Winter 2016
Een mooie kust is een open kust
DE TOCHT
Op zoek naar het laatste korhoen
Dingen die het landschap veranderen
Vroeger was alles anders
(en soms beter)
In de klauwen van de kerkuil
DE STILLE KRACHT VAN DEZE NACHTELIJKE ROVER GEĂ?LLUSTREERD
COLOFON
Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van 719.000 leden van Natuur monumenten. Vragen over uw lidmaatschap? Stel ze aan onze Ledenservice via: (035)655 99 11 of nm.nl/vragen Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (035) 655 99 11 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Tim van den Broek, Frans Buissink, Stefan Claessens, Wilco Meijers, Mariëtta Nollen, Maaike Wermer, Codyn Woerde en de boswachters Eckard Boot, Gert de Groot, Robert Ketelaar, Berry Lamberts, Janine Pelgrum, Jos Schouten Art direction & vormgeving Maters & Hermsen Vormgeving Foto cover Dreamstime - Anankkml Prepress Mark Boon Productiebegeleiding Graphic Reclame Druk, papier, biofolie RotoSmeets drukt Puur Natuur op 100% FSC gerecycled en volgens EU-Ecolabel geproduceerd papier. Indien nodig wordt Puur Natuur v erpakt in biofolie. Werp deze wikkel in de gft-container, voor minimale milieubelasting. Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en compenseert de volledige CO2 -uitstoot hiervan.
3
leden In dit winternummer van Puur Natuur staat het Nederlandse landschap centraal. En daarom gaat het ook over onze bijzondere kust, die nog grotendeels open en voor iedereen t oegankelijk is. Nog wel. Deelnemers aan de kustontmoeting in Katwijk (ZH) uiten hun liefde én zorgen over de kust.
LID VOOR HET LEVEN Zet uw lidmaatschap nu om voor het leven. Makkelijk en fiscaal aftrekbaar! U regelt het op nm.nl/lidvoorhetleven NALATEN AAN DE NATUUR Geef de natuur door aan nieuwe generaties door Natuurmonumenten op te nemen in uw testament. nm.nl/nalaten WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekerscentra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers
‘Ik ben maar een burger, wat kan ik doen? Afval opruimen, dat doe ik al. We moeten het hier zo netjes mogelijk houden en niet alleen het afval, maar ook de bebouwing opruimen.’
‘De kust is mijn tuin. Stel je hebt een mooie tuin. Daar ben je toch zuinig op? Ik zou toch ook niet in mijn tuin gaan zitten graven?’
‘De einder kunnen zien in onze drukke Randstad, dat is wat je kan en wilt aan onze kust.’
CONTRIBUTIES EN GIFTEN Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekening nummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee
Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving.
Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.
BEELD: FOTOHUIS VELP
facebook.com/ natuurmonumenten 275.000 fans twitter.com/ natuurmonument 33.500 volgers instagram.com/ natuurmonumenten 22.000 volgers
‘Een voetbalveld, recreatieparken… Al die bouwplannen tasten de dynamiek van de duinen aan. We moeten er juist zuinig op zijn.’
‘Ik zou het heel erg jammer vinden als onze kust straks helemaal is vol gebouwd. Laat het strand open en ongerept.’
‘De kust is de enige plek in Neder land waar het niet stopt, waar het oneindige nog voelbaar is.’
Vind je ook dat de kust open en toegankelijk moet blijven. Meld je dan aan als Kustbeschermer op: beschermdekust.nl
4
Nostalgia Een paar jaar geleden was ik voor het eerst in de provincie Groningen. Ik was er nog nooit geweest, maar het voelde meteen als thuiskomen. Hier moesten mijn roots liggen, dacht ik. Loes Westgeest, Berkel-Enschot (NB)
/ De Poststruiken,
t ussen Laude en Ter Borg, vlakbij Sellingen. De plek waar wij als school kinderen zwommen en schaatsten, en onze eerste verkeringen beleefden. Henk Drenth, Musselkanaal (Gr.)
