Genç Diabetliler Kulübü / Sağlık Bakanlığı Obezite ile Müdacele Raporu by Murat Yilmaz

TÜRK DİABET CEMİYETİ

GENÇ DİABETLİLER KULÜBÜ T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ OBEZİTE İLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMI

Sağlık Bakanlığı tarafından organize edilen ve Sayın Hocamız Prof. Dr. Nazif Bağrıaçık'ın deneyimleri ve bilgisi ile destek verdiği 'Obezite ile Mücadele ve Kontrol Programı''na ait raporu inceleyebilirsiniz.

T.C. SAÐLIK BAKANLIÐI TEMEL SAÐLIK HÝZMETLERÝ GENEL MÜDÜRLÜÐÜ

TÜRKÝYE OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMI (2010-2014)

ANKARA, 2010

1. Basým : Þubat 2010, Ankara, 3500 Adet ISBN : 978-975-590-311-8 Saðlýk Bakanlýðý Yayýn No : 773 Bu yayýn; T.C. Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Baþkanlýðý tarafýndan hazýrlanmýþ ve bastýrýlmýþtýr. Her türlü yayýn hakký, T.C. Saðlýk Bakanlýðý’na aittir. Kaynak gösterilmeksizin alýntý yapýlamaz. Kýsmen dahi olsa alýnamaz çoðaltýlamaz, yayýnlanamaz. Alýntý yapýldýðýnda kaynak gösterimi “Türkiye Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve Kontrol Programý Saðlýk Bakanlýðý, Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Yayýn No ve Tarihi þeklinde olmalýdýr. Ücretsizdir. Parayla satýlamaz.

Baský : Kuban Matbaacýlýk Yayýncýlýk - Ývedik Organize Matbaacýlar Sitesi 558. Sokak No: 20 Ankara Tel: 0 312 395 20 70 Faks: 0 312 395 37 23 e-posta: kuban@kubanmatbaa.com

ÇALIÞMA GRUBU VE YAYINA HAZIRLAYANLAR (Soyadýna göre alfabetik sýralama yapýlmýþtýr)

Prof. Dr. H. Tanju Besler

Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölüm Baþkaný

Yrd. Doç. Dr. Saniye Bilici

Gazi Üniversitesi, Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Öðretim Üyesi

Yrd. Doç. Dr. Turan Buzgan

Saðlýk Bakanlýðý Müsteþar Yardýmcýsý

Dr. Dyt. Biriz Çakýr

Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Baþkanlýðý Obezitenin Önlenmesi ve Fiziksel Aktivite Þube Müdürü

Doç. Dr. Bekir Çakýr

Ankara Atatürk Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalýklarý Klinik Þefi

Dr. Seraceddin Çom

Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürü

Doç. Dr. Serdar Güler

Ankara Numune Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi Endokrinoloji ve Metabolizma Klinik Þefi

Dr. Dyt. Aylin Hasbay

Beslenme ve Diyet Uzmaný

Yrd. Doç. Dr. Hasan Irmak

Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Genel Müdür Yardýmcýsý

Uzm. Gýda Müh. Cengiz Kesici

Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Baþkaný

Uzm. Dr. Bekir Keskinkýlýç

Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Genel Müdür Yardýmcýsý

Dr. Dyt. Özge Küçükerdönmez

Gülhane Askeri Týp Akademisi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalýklarý Bilim Dalý

Uzm. Dr. Nazan Yardým

Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Bulaþýcý Olmayan Hastalýklar ve Kronik Durumlar Daire Baþkaný

TÜRKÝYE OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMININ HAZIRLANMASINA KATKI VEREN KURUM VE KURULUÞLAR Saðlýk Bakanlýðý Hukuk Müþavirliði Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüðü Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý Genel Müdürlüðü Ýlaç ve Eczacýlýk Genel Müdürlüðü Saðlýk Eðitimi Genel Müdürlüðü Dýþ Ýliþkiler Dairesi Baþkanlýðý Avrupa Birliði Koordinasyon Dairesi Baþkanlýðý Refik Saydam Hýfzýssýhha Merkezi Baþkanlýðý Türkiye Saðlýk Kurumu Maliye Bakanlýðý (Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüðü) Milli Eðitim Bakanlýðý (Saðlýk Ýþleri Dairesi Baþkanlýðý) Bayýndýrlýk ve Ýskan Bakanlýðý (Teknik Araþtýrma ve Uygulama Genel Müdürlüðü) Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý (Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüðü) Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý (Tüketicinin ve Rekabetin Korunmasý Genel Müdürlüðü) Çevre ve Orman Bakanlýðý (Çevresel Etki Deðerlendirmesi ve Planlama Genel Müdürlüðü) Genel Kurmay Baþkanlýðý (Saðlýk Komutanlýðý) Türkiye Ýstatistik Kurumu Baþkanlýðý Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý Gençlik ve Spor Genel Müdürlüðü Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (Ýzleme ve Deðerlendirme Dairesi Baþkanlýðý) Anadolu Ajansý Genel Müdürlüðü Adana Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Afyonkarahisar Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Ankara Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Aydýn Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Balýkesir Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Çanakkale Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Çorum Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Ýzmir Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Kahramanmaraþ Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Kýrýkkale Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Sinop Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Uþak Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Van Valiliði, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Tütün ve Alkol Piyasasý Düzenleme Kurumu Sosyal Güvenlik Kurumu (Genel Saðlýk Sigortasý Genel Müdürlüðü, Proje Geliþtirme Daire Baþkanlýðý) Yükseköðretim Kurulu Abant Ýzzet Baysal Üniversitesi Rektörlüðü Adnan Menderes Üniversitesi Rektörlüðü Afyon Kocatepe Üniversitesi Rektörlüðü Akdeniz Üniversitesi Rektörlüðü Amasya Üniversitesi Rektörlüðü Ankara Üniversitesi Rektörlüðü, Mühendislik Fakültesi, Gýda Mühendisliði Bölümü Atatürk Üniversitesi Rektörlüðü Balýkesir Üniversitesi Rektörlüðü Baþkent Üniversitesi Rektörlüðü, Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü Celal Bayar Üniversitesi Rektörlüðü

