Puur Natuur Herfst 2017

Herfst 2017

STRIJD OM TEXEL NU OP TV!

De Wodanseiken van Wolfheze Het ondergrondse leven van de mol

...een land vol geheimen...

PN_Herfst_2017.indd 1

23/08/17 11:11

2

kramsvogel Jody Hille, boswachter op Texel

Boswachter is een felbegeerde baan, dat blijkt wel uit het tv-programma Boswachter Gezocht.

Kandidaten strijden tegen elkaar voor een baan op Texel. Voor mijn collega’s en mij is de uitkomst extra spannend: één van de kandidaten wordt onze nieuwe collega.”

Boswachter Gezocht is vanaf 1 september elke vrijdagavond om 21.30 uur op SBS6.

BEELD: ROBIN CHITTENDEN NATURE IN STOCK

“Op Texel kun je in dit jaargetij grote aantallen kramsvogels zien. In oktober passeren er soms tienduizenden tegelijk, op weg naar het zuiden. Je ziet ze in open gebied en de duinen waar ze snoepen van duindoornbessen. Het karakteristieke geluid dat ze maken, hoort voor mij echt bij het seizoen: tsjak-tsjak-tsjak.

Van kleins af aan ben ik bezig met dieren en de natuur. Dat ik daar m’n werk van heb kunnen maken – sinds maart van dit jaar pas – is ontzettend gaaf.

PN_Herfst_2017.indd 2

23/08/17 11:11

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van 719.000 leden van Natuurmonumenten.

Vragen over uw lidmaatschap?

Stel ze aan onze Ledenservice via: (035)655 99 11 of nm.nl/vragen Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (035) 655 99 11 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, Wilco Meijers, Mariëtta Nollen, Codyn Woerde, Kirsten Dorrestijn en de boswachters André Donker, Jody Hille en Herman Veerbeek Art direction & vormgeving Maters & Hermsen Vormgeving Foto op cover iStockphoto en Shutterstock Prepress Mark Boon Productiebegeleiding Graphic Reclame Druk, papier, biofolie RotoSmeets drukt Puur Natuur op FSC Recycled Credit en volgens EU-Ecolabel geproduceerd papier. Indien nodig wordt Puur Natuur verpakt in biofolie. Werp deze wikkel in de gft-container, voor minimale milieubelasting.

Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en compenseert de volledige CO2 -uitstoot hiervan.

3

leden Fort Spijkerboor (zie p22) is het grootste fort van de 42 forten van de Stelling van Amsterdam. Het werd gebouwd in 1913, herbergt allerlei verrassingen en heeft nog een echte schietkoepel. Op zoek naar de geheimen achter ons erfgoed, namen we een kijkje bij het fort. En we vroegen de andere bezoekers wat zij hadden ontdekt.

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid LID VOOR HET LEVEN Zet uw lidmaatschap nu om voor het leven. Makkelijk en fiscaal aftrekbaar!

U regelt het op nm.nl/lidvoorhetleven WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekerscentra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers CONTRIBUTIES EN GIFTEN Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekeningnummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

“Ik schrok binnen van de poppen in uniform. Die leken net echt.”

“We vonden ook een kerkje in het gebouw. Dat zou je daar niet verwachten.”

Vroeger leraar Duits en nu vrijwilliger van Natuurmonumenten: “Ik houd van geschiedenis en verhalen. Spijkerboor deed ook dienst als gevangenis.

In 1917 zaten hier dienstweigeraars en net voor de Tweede Wereldoorlog Engelse en Duitse soldaten.”

‘Dit fort is mooi, groot en in goede staat. Ik ben gefascineerd door de tekeningen op de muur. Ik vraag me af wie die honderd jaar geleden maakte.”

NALATEN AAN DE NATUUR Geef de natuur door aan nieuwe generaties door Natuurmonumenten op te nemen in uw testament. nm.nl/nalaten

Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving.

PN_Herfst_2017.indd 3

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.

“Sinds we op Pampus waren, gaan we regelmatig op ontdekkingstocht langs de forten. De meeste zijn leeggeroofd. Spijkerboor verraste ons.

Hier is de geschiedenis van de twee wereldoorlogen voelbaar.”

“Binnen stap je terug in de tijd, buiten is het heerlijk spelen. Ik begeleid kinderen van de zorgboerderij en die zie je genieten.”

“Onze zonen zijn negen jaar en vriendjes. Zij vinden het heel spannend hier.”

BEELD: JORD VISSER

facebook.com/ natuurmonumenten 300.000 fans twitter.com/ natuurmonument 36.000 volgers instagram.com/ natuurmonumenten 32.000 volgers

23/08/17 11:11

4

Geheimen Het mooiste wat we kunnen ontdekken is een geheim (geleerde Albert Einstein)

/ Als je je geheimen aan de wind onthult,

verwijt hem dan niet dat hij ze doorvertelt aan de bomen

/ Waar ons zicht ophoudt, begint het geheim van de aarde (tuinman van Weleda, Jan Graafland, p17) / Zoals een haas

(schrijver Kahlil Gibran)

sporen nalaat in de sneeuw, zo laat de mens sporen na in het

/ Geluk wordt pas zichtbaar als het voorbij is (schrijver Godfried Bomans) / Zijn exacte ouderdom neemt landschap (schrijver Robert Macfarlane)

de den mee de bodem in. Die valt niet meer te achterhalen (boswachter Herman Veerbeek, p29)

/ In de herfst krijgt de twijfel gelijk.

De wereld vergaat een beetje, om het eens te proberen (schrijver

/ Nevel gumt alles boven de grasvlakte uit en stilte trekt op als slaap (dichter Ellen Deckwitz) / De natuur kent het grote geheim en glimlacht (schrijver Victor Hugo) / Enkel met het hart kan

Simon Carmiggelt)

met goed zien. Het essentiĂŤle is onzichtbaar voor de ogen (schrijver Antoine de Saint-ExupĂŠry)

/ De waarheid wordt maar al te vaak verduis-

terd, maar uitgeblust nooit (Romeins geschiedschrijver Livius, 59 vC - 17 nC)

/ Veel paden raken verloren in de tijd, maar zelfs als ze in de

steek worden gelaten, worden oude wegen door allerlei tekens levend gehouden (schrijver Robert Macfarlane)

PN_Herfst_2017.indd 4

23/08/17 11:11

5

24

nummer HERFST 2017

34

De strijd om Texel

6 18

De fluisterende wieken van de Hompesche molen

ONDER HET WATER VAN DE BEULAKERWIEDE

8

Geheimen van het landschap

14 Vraag het boswachter AndrĂŠ Donker 17 De tuin van Jan

50

(en alleman)

46 De hut van OERRR 48 Onderwaterwereld 54 Voordeel voor leden 55 Tot ziens kleine dwergmuis

26 Geven aan de natuur

Lekker naar buiten

27 Vogels op de Marker Wadden 28 Wandeling door Wolfheze

42

Jong en verliefd in de herfst

33 Puur natuursport 41 Volgens Marc van den Tweel 44 Webwinkelen 45 Groeten uit Hoge Broek

PN_Herfst_2017.indd 5

53 23/08/17 11:11

6

PN_Herfst_2017.indd 6

23/08/17 11:11

7

Verdwenen dorp

zo nauwgezet en stap voor stap staken zij de grond onder hun voeten weg het water vormt de spiegel van de vloed die hun gewroet een eeuw had voorbereid maar veen is turf en turf is brood en honger is de wachter van het graf zo leven mensen lijdzaam met de dood de dagelijkse nood hun baak en gids een torenspits was enkel wat er bleef die nog decennia naar de wolken wees hoever men reikt dat is de grote vraag wat is ons overzicht ons perspectief hun wijsheid was een godshuis op de aarde van waaruit psalmgezang bij storm naar boven steeg

BEELD: NATUURMONUMENTEN RUBEN SMIT

Koos Geerds

PN_Herfst_2017.indd 7

23/08/17 11:12

8

Bijna iedere vierkante meter van Nederland is cultuurlandschap, ook onze natuurgebieden.

In die landschappen worden soms sporen van het verleden zichtbaar. Ga je mee op ontdekkingstocht?

GEHEIMEN _ _ VAN HET

LANDSCHAP PN_Herfst_2017.indd 8

23/08/17 11:12

9

ldus de legende over het middeleeuwse Saefthinge. Na de Allerheiligenvloed van 1570 verdween dit Zeeuwse dorp, samen met de omliggende dorpen, in de golven.

De bewoners zouden te rijk, ijdel en gulzig zijn geweest – en daarom zijn vervloekt.

BEELD:RENE KOSTER

Niet de toren van Saeftinghe bleef staan, maar die van Koudekerke. Deze 23 meter hoge middeleeuwse Plompe Toren staat nu nog op de Oosterscheldedijk. Hij bleef behouden als baken voor de scheepvaart en is nu, na eeuwen, een informatiecentrum van Natuurmonumenten. Binnen leer je alles over de geschiedenis van het verdronken dorp Koudekerke. Eenmaal boven is er een prachtig uitzicht over een waterrijk landschap vol inlaten en karrenvelden. Die laatste zijn putten waar in het verleden klei werd gewonnen voor de aanleg van dijken. De dijk waarop de toren staat dateert uit 1581. De rest van het dorp werd toen buitendijks aan zijn lot overgelaten. Zo verdronken in de afgelopen honderden jaren alleen al in Zeeland 117 dorpen. Ook in de rest van ons land verdwenen huizen in de golven (onder andere het dorp Beulake in De Wieden, zie p 6).Vaak zonder een zichtbaar spoor achter te laten.

Het landschap telt meer van dit soort geheimen, want niets bleef zoals het ooit was. Omstandigheden, wensen en behoeften veranderden en het landschap veranderde mee. Vooral in Nederland. Er is geen ander land ter wereld waaraan zoveel is geknutseld als het onze. We ontgonnen veenweides en heide, kanaliseerden beken en rivieren, bouwden dijken en molens die onze polders droogmaalden en we trokken met ons spoor- en wegennet harde lijnen door het landschap. Zo werd alles aangeraakt en bleef geen stukje land ongemoeid. Ook de natuur, want de Nederlandse natuurgebieden zijn niet uit zichzelf ontstaan. Veel plassen ontstonden na het afgraven van veen. Onze bossen werden veelal aangeplant voor houtproductie of als speeltuin voor kasteelheren en hun jagende vrienden. De heide ontstond na boskap waarna we er vee (schapen en runderen) op lieten grazen. En veel van die heide verdween ook weer sinds eind 19e eeuw door ontginningen.

PN_Herfst_2017.indd 9

Dat ingrijpen van de mens heeft Nederland verrijkt met een grote verscheidenheid aan oude, kleinschalige cultuurlandschappen. Die bieden weer leefruimte aan talrijke soorten planten en dieren. Om hun toekomst te waarborgen, moeten we die gebieden goed beheren. Als we de natuur zijn gang laten gaan, ontstaat er een eenheidsworst. Dan zouden heidevelden, rietlanden en veenweiden verruigen en veranderen in bos.

Het cultuurlandschap vraagt om bescherming; veel ging al verloren. Niet alleen door de golven, maar ook door steden, asfalt, industrialisering en schaalvergroting in de landbouw. Vooral de laatste halve eeuw is er sprake van schaalvergroting en vervlakking van het landschap. Natuurmonumenten wil de variĂŤteit in onze landschappen beschermen en behouden, als dragers van onze natuur. Dat doen we door kleinschalig beheer en herstel van oude gebouwen en sporen uit het verleden. Zo houden we ook de geschiedenis van het landschap levend. Soms moet je even goed kijken, maar de landschappen waartoe onze gebieden behoren, geven hun geheimen graag prijs.

23/08/17 11:12

10

Bos

BEELD: D. MEIJER

et ene bos is het andere niet. Maar ze bestaan in ons land allemaal dankzij de mens. Ons laatste echte oerbos, het Beekbergerwoud, werd aan het einde van de 19e eeuw gekapt.

Op die plek laat Natuurmonumenten nu weer bos ontstaan.

Veel van onze huidige bossen zijn begonnen als productiebos. Vooral daar waar ooit heide was, werden bomen voor de houtoogst aangeplant.

Je herkent deze zogenaamde ontginningsbossen door de rechte indeling in vakken met bomen van dezelfde leeftijd.

Toch verdwijnen deze ‘saaie’ bossen ook weer, want sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw hebben we meer aandacht voor natuurlijk bosbeheer en biodiversiteit. Dit kwam de variëteit in onze bossen ten goede en veel mensen vinden dit mooier. Toch bewaren we ook wat naaldbomenbossen.

Paddenstoelen gedijen er goed en de ontginningsgeschiedenis heeft ook waarde.

PN_Herfst_2017.indd 10

23/08/17 11:12

11

CULTUURLANDSCHAPPEN

BEELD: JANKO VAN BEEK

n Nederland is zelfs de natuur door de mens gevormd. Maar ooit legden natuurkrachten de basis voor dit alles. Ons land was ooit een vlakte met woest stromende rivieren die ongehinderd hun bedding verlegden en overal klei-, zand- en grindbanken bouwden of weer afvoerden. Zo ontstond het land waarop we leven.