/ Mijn eerste kus kreeg ik tegen de muur bij het kas
teel in Gemert. Net zoals mijn opa en oma, vader en moeder en de jeugd van nu. Die muur zou zo scheef staan omdat er door generaties tegenaan wordt
/ Zwemmen in de Beers - ’de stroom’ - terwijl mijn moeder kousen stopte. Corrie Smetsers, ’s-Hertogenbosch / Amsterdam-Noord was
gehangen. Ineke Jonkers, Gemert
ons thuis, ons speelgebied. Je had er geen weet van dat het ooit zo gigantisch zou veranderen. E.C.M. Gomes-Baaij, Alkmaar
/ Geboren en getogen in een honden
kennel gingen wij tijdens schoolvrije woensdagmiddagen de honden uitlaten in de bossen rondom onze stad. Geert Smolders, Moergestel (NB)
/ Op de kinderfiets,
tussen De Zeg en ‘t Heike, kwamen mijn vader en ik langs een berkenbroek bosje. Dat was donker, mysterieus en wat beangstigend. Victor Reijs, Ierland
/
Met blote v oeten op het zachte mos. Bosbessen en paddenstoelen plukken, slapen in een tent, ravotten op de zandverstuiving en reeën en wilde zwijnen
spotten in de avondschemering… Gaby Nanning, Den Haag / Eeuwenoud veenweide landschap omringd door meanderende rivieren. Arnoud van de Ridder, Oudemirdum
/ De bloemen, de bijen en vooral het ijskoude water met een ijzersmaak uit de pomp. Ik ruik en proef het nog. Jan Dijkkamp, Maartensdijk (Ut.) / Naar huis,
(Fr.)
aan de hand van vader, door het bos. Zelfs in het donker wist vader de weg. Jo Drijver, Maarssen (Ut.)
/ Verstoppertje spelen. De grote beuk van driehonderd
jaar oud midden op het gazon was onze buutplaats. Hetty van der Steeg-Scheffer, Zwolle
16
Dag bomen, dag vlinders Eén keer per maand zien ze elkaar. Dus moet er eerst bijgepraat worden bij een bak koffie. Vervolgens gaat deze vrijwilligersploeg van Nationaal Park Veluwezoom (Gld) met twee pick-ups naar de locatie waar ze die dag de bomen uit de grond gaan rukken. TEKST Frans Bosscher BEELD Lars van den Brink
D
rie jaar geleden hebben de boswachters van Natuur monumenten hier een corridor door het bos gemaakt om verschillende stukken heide met elkaar te verbinden. Vlinders, vogels, slangen en hagedissen kunnen daardoor gemakkelijker soortgenoten tegenkomen. Dat maakt hun populaties sterker, vertelt boswachter Berry Lamberts. “Maar het zaad van de gekapte bomen zit nog
in de grond. Om te voorkomen dat de corri dor weer dichtgroeit, halen de vrijwilligers jonge berkjes en dennetjes weg.” Er lopen heel veel grazende dieren op Veluwezoom – herten, reeën, IJslandse paarden, Schotse hooglanders, schapen –, maar die kunnen de groei van de bomen niet bijhouden. “De hulp van de vrijwilligers is dus meer dan welkom.” Het is voor Sander Kleinpenning (27) uit Arnhem pas de tweede keer dat hij erbij is.
