klare mønster som går att. Trass i at alle biografane hevdar at nett deira objekt er heilt unikt og eineståande og ikkje liknar nokon, er

Å lære av historia

69

biografiane til forveksling like. Det er ein retorisk sjanger som heng att i eit reto­ risk klister, som både biografane, melda­ rane og lesarane sit fast i. Ein kan ikkje overvurdere vekta av tradisjonen.

Kven er det som får biografiar i fleire band? Finst det ei kvinne som har fått fleirbandsbiografi? marianne egeland

Du skriv i boka di at dei fleste moderne norske kunstnarbiografiane er skrivne over same mal som Samuel Johnsens biografi «Life of Mr. Richard Savage» frå 1744! Men korleis fungerer slik tradering i praksis; ingen av dei hadde vel lese Samuel Johnsen?

– Nei, sjølvsagt ikkje, men denne tradi­ sjonen blir formidla i biografi etter biografi. Det handlar ikkje berre om sjølve biografisjangeren, men også om synet på forfattarrolla, korleis vi ser på diktarar, og korleis diktarar ser på seg sjølve. Nokre av sjangermønstera kan ein finne i biografiar frå antikken. Då er det ikkje rart at desse mønstera blir så seigliva. Dyrkinga av geniet oppstod ikkje i romantikken, sjølv om definisjonen vår og oppfatninga vår av geni kjem derfrå. Førestillinga om dei melankolske unntaksmenneska går fleire tusen år tilbake.

Kva er dei typiske mønstera i dei norske biografiane du studerte?

– At biografiobjekta er melankolske kunstnarar og unntaksmenneske som er misforstått av samtida si, men blir forstått av biografen. Undersøker ein dette nærare, er det ikkje alltid dei var så misforstått av samtida si likevel. Men

70

Jubileumsmagasin NFFO 2018

det blir ein topos som går igjen i skild­ ringane. Ein annan topos er at biogra­ fane skal knuse mytar. Alt som har vore skrive om biografiobjektet, kan kastast på bålet, for her kjem den riktige fram­ stillinga, den eigentlege og underlig­ gande forteljinga.

Påstår biografane, ja, mens du viser at dei ofte berre reproduserer biografiobjektets eiga sjølvforståing?

– Ja, nettopp. Ein kan diskutere om dei eigentleg knuser mytar, eller om dei kjem med ting som strengt tatt ikkje går på tvers av den biograferte si sjølvfram­ stilling.

Korleis endra dei norske biografiane seg etter at boka di kom ut?

– Eg høyrde, men veit ikkje om det stemmer, at det i forlaga og redaksjo­ nane var mange som las boka, og at ho verka inn på korleis dei arbeidde med nye biografiar. Eg har ikkje følgt så godt med seinare, det er jo ein fulltidsjobb å lese alle livsskildringane som kjem ut, men vi kan konstatere at det ser ut til å ha spreidd seg ei volumsjuke. For dei store objekta held det visst ikkje lenger med eitt bind. Bjørnson fekk fire. Og kva er det kong Haakon endar opp med? Er det åtte?

Men dei norske biografiane er vel blitt betre?

– Eg trur ein er blitt meir opptatt av å vere etterretteleg. Kjeldearbeidet og dokumentasjonen er betre. Men så kan ein framleis diskutere om biografiane blir betre jo fleire kjelder ein har å klaske i bordet med, og jo fleire sider som går med til notar og kjeldelister. Ein kjem uansett ikkje unna spørsmålet om korleis desse kjeldene blir brukte, altså spranget mellom kjeldene og framstillinga. Eller

spørsmålet om kva slags kjelder det dreier seg om, primærkjelder, sekundær­ kjelder eller tertiærkjelder. Er det kjelder som belegg ting som faktisk har hendt, eller er det kjelder til synspunkt? Slikt er vanskeleg for ein lesar eller meldar å gå etter.

Det kan vel ikkje vere tvil om at refleksjons­ nivået i dagens biografiar er langt høgare enn dei var i 1980- og 90-åra?

– Jo, det er eg heilt samd i, mange av dei inneheld typiske sjangerrefleksjonar.

I dag må ein stille seg til sjangeren på ein måte ein ikkje trong før. Før trudde ein tydelegvis at det var heilt uproble­ matisk å skulle gjenfortelje eit liv. No er ein innforstått med at det er vanskeleg, og at det handlar om komposisjon, val og perspektiv. Men sjangeren lir fram­ leis under eit stormannssyndrom. Kven er det som får biografiar i fleire band?

Finst det ei kvinne som har fått fleir­ bandsbiografi? Bjørneboe fekk to band, Undset eitt. Sjangeren er prega av at det er menn som skriv om menn.

Men snart går vi tom for store menn i Noreg?

– Då snur ein bunken og skriv på nytt.

Snart kjem det ein ny biografi om kong Olav, trass i at vi har frå før. Og kor mange band blir biografien på når faren får ein heil serie? Om objektet er defi­ nert som stort, må det tydelegvis volum til. Det krev sin mann av biografen. Det blir gjensidig bekreftande. Eg stiller spørsmål ved volumsjuka. Blir skild­ ringa betre av å auke lengda? Biografien treng analysar, og biografen må trekke linjer. Ikkje nødvendigvis gjere greie for kvar dag i livet til objektet. Både Hamsun og Ibsen fekk i Noreg tobands­ biografiar som blei korta ned til eitt­ bandsbiografiar då dei skulle omsetjast

til engelsk. Blei dei så mykje dårlegare av det?

Alle forlag og marknadsfolk og agentar vil jo at bøkene skal vere korte. Er det ikkje litt fint at forfattarane trassar den kapita­ listiske logikken og økonomiske omsyn og skriv store bøker?

– Jo, det kan du seie, men er det så sikkert dei gjer det for å motarbeide det kapitalistiske systemet? Trur du ikkje like gjerne det handlar om at dei er blitt så glade i eigne funn og eigen tekst at dei ikkje klarer å kutte?

Er du ikkje takknemleg som litteratur­ forskar for alle faktaa som blir spadde fram av biografane? Edvard Hoem har sikkert opphalde seg fleire timar på handskrift­ samlinga på Nasjonalbiblioteket enn heile det litteraturvitskaplege instituttet til saman?

– Ja, han har nok det, og det kan vi andre vere takksame for. Eg har sjølv hatt glede av arbeidet hans då eg arbeidde med ein artikkel om Bjørnson og var på jakt etter dokumentasjon av noko bestemt.

Heng denne debatten framleis ved deg?

Når Wandrup i dag skriv at du driv eit eige lite moralkontor?

– Ein kan vel ikkje sjå bort ifrå at han tar igjen når han skriv slikt. Det kan godt vere at det sit noko i enno. Når eg no har arbeidd med røyndomslitteraturen, er det liknande problemstillingar som dukkar opp. Eg stiller etiske spørsmål ved korleis nokon bruker andre sine liv for eigne formål. Og det er visst endå meir provoserande når det er snakk om skjønnlitteratur.

Du er altså ute i same ærend, men møter mektigare mostand?

– Ja, her er det jo snakk om kunst og estetikk.

Å lære av historia

71

det faglitterære

Innkjøpsordninga: fond

Intervju med Joakim METTE NEWTH Hammerlin

FOTO FREDRIK VARFJELL / NTB SCANPIX

Alfred Fidjestøl

72

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Sidan 1978 er det kome ut over 6000 bøker med støtte frå Det faglitterære fond, og det er blitt fordelt over ein milliard kroner i stipendmidlar.

Mannen med penge­ sekken – Både språkpolitisk og litteraturpolitisk har Det faglitterære fond vore enormt viktig, seier Joakim Hammerlin, leiaren for fondsstyret i NFFO.

K

vart år blir det betalt ut over 50 millionar kroner i prosjekt-, reise og honnørstipend til faglitterære forfattarar og omsetjarar frå Det faglitte­ rære fond. Dette fondet er sjølve kjernen i heile verksemda til NFFO. Om fondet er egget og NFFO er høna, eller om det strengt tatt er omvendt, kan ein saktens diskutere. Men ein kan ikkje diskutere om det er eit stort ansvar som kviler på dei 41 år gamle skuldrene til filosof og forfattar og styreleiar i fondsstyret, Joakim Hammerlin. Ifølgje Hammerlin kan ein heller ikkje diskutere om det har vore lurt å organisere vederlagsordnin­ gane for norske sakprosaforfattarar og -omsetjarar i eit kollektivt fond:

– Utan dette fondet ville det stått bety­ deleg dårlegare til med norsk litte­ ratur. Fondet har vore ein rikdom av heilt uomtvisteleg karakter. Her er det vanskeleg å ta for hardt i. Ser ein på andre land som har valt ein meir indi­ vidualisert modell, forsvinn mykje av pengane i administrasjon. I Noreg er det ei blanding av fagforeiningstradisjon og dugnadsånd og eit snev av kollekti­ visme, trur eg, som har sikra oss ein modell som gir den norske offentlegheita eit stadig påfyll av god norsk sakprosa.

Både språkpolitisk og litteraturpolitisk og for det norske demokratiet har det vore ekstremt viktig. Eg håper dette vil vere ein del av måten vi organiserer norsk

Mannen med pengesekken

73

Det finst eit enormt kreativt rom til å bygge narrativ, spenningsstrukturar og å vere språkleg kreativ, og likevel plassere boka trygt innanfor sakprosasjangeren. joakim hammerlin

sakprosa på i lang tid framover, seier Hammerlin.

180 prosents auke To stipendkomitear vurderer alle innsende søknader om prosjektstipend, éin komité for forfattarane og éin for omsetjarane. I kvar stipendkomité les minst to sakshandsamarar kvar søknad, fortel Hammarlin: – Desse to les søknaden, kontaktar referanseperson eller forlagskontakt og set rett og slett ein karakter på søknaden.

I dei tilfella der det er markant sprik i karakterar, vil ein tredje lesar kome inn og lese søknaden. Men erfaringa viser at det er påfallande ofte samsvar mellom karakterane; det er faktisk heilt

74

Jubileumsmagasin NFFO 2018

oppsiktsvekkande stort samsvar, seier Hammarlin.

Frå og med 2017 opna NFFO for at også personar som ikkje hadde gitt ut bok tidlegare eller heller ikkje på andre måtar oppfylte medlemskrava i organisa­ sjonen, likevel kunne søke om støtte frå fondet. Samstundes blei det lagt om frå éin til to årlege søknadsrundar. Reforma gav det ynskte resultatet: ein veldig auke i søknadsmassen.

– Det har vore ein enorm auke. Dette første fulle året med ny ordning har vi hatt ein auke på om lag 180 prosent samanlikna med 2016.

Kan det ikkje bli for mange søknader? Det er trass alt dei som alt har gitt ut bøker,

bilder mangler –foto av Joakim Hammerlind

som har tent inn pengane i dette fondet, og no kan desse pengane bli distribuerte ut til mange som aldri har gitt ut bøker?