De delta is nu tot rust gekomen en kleiner dan hij ooit was. Maas, Rijn en IJssel kabbelen rustig tussen kribben en dijken - dijken die vaak eeuwenoud en onmiskenbaar onderdeel van het historische rivierenlandschap zijn. Toch kan het ook behoorlijk spoken. Door klimaatverandering komt meer regen- en smeltwater onze kant op. Sinds een aantal decennia krijgen de rivieren daarom weer wat meer ruimte en daarmee ook de natuurlijke processen. Het zijn nieuwe natuurgebieden die fungeren als buffer en spons. Zo houden we in de stad onze voeten droog. Meer hierover in de volgende Puur Natuur!

PN_Herfst_2017.indd 11

BEELD: BOB LUIJKS

Rivierenland Militair erfgoed orten zijn besloten en geheimzinnige plekken, waar je de geschiedenis kunt herbeleven. Ze liggen langs de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam, die in de 19e en begin 20e eeuw werden gebouwd. Naast de forten bestaan de linies uit een ingenieus systeem van sluizen, dijken en kanalen. Die waren nodig om in tijden van oorlog land onder water te zetten (inunderen). Zo’n veertig centimeter was genoeg om vijanden met paarden, karren en kanonnen tegen te houden.

Of de waterlinies ons hebben behoed voor oorlog, is de vraag. In 1795 vroor het zo hard dat de Fransen over het ijs konden binnentrekken. En in 1940 vlogen de Duitsers over de linies heen.

Nu zijn de verdedigingswerken geschiedenis en verkeren vele in verwaarloosde staat. De gebouwen zijn veelal onbewoonbaar, vochtig en kil.

Met hulp van subsidies wist Natuurmonumenten Fort Kijkuit bij Kortenhoef om te bouwen tot kantoor, expositieruimte en uitkijkpunt. Maar Fort bij Hinderdam in de Vecht laten we gecontroleerd vervallen. Een bewuste keuze, want Hinderdam ligt geĂŻsoleerd op een door water omringd eiland.

Een veilig leefgebied voor bijzondere soorten als het zeldzame zomerklokje, verschillende soorten vleermuizen en de ijsvogel. Voor mensen is het daar nu verboden terrein. nm.nl/forten

23/08/17 11:12

12

eel wandelpaden zijn ouder dan je denkt. Ze sleten in zonder vooropgezet plan, als verbinding tussen plekken waar verbinding. Sommige paden hadden een specifieke functie, zoals kerkenpaden of doodwegen (mensen naartoe moesten, al dan niet met hun vee. Dit was niet altijd de kortste maar wel de gemakkelijkste tussen kerk en begraafplaats).

In Nederland ging het vervoer meestal over water. De wegen die er waren, liepen weer langs het water; over zeeweringen, rivierdijken, polder- en boezemkades en jaagpaden langs trekvaarten. In het veenmoeras waren deze oeverwallen de hoge, droge plekken waar mensen zich vestigden en verplaatsten.

De meeste wegen ontstonden lokaal, maar sommigen reikten verder. De oudste weg van Nederland liep 2000 jaar geleden langs de noordelijke Romeinse grens (‘limes’) langs de Rijn. De weg zelf is verdwenen, maar op de plekken waar wachttorens en legerkampen stonden, worden nog steeds bodemvondsten gedaan. Er andere oude wegen verdwenen of werden geasfalteerd.

Maar de oude zandwegen door het bos en hei van de Veluwe zijn wellicht Hessenwegen; eeuwenoude handelsroutes van en naar Duitsland. is ook een wandelroute die de geschiedenis aftast (zie: limeswandeling.nl).

PN_Herfst_2017.indd 12

BEELD: JON BAKKER

Wegen & paden

Buitenplaatsen at natuur en cultuurhistorie onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, is het meest tastbaar op buitenplaatsen en landgoederen. Daar ligt het gebouwde erfgoed midden in een natuurlijke omgeving.

De buitenplaats was tussen 1600 en 1900 het vakantiehuis van de rijke stedeling. Zij trokken naar het platteland om de zomerse stank en drukte van de stad te vermijden.

Eerst naar boerderijen waar ze een herenkamer lieten inrichten (hofstede), later lieten ze aparte landhuizen bouwen.

In ‘s-Graveland vind je tien buitenplaatsen bij elkaar. Wie daar wandelt, waant zich in de 19e eeuw. Toen werden de tuinen en parkbossen in de stijl van tuinarchitect Zocher aangelegd, inclusief heuvels, waterpartijen, romantische doorkijkjes en exotische bomen en struiken. En verder vind je er ijskelders, moestuinen, kassen, slangenmuren, follies, fruitbomen, vijvers, fonteinen, standbeelden, hondenhokken, aha’s, theekoepels, hekwerken, bruggen en nog veel meer. nm.nl/buitenplaatsen

23/08/17 11:12

CULTUURLANDSCHAPPEN

13

BEELD: JON BAKKER

Weide

BEELD: AUKJE KASTELIJN

eel vroegere bloemrijke weilanden zijn nu strakgetrokken grasmatten. De grazende koeien, slootjes, knotwilgen en her en der een molen dreigen een herinnering te worden. De schilders van de Haagse School – Roelofs, Mauve en de gebroeders Maris – legden dat beeld rond 1900 vast en Natuurmonumentenoprichter Jac. P. Thijsse beschreef het in zijn boek ‘De bonte wei’. Die weide zelf was toen nog heel gewoon. Tot en met de Tweede Wereldoorlog kocht Natuurmonumenten daarom vooral bedreigde heidevelden, bossen en plassen aan. Pas toen ook de bloemrijke weilanden dreigden te verdwijnen, kochten we die aan om ze te beschermen.

Natuurmonumenten beheert nu 22.000 hectare grasland, deels helemaal ingericht op weidevogels (Wormer- en Jisperveld, Skrok en Skrins, Eemland etc). Die weidevogelreservaten hebben, net als de bonte weide van toen, hoogteverschillen.

Daardoor heb je droge en nattere delen. Precies wat vogels willen.

PN_Herfst_2017.indd 13

23/08/17 11:12

Hoe zit dat toch?

BEELD: FERA OPEN GOVERNMENT LICENCE, ANS MENSINK, ISTOCKPHOTO, RUURD JELLE VAN DER LEIJ - BUITEN-BEELD, WIM HOOGSTRATEN, PIETER VAN BREUGHEL

Boswachter André Donker krijgt dagelijks de meest uiteenlopende vragen van natuurliefhebbers.

De interessantste beantwoordt hij hieronder.

1

Waarom zijn er zoveel bomen ziek?

Veertig procent van de paardenkastanjes en tachtig procent van de essen zijn ziek in ons land. Dat komt veelal door een veel te lage weerstand. Wetenschappers onderzoeken hoe ze deze ziektes kunnen bestrijden, maar voor veel bomen komt een mogelijke oplossing helaas te laat.

De kastanje heeft last van bloedingen. Dat komt door een bacterie die waarschijnlijk wordt verspreid door de larve van de kastanjemineermot. Die larve leeft in bladresten.

3

Ruim daarom de herfstbladeren zo snel mogelijk op.

Essentaksterfte wordt veroorzaakt door een schimmel die afkomstig is van een paddenstoel, het vals essenvlieskelkje.

Eerst sterft het blad af, daarna de takken en binnen een paar jaar de hele boom. Dramatisch voor bossen met veel essen. Onze strategie is nu om niet alle zieke bomen te kappen. De meest vitale essenbomen zijn mogelijk resistent. Die gebruiken we voor het planten en uitzaaien van nakomelingen.

2

Ik zag paddenstoelen in de zomer.

Komt dat door klimaatverandering?

Paddenstoelen kun je het hele jaar aantreffen, maar klimaatverandering heeft wel invloed. We zien de laatste jaren een toename van zware zomerse neerslag. Mede daardoor ontstaan gunstige groeimogelijkheden voor paddenstoelen en zien we daarom steeds meer paddenstoelen in de zomer.

De stinkzwam ruik je bijvoorbeeld nu al in juni en juli.

De wolf nadert Nederland, vinden ze hier voldoende voedsel?

Wolven verschalken graag een ree. Nu telt ons land ongeveer 110.000 reeën, verspreid over alle provincies, dus aan voedsel geen gebrek. Maar om dat voedsel te pakken te krijgen, moeten ze kunnen jagen. En daarvoor zullen ze wegen moeten oversteken. Daar schuilt voor de wolf het gevaar.

Ons wegennet is het dichtste van Europa en er rijden hier ruim acht miljoen auto’s rond. Door de aanleg van meer wildtunnels en natuurbruggen neemt de veiligheid voor het wild en het verkeer wel toe. Daarvan kan ook de wolf profiteren.

PN_Herfst_2017.indd 14

23/08/17 11:12

15

4

Waarom zie je in de herfst zoveel spinnenwebben?

Wat is dit?

Dat komt vooral door de dauw, waardoor spinnenwebben veel beter zichtbaar zijn.

Een prachtig gezicht als de zon erop schijnt.

Bovendien zijn de meeste spinnensoorten in de zomer nog klein. In de herfst zijn ze volwassen en maken dan ook grotere webben. Liefst op plekken waar de wind geen vat op hen heeft, zoals in beschutte tuinen. In de winter worden er nauwelijks nog webben gemaakt. Veel spinnen gaan dood of ze zoeken een overwinteringsplekje.

Ook een vraag aan André?

Stuur die naar natuurvraag@ natuurmonumenten.nl. André geeft altijd antwoord! En de leukste vragen neemt hij mee in Puur Natuur.

PN_Herfst_2017.indd 15

Vrijwilliger Wim Hoogstraaten wist niet wat hij zag toen hij deze knalroze sprinkhaan bij Bezoekerscentrum Oisterwijk fotografeerde.

Een nieuwe soort? Nee, het is een sprinkhaan met een kleurafwijking die we erythrisme noemen. Het is vergelijkbaar met albinisme (wit) of melanisme (zwart). Erythrisme zien we regelmatig bij sprinkhanen en wordt veroorzaakt door een genetische afwijking.

In de meeste gevallen is overleven in de natuur met een kleurafwijking een stuk moeilijker. Je valt meer op voor vijanden en prooidieren. Om die reden blijven dieren met een normaal kleurpatroon veruit het talrijkst. De roze kleur maakt het wel lastig om zeker te weten welke soort het is.

Weet u het? Mail de redactie: puurnatuur@natuurmonumenten.nl

Fout!

We hadden het mis.

In het zomernummer van Puur Natuur (p22) was het geen bijenwolf die we paginagroot afdrukten, maar een blokhoofdwesp (genus Ectemnius). Een aantal specialisten wees ons hierop. Volgens bijenspecialist Pieter van Breugel, schrijver van het boek ‘Gasten van bijenhotels’, gaat het om een blokhoofdwesp (mogelijk de Ectemnius cephalotus).

Er komen elf soorten blokhoofdwespen voor in Nederland die veel op elkaar lijken. Blokhoofdwespen zijn kleiner dan bijenwolven. In Nederland komen zo’n 20.000 soorten insecten voor en die zijn niet voor iedereen gemakkelijk te onderscheiden – ook niet voor de redactie van Puur Natuur…

23/08/17 11:12

ADVERTORIAL

Beleef de natuur met Landal GreenParks Verscholen in de bossen, aan de rand van de heide en langs de kust vindt u de parken van Landal GreenParks. Boek nu uw vakantie, dan krijgt u extra korting én geeft u de natuur iets terug.

Samen met Natuurmonumenten zorgt Landal GreenParks ervoor dat u het buitenleven van dichtbij ervaart. Vanaf de parken wandelt en fietst u zo de groene omgeving in. Dé ideale manier om de mooiste plekjes van Nederland te ontdekken.

Bij Landal GreenParks bent u omgeven door rust en ruimte. Overdag trekt u er samen op uit. Daarna heeft u op het park en in uw accommodatie volop

De mooiste momenten in het groen

mogelijkheden om lekker te ontspannen.

Duurzaam verblijf Bij Landal GreenParks verblijft u niet alleen ín het groen, uw verblijf zelf is ook zo ‘groen’ mogelijk.

Een groot aantal van onze parken heeft een Green Key, dit is het internationale keurmerk voor duurzaamheid in de recreatie- en vrijetijdsbranche.

Daarnaast heeft Landal GreenParks als doelstelling om in 2030 geheel CO2-neutraal te werken. Op deze manier draagt Landal GreenParks bij aan het behoud van de omgeving, zodat u nu én in de toekomst geniet van een groene vakantie midden in de natuur.

Boek nu met € 25,- extra korting* op uw verblijf in de periode tot 31 december 2017. Dan adopteert u bovendien gratis een boom t.w.v. € 25,-.