Cumhuriyet Üniversitesi Rektörlüðü Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Rektörlüðü Çukurova Üniversitesi Rektörlüðü Dicle Üniversitesi Rektörlüðü Dumlupýnar Üniversitesi Rektörlüðü Düzce Üniversitesi Rektörlüðü Erciyes Üniversitesi Rektörlüðü Erzincan Üniversitesi Rektörlüðü Eskiþehir Osmangazi Üniversitesi Rektörlüðü Fýrat Üniversitesi Rektörlüðü Gazi Osman Paþa Üniversitesi Rektörlüðü Gaziantep Üniversitesi Rektörlüðü Giresun Üniversitesi Rektörlüðü Hacettepe Üniversitesi Rektörlüðü Týp Fakültesi, Halk Saðlýðý Anabilim Dalý Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Bölümü Mühendislik Fakültesi, Gýda Mühendisliði Bölümü Ýnönü Üniversitesi Rektörlüðü Ýstanbul Üniversitesi Rektörlüðü Kahramanmaraþ Sütçü Ýmam Üniversitesi Rektörlüðü Karadeniz Teknik Üniversitesi Rektörlüðü Kýrýkkale Üniversitesi Rektörlüðü Marmara Üniversitesi Rektörlüðü Muðla Üniversitesi Rektörlüðü Orta Doðu Teknik Üniversitesi Rektörlüðü Sakarya Üniversitesi Rektörlüðü Selçuk Üniversitesi Rektörlüðü Süleyman Demirel Üniversitesi Rektörlüðü Trakya Üniversitesi Rektörlüðü Ufuk Üniversitesi Rektörlüðü Uþak Üniversitesi Rektörlüðü Yeditepe Üniversitesi Rektörlüðü Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Rektörlüðü Türk Tabipleri Birliði Türkiye Belediyeler Birliði Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneði Türkiye Psikiyatri Derneði Türkiye Halk Saðlýðý Kurumu Derneði Türkiye Diyetisyenler Derneði Türkiye Fizyoterapistler Derneði Türkiye Obezite Araþtýrma Derneði Türkiye Gýda Sanayi Ýþverenleri Sendikasý Türkiye Gýda ve Ýçecek Sanayi Dernekleri Federasyonu Türkiye Milli Pediatri Derneði Türk Ýç Hastalýklarý Uzmanlýk Derneði Türk Pediatri Kurumu Türk Kardiyoloji Derneði Halk Saðlýðý Uzmanlarý Derneði Gýda Mühendisleri Odasý Çocuk Endokrinolojisi ve Diyabet Derneði Ankara Diyabet Derneði Tüketici ve Çevre Eðitim Vakfý

TÜRKÝYE OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMININ HAZIRLANMASINDA EMEÐÝ GEÇENLER (Soyadýna göre alfabetik sýralama yapýlmýþtýr) Doç. Dr. Müjgan Alikaþifoðlu

Ýstanbul Üniversitesi Cerrahpaþa Týp Fakültesi, Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Anabilim Dalý Öðretim Üyesi

Prof. Dr. Nevzat Artýk

Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi,Gýda Mühendisliði Bölümü Öðretim Üyesi

Prof. Dr. Perihan Arslan

Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi Dekaný

Doç. Dr. Dilek Aslan

Hacettepe Üniversitesi Týp Fakültesi Halk Saðlýðý AnaBilim Dalý Öðretim Üyesi

Prof. Dr. Göksun Ayvaz

Gazi Üniversitesi, Týp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalýklarý Bilim Dalý Öðretim Üyesi

Prof. Dr. Nazif Baðrýaçýk

Türkiye Obezite Araþtýrma Derneði Baþkaný

Prof. Dr. Gül Baltacý

Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Bölümü Öðretim Üyesi

Doç. Dr. Murat Baþ

Baþkent Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölüm Baþkaný

Prof. Dr. Nilgün Baþkal

Ankara Üniversitesi Týp Fakültesi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalýklarý Bilim Dalý Öðretim Üyesi