– Ja, altså denne reforma skal uansett bli evaluert etter tre år. Det første året er no unnagjort, og vi treng meir empiri.

Men eg vil seie at vi må vere glade for denne auken, det er sunt med konkur­ ranse om desse midlane. Ein må hugse at NFFO har ei utfordring med at medlems­massen har ein temmeleg høg snitt­alder. Foreininga treng friskt blod.

Om vi kan strekke ut ei hand til komande sakprosaforfattarar som enno ikkje er like meritterte som dei som har skrive nokre bøker, synest eg det er rett av oss.

Det handlar også om solidaritet. Vi har alle vore der at vi skulle skrive den første

boka vår, og veit kor vanskeleg det kan vere. Eg synest det er rett å hjelpe nye kollegaer inn i systemet. Og komiteane ser ikkje bort frå tidlegare merittar når vi handsamar søknadane. Vi legg vekt på om ein har vist at ein er i stand til å gjennom­ føre eit større bokverk. Ein debutant står ikkje naudsynleg på linje med ein merit­ tert forfattar, det er litt viktig å få sagt.

Det er fleire ting enn kvaliteten på og innhaldet i søknaden som er avgjerande.

Stipendkomité i arbeid.

Frå venstre: Liv Ramskjær, Erik Steineger, Oddvar Magnussen, Geir Hønneland, Johanne Sundby, Joakim Hammerlin og Aage Borchgrevink.

FOTO HILDE ØSTBY

Tydelege trendar Medlemmene i stipendkomiteane får sjølvsagt førstehands kjennskap til kva som rører seg – eller kva som snart kjem til å røre seg – i norsk sakprosa.

Marit Ausland, som i fleire tiår har vore

Mannen med pengesekken

75

Eg synest det er rett å hjelpe nye kollegaer inn i systemet. joakim hammerlin

NFFO-administrasjonens sekretær for dette fondet, har tidlegare sagt at ho ser ei tydeleg tematisk endring dei siste 20 åra. Den første tida etter 11. september 2001 handla det mykje om terror, reli­ gion og storpolitikk. Deretter kom ein fase med mange søknader om natur, dyr og skog, før søknadene dei siste åra har snevra seg endå meir inn mot familie og nære relasjonar. Hammerlin har tenkt på akkurat det same: – Det er noko av det mest fascine­ rande ved å sitje i stipendkomiteane, ein ser så tydeleg slike konjunkturar. Denne rørsla frå det fjerne til det nære er heilt openberr. Det går frå makro til mikro endå om tendensen i utlandet gjerne er den motsette, i og med Trump og alt som skjer i storpolitikken. Det verkar ikkje som det har slått inn her på berget enno, og det er litt overraskande. Gene­ relt er det utanrikspolitiske tona ned dei siste åra, det er mindre tryggleiks­ politikk, det er mindre om Midtausten.

Bøker om Russland er rett nok på veg opp, men det kan igjen ha med dei heim­ lege forholda å gjere.

– Men det er framleis ei tydeleg tilbake til naturen-rørsle i søknadene, kanskje som ein slags lengsel etter det genuine eller ei form for rotløyse i det seinmoderne. Det er mykje handar­ beidsbøker, og då helst handarbeid på gamlemåten, eller bøker om fotturar og tradisjonell mat og drikke. Dette er kanskje trendar som er større enn norsk sakprosa, det handlar kanskje om idé­­ historiske endringar.

76

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Så når du går i ein bokhandel og ser mange bøker om eit emne, tenker du straks at dette visste eg for tre år sidan?

– Ja, i nokre tilfelle er det tre år sidan, ofte kortare. Men det at ein veit kva bøker som er på beddinga, og kva som ligg der framme, det er spennande. Eg blir alltid enormt glad når eg ser ei ny stipendbok ligge i bokhandelen. Og sett bort frå dette med tema er det dessutan nokre sjangrar som er i veldig vekst, som grafisk sakprosa til dømes. Der skjedde det noko etter Kvernelands Munch-biografi.

«True crime» er dessutan i vekst, ofte med erfarne journalistar som søkarar.

I det heile tatt er det stadig fleire jour­ nalistar som søker, ikkje berre på «true crime»-prosjekt, men typisk på prosjekt der dei vil skrive aktualitets- og debatt­ bøker. Det heng kanskje saman med at det ikkje er like mykje ressursar til å drive gravande journalistikk i mediebransjen lenger, at denne utviklinga forgreinar seg til sakprosaen, og at sakprosaen kanskje får ei ny rolle i ordskiftet.

Eller kanskje det berre heng saman med at det er mange arbeidslause journalistar for tida?

– Jo, men dette kan òg vere journalistar i fast arbeid som kjenner eit behov for å grave vidare i ei problemstilling dei kjenner eit sakseigarskap til, og at dei bruker moglegheita til å skrive ei bok om det som dei igjen kan nyte godt av i det vidare journalistiske virket.

Tenker de på tematisk spreiing når de handsamar søknader? Om de alt har gitt stipend til 20 forfattarar som skriv om kjenslelivet til trea, seier de kanskje nei til søknad nummer 21?

– Nei, søknadene blir jo lesne av ulike komitémedlemmer, så med mindre ein medlem har sikra seg alle bøkene om tre,

skulle ikkje det spele noka rolle. Og vi fører ikkje noko overordna oppsyn med om eit emne får for mange stipend.

Men sagt på ein annan måte: Lønner det seg å vere original?

– Ja, om du vil skrive ei bok om eit emne som det ikkje finst mange bøker om frå før, er det eit pluss. Originalitet er sjølv­ sagt bra, men det gjeld ikkje berre val av emne. Originalitet kan også handle om at ein ynskjer å skrive boka på ein måte som kan gjere heile sakprosafeltet rikare.

Ikkje rigid I og med at fondet er basert på vederlag for sakprosabøker, kan stipendkomiteane berre gi støtte til sakprosa­prosjekt og må altså avvise sjangerover­skridande bøker med innslag av fiksjon og skjønnlitte­ ratur. Dei siste åra har det vore fleire offentlege disputtar om bøker i dette grenselandet. Olaug Nilssen søkte og fekk NFFO-stipend til å skrive bok om sonen sin, men oppdaga undervegs i skrive­prosessen at boka blei ein roman og valde å betale tilbake stipendet. Vetle Lid Larssen søkte og fekk NFFO-stipend til å skrive bok om far sin, men enda opp med å skrive ein roman og blei i ettertid pålagd å betale tilbake stipendet.

som skjønnlitteratur. Då må vi reagere.

Dei pengane vi fordeler, er baserte på vederlag for sakprosabøker og skal gå til sakprosabøker som kan gene­ rere vederlag tilbake til stipend til nye sakprosaprosjekt. Derfor er det ikkje noko slingringsmonn med tanke på at bøker som har fått støtte frå fondet vårt, skal meldast opp som sakprosabøker.

Men sjølve sjangeren er ikkje rigid. Vi er ikkje noko smakspoliti, vi er opne for eit mangfald av sakprosa, vi er ikkje puristar, men må halde på at sakprosaen har ein eigenart som skil han frå skjønn­ litteraturen.

Det er framleis ei tydeleg tilbake til naturen-rørsle i søknadene, kanskje som ein slags lengsel etter det genuine eller ei form for rotløyse i det seinmoderne. joakim hammerlin

Når mykje av samtidslitteraturen ligg i dette grenselandet for tida, blir det ikkje litt rigid og firkanta å operere med så abso­ lutte sjangerskilje for fondet?

– Eg er ikkje samd i denne påstanden om rigiditet. Det finst eit enormt krea­ tivt rom til å bygge narrativ, spennings­ strukturar og å vere språkleg kreativ, og likevel plassere boka trygt innanfor sakprosasjangeren. Nokre få gonger har det hendt at bøker som har fått støtte frå Det faglitterære fondet, endar opp med å bli melde på innkjøpsordninga

Mannen med pengesekken

77

norsk sakprosa

til utlandet Innkjøpsordninga:

Intervju med Margit Walsø, Morten Strøksnes og Eirin Hagen

METTE NEWTH

Alfred Fidjestøl Ilja Hendel

First we take Frankfurt …

Norsk sakprosa erobrar verda.

I det minste er det planen etter bokmessa i Frankfurt 2019.

S

idan 1400-talet er det arrangert bokmesse i Frankfurt. Hausten 2019 skal messa, som no er rekna for å vere verdas viktigaste bokmesse, fokusere særskilt på norsk litteratur.

Dette blir ein unik sjanse for norske sakprosaforfattarar til å nå ut til eit internasjonalt publikum, trur direktør i NORLA, Margit Walsø: – Interessa for norsk sakprosa blir stadig større. Det har generelt vore stor interesse for Scandinavian non fiction, spesielt etter den suksessen Hel ved av Lars Mytting hadde i England. Den boka har opna mange dører. Det har også bøkene til Åsne Seierstad gjort. Men det er nok også eit uttrykk for at norske sakprosaforfattarar skriv svært godt.

78

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Norsk sakprosa er rett og slett på høgt internasjonalt nivå, seier Walsø.

NORLA – Senter for norsk litte­ ratur i utlandet – blei etablert i 1978.

Den gongen arbeidde NORLA berre for norsk skjønnlitteratur. Men etter kvart som NFFO kom på offensiven, oppstod eit krav om at nokon burde arbeide også for å spreie norsk sakprosa til utlandet.

Trond Andreassen, den gongen gene­ ralsekretær i NFFO, tok det første initiativet alt i 1986. Ti år seinare blei «eksportorganet for norsk faglitteratur», MUNIN, etablert. MUNIN var i drift til 2002 og delte desse åra ut over fire millionar kroner i omsetjarstøtte til 205 norske sakprosabøker med utgjevingar i 34 ulike land. Frå 2003 blei NORLA

Eg tenkte at boka kanskje, kanskje kunne kome pü tysk om eg var heldig. morten strøksnes

Artikkelnavn

79

antall bevilgede oversettelsesstøtter 2004–2017 600

499

500

431 383

400

310

300

200

100

160

279

295

412

419

2013

2014

538

431

329

196

107

0 2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

og MUNIN slått saman, og sidan den gongen har NORLA hatt ansvaret for både skjønnlitteratur og sakprosa.

Og dei siste åra har stadig fleire omsetjingar av sakprosa fått støtte frå NORLA, fortel Margit Walsø: – I 2017 støtta vi omsetjing av 538 bøker til 44 ulike språk. Av dette gjekk 129 tildelingar til sakprosa, som er ein auke på ti prosent frå året før. Det er stor interesse for narrativ sakprosa ute i verda.