Uw vakantie boeken Ga voor meer informatie, prijzen en reserveren naar landal.nl/NTN17L of bel 0900-8842 (€ 1,- per gesprek).

* Deze aanbieding is alleen van toepassing op nieuwe reserveringen. De aanbieding geldt niet in combinatie met andere acties, kortingen, spaarprogramma’s en all-in arrangementen.

Uitbetaling in contanten of vergoeding anderszins is niet mogelijk. De beschikbaarheid van bungalows kan per park, type en/of aankomstdatum verschillen en is beperkt. De minimale bungalowhuur bedraagt ten minste € 99,-. Deze aanbieding is geldig op een groot aantal parken van Landal GreenParks en geldt niet voor campingverblijven. Genoemde aanbieding heeft uitsluitend betrekking op de bungalowhuur en niet op bijgeboekte extra’s, € 25,-reserveringskosten, € 7,95 verplicht bedlinnen en toeristenbelasting p.p.p.n. (variërend per park).

Prijswijzigingen en druk- en zetfouten voorbehouden.

Advertorial Puur Natuur.indd 1

PN_Herfst_2017.indd 16

24-04-17 13:42

23/08/17 11:12

17

Tijd van inkeer

Schaduwplek

Neem de zon mee

Nacht

“In de herfst zie je de tuin zich terugtrekken, het is weer gebeurd. Ook planten trekken zich terug in wortel, knop of hout, om straks weer uit te lopen. Waar ons zicht ophoudt, begint dan ook het geheim van de aarde. Daarin ligt in potentie alles besloten voor het nieuwe jaar: klei, zand, voedsel in de vorm van organische materialen, zaden. Een tijd van inkeer is nodig om in het voorjaar weer uitbundig naar buiten te treden.”

“Wie schaduwplekken in de tuin inricht, wapent zich tegen een saaie tuin in de herfst en de winter. Want een tuin die alleen op de zon is gericht, laat je in het najaar grandioos in de steek. In de tuin van Weleda hebben we ook schaduwplekken.

De planten daar zijn veelal blauw, rood of paars en zijn soms giftig. Denk aan vingerhoedskruid, wolfskers of monnikskap. Dit maakt het tot geheimzinnige plekken.”

“Als er een hoogtepunt is in de vorm van de zomer, mag er ook een dieptepunt zijn. Tegen mensen met een herfstdepressie zou ik willen zeggen: wees de herfst!

Geef je eraan over, leef de herfst. Probeer het in een groter perspectief te zien: er komt altijd weer licht. Door Sint Janskruid of goudsbloem in olijfolie te laten intrekken en in de zon te zetten, kun zelf huidolie maken. Zo neem je de zon mee naar een donkere tijd.”

“Planten hebben net zo goed als mensen een dagen nachtritme. Overdag strekken ze zich uit naar de zon, ze rekken zich en lijken ogenschijnlijk groter; ’snachts is het tijd voor innerlijke groei, dan doen planten aan celdeling.

Teveel kunstlicht is vervelend voor planten. Dim daarom liever de verlichting in de tuin ’s avonds, dan komen de planten ook tot rust.”

ILLUSTRATIE: ANNEMARIE GORISSEN

Na de zomer en de oogst maken de planten zich klaar voor een nieuw seizoen. Jan Graafland, tuinman bij Weleda, realiseert zich dat als geen ander. Zijn advies: beweeg mee met de seizoenen. Op nm.nl/puurnatuur vind je praktische tuintips van Jan. TEKST: Kirsten Dorrestijn

Win een gevulde Weleda Granaatappel Shopper! t.w.v. € 89,Deze opvouwbare Granaatappel Shopper, gemaakt van gerecycled PET, en een Granaatappel Verwenpakket (Dagcrème, Serum, Douchecrème, Body Olie en Handcrème) winnen? Of één van de drie troostprijzen? Beantwoord dan de volgende vraag: hoeveel kilo granaatappels is nodig voor één liter granaatappelpitolie? Stuur het antwoord vóór 25 oktober naar weleda@natuurmonumenten.nl o.v.v. je naam en adres. Succes!

PN_Herfst_2017.indd 17

23/08/17 11:12

18

Monumenten van verhalen Fluisterende wieken, kabbelend water, krakende trappen, rinkelend glas en bulderende kanonnen. De 500 monumenten in beheer van Natuurmonumenten hebben allemaal hun eigen verhaal of geheim.

Deze verscholen wereld kun je soms zelf ontdekken. Maar we hebben ook rondleidingen, open dagen en soms een speciaal evenement. Het NMF Kamermuziekfestival bijvoorbeeld, van 6 tot en met 8 oktober. Daar zetten we met muziek 35 cultuurhistorische parels in de schijnwerpers, waaronder deze zes.

TEKST:

PN_Herfst_2017.indd 18

Wilco Meijers

BEELD:

Marco Borggreve

23/08/17 11:12

19

Hompesche molen Als de wieken draaien is het echt genieten op Limburgs mooiste en hoogste molen. Het hout kraakt en de fokwieken fluisteren. De natuur doet zijn werk, want de wind zet met gemak het draaisysteem van twintig ton in beweging.

Deze 37 meter hoge blikvanger dankt zijn naam aan graaf Reinaert Vincent de Hompesch.

In 1719 kocht hij de heerlijkheden Stevensweert en het nabijgelegen OhĂŠ en Laak met kasteel Walborg. Daar maakte hij zijn eigen paradijsje van met tuinen, lanen, grachten en stallen.

In 1722 liet hij de Hompesche molen bouwen. Van het kasteel is niets meer over, maar de ronde molen van handgevormde bakstenen staat er nog wel. Een prachtig monument dat in 2015 vakkundig werd gerestaureerd en nu in bedrijf wordt gehouden door de vrijwillige molenaars van Natuurmonumenten. Zij vertellen je over de bewogen geschiedenis van de molen, die ooit diende als gevangenis en onderduikadres.

Er valt nu ook veel te beleven.

Naast de molen ligt speelnatuur van OERRR en rondom de Molenplas loopt een wandeling van 5,8 kilometer.

Tijdens het NMF Kamermuziekfestival (8 oktober) luister je hier naar prachtige kamermuziek van onder andere Mozart.

PN_Herfst_2017.indd 19

Kasteel Eerde Weelde en verfijning. De allure van kasteel Eerde (Ov.) is voelbaar, zowel binnen als buiten. Je waant je terug in de tijd, het begin van de achttiende eeuw. Toen bouwde de adellijke Johan Werner van Pallandt het kasteel en liet hij de tuinen in Frans classicistische stijl aanleggen.

Van Pallandt vergaarde fortuin als legeraanvoerder in de Spaanse Successieoorlog (1701-1713).

De militaire precisie zien we ook terug in het strakke tuinontwerp van Eerde.

Het wiskundige patroon van het lanenstelsel van de tuin is gebaseerd op de basismaat van 24 Rijnlandse

roeden. Dit is de afstand van de voorgevel van het kasteel tot het middelpunt van de tuin (ruim 90 meter). Deze klassieke maatvoering vinden we ook terug in de muziek; het geeft de muzikale afstand tussen twee tonen weer.

Zo staat 24 roede voor de muziekterm prime. De ruimtelijke en muzikale maatvoering komen in het weekend van 6 tot en met 8 oktober samen, tijdens het NMF Kamermuziekfestival.

Ook buiten deze data kun je het kasteel bezoeken en meer te weten komen over de geheimen van Eerde.

23/08/17 11:12

BEELD: MARTIN VAN LOKVEN

20

De Kluis De Däölkesberg beklimmen is een belevenis op zich. Het voetpad met slingerend trappenwerk leidt langs prachtige Zuid-Limburgse natuur met magnifieke uitzichten.

Halverwege kom je een mergelwand tegen waar veel prehistorische vondsten zijn gedaan.

Bovenop wacht een verrassing: De Kluis. Dit is een voormalig eenmansklooster met aangebouwd kapelletje. Tussen 1687 en 1930 woonden hier achtereen zestien kluizenaars. Meestal vrome lieden die lokaal bekendheid genoten. Mensen uit de omgeving gingen er heen om raad of genezing. In ruil daarvoor gaven ze de kluizenaar voedsel of een aalmoes. De Kluis is nu een klein museum met voorwerpen die toebe-

PN_Herfst_2017.indd 20

hoorden aan Henricus Weerts, die hier tussen 1860 en 1889 woonde.

Naar het schijnt een brave man zonder bed en strozak. Hij sliep 29 jaar in een eikenhouten leunstoel. Elke nacht onderbrak hij zijn slaap om in de kapel een kaars op te steken en twee uur te bidden. Maar er woonden na deze brave Henricus ook kluizenaars die zich minder vroom gedroegen. De Kluis werd steeds meer een toeristische attractie met kluizenaars die soms entree beurden. Op last van het geestelijk recht werd de kluizenaarstraditie daarom in 1930 beëindigd.

Musici spelen tijdens het NMF Kamermuziekfestival solostukken die passen bij deze verstilde omgeving.

23/08/17 11:12

21

Kassen Mookerheide De twee monumentale kassen op het landgoed van Jachtslot de Mookerheide (Li.) blinken weer als vanouds. Na een grondige restauratie zijn ze sinds november vorig jaar weer open. De grootste kas werd omstreeks 1928 gebouwd. Een fraai voorbeeld van de bouwstijl in die tijd.

Op de gemetselde voetmuur staat een authentieke glazen opbouw in zadeldakvorm. De andere kas heeft nog een origineel ketelhuis met schoorsteen, vroeger in gebruik om de ruimte warm te stoken. Samen met de leimuur en omliggende tuin vormen de kassen een mooie historische eenheid met het jachtslot. In de jaren dertig was het complex eigendom van de Congregatie Zusters van Dominicanessen van Bethanië. De kassen waren toen nog in gebruik. De nonnen kweekten daar groenten, die ze bewaarden in de ijskelder van het parkbos. Zo hadden ze iedere dag te eten van eigen bodem.

Ook nu worden er weer volop groenten verbouwd in de kassen. Ditmaal door cliënten van DeSeizoenen en Driestroom, zorgverleners voor mensen met een beperking. Een vrijwilligersgroep springt elke donderdag bij en regelt het beheer en onderhoud van de kassen, tuinen en boomgaard. Een gezamenlijke inzet die deze prachtige historische plek weer tot leven brengt.

Op 8 oktober – tijdens het NMF Kamermuziekfestival – vindt een intiem celloconcert plaats in de grote kas.

PN_Herfst_2017.indd 21

23/08/17 11:12

22

Fort bij Spijkerboor Dit is het grootste, noordelijkste en modernste fort van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Een betonnen bolwerk uit 1913 dat toen gold als een militair hoogstandje.

Neem bijvoorbeeld de nikkelstalen draaikoepel in de geschutstoren met twee solide snelvuurkanonnen. De koepel kon in 40 seconden 360 graden worden gedraaid. De kanonnen hadden een bereik van 10 km, een respectabele reikwijdte in die tijd.

Het fort was een wereld op zich.

Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog herbergde het ruim 300 manschappen. Veel hadden die niet om handen.

Nederland bleef neutraal en er werd geen vijandelijk schot gelost. De ingekwartierde militairen hielden zich bezig met wachtlopen, oefenen en huishoudelijke klusjes. Om de sleur te doorbreken werd er soms muziek en toneel gespeeld.

De zangvereniging De Halve Long verzorgde er regelmatig optredens en de toneelvereniging speelde de militaire revue ‘Holland blijft neutraal’.

Tijdens het NMF Kamermuziekfestival (op 6 en 7 oktober) wordt de meeslepende muziek uit de tijd van de Eerste Wereldoorlog gepeeld. Wie zelf eens door de gangen wil sluipen en sterke fortverhalen wil horen, kan mee met een speciale excursie. Er is ook muziek voor kinderen: OERRR.nl/familievoorstelling

PN_Herfst_2017.indd 22

23/08/17 11:12

BEELD: LEONTINE VAN GEFFEN LAMERS

23

Waterloopbos Klaterend water, stromende beekjes, vervallen vijvers. Water vormt de bloedsomloop van dit besloten bos in de Noordoostpolder. Je vindt het overal, met dank aan het voormalige waterloopkundig laboratorium De Voorst. Verspreid door het hele bos liggen allerlei waterbouwkundige modellen.

De oudste dateren uit de jaren vijftig, de tijd waarin in Nederland grote waterwerken werden aangelegd. Daar was veel onderzoek voor nodig. Het oude laboratorium in Delft raakte daarom al snel overbelast. De ingenieurs vonden een nieuwe plek in dit jonge polderbos waar water in overvloed was. In het begin werden vooral modellen van Nederlandse waterwerken gebouwd, maar al snel kwamen er ook opdrachten uit het buitenland. Het leverde een breed scala aan modellen op. Van de haven van Bangkok tot die van IJmuiden, van

de Deltagoot tot de Oosterscheldedam. In de loop der tijd namen computers het veldwerk steeds meer over. In 1996 valt het doek voor het laboratorium. De modellen bleven en raakten bedekt met mos.