Prof. Dr. Miyase Bayraktar

Hacettepe Üniversitesi Týp Fakültesi, Ýç Hastalýklarý Ana Bilim Dalý Endokrinoloji Ünitesi Öðretim Üyesi

Prof. Dr. Fahri Bayram

Erciyes Üniversitesi Týp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalýklarý Bilim Dalý Öðretim Üyesi

Prof. Dr. Ayþe Baysal

Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü Emekli Öðretim Üyesi

Prof. Dr. Tanju Besler

Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Beslenme ve Diyetetik Bölüm Baþkaný

Yrd. Doç. Dr. Saniye Bilici

Gazi Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Öðretim Üyesi

Dr. Francesco Branca

Dünya Saðlýk Örgütü Merkezi, Beslenme ve Saðlýk Bölümü Direktörü

Prof. Dr. Rüveyde Bundak

Çocuk Endokrinolojisi ve Diyabet Derneði Baþkaný

Yrd. Doç. Dr. Turan Buzgan

Saðlýk Bakanlýðý Müsteþar Yardýmcýsý

Prof. Dr. Peyami Cinaz

Çocuk Endokrinolojisi ve Diyabet Derneði

Prof. Dr. Ali Coþkun

Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Genel Müdür Yardýmcýsý

Doç. Dr. Bekir Çakýr

Ankara Atatürk Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalýklarý Klinik Þefi

Dr. Dyt. Biriz Çakýr

Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Baþkanlýðý Obezitenin Önlenmesi ve Fiziksel Aktivite Þube Müdürü

Dr. Seraceddin Çom

Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürü

Prof. Dr. Ahmet Çorakçý

Gülhane Askeri Týp Akademisi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalýklarý Bilim Dalý Öðretim Üyesi

Prof. Dr. Mübeccel Demirkol

Ýstanbul Üniversitesi Çapa Týp Fakültesi, Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Uzmaný

Prof. Dr. Nevin Ergun

Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Bölümü Öðretim Üyesi

Doç. Dr. Serdar Güler

Ankara Numune Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi Endokrinoloji ve Metabolizma Klinik Þefi

Uzm. Dr. Orhan F. Gümrükçüoðlu Trabzon Belediye Baþkaný, Saðlýk Bakanlýðý Eski Müsteþarý Dr. Dyt. Aylin Hasbay

Beslenme ve Diyet Uzmaný

Yrd. Doç. Dr. Hasan Irmak

Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Genel Müdür Yardýmcýsý

Prof. Dr. Taylan Kabalak

Ege Üniversitesi Týp Fakültesi Dahili Týp Bilimleri Bölümü Ýç Hastalýklarý Ana Bilim Dalý Öðretim Üyesi

Dr. Sonja Kahlmeier

Dünya Saðlýk Örgütü Avrupa Bölge Ofisi, Ulaþtýrma ve Saðlýk Teknik Yöneticisi

Yrd. Doç. Dr. Kazým Kara

Ankara Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi

Doç. Dr. Ayhan Karakoç

Gazi Üniversitesi Týp Fakültesi, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalýklarý Bilim Dalý Öðretim Üyesi

Prof. Dr. H. Fahrettin Keleþtimur

Erciyes Üniversitesi Rektörü

Uzm. Gýda Müh. Cengiz Kesici

Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Baþkaný

Uzm. Dr. Bekir Keskinkýlýç

Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Genel Müdür Yardýmcýsý

Yavuz Mehmet Kontaþ

Dünya Saðlýk Örgütü Türkiye Ülke Ofisi Baþkan Yardýmcýsý

Dr. Dyt. Özge Küçükerdönmez

Gülhane Askeri Týp Akademisi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalýklarý Bilim Dalý

Prof. Dr. Seyit M. Mercanlýgil

Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü Öðretim Üyesi

Prof. Dr. Hilal Özcebe

Halk Saðlýðý Uzmanlarý Derneði Baþkaný

Uzm. Dr. Mehmet Uðurlu

Saðlýk Bakanlýðý Ýzleme ve Deðerlendirme Birimi

Prof. Dr. Serhat Ünal

Hacettepe Üniversitesi Týp Fakültesi Dekaný

Prof. Dr. Necdet Ünüvar

Adana Milletvekili, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalýklarý Uzmaný (Saðlýk Bakanlýðý Eski Müsteþarý)

Prof. Dr. Gülden Pekcan

Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü Öðretim Üyesi

Prof. Dr. Hikmet Pekcan

Türkiye Halk Saðlýðý Kurumu Baþkaný

Doç. Dr. Yavuz Sanisoðlu

Saðlýk Bakanlýðý Ýzleme ve Deðerlendirme Birimi

Prof. Dr. Nevin Þanlýer

Gazi Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölüm Baþkaný

Prof. Dr. Nihat Tosun

Saðlýk Bakanlýðý Müsteþarý

Dr. Trudy Wijnhoven

Dünya Saðlýk Örgütü Avrupa Bölge Ofisi Beslenme ve Besin Güvencesi Bölge Danýþmaný