Legg til rette NORLA er ikkje ein institusjon som sel rettane til norske bøker. NORLA skal berre legge til rette for slikt sal: – Vi er ein statleg finansiert formid­ lingsinstans. Innsatsen vår skal gjere at interessa for og kjennskapen til norsk litteratur aukar i utlandet, og til at det blir eksportert meir norsk litteratur. Vi jobbar side om side med dei litterære agentane.

80

Jubileumsmagasin NFFO 2018

2015

2016

2017

Kva er dei viktigaste tiltaka de set i verk?

– Det viktigaste er det store og kontinu­ erlege arbeidet vi gjer overfor omsetjarar over heile verda. Vi skal vere ein stad der omsetjarar kan hente kompetanse, ressursar, støtte og informasjon, slik at dei kan gjere ein god jobb med å omsetje norsk litteratur. Og innanfor dette er omsetjarstøtta det viktigaste verkemid­ delet. Utanlandske forlag som har kjøpt rettane til å gi ut ei norsk bok, kan søke om å få refundert opp til halve honoraret til omsetjaren frå oss. Det er eit effek­ tivt verkemiddel. Forlaga der ute ser det som eit stort gode. I tillegg lagar vi møte­ plassar for internasjonal bokbransje, der dei får møte norsk litteratur og norske forfattarar og litterære agentar.

Frankfurt 2019 I over fem år har NORLA arbeidd for at Noreg skulle bli hovudland under bokmessa i Frankfurt i 2019. Ambas­ saden i Berlin og norsk bokbransje

kom tidleg med på laget. Deretter gjekk NORLA i dialog med bokmessa for å høyre om Noreg ville vere eit attraktivt søkarland.

– Då vi fekk gode signal frå bokmessa, gjekk vi i dialog med norske styresmakter, og det enda med eit nesten samrøystes vedtak i Stortinget i desember 2015 om at vi skulle søke. Regjeringa er svært engasjert i at Noreg er hovudland i 2019.

Var det hard konkurranse om å bli hovud­ land?

– Ja, det har blitt meir attraktivt fordi ein ser at små land kan oppnå mykje med det. Både Island og Finland har gode erfaringar. Du får ei verdsscene. Dei fem dagane med bokmesse i Frankfurt er toppunktet og kulminasjonen av alt som skal skje i heile Tyskland gjennom heile 2019. Å utnytte oppbyggingsfasen er kanskje det aller viktigaste for å få lang­ siktige resultat. Vi har alt jobba lenge overfor tyske forleggarar saman med

norske agentar. Vi har òg auka omsetjar­ støtta til tyske og engelske forlag no, der vi garanterer 50 prosent støtte, og i somme prosjekt kan det gå heilt opp i 75 prosent støtte. Det langsiktige målet er at norsk litteratur og kultur skal få eit varig internasjonalt løft etter 2019, seier Walsø.

Somme aktørar i bokbransjen har vore skeptiske til denne satsinga og uttalt frykt for at nokre få alt etablerte bestseljarforfattarar skal tene mykje på dette, mens den store breidda i norsk litteratur knapt vil merke noko til det.

Margit Walsø er meir optimistisk: – Heile Frankfurt-satsinga er komen til på grunn av den store breidda og kvaliteten vi har i norsk litteratur, som igjen kjem av den norske litteraturpoli­ tikken med innkjøpsordning og kollek­ tive stipendordningar. Det er denne breidda som har opna døra for oss i Frankfurt, og då må vi vise henne fram når vi får sjansen. Lukkast vi med det, vil

First we take Frankfurt ...

NORLA-direktør Margit Walsø.

81

resultatet kunne bli at breidda blir styrkt gjennom dette arbeidet.

Kva ønsker verda seg av norsk sakprosa?

– Det er eit stort spenn av bøker som blir omsette, men det er særleg interesse for narrativ sakprosa. Ein fellesnemnar for kva tema som engasjerer, er at dei gjerne er lokalt forankra, men likevel handlar om noko universelt. Dessutan er aktua­ litet viktig, og det kan gjerne handle om norske forhold berre det er skrive på ein måte som gjer det ålment.

Det høyrest ut som du skildrar Havboka av Morten Strøksnes?

– Ja, det er ei bok som treffer på alle desse punkta. Ho er aktuell, knytt til dette med ressursar og miljø, og ho er skriven på ein måte som gjer at temaet treffer lesarar uavhengig av nasjonalitet.

Og så er det ei veldig flott litterær fortel­ jing, seier Walsø.

Agent med teft For Morten Strøksnes har tida sidan Havboka kom ut i Noreg hausten 2015, vore temmeleg absurd. I skrivande stund er boka seld til 25 land. Men då Strøksnes skreiv boka, var han slett ikkje klar over

82

Jubileumsmagasin NFFO 2018

at han heldt på med ein tekst med inter­ nasjonalt potensial: – Absolutt ikkje. Eg har aldri prøvd å gjere meg lekker på den måten. Eg visste at tyskarar og polakkar var galne etter Lofoten, og at det ikkje finst andre bøker av denne typen om dette populære reisemålet. Så eg tenkte at boka kanskje, kanskje kunne kome på tysk om eg var heldig, fortel Strøksnes.

Stemmer det at NORLA gjorde boka til satsingstittel alt før ho kom ut?

– Ja, og det var imponerande i lys av etterpåklokskapen. Dei hadde tru på prosjektet. Eg veit ikkje korleis dei hadde fått det med seg, dei må ha snappa det opp frå katalogen til Oktober eller noko, og så kjende dei vel til meg og syntest dette høyrdest ut som ein god ting.

Strøksnes har brukt agentbyrået Copenhagen Literary Agency og agenten Monica Gram. Då ho fekk lese første­ utkastet til boka, fekk Strøksnes eit nytt hint om at noko stort kunne vere i gjære: – Boka kom i oktober 2015, og eg sende henne eit halvdårleg utkast i mars.

Men ho melde straks tilbake ei veldig begeistring. Eg hadde nett fått henne som ny agent og svarte at «Monica, eg

Morten Strøksnes er overraska og takksam for at Havboka, eller Kunsten å fange en kjempehai fra en gummibåt på et stort hav gjennom fire årstider så langt er seld til 25 land.

FOTO BAARD HENRIKSEN

First we take Frankfurt ...

83

veit at det er jobben din å være optimis­ tisk, men du treng ikkje vere så høfleg», seier Strøksnes.

Eg vil ikkje høyrast ut som eg sutrar over suksess. Men sjølvsagt kan eg bli lei. morten strøksnes

Så viste det seg at det ikkje var høfleg­ heit, men teft: – Trua og begeistringa hennar har betydd mykje for at boka blei ein suksess internasjonalt. Eg er kanskje ikkje så kjend for å alltid vere så audmjuk, men i dette tilfelle er eg det. Nokre bøker slår an av uforklarlege grunnar, mens andre og kanskje like gode bøker ikkje slår an i det heile tatt, seier Strøksnes.

Litt lei Førebels er boka lansert berre i halv­ parten av landa som har sikra seg rettane til henne. Og for kvart nye land tikkar det inn nye invitasjonar i innboksen til Strøksnes til foredrag og samtalar og lanseringsarrangement.

Går du litt lei av og til?

– Ja, er du sprø? Eg veit ikkje korleis eg skal seie dette, for det blir så lett misfor­ stått. Eg vil ikkje høyrast ut som eg sutrar over suksess. Men sjølvsagt kan eg bli lei. Når forlag i utlandet har lagt ned masse tid og pengar og energi og entusi­ asme i boka, så føler eg at eg skuldar dei noko. Så eg vil i alle fall stille på éin ting i kvart land.

Strøksnes har gitt ut mange bøker tidlegare, og han har også opplevd å bli omsett før. Ingen tidlegare boklanse­ ringar kan likevel måle seg med denne:

84

Jubileumsmagasin NFFO 2018

– Med dei tidlegare bøkene har eg opplevd nokre veker med lanserings­ arrangement og kanskje ein slengar eller to neste året, etter at eg for lengst er inne i nye prosjekt. Slik blei det ikkje denne gongen. Eg må stadig snakke om noko eg arbeidde med for tre år sidan.

Sjølve oppdraga og samtalane er oftast hyggelege. Men all reisinga og avbrota frå det eg eigentleg jobbar med, kan vere forstyrrande. Eg er ikkje ein sånn som kan jobbe på flyplassar. Men eg er altså takksam for alt. Få med det! Og mykje av det eg opplever, er skikkeleg gøy.

Er det mykje arbeid å følgje opp alle om­­ setjingane?

– Ja, og der dukkar det opp mange rare spørsmål. Eg innsåg raskt at eg måtte lage eit dokument med svar på dei spørs­ måla som eg visste alle ville kontakte meg om. Omsetjarar er ganske sære folk, dei er presise og per definisjon litt petimeteraktige, heldigvis. Nokre av dei har eg hatt enormt mykje kontakt med, av typen hundrevis av føre­spurnader, mens andre har eg ikkje høyrt eit ord frå. Heldigvis kan eg ikkje alle desse språka, så eg kan ikkje involvere meg i alle omsetjingane, men i den engelske versjonen la eg ned mykje arbeid, og der var det veldig mykje som måtte rettast opp.

Blei du redd då du oppdaga kor mykje det var å gjere med den engelske versjonen?

– Jo, eg blei litt paff. Eg er i grunnen glad eg ikkje kunne gå gjennom fleire av omsetjingane. Det var så masse frå smått til stort som måtte rettast opp. Om det til dømes er litt ironi i ei utsegn, er det veldig lett for ein omsetjar å trå feil. Om dei ikkje fangar opp ironien og omset det bokstavrett, blir det fort teit, slapt eller utan meining.

Profesjonalisering Med aukande interesse for norsk litte­ ratur i utlandet er det òg kome fleire uavhengige norske litterære agentar.

Eirin Hagen, som etablerte Hagen Agency i 2005 og dermed blei det første forlagsuavhengige agenturet i Noreg, har tydeleg merka at det er blitt lettare å selje norsk sakprosa dei siste åra: – Det har det definitivt. Dei norske forlaga er blitt meir profesjonelle og tenker mindre snevert norsk. Før handla ofte norsk sakprosa om norske forhold og nordmenn som skulle bli løfta fram.

No har både forlag og forfattarar blitt modigare. Tenk på Erika Fatland som reiser aleine ut og skriv boka Sovjetistan.

Eg trur både forlag og forfattarar tør å tenke større, at det ikkje berre er bøkene til dei mest kjende skjønnlitterære stjer­ nene som kan bli selde til utlandet. Tidle­ gare låg all merksemda der, seier Hagen.

Trur du Frankfurt 2019 blir så viktig og stort som dei seier?