Bijna viel het bos begin jaren negentig ten prooi aan bungalowbouw die alle historie zou uitwissen. Maar actie van de omwonenden wist dat te voorkomen. Natuurmonumenten kreeg de plek in 2002 in handen en sindsdien is het Waterloopbos veilig. Er ligt nu een uitgewerkt herstelplan om dit bos vol water, techniek en natuur een duurzame toekomst te geven.

Ook hier vindt het NMF Kamermuziekfestival plaats. En je kunt er wandelen met het bezoekerscentrum als startpunt.

Meer verhalen over de gebouwen, het programma en de kaartverkoop vind je op nm.nl/kamermuziekfestival Nu alvast luisteren, kijk op nm.nl/luisteren

PN_Herfst_2017.indd 23

23/08/17 11:12

24

De mol graaft om regenwormen te vangen.

Soms komt hij ook larven, insecten, spinnen of slakken tegen. In geval van voedselschaarste graaft hij extra gangen, soms wel 250 meter lang. Voordeel van al die gangen: de mol houdt de bodem luchtig.

Lengte Staart Gewicht Leefgebied

11-16 cm 2,5-4 cm Gemiddeld 100 gr Heel Nederland (behalve de Waddeneilanden) in geschikte grond: niet te zandig, vochtig of stenig en voldoende regenwormen.

Het leven van de mol is gehuld in duisternis.

Met zijn gespierde lijf en grote voorpoten graaft hij geheime, ondergrondse gangen.

TEKST: Kirsten Dorrestijn BEELD: Inge van Noortwijk

Met zijn grote voorpoten (‘graafhanden’) met naar buiten gedraaide handpalmen graaft de mol gangen, tot 1 meter diepte.

Mollen hebben een extra ‘duim’ die ze helpt bij het graven, net als de vliezen waarmee de tenen aan elkaar vergroeid zijn. Graafsnelheid: 15 meter per uur.

PN_Herfst_2017.indd 24

Een mol is niet blind, maar zijn piepkleine ogen zijn slecht ontwikkeld. Zijn spitse, roze snuit bevat gevoelige snorharen en tastzenuwen waarmee hij zijn weg door zijn gangenstelsel vindt. Ook kan een mol uitstekend horen.

23/08/17 11:12

25

In de paartijd (februari-april) verlaten mannetjes hun territorium en graven ze kilometerslange gangen (mollenritten), tot ze een vrouwtje tegenkomen. Na de paring wordt het mannetje verjaagd en maakt het vrouwtje een nestkamer die ze met gras, mos of bladeren bekleedt. Bij het doorkuizen van andere territoria kunnen mannetjes hevig met elkaar vechten, waarbij ze schelle geluiden maken.

Door het hoge gehalte hemoglobine (rode bloedcellen voor zuurstoftransport) in zijn bloed, kan de mol onder de grond leven, waar weinig zuurstof is. Bovendien hebben mollen veel grotere longen dan andere zoogdieren.

Als insecteneten heeft de mol scherpe tandjes waarmee hij de pantsers van insecten kan fijnkauwen. In de herfst en winter legt de mol in zijn gangenstelsel voedselvoorraden aan van regenwormen.

De huid van de mol heeft meer tastorganen dan ieder ander zoogdier.

Zijn spitse snuitpunt is zijn gevoeligste orgaan, met duizenden minuscule papillen die ieder een tasthaar hebben. Ook op de staart en de buik zitten gevoelige plekken. Hiermee kan de mol minieme trillingen in de aarde opvangen, bijvoorbeeld van wormen.

Molshopen geven archeologen een kijkje in de ondergrond zonder te hoeven graven: mollen werken met hun gegraaf namelijk allerlei scherven, pijpenkoppen en andere resten uit het verleden naar boven!

De haren van de fluweelachtige vacht kunnen alle kanten op, waardoor de mol zich even gemakkelijk voorals achterwaarts door zijn gangen beweegt.

PN_Herfst_2017.indd 25

23/08/17 11:12

26

Peter Ruys (ondernemer, 40) en Céline Ruys- van den Boorn (beeldend kunstenaar, 38) geven al vijftien jaar structureel aan Natuurmonumenten, om de natuur te behouden voor toekomstige generaties.

Vechten voor de aarde

PN_Herfst_2017.indd 26

BEELD: CEES VAN KEMPEN, THE FIELDWORK COMPANY, ISTOCKPHOTO

BEELD: ERIK BUIS

“A

ls je de natuur in je jeugd nooit echt leert kennen, kun je je er later ook niet sterk voor maken. Céline en ik vinden het daarom belangrijk dat kinderen de kans krijgen in de natuur te spelen.

Er is afgelopen decennia veel natuur verdwenen. Als weilanden eenmaal zijn vervangen door een nieuwbouwwijk of bedrijventerrein, komt het groen er niet snel terug. Van jongs af heb ik het gevoel dat je ervoor moet vechten om de aarde zo goed mogelijk aan volgende generaties door te geven.

Al vijftien jaar doneren wij een deel van mijn bedrijfswinst aan Natuurmonumenten. Ik vind het fijn dat we zo iets concreet kunnen doen aan natuurbehoud. Natuurmonumenten koopt er stukjes land van – schakels, waardoor het totale natuurgebied steeds groter wordt.

Als iedereen zijn verantwoordelijkheid neemt en zijn steentje bijdraagt, kunnen we samen echt iets bereiken.

Als je wacht tot de politiek of het bedrijfsleven iets doet, is het straks te laat om het tij te keren.

We hebben het geluk dat we vanuit onze achtertuin vrijwel direct de natuur in kunnen wandelen. Soms gaan we nog voor school begint met de kinderen naar de duinen om te ontbijten. In alle vroegte zien we de natuur ontwaken en dieren rondscharrelen. De natuur stelt mensen in staat om tot rust te komen en te relativeren. Je ziet er een wereld die altijd doorgaat, los van de hectiek van alledag.”

23/08/17 11:13

27

€ 725.000

Virtueel gluren naar grote sterns

W Duizenden nesten op Marker Wadden

BEELD: CEES VAN KEMPEN, THE FIELDWORK COMPANY, ISTOCKPHOTO

M

arker Wadden maakt nu al naam als vogelparadijs.

Afgelopen broedseizoen zijn er meer dan tweeduizend nesten geteld. Visdieven, kokmeeuwen, verschillende pleviersoorten en kluten bouwden hun nestje op het kersverse stukje Nederland. Een veelbelovend begin, vindt boswachter Ruben Kluit. “De grote aantallen hebben ons echt verbaasd. We

Wolvenpolder

T

en oosten van Spijkenisse heeft Natuurmonumenten de Wolvenpolder aangekocht, een jong natuurgebied van veertig hectare dat nog volop in ontwikkeling is. Door ver-

PN_Herfst_2017.indd 27

hebben bijvoorbeeld meer dan 1700 nesten van de visdief geteld, maar ook hele bijzondere soorten zoals de dwergstern en strandplevier. Deze vogels broeden op steeds minder plekken in Nederland, dus we zijn heel blij dat ze Marker Wadden hebben ontdekt.” De broedvogels werden geteld op het eerste eiland van Marker Wadden dat vorig jaar in het Markermeer is aangelegd.

hoging van het waterpeil kan hier een prachtig rietmoeras ontstaan, een leefgebied voor water- en moerasvogels als roerdomp en rietzanger. Ook een goed leefgebied voor libellen, vissen, amfibieën en de zeldzame noordse woelmuis.

Rondom het moeras liggen kruidenrijke graslanden die belangrijk zijn voor vlinders en bijen. Het gebied maakt deel uit van het Natuur-

il je eens ervaren hoe het is om midden in een kolonie grote sterns te zitten? Bekijk dan het unieke 360 graden filmpje in 3D van broedende grote sterns op vogeleiland Griend van Natuurmonumenten.

De beelden zijn gemaakt door de The Fieldwork Company en worden gebruikt voor onderzoek naar het voedsel dat de grote sterns voor hun kuikens aanvoeren. “Je ziet de sterns met hun kuikens zonder ze te verstoren”, vertelt boswachter Sanne van Gemerden. “Wie een virtual reality-bril opzet, ziet de vogels zelfs in 3D.” Bekijk het filmpje via: nm.nl/sterns

netwerk Nederland en is voorzien van vrij toegankelijke wandelpaden.

23/08/17 11:13

28

PN_Herfst_2017.indd 28

23/08/17 11:13

29

Het bankje tussen de machtige Wodanseiken bij Wolfheze is een echte herfstplek. De oude stammen zijn gehuld in sprookjesachtig licht. Hier pauzeren we tijdens de rondwandeling die boswachter Herman Veerbeek heeft uitgezet.

Wilco Meijers Bendiks Westerink TEKST:

‘D

eze plek trekt al eeuwenlang romantici”, vertelt boswachter Herman. De schilders van de Oosterbeekse School bijvoorbeeld, die hier tussen 1840-1870 de schoonheid van het landschap vastlegden. Kunstschilder Johannes Warnardus Bilders was de spil van deze groep. Hij nodigde jarenlang bevriende schilders uit om deze bosrijke omgeving met zijn sprengen (gegraven bron), stuwwallen en zandwegen op het doek te zetten. Ze namen de kijker als het ware mee de natuur in.

Om de aantrekkingskracht van Wolfheze nog te vergroten, gaf Bilders bijzondere plekken een markante naam, zoals de ‘Wodanseiken’ en de ‘Duizendjarige Den’. De destijds al dikke eiken staan er nog fier bij, al beginnen bij sommige exemplaren de jaren toch te tellen.

Herman verwacht dat ze nog heel wat generaties meegaan, ook in hun aftakelingsfase.

Hij wijst op een eikenstronk die rijkelijk met varens is begroeid. “Die is in 1936 gekapt, maar de stronk is nog altijd keihard.”

Heel anders is dat bij de Duizendjarige Den,

PN_Herfst_2017.indd 29

BEELD:

een andere oogappel van de schilders. Deze woudreus stortte elf jaar geleden ter aarde en het zachte hout is een dankbare groeiplaats voor bomen, varens, zwammen en mossen.

Nog even en de gigant van weleer is verdwenen. Zijn exacte ouderdom neemt hij mee de bodem in. Die valt niet meer te achterhalen.

In publicaties lopen de schattingen uiteen van 250 tot 417 jaar.

Zo herbergt de bodem van Wolfheze wel meer geheimen voor de argeloze wandelaar.

Onderweg passeren we haast ongemerkt verschillende grafheuvels, verborgen raatakkertjes en het verdwenen kerkdorp Wolfheze. Plekken waar mensen vroeger ploegden en ploeterden, maar waar de natuur nu weer de baas is. Zichtbaar zijn nog wel de talrijke gegraven sprengen die ooit water vervoerden. Over de opgeworpen oeverwallen lopen nu veel wandelpaden. Zo kronkel je door Wolfheze van hoog naar laag, langs de Heelsumse beek, om verderop bij de Wodanseiken even te mijmeren over de sprookjesachtige natuur die de schilders op het doek vereeuwigden.

23/08/17 11:13

30

4

BEELD: NICO VAN KAPPEL, WILCO MEIJERS, ROEL VAN EKERIS, GERRIT REKERS, SHUTTERSTOCK

8

7

1 Treinstation Wolfheze. Start- en eindpunt van de wandelroute.

De vroegere landgoedeigenaar stelde rond 1845 grond beschikbaar voor aanleg van de Rhijnspoorweg. In ruil daarvoor kreeg hij zijn eigen halte.

4 De herfstige wirwar van planten, bomen en zwammen laat zien hoe snel de duizendjarige den wordt opgenomen in de kringloop van het bos. Rondom staan diverse nakomelingen van de gevallen reus.

2 De hoogstgelegen sprengkop (bron) van Wolfheze. Vanaf circa 1600 werden hier sprengen gegraven om de vele papiermolens in het gebied van water te voorzien. Door waterwinning en bebossing staan de waterlopen al decennia droog.

5 De prachtige Wolfhezerheide, een archeologisch rijksmonument boordevol sporen uit het verleden. Meest recente ontdekking zijn raatakkertjes uit de prehistorie, waarvan de contouren aan de hand van satellietbeelden zijn ontdekt.

3 De grootste en oudste grove den van Wolfheze, een waardige opvolger van de Duizendjarige Den die in 2006 omviel.

6 Slingerpaadjes en bruggetjes leiden je langs en over de Heelsumse beek, een 400 jaar oude sprengenbeek op de

PN_Herfst_2017.indd 30

10

grens van de Veluwse stuwwal en de uiterwaarden. Verschillende landschappen komen hier bijeen, zoals moerassige oeverlanden, oude bossen en heide met jeneverbesstruwelen.

7 De heuvel met berk is de Koningsheuvel, de grootste grafheuvel van Wolfheze, De naam verwijst naar de rijke grafuitrusting die hier is gevonden, waaronder een klokbeker, dolk en stenen polsbeschermer van een boogschutter.