Het werken in de natuur is voor hem een mooie manier om zich te ontspannen, zegt hij. “Ik ben werkzaam in de thuiszorg. Daar gebeurt zoveel de laatste tijd. Dan is het lekker om buiten actief te zijn. Het heeft iets puurs. En de natuur gaat me zo aan het hart dat ik er graag wat tijd voor vrijmaak.” Ineke Foorthuis (68) woont ook in A rnhem. Zij is vaak te vinden op Veluwezoom. “Bij m’n huis heb ik geen tuin. Dit is dus mijn
17
tuin, en meteen een heel grote. Als vrijwillig boswachter geef ik bezoekers ook informatie over het gebied. En ik bouw vangkralen op als de dierenarts de paarden of de hooglanders moet controleren. In de vrijwilligersgroepen kom je heel verschillende mensen tegen. Maar allemaal hebben ze een grote passie voor natuur.” Dat is bij Robert van Sintmaartensdijk (46) uit Loenen zeker het geval. Hij probeert
van die passie z’n werk te maken. Hij gaat er vaak op uit om amfibieën te zoeken, geeft natuurlessen op basisscholen – “Daar gebruik ik Puur Natuur wel eens bij” – en deed een opleiding als wildlife manager. “Ik ben één met de natuur”, zegt hij. “En ik ben de hele dag met natuur bezig.” Anton Logemann (59) uit Rozendaal is de oudgediende van het gezelschap. De eigenaar van een communicatiebureau en
parttime wethouder draait al zo’n twintig jaar mee. “Ik ben er vanaf het begin bij. Dit was de eerste vrijwilligersgroep in het veld. Het is een leuke, vaste groep. We werken aan een mooie klus. We zijn hier nu een half jaar bezig en kijk: we hebben al een groot stuk gedaan.” Zin om ook vrijwilliger te worden? Kijk op nm.nl/vrijwillgers
24
En toen werd alles anders... Prikkeldraad. Je ziet het overal om je heen, maar in de negentiende eeuw bestond het nog niet. De uitvinding van prikkeldraad in 1873 heeft ons landschap volledig op z’n kop gezet. Zo zijn er meer vondsten en ingrepen die klein beginnen en al snel een enorme impact h ebben. Wij zetten er een paar op een rij. TEKST: Frans Bosscher
Kunstmest
Eeuwenlang brachten boeren ’s nachts hun vee van de hei naar de stal. Met de mest die de schapen en koeien daar deponeerden op een laag plaggen en strooisel maakten ze hun akkers vruchtbaar. Dat ging goed totdat de bevolking na de middeleeuwen in een groeispurt terechtkwam. In de negentiende eeuw vond de Duitse chemicus Justus von L eibig kunstmest uit. Al snel kon kunstmest op i ndustriële schaal worden geproduceerd. De firma BASF bouwde in 1913 de eerste speciale fabriek. Het gevolg: de agrarische productie schoot omhoog. Pas ontgonnen gronden werden veel sneller dan voorheen vruchtbaar. De oprichters van Natuurmonumenten zagen het voor hun ogen gebeuren: op onge kende schaal veranderden heidevelden en voormalige veengebieden in akkers en verdwenen de bloemen uit de bonte wei. Samen met dierlijke mest zorgt kunstmest er voor dat er in natuurgebieden veel te veel meststoffen terechtkomen. Met als gevolg onder meer een enorme grasgroei in heidevelden en duinen, vervuild drinkwater en overmatige groei van (giftige) algen in oppervlaktewater.
25
Veenmos
BEELD: BUITEN-BEELD - RON POOT
Veenmos. Klein, fijn en machtig. Met zijn wateropnemende bladeren kan het plantje 15 tot 25 keer zijn eigen gewicht aan water opnemen en vasthouden. Het groeit aan de bovenkant aan, terwijl het aan de onderkant afsterft. Zo ontstaat een pakket plantenresten dat heel langzaam dikker wordt; dat pakket heet veen. Omdat veenmos water vasthoudt, kan het meters boven het grondwaterpeil uitgroeien. Het kan zelfs in droge omstandigheden leven. Door die eigenschappen heeft veenmos een enorme invloed gehad op ons landschap. Het plantje heeft vanaf 7000 voor Christus bepaald hoe Nederland eruit ziet. Grote delen van ons land lagen onder een soms metersdikke laag veen. Een megaspons. Eerst legden boeren en Romeinen de veen gebieden droog, waarna het ging inklinken. Ook de zee spoelde grote stukken weg. Later is veen op grote schaal afgegraven en als turf opgestookt, tot er vrijwel niks meer over was. Wel hebben we er De Wieden (Ov.), de Vechtplassen (NH) en de Nieuwkoopse Plassen (ZH) aan overgehouden. In het Korenburgerveen (Gld) en het Fochte loërveen (Dr.) zijn we bezig om de groei van veen weer op gang te brengen. Dit in het kader van natuurherstel.