– Det kjem litt an på. Tyskland er histo­ risk sett den beste marknaden vår. Det er der vi kjenner forlaga. No for tida treffer eg dei tyske forleggarane oftare enn eg ser søstera mi i Tønsberg. Frankfurt kan bli eit springbrett. Eg trur Frankfurt 2019 kan føre til at vi når ut utanfor det vanlege omlandet vårt. At vi kan nå ut til Frankrike og Italia og dei vanskelege landa. Eller også til fleire markante forlag i USA. Vi kjem nok lettare i dialog med forlag frå desse landa når norsk litteratur er i fokus, seier Hagen.

Differensiert støtte For skal det bli økonomi i omsett sakprosa, bør bøkene helst kome ut på nokre av dei store bokmarknadene.

– Eg sel ein del norske bøker til Bulgaria og andre land i Aust-Europa.

Det er sjølvsagt stas for forfattar og forlag, men det er som regel lite pengar i det. Eg sit igjen med 114 kroner minus porto. For at det skal bli økonomi i det, må ein nå ut til dei store marknadene i Europa, USA og Kina.

Kva politiske tiltak trengst for at endå fleire bøker skal nå ut?

– Ein bør løyve endå meir pengar til omsetjarstøtte. Og så meiner eg at støtta burde vore meir differensiert. Eg er mot at bøker som går så det grin, skal få støtte. Hadde eg sete i NORLA, ville eg ha sagt at vi berre skulle støtte dei to første bøkene frå ein norsk skjønn­ litterær forfattar, slik Nederland prak­ tiserer støtta til omsetjingar. Krim blir utgitt av kommersielle omsyn. Den tredje boka til Lier Horst eller Nesbø treng ikkje omsetjarstøtte. Då får dei stå på eigne bein. Så kan ein heller gi 80 prosent omsetjarstøtte til ei smal bok eller ein debutant, eller der det er viktig å få innpass på ein betydeleg marknad.

No for tida treffer eg dei tyske forleggarane oftare enn eg ser søstera mi i Tønsberg. eirin hagen

Eg meiner det er umoralsk at alle Min kamp-bøkene av Knausgård skal få støtte, samstundes med at han får reise til USA både titt og ofte. Nokre får mykje, for mykje. Vi må tenke nytt og offensivt når det gjeld sakprosa. Sakprosabøker sel ikkje på same måte på forfattarnamnet slik skjønn­litteratur og krim ofte gjer, men på tema. Med mindre ein heiter Antony Beevor. Derfor må vi ha ein annan strategi for å løfte fram sakprosaen.

First we take Frankfurt ...

85

sakprosa for barn og unge Intervju med Bjørn METTE NEWTH Arild Ersland

Alfred Fidjestøl Helge Dyrholm, Kristiansand folkebibliotek

Onkel Ersland mot tantene – Sakprosaen for barn og unge må gjere opprør mot tanteveldet, meiner forfattar Bjørn Arild Ersland.

O

m sakprosaen er skjønn­ litteraturens veslebror når det kjem til merksemd, prestisje og vilkår, er sakprosa for barn og unge veslebrorens veslebror. Det har Bjørn Arild Ersland fått erfare, som har skrive nærare 40 bøker i dei fleste sjangrar både for unge og gamle, og som mellom anna er rekna mellom dei leiande sakprosaforfattarane for barn i Noreg. Det kjem ut relativt få bøker i denne sjangeren, fortel Ersland, sjan­ geren har ingen stolt tradisjon, det finst ingen kanon, og det er ikkje mange profesjonelle forfattarar som har satsa på sjangeren.

Like fullt er det ein fest å halde på med, meiner Ersland:

86

Jubileumsmagasin NFFO 2018

– Nettopp denne mangelen på ein tradi­ sjon gjer det til eit enormt luksuriøst felt å arbeide i. Det er ikkje ferdig utvikla, det er mogleg å finne nye interessante vegar å gå. Om ein tenker på sakprosa for vaksne, kan ein lett liste opp ei nokså grei liste av profesjonelle forfattarar, mens det innan sakprosa for barn berre er fem–seks stykke som held på, seier Ersland.

Kvifor er det sånn?

– I sakprosa for vaksne er det mogleg å få inn ein fulltreffar som gjer at ein kan tene mykje meir enn det ein skjønn­ litterær forfattar tener. Men når det gjeld sakprosa for barn, er vilkåra heilt hinsides dårlege. Vi opererer med

Sakprosaforfattar Bjørn Arild Ersland i aksjon.

sakprosakontrakten, som alle sakprosa­ forfattarar må rette seg etter, og som er heilt sinnssjukt dårleg. I tillegg må vi ofte dele honoraret med ein illustratør.

Og om boka ikkje skulle bli kjøpt inn og sel om lag som ei vanleg norsk barnebok, vil ein sitje igjen med ei utbetaling på om lag 10 000 kroner etterpå. Det er det reelle talet, og den risikoen må alle vere klar over. Det er stipenda frå NFFO som gjer det mogleg å halde på.

Men er det sjangerbestemt at ikkje ei av desse bøkene plutseleg kan ta av salsmessig, slik skjønnlitterære barnebøker plutseleg kan?

– Eg veit ikkje. Eg skreiv ei bok om gauken, som blei veldig oppsnakka og

prisnominert og kom med på all slags lister, men eg såg aldri noko meir enn førstegongshonoraret på den. Det fossar heile tida inn masseproduserte utanlandske sakprosabøker for barn på marknaden. Typisk bøker om «Livet på garden» med foto frå ein eller annan gard i Alpane. Desse bøkene er ikkje redaksjonelle prosjekt i norske forlag i det heile tatt, dei berre strøymer inn.

Tenk om ein hadde gjort det same med sakprosa for vaksne.

Utan peiling Ersland skriv sakprosa for barn ut frå ein medviten poetikk. Han vil ikkje skrive vaksenprosa nedkrympa til barneformat.

Han vil ikkje skrive om emne han har god

Onkel Ersland mot tantene

87

Straks eg kjenner lukta av litteratur som skal redde verda, tenker eg at denne sjangeren er altfor interessant til å bli brukt på den måten. bjørn arild ersland

greie på frå før. Tvert om søker han emne og prosjekt han er heilt uvitande om.

Han har skrive om korleis det er å sitje i fengsel. Han har skrive om kvifor dei ulike dyreartane har så ekstremt ulike livslengder. Ingen av emna hadde han faglege føresetnader for å gi seg i kast med: – Sakprosaen for barn har nokre opningar som ikkje finst for vaksne.

Den boka eg skreiv om kvifor alle dyre­ artar ikkje kan bli like gamle, den har ei optimal problemstilling for barne­ litteratur. Eg kan starte heilt naivt, men likevel få snakke med ekspertar på høgaste nivå. Eg kan gå frå barna og like til forskingsfronten og tilbake. Og når ein ikkje har peiling sjølv, kan ein stille gode spørsmål og spørje om ting ein eigentleg lurer på sjølv, under påskot av at ein skriv for barn. Lesaren kan få både opplevinga av å vekse i kunnskap og kjensla av å lese noko, seier Ersland.

Men å skrive sakprosa for barn ut frå slike litterære ideal representerer eit openbert brot med tradisjonen, erkjenner Ersland: – Ein lever litt i tanteveldet når det gjeld sakprosa for barn, ein blir heile tida samanlikna med all slags undervis­ ningsmateriell og skulebøker. Fleire må kome på banen og vere med og skape eit tydelegare skilje mellom skulebøkene og den litterære sakprosaen for barn. Då eg skreiv om han som sat i fengsel, ville eg

88

Jubileumsmagasin NFFO 2018

vekk frå alt dette enkle og greie. Eg ville skrive noko som var vanskeleg for meg sjølv også. Eg visste ikkje kor brutalt og hjarteskjerande det kom til å bli før eg var i gang.

Ersland har dermed ingen oppdra­ gande hensikter eller mål med bøkene sine. Han lagar litteratur, han skal ikkje redde verda: – Det er ei typisk forventning til sakprosa for barn at denne litteraturen skal føre til noko eller redde ein eller annan situasjon. Ofte er situasjonen at gutar ikkje les. Straks eg kjenner lukta av litteratur som skal redde verda, tenker eg at denne sjangeren er altfor inter­ essant til å bli brukt på den måten. Eg har sete i stipendkomiteen til NFFO og ser korleis mange tenker omkring sakprosa for barn og ungdom i søkna­ dene sine. Ofte handlar søknadene om eit eller anna veldig viktig som barna må få greie på så fort som mogleg for å bli heile vaksne.

Dikt og forbanna løgn Det har dei siste åra blitt debattert i kor stor grad sakprosaen for barn kan tillate seg å legge inn element av fiksjon og framleis kunne bli definert som sakprosa.

NFFO har køyrt ei streng linje og avvist bøker med fiksjonselement i samband med søknader om medlemsopptak eller stipend. Mange forskarar og forfattarar har meint at dette har vore ein urimeleg

praksis, og at det må vere rom for sjan­ gerblanding når målgruppa er barn.

Ersland er ikkje mot fiksjonaliseringa av litteraturpolitiske eller prinsipielle grunnar. Men han synest sjeldan det fungerer litterært: – På eit overordna nivå er all litterær sakprosa sjølvsagt fiksjon. Det ligg ei løgn i at ein kuttar vekk ting og flyttar på ting.

Når Strøksnes sit i den gummibåten sin, så har han sjølvsagt ikkje all den kunn­ skapen som teksten påstår. Det er plas­ sert inn i ettertid. Men den klassiske typen fiksjonalisering i sakprosabøker for barn, der meitemarken på død og liv skal snakke, har eg ikkje så veldig sans for. Eg trur ikkje eg hadde fått det til litterært, eg skjøner ikkje poenget.

Er det ein refleks som heng att når ein skriv for barn, at her bør ein dikte litt for at dei skal forstå alt det tørre fagstoffet?

– Eg trur det handlar om kva problem­ stillingar en vel seg. Om ein har eit mate­ riale ein skal forenkle ned frå ein vaksen­ versjon til barne­litteratur, tyr ein gjerne til slike løysingar. Men å krympe vaksen­ bøker ned til barnebøker er ein vanskeleg sjanger. Eg har sett mange mislukka døme på snakkande isbrear og liknande.

Har du gode døme på det frå vaksen­ sakprosa? At ting som ikkje kan snakke, byrjar å snakke, og at det fungerer?

Fleire frie Ersland ynskjer seg fleire profesjonelle heiltidsforfattarar som satsar på å skrive sakprosa for barn: – Det er for få frie forfattarar som jobbar med sjangeren. Det er veldig stor skilnad på folk som er ekspertar på eit tema, og som skriv ei bok om det, og forfattarar som skriv heilt fritt. Det ser ein tydeleg på vaksensakprosa òg. Ein bør ha det som heiltidsjobb for å utvikle seg litterært.

Burde fleire profesjonelle sakprosaforfat­ tarar for vaksne også prøve å skrive for barn?