9 Hier lag vroeger het kerkdorp Wolfheze, een boerengehucht dat in 1585 door Spaanse troepen werd verwoest. De gevluchte bewoners kwamen niet meer terug. Pas in de 19e eeuw werden fundamenten van het kerkje gevonden.

10

Het ecoduct Wolfhezerheide kwam in 2011 gereed en verbindt de Wolfhezerheide met de Doorwerthse heide. Ook voor wandelaars.

8 De knoestige Wodanseiken zijn tussen de 450 en 500 jaar oud.

Ze stonden vroeger aan een kabbelend beekje in een open landschap. Een plaatje voor ware romantici.

23/08/17 11:13

Wolfheze

route 0

300

600 m N783

ca. 10 km

1 START

A50

Wolfheze

2

Wo l f h e z e r b o s s e n 3

N783

4

Doorwerthse

P

9

10

Heide

Wodanseiken

A50

L e g e n da

8

7

Bos

Heide

Zand

Water

Bebouwing

Industrie

Spoor Verharde weg Wandelpad

Wo l f h e z e r h e i d e 6

Wandelroute

5

Uitkijkpunt Horeca

N225

Even uitrusten?

Geniet tijdens de wandeling van een speciaal samengestelde lunch in BilMuseum Veluwezoom derberg Hotel Wolfheze. € 19.50 voor 2 pers. en € 12.50 voor 1 pers. Voor meer informatie: nm.nl/puurnatuur © c ar to g r a p h i c s . n l

PN_Herfst_2017.indd 31

Grafheuvel

P

Parkeerplaats

Route downloaden

Doorwerth

De wandelroute van boswachter Herman kun je ook downloaden op nm.nl/routeherman en via onze route-app.

23/08/17 11:13

32

Eindeloze Veluwetocht BEELD: PAULINE JOOSTEN

Logeren in een kasteel?

Huur de unieke vakantiewoning in het poortgebouw van Kasteel Doorwerth: comfortabel ingericht met behoud van historisch karakter. Het kasteel is gelegen in de uiterwaarden van de Rijn. Vanuit het poortgebouw heeft u een prachtig uitzicht op het water. Op de stuwwal erachter ligt een afwisselend heuvellandschap met bossen, akkers en weilanden. Het is er heerlijk fietsen of wandelen. Daarna zin in cultuur en stad? Arnhem ligt om de hoek!

Kijk voor meer info op buitenlevenvakanties.nl Voorwaarden: Boek voor 1 december en vermeld actiecode PNL092017. Bij elke boeking krijgt u 4 entreekaartjes voor het kasteel ter waarde van € 38,- cadeau.

Boswachter Herman Veerbeek organiseert driedaagse wandeltochten door Wolfheze, Planken Wambuis, Deelerwoud en Nationaal Park Veluwezoom. Interesse in zo’n ‘Eindeloze Veluwetocht’ (vanaf mei t/m aug 2018)? Mail naar h.veerbeek@natuurmonumenten.nl

Tips van de boswachter ▯ Museum Veluwezoom,

met schilderijen van de Oosterbeekse school, gevestigd in kasteel Doorwerth. Info: museumveluwezoom.nl

▯ Kröller-Müller Museum ▯ Nederlands Openlucht-

museum in Arnhem ▯ Airborne museum

Oosterbeek ▯ Steden Arnhem en Nijmegen

ADVERTENTIE

Laat je huid stralen met granaatappel » Stimuleert de celvernieuwing » Verstevigt de huid » Verzacht rimpels De granaatappel is een wonderlijke vrucht. Elk pitje zit barstensvol antioxidanten, die een positief effect hebben op je gezondheid en schoonheid.

Ze zijn je beste bondgenoten bij het verminderen van tekenen van huidveroudering. Naarmate de jaren vorderen, wordt je celdeling trager en verliest je huid veerkracht. De 100% natuurlijke granaatappellijn van Weleda geeft je een boost en stimuleert de celvernieuwing.

Het resultaat: jij op je mooist. Een gladde, stevige huid. Fris en stralend. Ontdek ’t maar.

Weleda. Puur natuur, net als jij.

PN_Herfst_2017.indd 32

weleda.nl

23/08/17 11:13

33

KALENDER Trailrunning

22 OKT Haarzuilens Haarrijn Trailrun, Landgoed Haarzuilens (Ut) Afstanden: 15-20 km haarrijntrailrun.nl 11 NOV Schiermonnikoog Devil’s Trail (Fr) Afstand: 27 km devilstrail.nl/ schiermonnikoog

Hardlopen 24 SEP Velp De Posbankloop (Gld) Afstanden: 5,5-15 km deposbankloop.nl 18 EN 19 NOV Nijmegen De Zevenheuvelenloop en Zevenheuvelennacht (Gld) Afstanden: 7 en 15 km nnzevenheuvelenloop.nl

Obstacle running 21 OKT Spartan Obstacle Run IJmuiden, Nationaal Park Zuid Kennemerland (NH) Afstanden: 6-16 km spartan.com/en/race/ detail/3137

Nieuwe MTB-route

D

eze zomer is Mountainbike Route OpsterlandSmallingerland geopend, rondom Beetsterzwaag (Fr.).

Er is veel zorg besteed aan inpassing van de route in het landschap, met focus op het

Eerste IJmuiden KustTrail Natuurmonumenten en MudSweatTrails organiseren op zaterdag 30 september voor het eerst de IJmuiden KustTrail in Nationaal Park ZuidKennemerland (NH).

Een uitdagende trailrun over hoge duintoppen, door bossen met eeuwenoude eiken en langs duinmeren.

Alle deelnemers leveren een bijdrage aan de bescherming van de natuur in het gebied.

Zo gaan natuursporten en natuur beschermen hand in hand. nm.nl/trailrunning

PN_Herfst_2017.indd 33

voorkomen van conflicten tussen recreanten en verstoring van de natuur.

Op de MTB-route wordt het MTB-vignet van Natuurmonumenten verplicht. De helft van de inkomsten wordt gebruikt om de route te onderhouden,

de andere helft voor het beschermen en versterken van de natuur in de regio.

De MTB-vignetten en ruiterpassen 2018 zijn te bestellen via nm.nl/mtb en nm.nl/ruiter

Steun de natuur met deelname NN Zevenheuvelenloop

H

et heuvelachtige parcours van de NN Zevenheuvelenloop leidt door de bosrijke omgeving rondom Nijmegen. Ieder jaar doen 40.000 mensen mee aan dit sfeervolle hardloopevenement. Met hun deelname dragen ze bij aan de bescherming van natuurgebieden die door Natuurmonumenten worden beheerd en worden nieuwe hardlooproutes gemaakt in natuurgebied Veluwezoom. Zo zetten Stichting Zevenheuvelenloop en Natuurmonumenten zich samen in voor hardlopen en de natuur.

Op zondag 19 november 13.00 uur start de NN Zevenheuvelenloop. Je kunt ook meedoen aan de magische Zevenheuvelennacht op zaterdag 18 november.

Ook meedoen? nnzevenheuvelenloop.nl

BEELD: ISTOCKPHOTO, KOOS DANSEN

30 SEP IJmuiden Kust Trail, Nationaal Park Zuid Kennemerland (NH) Afstanden: 13-39 km mudsweattrails.nl/ ijmuiden_kust_trail

23/08/17 11:13

34

5 4

2 1

3

PN_Herfst_2017.indd 34

23/08/17 11:13

35

6

10 7

9

8

PN_Herfst_2017.indd 35

23/08/17 11:13

36

Boswachter als levenshouding

Full of energy

In de serie Boswachter Gezocht op SBS6 gaat Natuurmonumenten op zoek naar een nieuwe collega. Tien deelnemers strijden tegen elkaar in verschillende natuurgebieden in Nederland. Ze worden getest op allerlei vaardigheden waarover boswachters moeten beschikken. Iedere aflevering valt een kandidaat af. De beste kandidaat krijgt een baan als boswachter op Texel.

TEKST:

Maters & Hermsen

PN_Herfst_2017.indd 36

BEELD:

Wessel de Groot

1

Sharon Limburg (23)

Relatie: Vrijgezel Werk: Allerlei baantjes Woont in: Enschede Huisdier: Kat Anubis Haar laatste baan was tuinmeubels in elkaar zetten in een fabriek. Niet echt wat Sharon wil, om het zachtjes uit te drukken. “Ik heb al zoveel rotwerk gedaan”, vertelt ze. Door mee te doen aan Boswachter Gezocht wil ze ontsnappen aan deze perspectiefloze baantjescarrousel, en iets doen waar ze écht passie voor voelt: de natuur beschermen. “Het lijkt me heerlijk als je na een werkdag thuiskomt met een lach.”

Tussen de bomen leeft Sharon op. Als ze een momentje over heeft, stapt ze op haar fiets en rijdt naar het bos nabij haar woonplaats Enschede. Maar een romantisch beeld van het beroep boswachter heeft ze allerminst: “Ik weet dat het meer is dan rondjes door het bos lopen. Dat je ook moet vergaderen, dingen regelen en snoeien. Ik doe het allemaal graag.”

Tegen een eventuele verhuizing naar Texel ziet ze niet op. In egendeel. “Ik ben eigenlijk wel klaar met Enschede. Bovendien: ik woon alleen en ben best een einzelgänger. Vrienden en familie zal ik niet snel missen.”

Wat ze voorheeft op haar ‘concurrenten’?

Misschien haar leeftijd, oppert Sharon. Met 23 jaar is ze de jongste deelnemer. “Ik heb misschien minder ervaring dan de oudere kandidaten, maar zit full of energy.”

2

Stephan Gomes (42)

Relatie: Getrouwd Werk:Tuinman Woont in: Den Helder Huisdier: Kippen, konijnen, schildpadden en een axolotl (grote salamander) Boswachter word je niet, dat ben je.

Tenminste, zo ziet Stephan Gomes dat.

“Het is geen beroep, maar een levenshouding.” Waar het om gaat is dat je anderen deelgenoot wilt maken van de schoonheid van de natuur. “En er goed voor wilt zorgen natuurlijk.” Zo bekeken, doet Stephan dat eigenlijk al op dagelijkse basis. Want als allround tuinman bij een zorginstelling laat hij nu ook mensen genieten van prachtig onderhouden tuinen. “Maar als ik mag kiezen, heb ik liever bomen om me heen.”

Als kind had hij een buurman die boswachter was. Die nam hem een paar keer mee naar zijn werk. “De vanzelfsprekendheid waarmee die grote, stoere man zich door het bos bewoog, heel inspirerend. Dat wilde ik ook.” En dat een boswachter ook wel eens moet vergaderen, neemt Stephan voor lief. “Dat hoort er nu eenmaal bij.”

En een verhuizing naar Texel? Graag!

Als hij een beetje zijn best doet, kan hij vanuit zijn woning in Den Helder de vuurtoren van het eiland zien. Hij komt vaak op Texel, heeft er vrienden wonen. “Een bevriende fotograaf heeft me de ogen geopend voor de schitterende vogels die je er kunt zien. En ik ben verliefd op de zeehonden.”

23/08/17 11:13

‘Ik vertel graag weetjes over de natuur’

3

Tessa Yanover (25)

Relatie: Vrijgezel Werk: Organiseert wandeltochten voor groepen rond strand en duinen Woont in: Noordwijk aan Zee Huisdier: Zwarte labrador Luna “Ik werd bestookt met mailtjes van vrienden en bekenden toen Boswachter Gezocht kandidaten zocht. ‘Dat is echt iets voor jou’, vonden ze. En gelijk hadden ze. Ik voel me thuis buiten, in de natuur. Ik ben natuurgids en organiseer onder meer strandexcursies voor schoolklassen en bedrijven. Behalve namen van planten en dieren vertel ik weetjes over de natuur. Bijvoorbeeld dat platvissen worden geboren als rond visje, en dat na verloop van tijd hun zwemblaas verdwijnt en dat hun oog dan langzaam naar de bovenkant verhuist. Of dat de meeste garnalen worden geboren als mannetje en na het paren veranderen in een vrouwtje.

Grappig toch?

Als ik boswachter ben, kan ik helpen de natuur te beschermen. Dat past bij me, ik ben een echte doener. En dat de baan op Texel is, komt helemaal mooi uit: er zijn brede stranden, grote getijdeverschillen, ik kan lekker jutten en de duinpannen in. Het liefst woon ik straks in een huisje dicht bij het strand.”

PN_Herfst_2017.indd 37

37

‘Ik ga de dolfijnen missen, maar het is tijd voor iets nieuws’

4

Bernadet Jiskoot (42)

Relatie: Vrijgezel Werk: Senior dolfijnentrainer in Dolfinarium Harderwijk Woont in: Harderwijk “Ik wilde al solliciteren als boswachter toen de kans voorbijkwam om aan dit programma mee te doen. Dieren en de natuur zijn mijn passie, en na 21 jaar als dolfijnentrainer ben ik toe aan iets nieuws.