26
Prikkeldraad
Op een dag in 1873 zei Lucy Glidden tegen haar man: “Joe, ik word gek van die koeien in mijn tuin. Ze vreten alle bloemetjes op. Kun je daar alsjeblieft iets aan doen?” Joe antwoordde: “Natuurlijk, Lucy lief!” Dit gesprekje beschrijft Dick Wittenberg in zijn vorig jaar verschenen boek ‘Prikkeldraad. Een geschiedenis van goed en kwaad.’ Zie je het voor je? Joe en Lucy op de veranda van hun eenvoudige boerderij in DeKalb, 80 kilometer ten westen van Chicago. Zij breit een sok, hij rookt een pijp. Ze nemen de dag nog even door. En dan die vraag die de wereld veranderde. Joe Glidden knutselde namelijk een dubbele, gedraaide draad met metalen punten in elkaar. Nadat de bloementuin van Lucy Glidden was gered, stond de hele Amerikaanse Midwest binnen de kortste keren vol prikkeldraad; de kolonisten markeerden er hun net verworven gronden mee. Ook het oude continent ging voor prikkeldraad. Veel gemakkelijker dan de bewerkelijke doornige heggen, hagen en houtwallen, die ze tot dan toe gebruikten als afrasteringen. Naar schatting 200.000 kilometer houtwallen en heggen verdwenen alleen al in ons land. En daarmee ook de daarin levende vogels, vlinders, kleine zoogdieren, amfibieën en… bloemen. Allemaal weg. Lucy Glidden moest eens weten…
27
Wolf
Op YouTube circuleert een fascinerende video over de impact van wolven in Yellowstone National Park: ‘How wolves change rivers’. Sinds de herintroductie in 1995, na een afwezigheid van zeventig jaar, is het landschap daar totaal veranderd. Herten, die tot dan toe niets te vrezen hadden, hadden de vegetatie langs rivieroevers volledig kaal gegraasd. Door de wolven zochten ze dekking in beboste delen van het park. Hierdoor groeiden de oevers weer dicht met bomen, struiken en bloeiende planten. Die vegetatie stabiliseerde de oevers en andere diersoorten keerden terug. Roof- en zangvogels, bevers, otters, muskusratten, amfibieën, konijnen, muizen, wezels, vossen, dassen en beren. Zij profiteerden allemaal van de komst van de wolven. Gaan we dit scenario ook in ons land beleven? De eerste wolven komen af en toe al even de grens over. Er is ruimte voor een handvol roedels op de Veluwe en in de grensstreek. Reeën, herten en zwijnen zullen hun gedrag gaan veranderen. Maar ons landschap zal niet zo veranderen als in Yellowstone is gebeurd. Daarvoor zijn we als mens te nadrukkelijk aanwezig. Maar de wolf gaat zeker voor verrassingen zorgen.
32
33
Rust voor de kust Gert de Groot van Natuurmonumenten heeft een missie: het open en natuurlijke kustlandschap beschermen. Zeker toen duidelijk werd dat een golf aan bouwplannen voor vakantiewoningen, jachthavens en hotels die de kust dreigde te overspoelen. Heb jij je op beschermdekust.nl al gemeld als Kustbeschermer? Zo niet, laat Gert je dan overtuigen. Mariëtta Nollen Erik Buis TEKST:
A
l vele jaren is het beschermen van strand en duinen de corebusiness van Gert de Groot. Hij is boswachter/beheerder langs de kust, eerst die van Zuid-Holland en nu van Zeeland. De afgelopen jaren was hij nauw betrokken bij het herstel van de verbinding tussen het Haringvliet en de zee. Dankzij een bijdrage van de Nationale Postcode Loterij werkt Natuurmonumenten daar met andere natuurorganisaties aan het herstel van de deltanatuur. Als in 2018 de Haringvlietsluizen op een kier gaan en er voor het eerst in 47 jaar zout water in het Haringvliet loopt, is de natuur achter de dam er klaar voor. Aangekochte voormalige landbouwgronden worden nu al ingericht als kreken, slikken en schorren – een plek waar vogels kunnen rusten en eten
en waar vissen veilig van en naar de Noordzee kunnen trekken. De kustnatuur laten floreren. Daar ligt zijn hart. Maar sinds 2014 ziet Gert zich gedwongen om ook op een ander front actief te zijn. Hij ontdekte dat de bouwplannen voor vakantieparken en strandhuizen in Zeeland en Zuid-Holland zich ineens razendsnel opstapelden. Buiten, maar ook binnen de gebieden die hij beheert. “En als klap op de vuurpijl werd een plan van 3,2 miljoen euro gepresenteerd voor een ‘inspiratiecentrum’ op de Brouwersdam. Een hoge toren, die zou verrijzen in een prachtig open landschap met als doel de ‘natuur en het landschap beter te beleven’. De bedenkers vroegen Natuurmonumenten om te participeren, maar wij weigerden. Net als alle andere natuur- en milieuorganisaties
BEELD:
BEELD: NATIONALE BEELDBANK
34
‘Belgische toestanden’ ook al hier, in Vlissingen
Doen!!