Uzm. Dr. Nazan Yardým

Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Bulaþýcý Olmayan Hastalýklar ve Kronik Durumlar Daire Baþkaný

Prof. Dr. Hasan Yetim

Erciyes Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Gýda Mühendisliði Bölümü Öðretim Üyesi

Prof. Dr. M. Temel Yýlmaz

Ýstanbul Üniversitesi Týp Fakültesi, Ýç Hastalýklarý Anabilim Dalý, Diyabet Bilim Dalý Baþkaný

ÖNSÖZ Ulusal saðlýk politikalarýnýn ana hedefi saðlýklý bireylerden oluþan saðlýklý bir topluma ulaþmaktýr. Saðlýklý topluma ulaþmak için de sektörler arasý iþbirliðini kuvvetlendiren politikalarýn geliþtirilmesine ihtiyaç vardýr. Saðlýklý bir hayat sadece topluma sunulan saðlýk hizmetlerinin kalitesinin yükseltilmesiyle saðlanamaz. Bireylerin de kendi saðlýðýnýn farkýnda olmasý, hizmetleri talep etmesi ve olumlu yönde davranýþ deðiþikliði geliþtirmesi gerekir. Günümüzde teknolojinin hýzlý ilerlemesiyle ortaya çýkan yenilikler, insanlýðýn hizmetine sunulmakta ve insanlar gün geçtikçe deðiþen bir hayat tarzý sürdürmektedir. Günlük hayat içinde pek çok iþ makinelerle yapýlmakta, çok kýsa mesafelere bile arabayla gidilmekte ve insanlar daha az hareket etmektedir. Geliþen teknoloji ayný zamanda insanlarýn beslenme alýþkanlýklarýný da olumsuz yönde etkilemektedir. Beslenme tarzýndaki deðiþiklikler ve fiziksel hareket azlýðý gibi bir takým olumsuz þartlar bir araya geldiðinde obezite (þiþmanlýk) riski artmaktadýr. Yapýlan araþtýrmalar dünyada olduðu gibi ülkemizde de fazla kilolu olma ve obezite sýklýðýnýn giderek arttýðýný ve obezitenin özellikle çocuklarýmýzý ve gençlerimizi etkisi altýna almaya baþladýðýný göstermektedir. Çaðýmýzýn en büyük saðlýk problemlerinden biri olan obeziteden korunmada devlete ve bireylere farklý sorumluluklar düþmektedir. Devlet, obezite ile mücadeleye yönelik etkin ve yaygýn politikalar geliþtirerek, doðru bilgi kaynaklarý ve çeþitli imkânlarý saðlayarak toplumu ve bireyleri saðlýklý bir hayat tarzýna teþvik etmeli, bireyler ise hizmetleri talep etmeli, devletin saðladýðý imkânlardan yararlanmalý, yeterli ve dengeli beslenme ile düzenli fiziksel aktivite alýþkanlýðý kazandýklarý bir hayat tarzýný benimsemelidir. Obezite ile mücadele gerçekte pek çok hastalýkla mücadele demektir. Obezite, kalp-damar hastalýklarý, yüksek tansiyon, þeker hastalýðý, bazý kanser türleri, solunum sistemi hastalýklarý, kas-iskelet sistemi hastalýklarý gibi pek çok saðlýk probleminin oluþmasýna zemin hazýrlamakta, hayat kalitesi ve süresini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu sebeple obezite ile mücadele etmek ülkemizin geleceði için son derece önemlidir. Obezite kontrol çalýþmalarý uzun soluklu çalýþmalar olup saðlýk, eðitim, ulaþým, pazarlama, iletiþim, þehirleþme, gýda, spor gibi birçok alaný doðrudan ilgilendiren geniþ kapsamlý çalýþmalardýr. Türkiye Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve Kontrol Programý; politika, kontrol programý ve eylem planý ana baþlýklarýný içermektedir. Bu alandaki baþarý sektörlerarasý bir yaklaþýmla oluþturulan "Türkiye Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve Kontrol Programý"nýn titizlikle, sabýrla ve süreklilik ilkeleri doðrultusunda uygulanmasý sonucunda elde edilecektir. Ülkemizin ev sahipliðinde 15 - 17 Kasým 2006 tarihinde yapýlan Avrupa Obezite ile Mücadele Bakanlar Toplantýsýnda karar verilerek Dünya Saðlýk Örgütü (DSÖ) Avrupa Bölgesi Direktörü Dr. Marc Danzon ve Avrupalý Bakanlar adýna tarafýmca imzalanan Avrupa Obezite ile Mücadele Belgesi bu konuda tüm ülkelere yol gösterici olmuþtur. Bulaþýcý Hastalýklar, Kalp ve Damar Hastalýklarý, Kronik Hava Yolu Hastalýklarý, Kanser ve Tütün Kontrolü ile ilgili Ulusal Programlarýmýzdan sonra Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve Kontrol Programýný da hazýrlamýþ olmanýn mutluluðunu yaþamaktayýz. Bu kontrol programýnýn hazýrlanmasýnda bilgi ve tecrübeleriyle görüþ bildiren bütün kamu kurum ve kuruluþlarý, özel sektör, meslek örgütleri ve sivil toplum kuruluþlarýnýn temsilcilerine, dünyadaki bilimsel geliþmelerin ýþýðýnda bu programý destekleyen deðerli bilim adamlarýna, Saðlýk Bakanlýðý çalýþanlarýna ve özellikle Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Baþkanlýðý personeline teþekkür ederim. Vatandaþlarýmýzýn da katýlýmýyla hep birlikte yürütülecek olan bu mücadelede belirlenen hedeflere ulaþacaðýmýza inanýyorum.