Ik heb geen speciale tactiek om te winnen, wil gewoon mezelf zijn en op die manier de jury overtuigen. Mensen meenemen en vertellen hoe belangrijk de natuur is lijkt me het leukst aan de baan. Wat mensen kennen, willen ze ook beschermen. En organiseren, dat kan ik ook goed. Dat wil ik allebei laten zien. Toevallig ben ik twee weken voor de opnames op pad gegaan met een ornitholoog (vogelaar). Ik ken best een paar vogels, maar dan valt pas op hoeveel je er niet kent. Als ik iets in de natuur zie dat ik niet ken, maak ik er een foto van en zoek ik het later op. Zo blijf ik leren.

De dolfijnen gaan me vast missen, en ik hen. Dat wordt huilen. Toch is het goed om nieuwe dingen te gaan doen.”

Deelname is een verrijking

5

Heleen Verduijn (53)

Relatie: Getrouwd Werk: Uitvaartcentrum en vrijwilliger bij schaapskudde Woont in: Naaldwijk Kinderen: Elise (24) en Perry (22) De boerendochter die dierenarts wilde worden. Of boswachter, hoewel ze geen idee had wat dat precies inhield. Ruim veertig jaar later vindt Westlandse Heleen Verduijn haar deelname aan Boswachter Gezocht alvast een verrijking. Die eerste opnamedagen leerde ze bijvoorbeeld dat je in een natuurgebied altijd moet opletten of er vogels broeden. Heleen vindt het leuk om boswachters te volgen op Twitter, nieuwsgierig naar wat zij tegenkomen. Zal haar natuurkennis toereikend zijn? Ze vindt het moeilijk in te schatten.

Door de tuinbouwschool en vrijwilligerswerk met de schaapskudde weet ze wel het een en ander. En alle deelnemers moeten bijleren om de taken van een boswachter te beheersen, meent Heleen.

Verhuizen naar Texel? Geen probleem, man Ad wordt huisman. Heleen is een optimistisch mens, vol enthousiasme voor ‘het groen’; het liefst dompelt ze zich er dagelijks in onder. Met het winnen van de boswachtersbaan zou een grote droom uitkomen. Ja, ook de mindere kanten van het werk – ‘op kantoor’ – wegen niet op tegen al het mooie van buiten zijn.

23/08/17 11:13

38

‘In gesprek met de omgeving’

6

Jerome van Abbevé (28)

Relatie: Vriendin Werk: Rondt hboopleiding Small Business & Retail Management af, parttime kok Woont in: Haarlem Kinderen: Zoontje Minck (2) “Mijn vader bouwde ooit zijn eigen huis in Spaarnwoude. Voordat dat af was, woonden we op een woonboot.

Bij hem groeide ik op zonder stroom of gas, met alleen koud stromend water en houtkachels. Ik was vaak te vinden op het stuk grond dat hij daar pachtte, zocht planten en grassprieten in de verschillende stadia van hun groei.

Ja, observerend kun je mij wel noemen. Dat past bij een boswachter. Ik zie afwijkingen en bedreigingen, ga als het ware in gesprek met de omgeving.

Daarnaast heb ik gereisd voordat ik ging studeren. Ik heb toen veel gezien en veel mensen ontmoet. Verder ben ik assertief, creatief en praktisch. En handig ook, ik repareer kapotte hekjes in een handomdraai en heb daar plezier in. Toen mijn schoonmoeder me tagte in de Facebook-oproep voor dit programma, was ik gelijk verkocht. Mijn vriendin ook. Ik ben fan van de organisatie en heb oprichter Thijsse hoog zitten. Ik ben competitief en ga voor de winst, maar zal de boel nooit saboteren. Liever vertrouw ik op mijn eigen kracht.”

PN_Herfst_2017.indd 38

‘Heerlijk hout kappen met opa’

7

Rick Jansen (30)

‘Waarom niet het roer omgooien?’

8

Lars van Gelder (47)

Relatie: Vriendin in dezelfde straat, maar in een ander huis Werk: Leraar op mbo-hoveniersopleiding Woont in: Groenekan

Relatie: Vriendin Werk: Verkoopdirecteur zakelijke telecom Woont in: Amsterdam-Oost Kinderen: Zoon (9,5 maand)

“Als jongetje van acht mocht ik al met mijn opa mee naar een bosperceel van een vriend in Weert. We gingen hout kappen voor de kachel, hij met de elektrische zaag en ik met een bijl. Heerlijk vond ik het daar. Ik wilde militair worden, in teamverband in het bos oefenen, maar werd uiteindelijk vanwege een slechte knie afgekeurd. Dat was een schok. Ik ben toen een hoveniersopleiding gaan doen vanwege de kans op werk, maar ik twijfelde al over de opleiding Bos- en Natuurbeheer.

Voor een hovenier staat de klant centraal, voor een boswachter de natuur.

Omdat mijn hart steeds meer bij de natuur ligt, wil ik graag boswachter worden en me inzetten voor de Nederlandse natuur. Door mijn achtergrond als leraar kan ik dat goed, denk ik. Mensen luisteren naar me als ik iets vertel.

Vlak voor de opnamen was ik nog een weekeind op Texel, in de omgeving van De Slufter. Een mooi gebied met een mooi verhaal ook: het is daar niet gelukt het gebied in te polderen tussen Texel en Eierland, dat vroeger een apart eiland was. En ik heb ook al een leuk huisje gezien in Oost, voor als ik mocht winnen.”

“Sinds mijn kinderjaren voel ik passie voor de natuur. Ik groeide op in Ede en ken daar de bossen en de heide van A tot Z. De afgelopen twintig jaar heb ik in de zakelijke wereld gewerkt. Het geld is leuk, maar ik mis de passie. Dat gevoel wordt de laatste jaren steeds sterker.

Waarom zou ik dan niet nu het roer omgooien?

Ik heb mooie reizen gemaakt, onder andere naar Alaska, het Amazonegebied en de Pantanal in Brazilië, het grootste moerasgebied ter wereld.

Texel klinkt misschien minder spannend, maar voor Nederland is het Waddengebied ook bijzonder: er is meer natuur dan bebouwing. De rust van Texel lijkt me heerlijk, zeker vergeleken met mijn drukke baan nu en de drukte van mijn woonplaats Amsterdam.

Wat mijn sterke kanten zijn? Een boswachter moet meer kunnen dan planten bekijken natuurlijk. Ik kan goed communiceren, organiseren, structureren en enthousiasmeren. En ik ben competitief, ik wil graag winnen als ik ergens aan meedoe. Mijn kennis van de natuur is nog niet helemaal op niveau, maar dat kan ik leren.”

23/08/17 11:13

39

Luisteren naar de nachtzwaluw

9

Mick de Boer (52)

Relatie: Getrouwd Werk: Zelfstandig klusjesman Woont in: Vessem Kinderen: Bas (22) en Anne-Lotte (20) Huisdier: Chesapeake Bay Retriever (‘jachthond’) Mack Hij noemt het zijn meest bijzondere sollicitatie ooit. Een fantastisch avontuur met een ongewisse afloop. Mick de Boer (52) is lyrisch over de opnamen. Neem die nacht op een duintop in de Drunense duinen, met lokale boswachters en alle kandidaten, luisterend naar de nachtzwaluw…

Als jongetje was hij eindeloos buiten, de hort op met de hond. Toch koos hij voor de horeca, werkte als kok en had zijn eigen restaurant. Op zijn vijftigste kwam het bezinningsmoment, die piekstress van het horecawerk wilde hij niet meer. Wat dan? Uit de beroepskeuzetest kwam ‘in de natuur werken’ als nummer één. Zo startte Mick kortgeleden met een jachtopleiding. Zijn droom, boswachter worden, was niet haalbaar, concludeerde hij. Daarvoor was immers een hbo- of wetenschappelijke opleiding nodig? Zus Merel wees hem op de oproep voor Boswachter Gezocht, een grap?

Nu wil Mick winnen, gas erop en gaan.

Texel, we komen eraan!

PN_Herfst_2017.indd 39

‘Ik zie mezelf als vertolker van de natuur’

10

Joris van Tongeren (27)

Relatie: Vrijgezel Werk: Vanaf zijn 14e kok, de laatste jaren als chef-kok Woont in: Amsterdam “Zeiltochten met een Enkhuizer Bol in mijn jeugd brachten me vaak op de Wadden. Ik heb heel wat gezwommen met zeehonden. Dat ik beroepsmatig niet de kant van de natuur ben opgegaan, maar tot op Curaçao in restaurantkeukens heb gewerkt, komt door mijn aangeboren gastvrijheid. Ik dacht: ‘Daarmee moet je de horeca in’. Maar nu ik na een zware knieoperatie op een tweesprong sta, zoek ik ergens anders bezieling. De vriendin van mijn broer wees me op deze kans. Ik heb een groot natuurbewustzijn, heb ook alle belangen die spelen bij de instandhouding ervan helder voor ogen.

Als boswachter beschouw ik mezelf vooral als vertolker van de natuur, als bemiddelaar. We zijn te ver verwijderd geraakt van de natuur. Ik ga dat contact weer tot stand brengen, op kleine schaal. Het tempo op Texel ligt lager dan hier aan de gracht, maar daar wen ik zeker aan. Ik zet een stap in een richting die niet iedereen voorspeld zou hebben. Maar ik ben nog jong; zie mezelf als een onbeschreven blad.”

Bart ,Victor & Hanne

Onze boswachters Hanne en Bart zijn beiden juryleden bij Boswachter Gezocht. Hanne werkt als boswachter in het Naardermeer (NH), Bart in Groningen en Noord-Drenthe.

Elke week sturen zij een van de deelnemers naar huis. ‘Dat zijn lastige momenten’, zegt Hanne, ‘want allemaal strijden ze met ziel en zaligheid om boswachter te worden. Het wegvallen van een kandidaat heeft grote impact.’

Boswachter Gezocht wordt elke vrijdagavond op SBS6 om 21.30 uitgezonden en wordt gepresenteerd door Viktor Brand. Er zijn nog zeven kandidaten in de race.

23/08/17 11:14

Buitenplaats Eerde leeft!

BEELD: LAURENCE DELDERFIELD

Houtwallen, singels, bomenrijen, heideveldjes‌ Rondom kasteel Eerde, in het hart van Overijssel bij Ommen, is zoveel te zien.

Juist deze landschapselementen geven een bijzondere, besloten uitstraling. Sinds de Nationale Postcode Loterij in 2008 ruim twee miljoen euro beschikbaar stelde, heeft Natuurmonumenten wel 300 stukjes van legendarische landerijen hersteld. Ook rivier de Regge meandert weer. De liefde zit in de details en dat voel je als je de plek bezoekt. Het is alsof de klok werd stilgezet, ergens in de tijd van Rudolf baron van Pallandt, de op een na laatste heer van Eerde. Het zal rond 1900 zijn geweest, precies op zo’n moment waarop alles klopte. Wandelend of fietsend langs de lange eikenlanen (de baron was dol op zijn eiken), het lommerrijke parkbos of de bloemrijke akkertjes voel je de geschiedenis tot leven komen. En dat allemaal dankzij de deelnemers van de Postcode Loterij.

PN_Herfst_2017.indd 40

23/08/17 11:14

41

Wildlife Film Festival Rotterdam

O

p het Wildlife Film Festival Rotterdam (WFFR) van 26 tot en met 29 oktober worden in Cinerama de mooiste natuurdocumentaires getoond. Behalve een competitie van de beste natuurdocumentaires zijn er interviews met filmmakers, lezingen, is er een kinderprogramma en een natuurcafé.

Dit jaar gaat de documentaire over vogelparadijs Griend in première, het onbewoonde Waddeneiland in beheer van Natuurmonumenten

waar honderdduizenden vogels broeden en aansterken tijdens de voor- en najaarstrek. Ook gaat Arjan’s Biggest Year in première.

Dit is de wereldrecordpoging vogels kijken van Arjan Dwarshuis.

Leden van Natuurmonumenten kunnen op vertoon van hun ledenpas met het hele gezin met 25% korting naar het festival.

Meer info: wffr.nl

Beleef de herfst live op Facebook Beleef de eerste dag van de herfst met ons mee! Van zonsopkomst tot zonsondergang nemen onze boswachters je op 21 september live mee naar de mooiste natuurgebieden van Nederland. Mis het niet en like ons op

igenlijk had ik geschiedenis willen studeren.

Dan was ik daarna geschiedenisleraar geworden. Die loopbaan heb ik serieus overwogen.

Het is er niet van gekomen, maar geschiedenis is nog steeds een grote passie van me. Zo verslind ik biografieën over grootheden van weleer. Maar ik houd ook van de petit-histoires; over gewone mensen, en hoe ze werkten en leefden. Tot de verbeelding sprekende verhalen die worden verzameld en gekoesterd door lokale historische verenigingen en die de geschiedenis van een streek, dorp of stad tot leven wekken.