– Ja, det hadde vore kjempegøy. Det hadde vore heilt perfekt. Men også dei bør helst skrive om emne dei ikkje har greie på. Når forlaga tar sjangeren meir på alvor, og når kontraktane er på plass, trur eg det vil skje noko.

Og om nokon tilfeldigvis får til ein sals­ suksess, vil vel alle forlaga vakne?

– Ja, det hadde vore kjempefantastisk.

Om ei eller anna bok berre tok av. Det er klart den nøkkelen ligg ein stad. Men eg synest òg det er gøy med dei mange rare tinga. Det ligg mange fine nøklar rundt omkring.

Eh, nei …

Onkel Ersland mot tantene

89

norske lærebøker Innkjøpsordninga: Intervju med Dagrun Skjelbred

METTE NEWTH

Alfred Fidjestøl Ilja Hendel

Fram frå gløymsla Norske lærebøker har vore den skjulte delen av norsk litteraturhistorie. Fram til no.

90

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Artikkelnavn

91

H

eilt frå allmugeskulen blei innført i Noreg i 1739 og fram til i dag, har lærebøkene i skuleverket vore mellom dei mest lesne bøkene.

Likevel har dei aldri fått den plassen i dei offisielle litteraturhistoriene som dei openbert fortener. Den skjulte litteraturen, kalla nestor i norsk lærebokforsking, Egil Børre Johnsen, denne sakprosa­ kategorien i 1989. Men no har fire forskarar ved Høgskulen i Søraust-Noreg – Dagrun Skjelbred, Norunn Askeland, Eva Maagerø og Bente Aamotsbakken – gjort jobben som ingen før dei har hatt verken ressursar eller pågangsmot til å gjere: Dei har lese seg gjennom 250 år med lærebøker og saman forfatta Norsk lærebokhistorie, frå 1739 til 2013. Boka kom ut på Universitetsforlaget i 2017 og er resultat av eit over ti år langt forskings­ arbeid, som strengt tatt inkluderer endå fleire enn dei fire forfattarane, forklarer Dagrun Skjelbred: – Ja, boka bygger eigentleg på eit stort forskingsprosjekt vi hadde på Høgskulen i Vestfold, den gongen skulen framleis heitte det. Og mange fleire enn oss fire har vore involverte i arbeidet. Det er heller ikkje mange andre land i verda som har gjort noko tilsvarande. Vi fekk ei melding i Danmark nettopp som avslutta med å spørje kor lenge ein måtte vente før det kom ei tilsvarande bok der.

Men at det ikkje er blitt gjort før, handlar vel om meir enn at det har vore ein stor jobb; det handlar vel også om at lærebøkene har mangla litteraturhistoriske prestisje?

– Ja, lærebøkene har ikkje hatt høg prestisje i den litterære institusjonen, dei blir sjeldan melde i avisene, og det er lite blest om lærebokforfattarane. Vi har skrive nokre portrett av utvalde lære­ bokforfattarar i denne boka, og nokre av dei har skrive bøker som er gitt ut i

92

Jubileumsmagasin NFFO 2018

fleire hundre tusen eksemplar over ein periode på 50 år. Likevel viste det seg å vere vanskeleg å finne stoff om dei. Dette er litteratur som automatisk hamnar lågt på dei tradisjonelle rangeringane av kva som er viktig litteratur, fordi han blir lesen av mange, fordi han blir lesen av barn, og fordi det ikkje er snakk om skjønnlitteratur. Lærebøkene er viktig og mektig litteratur, men lite sett.

Kristendom og kristendom Allmugeskulen blei innført i Noreg i 1739, med to obligatoriske fag på time­ planen: kristendom og lesing. Men også i leseundervisninga las ein helst kristelege bøker, fortel Skjelbred: – Leseopplæringa var grunngjeven med at kvar ein kristen skulle kunne lese dei heilage skriftene sjølve. Det er jo Pontoppidans katekismeforklaring som er den sentrale boka den første tida. Fram til midten av 1800-talet var det primært religiøse skrifter som blei brukte som lærebøker, sjølv om det også fanst katekismar med ein viss leseopp­ læringsprofil og jamvel nokre verdslege abc-bøker.

L Erik Pontoppidan si katekismeforklaring er ei av dei viktigaste lærebøkene i norsk historie.

I Den mest omstridde læreboka i norsk historie: P.A. Jensens Læsebog.

Korleis fungerte Pontoppidans bok?

– Ho er skriven slik at barna skulle lære seg dei grunnleggande dogma i kristen tru. Ho består av 759 spørsmål og svar og er forma slik at barna skulle kunne lære seg dei utanåt. Eller slik blei det i det minste praktisert. Eg trur ikkje det var Pontoppidans opphavlege tanke, eg trur han var betre enn ryktet sitt, og at han tenkte at barna først skulle lære dette utanåt, men deretter samtale med læraren om innhaldet. Les ein kva Pontoppidan sjølv skriv, var han ein betre pedagog enn mange vil ha det til, men det fanst inga lærarutdanning i Noreg den gongen. Det var ikkje lett

Fram frå gløymsla

93

for uutdanna «Skoleholdere» å forklare vanskelege religiøse omgrep som synd, sjel, «Nådegaver» og «evig Salighed». I praksis blei det nok mykje pugging slik at barna kunne lire av seg tekstane til konfirmasjonen.

Rolfsens lesebok er hjørnesteinen i det nasjonsbyggande prosjektet. dagrun skjelbred

P.A. Jensen-striden I 1860-åra blei fagkretsen i allmugeskulen utvida. Frå før hadde barna fått rekning, skriving og song som fag, i tillegg til kristendom og lesing. No kom også dei såkalla orienteringsfaga naturfag, historie og geografi til. Dermed oppstod eit behov for nye lærebøker. Stortinget bestilte ei ny lesebok til dette formålet frå presten P.A. Jensen. Og innføringa av denne boka i 1863 i eit norsk skuleverk som hittil hadde vore ein rein kristendomsskule i praksis, utløyste ein av dei største kultur­ konfliktane vi har hatt i Noreg: – Striden handla om kva som skulle vere skulens mandat. Om skulen skulle gi opplæring i det Johan Sver­ drup i stortingsdebatten om boka kalla borgarleg danning og borgarleg liv, eller om skulen skulle konsentrere seg om rein konfirmasjonsførebuande kristendomsundervisning.

P.A. Jensen hadde ikkje skrive alt i den nye leseboka sjølv. Han fungerte som redaktør av ei tekstsamling, og det var spesielt det at han tok inn tekstar av Bjørnstjerne Bjørnson og andre samtids­ diktarar, folkeeventyr og det som blei kalla «Morskabslæsing», som provoserte visse fraksjonar i Kristen-Noreg.

94

Jubileumsmagasin NFFO 2018

– Dette spegla òg ein intern konflikt i kyrkja mellom ein pietistisk og ein grundtvigiansk fløy. Det var generelt mykje strid på mange samfunnsområde i samtida, og skulen blei ein viktig arena for denne kulturstriden.

Korleis er sjølve boka å lese i dag?

– Om ein held denne boka i hendene i dag, vil ein oppfatte henne som ganske framand. Det er tre band, det er ingen illustrasjonar, ho er veldig kompakt og har krevjande tekstar. Ho var nok også tenkt som opplysningsbok for den vaksne befolkninga, noko tittelen Læsebog for Folkeskolen og Folkehjemmet syner. Det ville i dag ha vore ei krevjande bok å lese for barn.

Rolfsen og Egner Jensens omstridde bok blei brukt fram til 1889. Då kom etter kvart lova om folke­ skulen, og med den trong staten ei ny lesebok, som Nordahl Rolfsen laga. Rolf­ sens bok har vore endå viktigare i norsk lærebokhistorie enn Jensen si, meiner Skjelbred. Rolfsens bok blei brukt heilt fram til 1960, ho kom i mellom åtte og ni millionar eksemplar og finst i åtti ulike utgåver.

– Rolfsens lesebok er hjørnesteinen i det nasjonsbyggande prosjektet.

Gudmund Hernes sa under 100-års­ ­ jubileet for den boka at om det var Harald Hårfagre som samla oss til eitt rike, var det Nordahl Rolfsen som smelta oss saman til eitt folk. Ho betydde mykje for nasjonsbyggingsprosjektet, vi fekk mange tekstar og referansar felles, seier Skjelbred.

Norske lærebøker har ikkje alltid vore del av den skjulte litteraturen. Før Rolfsen sette i gang arbeidet med denne boka, diskuterte Stortinget i tre heile møte om nasjonalforsamlinga burde

I Thorbjørn Egners lesebok kom skildringar frå bylivet med for første gong.

Fram frå gløymsla

95

støtte Rolfsen med eit eige stipend.

Konklusjonen blei negativ, Rolfsen blei heilt knust, ifølgje biografen hans, Egil Børre Johnsen. Han var på nippet til å gi opp verket, men forleggaren Jacob Dybwad tilbaud Rolfsen same kvelden ein tilsvarande sum som forskot.

– Det er truleg det smartaste grepet ein norsk forleggar har gjort nokosinne, ler Skjelbred og tenker på dei ni millionar selde eksemplara.

Det som er så vanskeleg med lærebøker, er at dei skal treffe alle som er like gamle. dagrun skjelbred

Men til slutt blei Rolfsen avløyst av Egner?

– Ja, men det er ein annan type bok. I Egners bok kjem endeleg byen sterkare med. Hos Rolfsen føregjekk det meste ute på landet. Dette har sjølvsagt med samfunnsutviklinga generelt å gjere.

Boka til Egner teiknar eit bilete av det sosialdemokratiske Etterkrigs-Noreg og kan dermed òg lesast som ein del av det nasjonsbyggande prosjektet.

Omstridd godkjenning Tradisjonelt har styresmaktene halde tett oppsikt med alle lærebøker. På slutten av 1800-talet blei det oppretta ei eiga statleg godkjenningsordning av lærebøkene, i første omgang berre av kristendomsbøkene, men etter kvart utvida til alle fag. Bøkene måtte godkjen­ nast både språkleg og innhaldsmessig.

I 1970-åra kom også omsynet til like­ stilling og pedagogikk inn i ordninga.

Mange profesjonelle lærebokforfattarar

96

Jubileumsmagasin NFFO 2018

oppfatta ordninga som ei tvangstrøye som tok vekk mykje av skrivegleda: – Forfattarane oppfatta det som ein type sensur. Mange lærarar meinte ordninga undervurderte lærarane. Dess­ utan kjempa NFFO veldig mot, seier Skjelbred.

I år 2000 forsvann endeleg ordninga, men paradoksalt nok kanskje ikkje først og fremst på grunn av det eksterne presset, men også på grunn av endå nye skulereformer: – Etter 1997 og etableringa av det nye KRL-faget blei det i svært liten grad opna for at barn kunne fritakast for undervisning i dette faget. Då måtte plutseleg representantar for andre reli­ gionar og trusretningar få vere med på å godkjenne innhaldet i KRL-bøkene, og då blei det nokre svære og uhandterlege komitear under godkjenningsordninga.