Prof. Dr. Recep AKDAÐ Saðlýk Bakaný

ÝÇÝNDEKÝLER

ÖNSÖZ

ÝÇÝNDEKÝLER

KISALTMALAR

1. GÝRÝÞ

2. GENEL BÝLGÝLER

2.1. Fazla Kiloluluk ve Obezite

2.2. Fazla Kiloluluk ve Obeziteye Neden Olan Faktörler

2.3. Fazla Kiloluluk ve Obezitenin Yol Açtýðý Saðlýk Sorunlarý

2.4. Obezitenin Tedavisi

3. DÜNYADA VE TÜRKÝYE'DE MEVCUT DURUM

3.1. Dünyada ve Avrupa'da Obezite ile ilgili Mevcut Durum

3.2. Türkiye'de Obezite ile ilgili Mevcut Durum

4. “TÜRKÝYE OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMI”NIN AMACI VE KAPSAMI

5. OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK HEDEF VE STRATEJÝLER

6. OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMI EYLEM PLANI (Tablo)

7. KAYNAKLAR

8. EKLER

1. Dünya Saðlýk Örgütü - Avrupa Obezite ile Mücadele Belgesi 2. Dünya Saðlýk Örgütü - 0-5 Yaþ Grubu Çocuklar Ýçin Beden Kitle Ýndeksi Deðerleri (2006-Büyüme Standartlarý) 3. Dünya Saðlýk Örgütü - 5-19 Yaþ Grubu Çocuklar ve Adolesanlar Ýçin Beden Kitle Ýndeksi Deðerleri (2007-Büyüme Referans Deðerleri)

KISALTMALAR (Alfabetik sýralama yapýlmýþtýr) ACSM ABD AHBS BKÝ BMH CDC DALY DMH DPT DSÖ GATA GSGM HBSC MEB MONICA NHANES PAL RTÜK SBKK SD SHÇEK SGK STK TAPDK TBMM TBSA TEKHARF TEMD TKB TKD TNSA TOAD TOHTA TRT TSÝM TSK TURDEP TÜBÝTAK TÜÝK UNICEF YLD YLL YÖK

American College of Sports Medicine (Amerikan Spor Hekimliði Koleji) Amerika Birleþik Devletleri Aile Hekimliði Bilgi Sistemi Beden Kitle Ýndeksi Bazal Metabolizma Hýzý Centers For Disease Control and Prevention (Hastalýklarý Önleme ve Kontrol Merkezi) Disability Adjusted Life Year (Sakatlýða baðlý kaybedilen yaþam yýlý) Dinlenme Metabolik Hýz Devlet Planlama Teþkilatý Dünya Saðlýk Örgütü Gülhane Askeri Týp Akademisi Gençlik ve Spor Genel Müdürlüðü Health Behaviour in School Aged Children Survey (Okul Çaðý Çocuklarýnda Saðlýk Davranýþý Araþtýrmasý) Milli Eðitim Bakanlýðý Multinational Monitoring of Trends and Determinants in Cardiovascular Disease (Kardiyovasküler Hastalýkta Belirleyicilerin ve Eðilimlerin Çokuluslu Ýzlenmesi) National Health and Nutrition Examination Survey (ABD Ulusal Saðlýk ve Beslenme Araþtýrmasý) Physical Activity Level (Fiziksel Aktivite Düzeyi) Radyo ve Televizyon Üst Kurulu Saðlýklý Beslenelim, Kalbimizi Koruyalým Araþtýrmasý Standard Deviation (Standart Sapma) Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Sosyal Güvenlik Kurumu Sivil Toplum Kuruluþlarý (Meslek Örgütleri, Dernekler, Vakýflar vb) Tütün ve Alkol Piyasasý Düzenleme Kurumu Türkiye Büyük Millet Meclisi Türkiye Beslenme ve Saðlýk Araþtýrmasý Türkiye'de Eriþkinlerde Kalp Hastalýðý ve Risk Faktörleri Araþtýrmasý Türkiye Endokronoloji ve Metabolizma Derneði Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý Türk Kardiyoloji Derneði Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý Türkiye Obezite Araþtýrmalarý Derneði Türkiye Obezite ve Hipertansiyon Araþtýrmasý Türkiye Radyo ve Televizyon Genel Müdürlüðü Temel Saðlýk Ýstatistikleri Modülü Türk Silahlý Kuvvetleri Türkiye Diyabet, Obezite ve Hipertansiyon Epidemiyolojisi Araþtýrmasý Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araþtýrma Kurumu Türkiye Ýstatistik Kurumu United Nations Children's Fund (Birleþmiþ Milletler Çocuklara Yardým Fonu) Years Lost with Disability (Sakatlýkla Kaybedilen Yaþam Yýlý) Years of Life Lost (Kaybedilen Yaþam Yýlý) Yüksek Öðretim Kurulu