Hoe mensen toen leefden, is niet alleen vanuit geschiedkundig perspectief interessant. De verhalen leren je het heden beter te begrijpen. Ook als het gaat over de natuur in ons landschap. In Nederland zijn haast alle landschappen ontstaan door menselijk ingrijpen. De ontgonnen veengebieden, het verkavelde boerenland, de drooggemalen polders, de buitenplaatsen, landgoederen en de militaire verdedigingswerken.

Mensen maakten ons land tot wat het nu is en juist hun verhalen brengen het landschap tot leven. Hoe schrijnend de armoede was in de veenkoloniën, hoe we vochten tegen het wassende water in de delta, hoe we ploeterden in de modder tijdens het aanleggen van polders, dijken en sprengen. Maar ook hoe de gegoede burgerij in hun koetsen vanuit de stad naar hun rijke buitenplaatsen in ’s-Graveland trokken. Fascinerende verhalen die het landschap leesbaar maken.

Als Natuurmonumenten willen we deze verhalen graag levend houden. Want historisch besef zorgt voor meer waardering voor de unieke Nederlandse landschappen. En daarmee groeit ook het besef dat we ze moeten behouden en beschermen. Dus roep ik: geen mooier land, dan Nederland!

BEELD: ERIK BUIS

Leesbaar landschap

Marc van den Tweel, directeur Natuurmonumenten

facebook.com/ natuurmonumenten

PN_Herfst_2017.indd 41

23/08/17 11:14

42

Lente in de herfst

De herfst is niet alleen de tijd dat de bomen hun bladeren laten vallen, voor sommige dieren breekt er een tweede lente aan, met overvloed aan voedsel, paringen en zelfs geboortes! TEKST: Kirsten Dorrestijn 1

D

e herfst staat symbool voor verval. De bomen worden kaal, planten sterven af of trekken zich terug. Vogels vliegen weg, dieren verstoppen zich onder de grond of bereiden zich voor op een eenzame winterslaap. Maar dat geldt niet voor iedereen. Voor verschillende dieren staan de herfst en winter juist in het teken van paringen en geboortes.

Reptielen Begin september kruipen de jonge ringslangen uit hun ei. Het ringslang-vrouwtje had vijf tot tien weken daarvoor haar eieren in een broeihoop of composthoop

PN_Herfst_2017.indd 42

1

gelegd. In koelere landen zoals Nederland en Scandinavië gebruiken ze dit soort ‘broeierige’ hopen waarin de temperaturen hoog kunnen oplopen, zodat de embryo’s tot ontwikkeling kunnen komen (in Afrika leggen ringslangen hun eieren gewoon op de bodem, in holle boomstammen of onder stenen – daar is de buitentemperatuur hoog genoeg). Zodra ze uit het ei kruipen zijn de jonge ringslangen direct zelfstandig. Nadat ze een eerste keer zijn verveld gaan ze op

zoek naar voedsel, om niet lang daarna in winterslaap te gaan.

Vleermuis en vos Vleermuizen in Nederland paren in de herfst, vlak voordat ze in winterslaap gaan. In dit jaargetij kun je de mannetjes goed horen roepen tijdens hun baltsvlucht. Na de paring bewaren de vrouwtjes het sperma in zich tot in het voorjaar. Dan vindt de eisprong plaats en raakt ze bevrucht. Bij de watervleermuis en de franjestaart vindt de paring soms midden in de winter plaats, als onderbreking van hun winterslaap. Het mannetje ontwaakt en maakt zich gereed voor paring, waarvoor hij een slapende dame lastig valt.

Zodra zij wakker is, vindt de paring plaats.

23/08/17 11:14

2

3

4

5

Ook de vos paart in de winter, in december of januari. Het vrouwtje is slechts gedurende een aantal dagen vruchtbaar. Het mannetje volgt het vruchtbare vrouwtje enkele dagen overal waar ze gaat om te voorkomen dat andere mannetjes met ‘zijn’ vrouwtje paren.

begin januari de piektijd, nu is dat begin december. Mogelijk heeft dit te maken met de gunstige voedselomstandigheden. De dieren zijn zo goed aangepast aan de winter dat de pups een witte vacht hebben, zodat ze in de sneeuw en op het ijs minder opvallen.

Grijze zeehond De grijze zeehond met zijn dikke pels is ook niet vies van de kou. De meeste pups worden eind november geboren. Ze kiezen daarvoor afgelegen stranden, zoals natuureiland Griend in de Waddenzee. Dit gebied van Natuurmonumenten blijkt een ideaal biotoop voor de grijze zeehond. Opvallend is dat de soort in de Waddenzee steeds vroeger haar jongen baart: dertig jaar geleden was

Wintervlinders Als de temperaturen eind november ’s nachts tegen het vriespunt lopen, worden ook de kleine wintervlinders geboren. Dit is één van de weinige nachtvlindersoorten die in de winter vliegt. Na een paar nachten met flinke nachtvorst, kun je de wintervlinder in de avondschemering in bomen zien. De vrouwtjes hebben geen vleugels, maar slechts kleine stompjes. Nadat ze zich in de strooisel-

PN_Herfst_2017.indd 43

2

BEELD: WENDY KREEFTENBERG, PAUL VAN HOOF, JAAP SCHELVIS, ELS BRANDERHORST - BUITEN-BEELD, JAAP KOOLE - NATUURMONUMENTEN

43

3 5

4

laag hebben verpopt, kruipen de vrouwtjes via een boomstam omhoog, waar ze worden opgewacht door de mannetjes die daar samenscholen. Na de paring (die wel 2 tot 4 uur duurt!) legt het vrouwtje haar eitjes, die in het voorjaar ontpoppen tot rupsen.

23/08/17 11:14

244

Bestel online via

natuurmonumentenshop.nl/puur of bel met 0478 788 101 Nieuw!

KALENDER 2018

Nieuw!

Niet-leden € 14,95

AGENDA 2018

LEDEN € 12,95

Niet-leden € 15,95

LEDEN € 13,95

Ruim

15 % Korting

1,5 KUUB HAARDHOUT Keuze uit eiken of beuken. Gekapt in onze bossen om de planten onder de bomen meer ruimte en licht te geven. Gratis levering.

Niet-leden € 269,00

LEDEN € 242,10

Extra voordeel!

AGENDA & KALENDER 2018

BEELD: VIVARA

LEDEN € 22,50

Vanaf € 25,- gratis thuisbezorgd. Beneden dit bedrag berekenen wij € 4,99 administratie- en verzendkosten.

Met je aankoop steun je de natuur in Nederland.

PN_Herfst_2017.indd 44

23/08/17 11:14

45

Hoge Broek

BEELD: ISTOCKPHOTO

Harrie Alberts van districtscommissie Overijssel begeleidde een community bij de inrichting van natuurgebied Hoge Broek.

‘We wilden er geen districtscommissie-project van maken, maar een project van mensen uit de omgeving. Maar hoe kregen we die bij elkaar?

Doel: het aankopen en inrichten van een perceel grasland in het natuurgebied Hoge Broek in het Overijsselse Salland. Dat perceel is wat we een ‘ontbrekende schakel’ noemen, een stuk van 0,68 hectare te midden van een 27 hectare groot gebied van Natuurmonumenten, cruciaal gelegen, vanwege de ondergrondse kalkrijke kwel.

Op ons aandringen kocht Natuurmonumenten het perceel eind 2015. Was dat niet gebeurd, dan had het ongetwijfeld een agrarische bestemming gekregen. Daar zou het omliggende gebied onder hebben geleden, zozeer zelfs dat investeringen uit het verleden voor niks waren geweest. Ook dit laatste stukje cultuurland

kan nu in historische staat worden hersteld, tot blauwgrasland en bloemrijk hooiland, met hopelijk veel parnassia. Dat komt vooral de biodiversiteit in dit deel van Salland ten goede.

De mensen in de omgeving vonden we bij de afdeling van IVN in Raalte. De leden daarvan inventariseren al jaren de planten en dieren in het gebied.

We vroegen of zij binnen hun eigen netwerk de financiering wilden regelen voor de inrichting van het gebied. Dat wilden ze wel; ze zijn meteen enthousiast aan de klus begonnen. Daar hebben we ons bewust niet teveel mee bemoeid. We hebben ze alleen gecoacht. We hebben op onze handen moeten zitten en bleven aan de zijlijn, want we wisten: als dit lukt, kunnen we nog veel meer bereiken met community’s in Salland. Door de verbinding met anderen, voelt een bredere groep zich nu verantwoordelijk voor Hoge Broek. Het is mooi om te zien hoe trots zij door het gebied lopen. Zo geven we de Sallandse natuur terug aan de bevolking. Bovendien sluit onze aanpak mooi aan bij het streven van Natuurmonumenten om weer een volksbeweging te worden.’ brengdeparnassiateruginsalland.nl

ACTIVITEITENKALENDER DISTRICTSCOMMISSIES Als lid van Natuurmonumenten kan je meedenken over de natuur bij jou in de buurt via nm.nl/districtscommissies Binnenkort ben je van harte uitgenodigd:

14 NOVEMBER DC Limburg: Klankbordbijeenkomst.

Thema: pretpark of natuurgebied

23 SEPTEMBER DC Drenthe: Jaarvergadering en excursie Ruiten Aa

27 SEPTEMBER DC Amsterdam: Ledenbijeenkomst

15 NOVEMBER DC Amsterdam: Jaarvergadering

18 NOVEMBER Verenigingsraad Driebergen

GEZOCHT!

DC Zuid-Holland zoekt nieuwe leden voor klankbordgroep

DC AMSTERDAM Uitkomst ledenenquête IJdoorn en Markermeerdijk op nm.nl/ijdoorn

PN_Herfst_2017.indd 45

23/08/17 11:14

46

Boswachter Juriaan is een echte huttenbouwer. Altijd handig als hij moet schuilen voor de regen. En vanuit een wild- of vogelkijkhut kan hij heel goed dieren bespieden. In een filmpje laat hij zien hoe je een goede schuilhut bouwt. Kijk op OERRR.nl/schuilhut

PN_Herfst_2017.indd 46

23/08/17 11:14

, JAN KRIEK NE KOSTER BEELD: RE

In zo’n hut zit je lekker beschut. Neem wel een verrekijker mee, want de dieren komen niet altijd dichtbij.

En zorg dat ze je niet ruiken. Dus geen parfum of aftershave in de wildkijkhut.

PN_Herfst_2017.indd 47

Wil je samen met de boswachter een hut bouwen?

Kom dan in de herfstvakantie naar de ING Wilde Buiten Dagen (trotse hoofdsponsor van OERRR). Daar bouwen we met jou de mooiste en stevigste hutten. En er is nog veel meer te doen!

Vuur maken, sporen zoeken en op onderzoek gaan. Alles om zelf een echte boswachter te worden. OERRR.nl/ ingwildebuitendagen

Ben jij ook OERRR? In de kaarten van OERRR vind je vier keer per jaar nog veel meer ideeën om buiten te spelen. Meld je aan via OERRR.nl

23/08/17 11:14

48

Mosselkasteel op wielen Als de natuur maar even de kans krijgt, verovert ze razendsnel terrein. Neem deze auto op de bodem van de Spiegelplas (NH). Jarenlang een vervuilende kilometervreter op de weg, tegenwoordig toegankelijk woongebied voor mossels en schuilplek voor vissen. Ook trekpleister van duikers.

TEKST:

Wilco Meijers

PN_Herfst_2017.indd 48

BEELD:

Cor Kuyvenhoven

23/08/17 11:14

49

PN_Herfst_2017.indd 49

23/08/17 11:14

50

Drenkelingenkerkhof

BEELD: HEDY TALENS – REIZENENMEER FOTOGRAFIE, ISTOCKPHOTO

arde a w e b t de bes den voor je n e b b e ebie We h g e z n o e zelf z n i k n e e d t m n et. O gehei z e ters. g h e c j a t j i w r s n op ee nze bo (data, o t e m s ee of ga m r alle excursie .) op Kijk voo anmelden etc nze a o kosten, nda of bel met 55. age 599 nm.nl/ ice T: 035-65 rv ledense

PN_Herfst_2017.indd 50

Verscholen in het duinbos van Schiermonnikoog ligt een bijzonder kerkhof: Vredenhof.

Het is de laatste rustplaats van aangespoelde drenkelingen.

Aanvankelijk werden die in de duinen begraven, maar dit werd in de 19e eeuw verboden. Op initiatief van bewoners werd daarop in 1917 een begraafplaats aan de Reddingsweg gesticht. Vlak bij ligt een overblijfsel uit de Tweede Wereldoorlog met prachtig uitzicht, bunker Wasserman. nm.nl/wasserman

Sagenroute Natuurmonumenten heeft de mooiste sagen en legenden van de Veluwe bij elkaar gebracht in een boeiende wandeling. Luister naar het verhaal van Gloeiende Gerrit en het bloedstollende relaas over het paard van voerman Dries. nm.nl/sagenlegenden

23/08/17 11:14

51

Schilderijen van Rembrandt De portretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit zijn teruggekeerd op Schaep en Burgh in ’s-Graveland, nu als replica’s. Het zijn de grootste portretten ooit door Rembrandt gemaakt. Van 1815 tot 1877 was Schaep en Burgh het buitenverblijf van de Van Loons.