Ben jij al Kustbeschermer? Schrijf je in via beschermdekust.nl en help mee aan een betere bescherming van de kust. Stuur ook de kustvideo naar je gemeente of provincie om duidelijk te maken waar jij staat.
die ze probeerden te betrekken, trouwens. Wij vonden dat het landschap juist bedorven werd door die toren. Toch moest en zou die toren er komen. Toen ik me realiseerde dat het bouwwerk er echt zou komen, dacht ik: nu moet ik in actie komen! Het raakte me enorm.” De toren op de Brouwersdam stond voor Gert symbool voor een bouwwoede die niet alleen de Zeeuwse en Zuid-Hollandse, maar de hele Nederlandse kust bedreigde. “Uit een inventarisatie van de Zuid-Hollandse Milieufederatie bleek dat er alleen al voor de Zuidwestelijke delta zo’n 3.500 bouwplannen klaarlagen. Toen we dat zwart op wit hadden, gingen de alarmbellen echt rinkelen.” Bescherm de kust Zolang de kust open en natuurrijk is, voelt niemand de noodzaak van bescherming. Maar wel zodra de bouwwerken als paddenstoelen uit de grond schieten. “Maar dan zou het dus te laat zijn”, aldus Gert. “We moesten nú iets doen. Toen we met de campagne ‘Bescherm de kust’
begonnen, bleek al snel hoeveel wij Nederlanders van onze kust houden.” Zes natuur- en milieuorganisaties sloegen met ‘Bescherm de kust’ de handen ineen. Behalve Natuurmonumenten waren dat de Zuid-Hollandse Milieufederatie, de Zeeuwse Milieu Federatie, Het Zuid-Hollands landschap, Het Zeeuws landschap en de Stichting Duinbehoud. Aanvankelijk was het vooral een regionaal initiatief, gericht op de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden. Op de site meldden zich die eerste maand zo’n 3.000 mensen. Ook meldingen van nog meer bouwplannen druppelden gestaag binnen. Maar de beweging kwam pas echt op gang toen minister Schultz (van Infrastructuur en Milieu) het landelijke bouwverbod langs de kust wilde opheffen. Gert: “Dat betekende dat onze kust echt kans liep nog meer vrijgegeven te worden aan de projectontwikkelaars met alle gevolgen van dien. Dit was in december vorig jaar. De media ontplofte en het aantal Kustbeschermers – mensen die onze petitie op de website ondertekenden – groeide naar 105.000.”