1. GÝRÝÞ

Son yýllarda tüm dünyada obezitenin (þiþmanlýk) görülme sýklýðý giderek artmaktadýr. Epidemiyolojik çalýþmalar; yaþ, cinsiyet gibi demografik faktörlerle, eðitim düzeyi, medeni durum gibi sosyo kültürel faktörler yanýnda biyolojik faktörlerin ve beslenme alýþkanlýklarýnýn, sigara ve alkol tüketimi ile fiziksel aktivite azlýðý gibi yaþam biçimi faktörlerinin de obeziteden sorumlu olduðunu göstermektedir. Ýnsan ömrünün çok uzun olmadýðý dönemlerde obezite; güç, refah ve saðlýk göstergesi iken, günümüzde tedavi edilmesi gereken bir hastalýk, bir halk saðlýðý problemi olarak kabul edilmeye baþlanmýþtýr(1-4). Tüm dünyada fazla kiloluluðun (hafif þiþmanlýðýn) ve obezitenin (þiþmanlýðýn) prevalansý giderek artmaktadýr. Dünya Saðlýk Örgütü (DSÖ) verilerine göre dünyada 400 milyonun üzerinde obez ve yaklaþýk 1.6 milyardan fazla kilolu birey bulunmakta ve 2015 yýlýnda bu rakamýn sýrasýyla 700 milyon ve 2.3 milyara ulaþacaðý tahmin edilmektedir(5). Günümüzde dünyanýn hemen hemen tüm bölgelerinde obezite prevalansý artmakta, bu durum sadece yetiþkin kadýn ve erkekleri deðil, çocuklarý ve gençleri de etkilemektedir. Kalp ve damar hastalýklarý, diyabet, hipertansiyon, bazý kanser türleri, kasiskelet sistemi hastalýklarý gibi hastalýklarýn oluþmasýna, yaþam kalitesinin azalmasýna ve ölümlere yol açan obezite, sadece küresel boyutta bir halk saðlýðý problemi olmakla kalmayýp, ülke ekonomilerine olumsuz yönde etki eden bir unsur olarak da karþýmýza çýkmaktadýr. Obezite, ülke ekonomilerini doðrudan veya dolaylý olarak etkilemektedir(6). Obezite ile ilgili saðlýk harcamalarý geliþmiþ ülkelerde tüm saðlýk harcamalarýnýn %2-7'sini oluþturmaktadýr(7). Amerika Birleþik Devletleri (ABD)'nde obezitenin doðrudan maliyetinin hastalýðýn taný ve tedavisi ile ilgili olan harcamalarýn, saðlýk harcamalarýnýn %7'sini (yaklaþýk 70 milyar dolar), Fransa ve Avustralya'da saðlýk harcamalarýnýn %2'sini ve Hollanda'da ise %4'ünü oluþturduðu bildirilmektedir (2). Dolaylý harcamalarýn (erken ölüm ve hastalýk nedeniyle çalýþamayan insanlara verilen üc-