Zij namen de portretten met met de trekschuit mee uit Amsterdam. Luister op 30 september, 15 oktober, 11 en 26 november naar het verhaal achter de schilderijen en wandel met een gids over de buitenplaats. nm.nl.marten-oopjen

Eendenkooi Vaar met onze natuurgids mee naar een verborgen plek in Nationaal Park De Wieden, eendenkooi de Grote Otterskooi. Daar krijg je een mooi inkijkje in het werk van de kooiker die hier in vervlogen dagen eenden ving en verkocht voor consumptie. nm.nl/otterskooi

Kunstig landgoed

Levensstrijd Wandelroute Levensstrijd neemt je mee naar zilte, natte natuurgebieden waar de sporen van de strijd tegen het water nog zichtbaar zijn. Een landschap vol verhalen en heel veel vogels, ideaal voor een winderige herfsttocht, met Zierikzee als start- en eindpunt. nm.nl/levensstrijd

PN_Herfst_2017.indd 51

Hiemstrastate is een goed bewaard geheim onder kunstliefhebbers die ook van de natuur willen genieten. Blikvanger is de schitterende bungalow in expressionistische bouwstijl uit de jaren twintig, maar er is ook een beeldentuin, theehuis en galerie. Kunst in combinatie met een wandeling door dit bosrijke Drentse landgoed. nm.nl/landgoedhiemstrastate

Zo ruikt turf Turf, wat is dat eigenlijk? Om te zien, voelen en ruiken wat turf is en hoe het vroeger gemaakt werd, hebben vrijwilligers van Natuurmonumenten in de Nieuwkoopse Plassen een turfakker aangelegd. Iedereen die er langs vaart kan het zien. Met de excursieleiders kun je van boord en oude tijden laten herleven. nm.nl/turfvaartocht

Roode Beek De Roode Beek dankt haar naam aan de rode kleur. Volgens een oude legende herinnert het stroompje aan een bloederige veldslag tussen de Romeinen en de Hessen. In werkelijkheid wordt de kleur veroorzaakt door het hoge ijzergehalte. Je bereikt de beek door vanaf het bezoekerscentrum Brunssemerheide de lichtblauwe route te volgen tot voorbij de zandvlakte. nm.nl/brunssummerheide

23/08/17 11:15

52

Doe mee!

30 sep Wildernistocht op eiland Tiengemeten (ZH) Een aanrader voor liefhebbers van ruige struinnatuur.

Wandelpad uit de oorlog Op de 14 vennenwandeling vanuit bezoekerscentrum in Oisterwijk loop je niet alleen langs vennen, maar ook over ‘stenen uit de oorlog’. De paden zijn aangelegd door gevangen Oekraïners, met puin van gebombardeerd Rotterdam. Zo konden de Duitsers er met hun voertuigen overheen. nm.nl/vennenwandeling

16 sep, 7 okt, 22 okt Bezoekerscentrum Nieuwkoop (ZH) Vaartocht naar Lusthof de Haeck. In september en oktober is hier een bonte verzameling paddenstoelen te vinden.

16, 22, 23, 29, 30 sep Bezoekerscentrum Nieuwkoop (ZH) Vanuit de boot speuren naar jagende vleermuizen op de Nieuwkoopse Plassen.

30 sep Quackjeswater Voornes Duin (ZH) Op zoek naar paddenstoelen en heksenkringen!

1 okt Vaartocht in de schemering rond Tiengemeten (ZH) Met een beetje geluk zie je de zon prachtig in het water zakken.

Paddenstoelenparadijs In het Voorsterbos vind je heel bijzondere soorten in het eerste paddenstoelenreservaat van Europa. Met een beetje geluk vind je hier spekzwoerdzwam, het sparrenveertje of de zeer giftige groene knolamaniet.

Met dank aan de Nederlandse Mycologische Vereniging die hier sinds 2008 aan een paddenstoelenreservaat werkt.

Langs de struinroute zie je geheid opvallende soorten. nm.nl/sporenpad

PN_Herfst_2017.indd 52

8 okt Bezoekerscentrum Brunssummerheide (Li.) Paddenstoelenexcursie

15 okt Imstenraderbos (Li.) Ontdek hoe dood hout leeft.

15 okt Arboretum Poort Bulten in De Lutte (Ov.) Wandel mee met onze gids en ervaar de stilte en rust in dit bijzondere park. Probeer een mammoetboom te omarmen, spot de ijsvogel en geniet van de bijzondere flora en fauna.

18 okt Bezoekerscentrum Oisterwijk (NB) Ontdek als boswachter alle vogels.

28 okt Quackjeswater Voornes Duin (ZH) Herfstwandeling 28 okt, 4 nov Bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek (NH) De bijzondere bomen van Boekesteyn.

7 nov De Onlanden (Dr.) Reeënsafari 11 nov Lycklamabos (Fr.) Paddenstoelenexcursie

8, 14 , 22 , 28 okt Bezoekerscentrum Gooi en vechtstreek (NH) Herfst op Boekesteyn is paddenstoelen zoeken met de boswachter.

15 okt Kardinge (Gr.) Op zoek naar herfstgeuren.

Ook leuk voor kinderen.

23/08/17 11:15

53

spelen Het zijn weer ING Wilde Buiten Dagen!

Kom in de herfstvakantie ook naar de ING Wilde Buiten Dagen.

Vuur maken, hutten bouwen, sporen zoeken en nog veel meer.

Na één dag ben ook jij een echte Boswachter van OERRR. oerrr.nl/ingwildebuitendagen De buitendagen vinden plaats op: 15 okt

Hoeve Wielrevelt, Haarzuilens (Ut) Bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek (NH)

Nog meer leuks!

Spelen en vies worden in Speelnatuur Tiengemeten (ZH). t/m okt: woe-mid, za en zo; herfstvak. di t/m zo OERRR watersafari Bezoekerscentrum Nieuwkoop (ZH).

20 sep, 4, 11, 18, 25 okt Leren Toveren Bezoekerscentrum Veluwezoom (Gld). 1 okt

Natuurwerkdag Jong en oud steken op 4 november hun handen uit de mouwen voor de natuur.

Help je mee? Meld je dan aan op natuurwerkdag.nl

PN_Herfst_2017.indd 53

22 okt

Bezoekerscentra: Tiengemeten (ZH) Brunssummerheide (L) Oisterwijk (NB) Veluwezoom (Gld) Dwingelderveld (Dr) En: Landgoed de Braak, Paterswolde (Dr)

26 okt

Lycklamabos, Griene Singel Nijemirdum (Gr)

Met de nachtwachter op stap Bezoekerscentrum Veluwezoom (Gld). 14, 20 okt

Paddenstoelentocht Bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek (NH).

25 okt

Leer overleven Bezoekerscentrum De Wieden (Ov). 24 t/m 27 okt

Nacht van de Nacht Bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek (NH) en Bezoekerscentrum Brunssummerheide (L).

28 okt

Paddenstoelensafari Bezoekerscentrum Brunssummerheide (L). 18 okt Braakballen pluizen Bezoekerscentrum Brunssummerheide (L).

20 okt

Meer info over deze en andere activiteiten vind je op oerrr.nl/agenda

Nieuw op de Sallandse Heuvelrug: De Pas Op 22 oktober wordt op de Sallandse Heuvelrug (Ov.) Erve De Pas geopend, een nieuw informatiepunt met horeca, kinderboerderij en natuurspeelplaats. nm.nl/ervedepas

Hoofdsponsor van OERRR ING is al meer dan 20 jaar partner van Natuurmonumenten en sinds 2015 hoofdsponsor van OERRR. ING-manager Tjitske Benedictus: “Kinderen leren door te ontdekken en te spelen.

Buiten zijn, vies worden, in een boom klimmen en over een sloot springen: wij geloven dat kinderen dáár groot en sterk van worden. Als hoofdsponsor van OERRR helpen we graag om dit voor kinderen en hun ouders nog leuker te maken en dichterbij te brengen.”

23/08/17 11:15

54

VOOR LEDEN

Voordeel

Wie lid is van Natuurmonumenten ontvangt een ledenpas.

Daarmee kun je korting krijgen bij het boeken van uitstapjes die we zelf organiseren en onze webwinkel.

Maar we regelen ook korting op andere activiteiten. Alle aanbiedingen zijn ook te vinden op nm.nl/ledenvoordeel

VAUDE SE WORLD TRAMP II

€ 25,- korting

Geldig: zolang de voorraad strekt

Trek eropuit met deze ruime, waterdichte fietstassen van VAUDE. Met een rolsluiting en reflecterende details voor betere zichtbaarheid en harde achterplaten. Eenvoudig te bevestigen. Exclusief bij Bever.

Kortingscode: 0001000007976

Info: bever.nl

RONDLEIDING NS KONINKLIJKE Maak kennis met de WACHTKAMER AMSTERDAM wachtkamer op het Centraal Station van Amsterdam. Deze biedt een prachtige blik op het reisverleden van de Koninklijke familie en is door architect Cuypers ontworpen. artifex.nu/ natuurmonumenten

BEELD: MARTIN KERS

€ 2,50 korting

DELTAPARK NEELTJE JANS

25% korting

PN_Herfst_2017.indd 54

2e kaartje gratis

Geldig: 17 sept. t/m 31 okt 2017

Beleef geschiedenis in het echt op het Muiderslot, het best bewaarde middeleeuwse kasteel van Nederland. Bezoek ook de prachtige historische tuinen rondom het slot en de roofvogels bij de valkenier. muiderslot.nl

Max. 4 personen per ingeleverde bon

U betaalt het duurste entreebewijs

LANDAL GREENPARKS

Gratis boom + € 25,- korting

Prijs: Speciaal voor Natuurmonumenten € 12,50 i.p.v. € 15,-

Geldig: za 21 en 28 okt 2017 van 11-12 uur

Geldig: 17 sept 2017 t/m 28 okt 2018

MUIDERSLOT

Ontdek de Delta Experience en bezoek de expo’s Healthy Seas en Zee zonder Zwerfvuil. Bewonder het onderwaterleven in het zeeaquarium.

Maak een boottocht op de Oosterschelde.

Info: nm.nl/ neeltjejans

Max. 5 pers. op vertoon van geldige ledenpas

Niet geldig i.c.m. andere acties

Help samen met Landal GreenParks de natuur uit te breiden en geniet tegelijkertijd van een heerlijke vakantie. Reserveer een verblijf bij Landal en ontvang een gratis boom + een korting op uw verblijf. landal.nl/NTN17L Geldig: Verblijven tot 31 dec 2017

Kortingscode: NTN17L

Actiepagina: Landal.nl/NTN17L

23/08/17 11:15

55

dwergmuis

BEELD: TOM BOSMAN

“Op Texel hoop ik de dwergmuis een keer in het echt te zien. Dat is een heel klein beestje met een vrij lange staart. Hij Jody Hille, weegt 4 tot hoogboswachter op Texel uit 12 gram, licht genoeg om helemaal tot bovenin een rietstengel of grashalm te klimmen om zaadjes te eten. Daarbij gebruikt hij zijn staart als vijfde arm.

Ik heb op filmpjes weleens gezien hoe ze zich bovenin het riet voortbewegen, dat is heel grappig. Ze klauteren van de ene naar de andere riethalm en komen bijna niet op de grond. In het najaar, als het riet afsterft, worden hun slaapnestjes goed zichtbaar. Die zijn zo rond als een tennisbal. Dat vind ik van die leuke dingen om in het veld te zien.�

PN_Herfst_2017.indd 55

23/08/17 11:15

KOM NAAR DE

IN DE ANTIE HERFSTVAK SEN IN OP 9 PLAAT HET LAND

ING WILDE BUITEN DAGEN

OERRR en ING brengen samen de natuur voor alle kinderen nog dichterbij. Kijk op pagina 53 voor een locatie bij jou in de buurt. Meld je aan op OERRR.nl/ingwildebuitendagen

PN_Herfst_2017.indd 56

23/08/17 11:15

KOM NAAR DE

IN DE ANTIE HERFSTVAK SEN IN OP 9 PLAAT HET LAND

ING WILDE BUITEN DAGEN

OERRR en ING brengen samen de natuur voor alle kinderen nog dichterbij. Kijk op pagina 53 voor een locatie bij jou in de buurt. Meld je aan op OERRR.nl/ingwildebuitendagen

Retouradres Natuurmonumenten, Postbus 9911, 1243 ZR ‘s Graveland

PN_Herfst_2017.indd 58

23/08/17 11:15