35
‘ Toen die toren er kwam, dacht ik: nu moet ik in actie komen; het raakte me enorm’
De maatschappelijke onrust en de petitie misten hun uitwerking niet. Gert: “Mede onder druk van de Tweede Kamer trok minister Schultz haar voorstel haastig terug. Vervolgens gaf ze alle betrokken partijen wel de opdracht om tot een zogenaamd kustpact te komen. Een plan waarin rijks-, provinciale en gemeentelijke overheden samen met de natuurbeschermende organisaties heldere afspraken zouden vastleggen om de kust te beschermen tegen ongebreidelde bebouwing.” De onderhandelingen verliepen soms stroef, maar eind oktober lag er een voorlopig kustpact. Daarin legden de partijen vast dat de Nederlandse kust zoveel mogelijk op slot gaat voor nieuwe huisjes en paviljoens op het strand en in de duinen. Buiten de bebouwde gebieden komt er geen recreatieve bebouwing op het strand en in de duinen. Ook Natuurmonumenten ondertekende dit kustpact, namens de coalitie Bescherm de Kust. Het blijft spannend Welke status heeft dat kustpact? Gert: “Op plekken aan de kust waar al is gebouwd, mag in principe dus nog meer worden gebouwd. Net als op plekken waar al een vergunning voor was. Verder is het kustpact vooral een intentieverklaring want niet alles is tot in de details vastgelegd. Dat kon ook niet, want de ruimtelijke ordening is gedecentraliseerd, en ondergebracht bij de provincies en gemeenten. Onze kustgebieden vallen dus onder verschillende overheden, die het pact wellicht ook verschillend zullen interpreteren. Punt van zorg: het kustpact legt geen sancties op aan partijen die zich er niet aan houden. Dus laten we hopen dat het gaat werken. Spannend is het wel. De rente is extreem laag en
de projectontwikkelaars en beleggers staan te trappelen om te bouwen. Niet om oude verpauperde locaties op te ruimen of te vernieuwen, maar nieuwe projecten die worden verkocht met glanzende brochures en gouden beloften. Ik hoop dat gemeentebesturen en provincies die druk kunnen weerstaan. Wij blijven het uiteraard kritisch volgen. Nieuwe bebouwing langs de kust die afwijkt van de afspraken, is voor ons onacceptabel.” Samen voor de kust De strijd is dus nog niet gestreden. En dat betekent dat we de komende jaren als Kustbeschermers op onze post moeten blijven. Om die beweging extra vleugels te geven, organiseerde Natuurmonumenten het afgelopen half jaar drie zogenaamde kustontmoetingen, bedoeld voor mensen die echt in actie willen komen. Gert: “Die betrokkenheid is geweldig – zoveel mensen met hart en kracht voor de kust. De bijeenkomsten waren heel praktisch ingestoken. We vroegen de deelnemers: wat raakt je aan de kust, waarvoor wil je in actie komen en wat zou jij kunnen bijdragen? Heel wat, bleek na iedere dag. Er zijn communities opgericht, prefab protestplannen uitgedacht en schoonmaakacties opgezet. Alle ideeën en initiatieven zijn vastgelegd in een kustagenda; concrete stappen om met heel veel mensen samen de kust mooi, open en beleefbaar te houden – voor nu en voor de generaties die na ons komen.”
Naschrift: toren Brouwersdam dicht In oktober is het omstreden Inspiratiecentrum op de Brouwersdam – het gebouw waar het voor Gert allemaal mee begon – ruim een jaar na opening
alweer gesloten door de exploitant. Door tegenvallende bezoekersaantallen was het centrum in financiële problemen gekomen. Het staat dus leeg en
daarmee symbool voor de onnadenkendheid waarmee met de weidse verten van de Grevelingen en de Noordzeekust wordt omgesprongen.
46
Voor de kinderen
VROLIJKE MASKERS van 6 dieren
€ 5,95
€4
Bestel direct online: nm.nl/winkel
Vanaf € 50 gratis thuis bezorgd. Met je aankoop steun je de natuur in Nederland.
MUCKBOOT
Arctic weekend. Introductiekorting. € 103 LEDEN € 87
€ 69,95
€ 56
PLAID
PLAID
Klippan Rumba. 100% eco lamswol in 6 kleuren. € 69,95 LEDEN € 63
Klippan Bjork 100% eco wol met markante franje
HAARDHOUT 2 kuub
BEELD: JURGEN HUISKES
VUURSCHAAL
€ 295
€ 265
MUCKMASTER
Laarzen. Waterdicht & isolerend. € 135 LEDEN € 121,50
Duuv. Van 4 mm dik staal. € 295 LEDEN € 276
Geldig t/m 31 januari 2017 en op=op