retleri yansýtan verim kaybýný da içeren harcamalar) ise ABD'de 48 milyar dolar olduðu tahmin edilmektedir (bu rakama fazla kilolu olma, hareketsiz yaþam, astým ve genç kadýnlar arasýndaki infertilite görülme sýklýðýnýn artýþýna baðlý harcamalar dahil deðildir)(2). Obezitenin en önemli nedenlerinden olan yetersiz beslenme ve fiziksel aktivite yetersizliði, ABD'de tütün kullanýmýna baðlý meydana gelen saðlýk sorunlarýndan sonra önlenebilir ölümlerin ikinci en sýk nedenidir(8,9). Uzun, saðlýklý ve mutlu bir yaþam beklentisi içindeki 21. yüzyýl insaný için, obezitenin önlenmesinde koruyucu saðlýk hizmetleri yaklaþýmý çok büyük bir önem taþýmaktadýr. Koruyucu saðlýk hizmetleri kapsamýnda saðlýk otoriteleri toplumun her kesimine ulaþmalý, etkin ve yaygýn eðitim çalýþmalarýnýn hýzla yaþama geçirilmesi konusunda bilinçli ve istekli bir çaba içinde olmalýdýr. Obezite ile mücadelede DSÖ baþta olmak üzere pek çok uluslararasý kuruluþ, tüm dünyada beslenme alýþkanlýklarýnýn deðiþtirilmesi, yeterli ve dengeli beslenme alýþkanlýklarýnýn yerleþtirilmesi ve hareketli yaþam biçiminin benimsenmesi konularýnda çeþitli programlar geliþtirerek öncülük etmekte ve dünyadaki birçok ülke tarafýndan bu çabalar farklý strateji ve eylem planlarý þeklinde bireylere ulaþtýrýlmaya çalýþýlmaktadýr. DSÖ tarafýndan "Küresel Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Saðlýk Stratejisi(10)"nin geliþtirilmesi, Ýkinci Avrupa Beslenme Eylem Planý'nda(11) özellikle çocukluk ve adolesan dönemi obezitesi ile mücadeleye yer verilmesi, Avrupa Komisyonu tarafýndan Avrupa'da beslenme, fazla kiloluluk ve obezite ile iliþkili hastalýklar konusunda stratejiyi de içeren "Beyaz Döküman"ýn(12) hazýrlanmasý, Avrupa Birliði "Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Saðlýk Platformu"nun(13) oluþturulmasý bu giriþimlere örnek olarak verilebilir. DSÖ Avrupa Bölge Ofisi tarafýndan obezite konusundaki ilk çalýþma 1997 yýlýnda yayýmlanan obezitenin önlenmesi ve tedavisi konusundaki rapordur(14). Bu raporun ardýndan 1999'da 24 ülkenin imzaladýðý "Milano Deklarasyonu" yayýmlanmýþtýr(15). Günümüzde ise obezite epidemisinin dünyanýn en

önemli halk saðlýðý mücadelelerinden birisi olduðu, eðilimin özellikle çocuklar ve yetiþkinler için alarm düzeyine ulaþtýðý ve gelecek nesiller için daha çok saðlýk yüküne yol açtýðý bildirilmektedir(4). Giderek artan obezite epidemisi nedeniyle, ülkemiz evsahipliðinde 15-17 Kasým 2006 tarihinde Ýstanbul'da "DSÖ Avrupa Obezite ile Mücadele Bakanlar Konferansý" düzenlenmiþ, açýlýþý Baþbakanýmýz Sayýn Recep Tayyip Erdoðan tarafýndan yapýlan konferans süresince obezite epidemisi masaya yatýrýlarak çözüm önerileri tartýþýlmýþtýr. Söz konusu Konferans ulusal ve uluslararasý boyutta, baþta saðlýk olmak üzere tarým, eðitim, spor, ulaþým, sosyal güvenlik gibi diðer ilgili Bakanlar ve devlet sektörlerinin üst düzey yetkilileri, hükümetler arasý kuruluþlar ile sivil toplum kuruluþlarýnýn temsilcileri, uzmanlar ve uluslararasý kuruluþ temsilcileri ve basýn mensuplarý olmak üzere yaklaþýk 500 kiþinin katýlýmýyla gerçekleþtirilmiþtir. Konferans sýrasýnda T.C. Saðlýk Bakaný Sayýn Prof. Dr. Recep AKDAÐ ve DSÖ Avrupa Bölge Direktörü Sayýn Dr. Marc DANZON tarafýndan Ek 1'de yer alan "Avrupa Obezite ile Mücadele Belgesi(4)" imzalanmýþtýr. Ülkemizde de obezite ile mücadele ulusal saðlýk politikasýna iliþkin çeþitli yayýnlarda yer almýþtýr. Ba-

kanlýðýmýzca hazýrlanan "Saðlýk 21 Herkes Ýçin Saðlýk" programýnda obezitenin hipertansiyon, diyabet vb. hastalýklar için önemli bir risk faktörü olduðu belirtilmiþ ve 2020 yýlýna kadar primer koruma yaklaþýmý ile 40 yaþ ve üzeri nüfusta obezite prevalansýnýn %10 azaltýlmasý hedeflenmiþtir(16). "Türkiye Kalp ve Damar Hastalýklarýný Önleme ve Kontrol Programý (17)"nda da pek çok kronik hastalýk için risk faktörü olan obezitenin önlenmesi için ulusal bir programýnýn hazýrlanmasý hususu yer almýþtýr. Obezitenin önlenmesine yönelik faaliyetlere hýz vermek, belirlenen hedeflere ulaþmak, ihtiyaçlar doðrultusunda yeni hedef ve stratejiler belirlemek ve faaliyetlerin belirli bir çerçevede yürütülmesini saðlamak amacýyla ulusal bir programýn hazýrlanmasý ve eylem planýnýn acilen uygulanmasý ihtiyacý doðmuþtur. "Türkiye Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve Kontrol Programý" ülkemizde görülme sýklýðý giderek artan obezitenin önlenmesine yönelik bilimsel ve politik kararlýlýðýn oluþturulmasý ve sektörler arasý faaliyetlerin güçlendirilmesi amacýyla hazýrlanmýþtýr.