Heile ordninga blei så upraktisk at ho til slutt blei avskaffa. Dessutan blei lærepla­ nane etter kvart så styrande at godkjen­ ningsordninga var unødvendig som styringsinstrument.

Mange har sagt at lærebøkene blei slap­ pare enn dei elles ville ha blitt fordi forfat­ tarane heile tida glytte mot godkjennings­ ordninga?

– Eg er samd i at lærebøkene ein periode var lite spenstige, men eg veit ikkje om det hadde med godkjenningsordninga å gjere. Det som er så vanskeleg med lære­ bøker, er at dei skal treffe alle som er like gamle. Sjølvsagt er ti-åringar like ulike som 35-åringar, men i lærebøkene må ein legge seg på eit midt på treet-språk og ein gjennomsnittsprosa.

Det er vel eit grunnproblem for lærebøker at dei skal nå alle?

– Ja, det er klart det er det, det er veldig vanskeleg å skrive lærebøker når ein skal

prøve å treffe ei målgruppe som har lite anna til felles enn at dei er like gamle.

Generalsekretær i NFFO Tore Slaatta har skrive kronikk i Aftenposten om at lære­ planane er i ferd med å bli så styrande for arbeidet med nye lærebøker at det kan minne om ei gjeninnføring av godkjen­ ningsordninga. Deler du den frykta?

– Ja, læreplanane er veldig styrande for lærebøkene, og dei gjer at bøkene gjerne blir litt overleste, at ein tar med mykje fordi ein vil dekke alt som står i lære­ planen på eit avgrensa sidetal. Det kom jo ein del kritikk av norske lærebøker i fjor, frå Knut Hoem og Harald Eia og fleire, og det kjem ofte av at bøkene gjerne vil for mykje fordi dei skal oppfylle lære­ plankrava. I den siste læreplanen er det rett nok kompetansemål der det før var oppramsing av eit konkret innhald, og det opnar for meir variasjon. I praksis er likevel tradisjonen tung. Det finst ein skule-kanon som går att i lærebøkene både når det gjeld tekstar, bilete, emne og formidlingsmåtar.

Kan ein lese fram ei endring i synet på barndomen ved å lese 250 år med norske lærebøker?

– Ja, absolutt. 1900-tallet blir gjerne kalla barnets hundreår. Nordahl Rolfsen bidrar veldig mykje til det i norsk lære­ bokhistorie. Han tenker at vi ikkje kan presse kunnskap inn i barna, han tenker heller at dei er nyfikne og gjerne vil undersøke ting, og at bøkene må bygge på det. Det har vore eit berande syn seinare, og det var det ikkje mykje av på 1700-talet. Då var barna uferdige vaksne der målet var å gjere dei til vaksne så fort som mogleg. I det heile kan lærebøkene lesast som spegel av samtida. Dei viser fram dei kunnskapane, haldningane og verdiane som kvar generasjon ser på som så viktige at dei må formidlast vidare til den neste.

Faste kjenneteikn Er det nokon sjangerkjenneteikn som går igjen i heile 250-årsperioden?

– Ja, forteljing som verkemiddel er døme på det. Altså det å lage forteljingar som skal formidle kunnskap, verdiar og hald­ ningar. I ein periode i 1970- og 1980-åra var det grepet mindre brukt, men no ser det ut som det er kome tilbake, og det trur eg er bra. Krafta i forteljinga er sterk. Dette med dialogisk framstilling er også gjennomgåande. Vi såg det veldig mykje før, så var det borte ei tid, og no kjem det kanskje att. Vi finn det typisk som dialogar mellom vaksne og barn. Alt Pontoppidan brukte jo spørsmål og svar gjennomgåande.

Fram frå gløymsla

97

nye generasjonar Innkjøpsordninga: Intervju med Kristin Fridtun

METTE NEWTH

Heldig timing

Alfred Fidjestøl Håkon Mosvold Larsen / NTB Scanpix

– Eg har vore heldig med timinga, seier Kristin Fridtun om det å etablere seg som sakprosaforfattar i våre dagar.

K

ristin Fridtun tilhøyrer den eksklusive gruppa av etablerte heiltids sakprosaforfattarar som er yngre enn NFFO. Fridtun er 30 år gamal, men har alt gitt ut tre sakprosa­ bøker, vunne fleire prisar og er altså fødd inn i eit system med kopi- og bibliotek­ vederlag, eit mektig faglitterært fond, innkjøpsordning for sakprosa og stat­ lege støtteordningar til omsetjing av sakprosa.

Føler du at du kjem til dekt bord, Fridtun?

– Ja, eg synest at eg har vore heldig med timinga. Då tenker eg både på ordnin­ gane med vederlaga og at vi har ein sterk og godt utbygd organisasjon, men også på sakprosaens stilling generelt.

Det ser ut til å vere ei aukande inter­ esse for sakprosa for tida, det poppar opp sakprosafestivalar og anna. Eg veit ikkje om det gjer utslag for salstala mine

98

Jubileumsmagasin NFFO 2018

personleg, men det er ei inspirerande tid å vere sakprosaforfattar i, seier Fridtun.

Likefull vedgår Fridtun straks at kampen på ingen måte er over.

– Sjølvsagt er det meir å kjempe for. Ta til dømes det med den ulike royaltysatsen for sakprosa og skjønnlit­ teratur. Som nynorsk sakprosaforfattar føler eg dessutan at eg stiller annleis enn nynorske skjønnlitterære forfat­ tarar. Eg veit om nynorske sakprosa­ forfattarar som relativt nyleg har fått beskjed frå forlag om at dei gjerne ville gi ut manuset deira, om det berre hadde vore på bokmål. Med nynorsk skjønnlit­ teratur er det greiare. Då slår den hald­ ninga inn om at nynorsk er så vakkert i lyrikk. Det er ei seigliva førestilling.

Ikkje rundt På heimesida si presenterer Fridtun yrket sitt som «Sjølvstendig næringsdrivande,

Det ser ut til ĂĽ vere ei aukande interesse for sakprosa for tida, det poppar opp sakprosafestivalar og anna. kristin fridtun

Heldig timing

99

Det er stipend frå Fritt Ord og NFFO som har vore dei viktigaste inntektskjeldene mine. kristin fridtun

dei kallar. Frilansskribent, sakprosa­ forfattar, føredragshaldar med meir.»

Korleis får du det til å gå rundt med eit slikt yrke?

– Altså, det går ikkje rundt sånn eigentleg. Om eg hadde vore einsleg, måtte eg truleg ha budd på ein liten hybel i kollektiv utan ferie. Det er stipend frå Fritt Ord og NFFO som har vore dei viktigaste inntektskjeldene mine. Dessutan har eg vore så heldig å bli kjøpt inn to gonger. Innkjøp merkast godt på økonomien. Men eg er ikkje noko businessmenneske med økonomisk teft.

Honorar for artikkelskriving og slikt står sjeldan i stil med innsatsen. Kanskje med unntak av i Prosa. Der får eg faktisk dei beste honorara.

Folk som lever berre av forfattarskapane sine, er framleis eit lite mindretal i NFFO. Kjenner du deg heime i NFFO mellom så mange menn som for lengst har pusha 50 og sit i faste stillingar?

– Eigentleg gjer eg det. Eg har rett nok høyrt andre uroe seg for at det er for få unge forfattarar som er med i NFFO. Men då eg blei forfattar på heiltid og ikkje hadde andre sikre inntekter, var det første eg gjorde å melde meg inn i NFFO. Det var dessutan det første redaktøren min oppmoda meg om å gjere.

100

Jubileumsmagasin NFFO 2018

Større fridom I 2011 søkte sakprosaforfattarane Morten Strøksnes og Ivo de Figueiredo om medlemskap i Den norske Forfatter­ forening (DnF) ut frå tanken om at profesjonelle heiltidsforfattarar burde vere samla i same organisasjon uavhengig av om ein skreiv fiksjon eller ikkje.

Kunne du ha tenkt deg å vere medlem av DnF? – Eg trur kanskje at arbeidssituasjonen min hadde likna meir på arbeidssitua­ sjonen til dei som er medlemmer der, kanskje også nokre av problemstillingane i kvardagen og sjølve skrivearbeidet. Eg skriv ikkje etter ein akademisk standard, eg veit ikkje om det er litterær sakprosa det eg held på med, men det er definitivt språkarbeid. Likevel veit eg ikkje om eg hadde kjent meg heime i DnF. Saknar du ein fagleg fellesskap av andre heiltids sakprosaforfattarar?

– Eg skriv ofte om språk, og der har eg eit nettverk av andre som skriv om språk.

Men det er noko eg oppfattar at eg har ordna gjennom studietida mi og ikkje gjennom for eksempel NFFO. Men eg er veldig glad for frilansutvalet til NFFO. På årsmøta er det ofte dei diskusjonane som frilansutvalet arrangerer, som er dei mest relevante.

Du som er eit språkmenneske, har du ikkje eit betre ord enn frilans for det å leve av å vere sakprosaforfattar? Frilans høyrest litt ut som ein er på jobbjakt.

– Ja, det høyrest litt meir flytande ut. Eg trur oftast at eg seier at eg er sakprosa­ forfattar på heiltid.

Men kvifor ikkje berre forfattar?

– Jo, det ender vel ofte med det. Men då må eg som regel legge til at eg ikkje skriv skjønnlitteratur. Det er litt som at vi ofte snakkar om nynorske barne­ bokforfattarar, mens ingen snakkar om bokmålske vaksenbokforfattarar. Det vanlege treng ikkje nemnast særskilt, og mi oppfatning er at det framleis er vanleg å tolke «forfattar» som «skjønnlitterær forfattar».

Utan sikring Alle søknader til Det faglitterære fond og Fritt Ord er baserte på konkrete prosjekt­ skisser. Sakprosaforfattarar har knapt tilgang til statlege kunstnarstipend og i praksis ingen måte å søke generell støtte til forfattarskapane sine på, uavhengig av konkrete prosjektidear.

ulike emne og lese faglitteratur som eg kanskje får bruk for eller kanskje ikkje, og først når eg har idé til eit konkret prosjekt, kan eg setje meg ned og søke pengar. Eg skulle gjerne ha kunna prio­ ritere den friare delen av arbeidet meir, men må oftast – av økonomiske årsaker – prioritere det å få ned tekstar.

Fleire av skribentorganisasjonane har i innspelsrundar til arbeidet med den pågåande kulturmeldinga fore­ slått at staten må gjere noko for å ordne pensjons- og sjukelønsordningar for alle som er forfattarar på heiltid utan andre tilsetjingsforhold.

Tenker du som berre er 30 år, på pensjon og sjukeforsikring?

– Ja, eg tenker på det stadig. Men eg gjer ingenting med det. Eg hugsar det ringte ei dame frå banken, men då ho høyrde kva eg tente i året, sa ho straks at eg uansett ikkje ville ha råd til ordningane deira. Mangelen på slike ordningar er sjølvsagt eit stort minus ved dette livet.

Men det er så mange plussar at eg vil halde på så lenge eg kan.

Skulle du ynskje at det fanst fleire heilt frie stipend til sakprosaforfattarar?

– Jo, det hadde vore fint. Mykje av arbeidet mitt går ut på å setja meg inn i

Heldig timing

101

portrett Innkjøpsordninga:

Intervju med Trond Andreassen

METTE NEWTH

Mr. NFFO

Alfred Fidjestøl Ilja Hendel

Trond Andreassen har gitt heile yrkeslivet sitt til norsk sakprosa. – Sjølvsagt gjekk eg drit lei av å seie det same i 30 år, vedgår han no.

F

inst det nokon som kan kallast Mr. NFFO, er det Trond Andreassen.

Han flytta frå Bergen til Oslo for å starte i jobben som generalsekretær i det som den gongen var NFF, den 2. januar 1986. Han trekte seg tilbake til heimekontoret i Tyrihans­veien i Oslo ved Ullevål hageby først i 2016. Framleis er han tilsett i organisasjonen, no som internasjonal sekretær. Sett bort frå eit toårig intermesso i Universitetsforlaget har han gitt heile yrkeslivet sitt til saka.

Men sosiologisk sett var det ingenting som tilsa at det var ein komande general­ sekretær og bokbransjestrateg som kom til verda den 19. november 1951. Faren til vesle Trond var industriarbeidar, mora var rekneskapsarbeider. Han blei fødd inn i ein ganske boklaus heim midt i Bergen, men fekk etter kvart auga opp for litteraturen gjennom teikneseriar.

– Det er sjølvsagt litt vittig at han som skreiv Bok-Norge, vaks opp i ein særs bokfattig heim, seier Andreassen på ein uendra 1950-talsbergensk:

102

Jubileumsmagasin NFFO 2018

– Men det var mykje sal av leksikon på dørene den gongen, og foreldra mine kjøpte eit tibandsverk som heitte Mitt skattkammer, med klassiske rim og regler frå den norske litteraturen. Eg fann att dei bøkene for nokre år sidan, bok­ ­ ryggane var heilt utslitne, vi las dei i fille­ bitar. Elles var det mykje teikneseriar vi las i arbeidarklassen den gongen, Prærie­ bladet, Vill Vest og Illustrerte klassikere og slikt. Og etter kvart gjekk vegen frå dei illustrerte klassikarane til dei origi­ nale klassikarane.

Men vegen gjekk ikkje beinveges frå teikneseriane til litteraturpolitikken.

Rett nok valde Trond Andreassen å ta gymnas etter fullført grunnskule, som den første i familien, men alt etter eitt år var han så skuletrøytt at han hoppa av gymnaset og drog til sjøs: – Eg tilhøyrer den siste generasjonen der det framleis var vanleg å dra til sjøs.

Eg hadde kameratar som hadde dratt ut, og eg mønstra på i Rotterdam i 1968 som dekksgut på «M/S Hansa». Det var

Mr. NFFO

103

ei bratt læringskurve, kan du seie. Eg hugsar at vi fekk ei svær kopparvaksine­ sprøyte i armen, og at eg blei bydd det dei kalla ein kongepjolter som velkomst då eg steig om bord. Eg forstod at eg måtte vere forsiktig, men torde ikkje takke nei. Båtsmannen flirte og sa at «du tørnar om to timar». Deretter blei eg firt ned i lasterommet for å reingjere det, mens dei heiste ned vaskebøtter og øl til meg. Eg kom ikkje opp igjen på 24 timar og kunne ikkje takke nei til alt ølet, men lista meg vekk og tømde ut så mykje eg kunne for å kome gjennom det, ler Andreassen.

Eg tilhøyrer den siste generasjonen der det framleis var vanleg å dra til sjøs. trond andreassen

Til universitetet Etter sju månader på sjøen kom han tilbake til Bergen, tok opp igjen skule­ gangen, fullførte gymnaset og blei takka vere mirakelet av 1947 – Statens låne­ kasse for høgare utdanning – ein av mange arbeidarklasse- og bondebarn som kunne bli førstegenerasjonsstudentar på vegner av familiane sine. Andreassen studerte samfunnskunnskap, historie og tok etter kvart hovudfag i nordisk. Tids­ messig fall hovudfaget saman med den perioden då litteraturfaga var i ferd med å ta all den skitne litteraturen på alvor: arbeidardiktinga, kvinnediktinga og trivi­ allitteraturen, dei litterære outsiderane, alle dei som eigentleg interesserte den unge Andreassen.

– Fleire av førelesingane på Uni­versi­ tetet har brent seg fast i minnet mitt. Eg

104

Jubileumsmagasin NFFO 2018

høyrde Ludvig Holm-Olsen førelese i to timar samanhengande om første strofe i Håvamål. Då forstod eg at eg var på eit universitet. Slikt skjer ikkje i dag.

Etter hovudfaget arbeidde Andre­ assen fem år som instituttsekretær ved Nordisk institutt ved Universi­ tetet i Bergen. Då NFF for første gong oppretta ei stilling som general­sekretær i 1984, søkte han, men nådde ikkje opp i konkurranse mot Tora Houg, seinare Tora Aasland. Men då ho kom inn på Stortinget for SV i 1985, blei stillinga lyst ut igjen. Andreassen blei oppmoda om å søke på nytt. Det gjorde han. Og fekk jobben.

– Eg fekk stillinga i konkurranse med folk som Christian Vennerød, Sverre Tusvik og Jostein Nyhamar. Eg blei veldig overraska over at eg fekk stillinga, for eg var relativt ung og uerfaren, men eg hadde skrive manus til boka Det litterære system i Norge, som kom ut på Cappelen og seinare blei omarbeidd til Bok-Norge, så eg var kanskje kvalifisert gjennom den.

Usikker periode Dermed måtte Trond Andreassen forlate Bergen for bestandig. Han drog med nattoget frå Bergen natt til 2. januar 1986, steig fortumla av på Østbanesta­ sjonen som ein attgløymd romanfigur hos Dag Solstad og fekk kuldesjokk av dei 25 austlandske kuldegradene. Han fann fram til NFFs kontor i Nedre Slotts­ gate, banka på ei dør der ingen opna, endå klokka var over 8.00 og det stod uttrykkeleg på døra at kontortida var frå 8.00 til 15.45. Då han omsider kom seg inn, var han nervøs for kva han hadde tatt på seg. Kven var vel han? Ein 34 år gamal jypling frå Bergen som plutseleg skulle forhandla med forleggarar som hadde styrt ærverdige forlagshus i Kris­ tiania i fleire generasjonar.

– Eg var nok ganske nervøs og engsteleg for om dette var for svært for meg. Men på bordet mitt låg ei fersk utgreiing frå Kjølv Egeland om vilkåra for norsk faglitteratur. Og i den utgreiinga var det ei rekke framlegg til konkrete saker og prosjekt eg kunne engasjere meg i. Det var berre å setje i gang.

NFF var også i ein usikker periode.

Organisasjonen var utmeld av Kopinor på grunn av usemjer med forleggarane.

Det var strid i styret og open kamp om leiarposisjonen mellom pioner Bjørn Bjørnsen og Victor Hellern. Det var ein liten administrasjon med fire tilsette og knappe 1300 medlemmer. Andreassens overordna strategiske prosjekt blei å synleggjere heile sakprosafeltet. Skulle sakprosaen få kulturpolitisk gjennom­ slag, måtte han først bli synleg som litterær sjanger.

– Eg hadde ein strategi om at vi måtte bli synlege på fleire frontar. Til dømes ved ein sånn prosaisk ting som at vi ikkje var på høyringslistene når departementa sende saker ut på offentleg høyring. Og

så kom sjølvsagt det store prosjektet med å få gitt ut ei norsk sakprosahistorie.

Eg fekk rekruttert Trond Berg Eriksen og Egil Børre Johnsen som redaktørar og ein forfattarstab på 100 namn, og vi enda opp med to band med norsk sakprosahis­ torie på 4,2 kilo. Seinare gav eg alltid det verket i gåve til institusjonar som feira jubileum. Stockholm by fekk det til byju­ bileet. Eg sende eit dedisert eksemplar til Kongen.

Men tittelen «Norsk litteratur­historie» var litt frekk?

– Ja, det var ein skikkeleg smell, eg fekk så mange e-postar og telefonar, eg hugsar Per Thomas Andersen kalla det ein provokasjon. Det var faktisk min idé. Berg Eriksen og eg sat på Grand og diskuterte tittel, og eg sa at no drar vi til og kallar det «Norsk litteraturhis­ torie». Vi måtte vere offensive. Einar Økland har lært meg mykje, han er ein strålande mann, han sa ein gong at den skjønnlitterære forfattarforeininga har oppnådd alt. Heretter må dei arbeide for

Mr. NFFO

105

Det er grenser for kor kreativ ein kan vere etter 30 års debatt.

Argumenta er jo dei same. trond andreassen

å halde status quo. «Men de er framleis i angrepsposisjon», sa han til oss i NFF. «De har framleis ein lang veg framfor dykk», fortel Andreassen.

Utanfor systemet Den gongen NFF blei oppretta i 1978, hadde Den norske Forfatterforening eksistert i 85 år og fått gjennomslag i sak etter sak, frå innkjøpsordning og moms­ fritak til bibliotekvederlag og eit breitt utbygd statleg stipendsystem. Då NFF kom til, handla det gradvis om å kjempe seg inn på ordningar som alt eksisterte: – Då NFF blei oppretta, var på ein måte den litterære institusjonen ferdig oppbygd. Så kom vi som ein ny organi­ sasjon og skulle kjempe oss inn i denne institusjonen. Det var ikkje berre lett, seier Andreassen.

Og dei skjønnlitterære forfattarane kalla den nye organisasjonen sarkofagane?

– Ja, he he, det er riktig. Eg hugsar då vi kjempa fram innkjøpsordninga, at vi til slutt måtte legge om strategien og få til eit samarbeid. Krava våre måtte ikkje kome på kostnad av dei skjønnlitterære.

Det måtte kome i tillegg. Eg trur heile bokbransjen blei sterkare av at vi fekk ei sterk faglitterær forfattarforeining.

Så ser det ut som det har vore ein stra­ tegi heile tida å etablere parallelle insti­ tusjonar kvar gong sakprosaforfattarane er blitt utestengde frå dei etablerte insti­ tusjonane?

106

Jubileumsmagasin NFFO 2018

– Ja, då vi banka på døra til NORLA, fekk vi eit klart nei. Så etablerte vi MUNIN, som skulle arbeide for å få omsett sakprosa. Og etter sju år med MUNIN slapp vi inn i NORLA. NORLA fekk behalde namnet, men skulle heretter arbeide for både skjønnlitteratur og sakprosa. Tilsvarande var det med Norsk Forfattarsentrum. Vi banka på, men blei avviste kontant i døra. Dei sa at dei dreiv med kunst, og at våre medlemmer heldt på med noko heilt anna. Då etablerte vi vårt eige formidlingsprogram, som vi kalla «Forfattarar til skulen». Eg visste med 100 prosents sikkerheit at tida spelte på lag med oss, og at det før eller seinare måtte skje at vi slapp inn i Forfattarsentrum. Då uravrøystinga i Forfattarsentrum var over i 2014 og det var eit klart fleirtal for å sleppe oss inn, hugsar eg at eg blei oppringd i Kampala i Uganda og fekk meldinga. Då tenkte eg at eg hadde nådd fram på så mange frontar. Då var eg i mål.

Men gjekk du aldri lei undervegs av å framsnakke norsk sakprosa av politiske grunnar? Det kjem jo ut mykje ræl òg!

– Jo, klart eg blei lei. Det er vel ein av grunnane til at eg gav meg tre år før tida. Det var somme ting eg ikkje kunne seie fordi det ville ha vore som å banne i kyrkja. Til dømes at det kjem ut for mykje dårleg litteratur i Noreg. Eller at det generelt kjem ut for mange bøker. Og sjølvsagt gjekk eg lei av å måtte seie dei same tinga i 30 år. I debatten om fastpris på bøker til dømes. Det er grenser for kor kreativ ein kan vere etter 30 års debatt.

Argumenta er jo dei same.

Ein tøff forhandlar Forhandlingar gjekk Andreassen derimot aldri lei. Anten det var småt­ teri i delforhandlingar med embetsfolk

Artikkelnavn

107

i departementet eller toppforhandlingar om vederlag eller normalkontrakt, var Andreassen alltid like skjerpa og budd.

Under forhandlingar var han i sitt ess: – Tron Øgrim sa på eit seminar ein gong at for å vere ein god forhandlar må du vere ein god pokerspelar. Og du må like det. Om du ikkje liker det, blir du aldri betre. Då eg fekk jobben i NFF, søkte dei etter ein tøff forhandlar, men eg hadde absolutt null erfaring med forhandling. Eg hugsar eg kjøpte bøker i forhandlingsteknikk som var heilt ubru­ kelege. Eg lærte derimot mykje av Bjørn Bjørnsen dei første åra. Han var ein skik­ keleg bølle i forhandlingar. Vi sat ansikt til ansikt med dei største forleggarane i Noreg: Nygaard, Skartveit, Kielland og Strømme. Og Bjørnsen berre feide vekk alt dei sa. «De lyg! Eg trur ikkje på dykk», sa han. Eg var først heilt sjokkert, men innsåg at det fungerte å vere bøllete. Og evna til å vere bølle hadde eg nok i meg. Her kunne eg endeleg få bruk for den evna.

Og så hadde du kanskje spelt poker då du var sjømann?

– Eg har eigentleg ikkje spelt så mykje poker, men eg var utruleg god i Monopol då eg var ung. Eg elska den fasen då alle gatene var kjøpte opp og ein måtte forhandle om kjøp og sal av gater. Eg fekk alt den gongen eit ry på meg for å vere ein tøff forhandlar. No sit eg her ved den nest dyraste gata i Monopol, seier Andreassen og myser ut vindauget mot Ullevaal Hageby.

– Det har vore mange tøffe tak i bok-bransjen, men ein må alltid vere godt budd og møte presis. Då vi forhandla om bibliotekvederlaget, tok eg to gonger saka til riksmeklingsmannen. Det kan ein gjere ein sjeldan gong, men ikkje for ofte.

I all forhandling handlar det om timing, ein må ha erfaring og fingerspitzgefühl

108

Jubileumsmagasin NFFO 2018

for når tida er inne for eit brot. Ein må aldri kome for nær kvarandre i forhand­ lingar, slik at ein ikkje lenger har mogleg­ heita til å bryte. Begge gongene eg tok det til riksmeklingsmannen, tente vi på det.

Kriblar det i fingrane no som royaltysatsen i normalkontrakten skal reforhandlast?

– Både og. Eg har sagt til Tore Slaatta at dei forhandlingane der er noko av det vanskelegaste han kan gjere. Det der føler eg at vi ikkje fekk til i mi tid, men argumenta no er mykje betre enn då vi starta opp. No forstår jo journalistar og folk utanfor bransjen at det er ei urimeleg forskjellsbehandling mellom sakprosa og skjønnlitteratur. Men royaltyen kan neppe hevast for all sakprosa, eg vil tru vi må nøye oss med ålmennmarknads­ bøkene. Det blir eit stort og vanskeleg slag, forleggarane er alltid like fattige.

Her må ein tenke offentlegheit for å skape trøkk. Og det gjeld å halde momentum.

Dette kan ta tid, og då er det lett å gå lei.

Eg var med på ei reforhandling av normal­ kontrakten ein gong som varte i ni år.

Internasjonal sekretær I løpet av generalsekretærperioden sin blei Trond Andreassen stadig meir enga­ sjert i det internasjonale arbeidet for å organisere forfattarar i andre land og kjempe for betre vilkår. Etter Murens fall drog han ti år på rad på seminar i Aust-Europa og heldt føredrag om «How to be an author in a market economy».

Normalt snakkar Andreassen alltid varmt om dei kollektive ordningane i det norske litterære systemet. I det post-kommunistiske Aust-Europa måtte han straks lære seg å bruke andre ord.

Han har dessutan vore engasjert i ytringsfridomsorganisasjonen Index on Censorship, som spesielt arbeidde for tsjekkoslovakiske dissidentar under den

kalde krigen. Andreassen var på vegner av denne organisasjonen heime hos Václav Havel under husarresten hans i august 1988 og drakk øl og åt småkaker og diskuterte litteratur og politikk i fleire timar. Eit drygt år seinare var Andre­ assen attende som rørt deltakar under innsetjinga av Havel som president i det frigjorte Tsjekkoslovakia.

Andreassen har jamvel vore presi­ dent av European Writers Congress. Og frå 1994 har han, etter pådytt frå NFFOmedlem og afrikakjennar Helge Rønning, engasjert seg for å etablere forfattarorga­ nisasjonar i fleire afrikanske land.

– Vi hjelper afrikanske forfattarar å organisere seg, og vi støttar ulike prosjekt, til dømes at det skal bli forfatta nye lærebøker som kan kome ut på dei lokale språka og på lokale forlag. Fram­ leis er forlagsbransjen i Afrika prega av kolonitida, med fem store engelskspråk­ lege forlag som er totaldominerande. Vi kan ikkje kome ned der med våre norske ordningar og seie at slik må de gjere det.

Alle landa har sin kultur og sine tradi­ sjonar og må finne eigne løysingar. Berre i Europa er det 27 ulike måtar å organi­ sere bibliotekvederlaget på.

I 1978 var NFF den første faglitte­ rære forfattarforeininga i verda. No finst det mange, og fleire av dei er skipa med oppstartshjelp frå nettopp NFFO: – Den første faglitterære forfattar­ foreininga vi var med på å stifte i Afrika, var den i Zimbabwe, som blei starta opp i 1996. Seinare har det kome tilsva­ rande organisasjonar i Sør-Afrika, Kenya, Uganda, Malawi og Zambia. Dette er foreiningar som veks, og som kjem til å bli viktige for offentlegheita i desse landa. I Sør-Afrika fekk eg det norske utanriksdepartementet til å gå inn med nokre pengar til faglitterære forfattar­ stipend. Bokhungeren var kolossal i

Sør-Afrika, og dette prosjektet har resul­ tert i ein serie med fine bøker. Det har kome ut all slags sør-afrikansk sakprosa

Det handlar om solidaritet. Og det handlar om at vi burde vite litt om korleis det er å ha vore outsiderar og stå utanfor den litterære institusjonen. trond andreassen

med norsk stipendstøtte, alt frå biogra­ fiar til bøker om byutvikling. I dag har den norske ambassaden i Pretoria over­ tatt prosjektet og støttar skriving av nye bøker, fortel Andreassen, som meiner NFFO har ei slags moralsk forplikting til å engasjere seg i slike prosjekt: – Det handlar om solidaritet. Og det handlar om at vi burde vite litt om korleis det er å ha vore outsiderar og stå utanfor den litterære institusjonen. Då eg studerte nordisk, var det ein hegemo­ nikamp om norsk litteraturhistorie, om kvinne- og arbeidardiktinga skulle inn i den offisielle historia. Eg hugsar Hans Hertel kom frå Danmark og lærte oss at all litteraturhistorieskriving er ein kamp om hegemoniet. Sidan har dette prega alt eg har gjort. Eg har kjempa for at sakpro­ saen skulle bli ein del av litteraturhis­ toria og litteraturpolitikken. I Noreg er vi komne langt, i desse afrikanske landa startar kampen no.

– Der fekk du forresten ei fin avrunding på intervjuet ditt, ved at vi kom tilbake til starten igjen. La du merke til det?

Jo, eg såg det, takk skal du ha!

– Ver så god!

Mr. NFFO

109

utgitt av Norsk faglitterær forfatter-og oversetterforening www.nffo.no redaktør Alfred Fidjestøl korrektur Språksmia AS opplag 1 000 design Kord papir Munken Polar (innmat) og Invercote (omslag) trykk RK Grafisk AS ISBN 978-82-691239-0-6

INNHALD Ingen 40-årskrise 4 Leder ved Marta Breen Den utrulege tida Oppstarten av NFFO

6

Kampen om sentrum Då Norsk Forfattarsentrum opna for sakprosaforfattarar

52

Å lære av historia Tre store sakprosakontroversar 15 år etter

56

Mannen med pengesekken Det faglitterære fond

72

First we take Frankfurt …

Eksport av norsk sakprosa

78

Det store bildet Nivået på norsk sakprosa

14

Kampen om innkjøpsordninga Korleis det kom ei eiga innkjøpsordning for sakprosa

22

Mellom forsking og formidling Populærvitskapleg sakprosa

28

Onkel Ersland mot tantene Vilkåra for sakprosa for barn og unge

86

Professor sakprosa Dei tre NFFO-initierte professorata i sakprosa

32

Fram frå gløymsla Norske lærebøkers historie

90

Gratulerer med O-en Korleis faglitterære omsetjarar blei ein del av NFFO

38

Heldig timing Å vere ung sakprosaforfattar i dag

98

For en oversetter er ingenting fremmed Å oversette sakprosa

42

Etter kopimaskinene 48 Framtida til vederlaga i møtet med nye teknologiar

Mr. NFFO Portrett med Trond Andreassen

102