2. GENEL BÝLGÝLER

2.1. Fazla Kiloluluk ve Obezite Obezite, Dünya Saðlýk Örgütü (DSÖ) tarafýndan "Saðlýðý bozacak ölçüde vücutta anormal veya aþýrý yað birikmesi" olarak tanýmlanmaktadýr (18). Yetiþkin erkeklerde vücut aðýrlýðýnýn ortalama %15-20'sini, kadýnlarda ise %25-30'unu yað dokusu oluþturmaktadýr (5,19,20). Erkeklerde bu oranýn %25, kadýnlarda ise %30'un üzerine çýkmasý durumunda obezite söz konusudur (21,22). Obeziteyi belirlemek için Dünya Saðlýk Örgütü'nün obezite sýnýflandýrmasý(22) kullanýlmakta ve genellikle Beden Kitle Ýndeksi (BKÝ) esas alýnmaktadýr. BKÝ, bireyin vücut aðýrlýðýnýn (kg), boy uzunluðunun (m) karesine (BKÝ=kg/m2) bölünmesiyle elde edilen bir deðerdir (7). BKÝ boy uzunluðuna göre vücut aðýrlýðýný deðerlendiren bir gösterge olup, vücutta yað daðýlýmý hakkýnda bilgi vermemektedir(23). BKÝ'ye göre yetiþkinlerde zayýflýk, fazla kiloluluk ve obezite sýnýflandýrmasý Tablo 1'de verilmiþtir.

Son yýllarda araþtýrmacýlar vücuttaki toplam yað miktarýndan çok, yaðýn vücutta bulunduðu bölge ve daðýlýmý üzerinde durmaktadýrlar. Vücuttaki yaðýn bulunduðu bölge ve daðýlýmý hastalýklarýn morbidite ve mortalitesi ile iliþkilendirilmektedir. Bölgesel yað daðýlýmý genetik olarak erkek ve kadýnlarda farklýlýk göstermektedir. Erkek tipi obezitede yað, vücudun üst bölümünde bel, üst karýn ve göðüs bölgelerinde (elma tip) toplanmaktadýr. Kadýn tipi obezitede ise yað, vücudun alt bölümünde kalça, uyluk ve bacaklarda (armut tip) toplanmaktadýr (5,24). Karýn (Abdominal) yað miktarýný yansýtan basit yöntemlerden bir tanesi ve en çok kullanýlaný bel çevresi /kalça çevresi oranýdýr. Bu oranda payda bulunan bel çevresi deðeri baþlýca viseral organlar ve karýn yað dokusunu yansýtmakta, payda da yer alan kalça çevresi ölçümü ise kas kitlesi ve iskelet dokusundan oluþmaktadýr (24).

Tablo 1. Yetiþkinlerde BKÝ'ye göre zayýflýk, fazla kiloluluk ve obezite sýnýflandýrmasý

Kaynak: Global Database on BMI, WHO * Kesiþim deðerleri, BKÝ ile Avrupalý toplumlardaki mortalite ve hastalýk risk etmenlerinin iliþkisine dayanmaktadýr. Etnik özelliklere baðlý olarak BKÝ ile vücut yað yüzdesi arasýndaki iliþki farklýlýk göstermektedir. DSÖ Asyalýlar için saðlýklý BKÝ deðerini 23 kg/m2 olarak kabul etmekte, 23.00-24.99 kg/m2 arasý BKI düzeylerinde daha fazla kilo almamalarý önerilmekte ve 25 kg/m2'nin üstü þiþman olarak kabul edilmektedir (24).

DSÖ'ye göre bel çevresinin kalça çevresine oraný kadýnlarda 0.85'den ve erkeklerde 1'den fazla ise erkek tipi obezite olarak kabul edilmektedir. Tek baþýna bel çevresi ölçümü de karýn bölgesindeki yað daðýlýmý ve saðlýðýn bozulmasýnda önemli ve pratik bir gösterge olarak kullanýlmaktadýr (24). Yaðýn karýn bölgesinde ve iç organlarda toplanmasý insülin direncine yol açmaktadýr. Ýnsülin direnci ise obezitenin yol açtýðý Tip 2 Diyabet, hipertansiyon, dislipidemi ve koroner arter hastalýklarý arasýndaki iliþkiyi saðlayan en önemli faktördür (25).

nýlmasý önerilen tablolar Ek-2 ve Ek-3'de verilmiþtir. Bu tablolara göre 5 yaþýn altýndaki çocuklarda fazla kiloluluk >+2 SD veya >97'inci yüzdelik (persentil), obezite ise >+3 SD veya >99'uncu yüzdelik olarak tanýmlanmaktadýr. 5-19 yaþ grubundaki çocuklar ve adolesanlarda ise fazla kiloluluk >+1 SD veya >85'inci yüzdeliðin üzeri, obezite ise >+2 SD veya >97'inci yüzdeliðin üzeri olarak tanýmlanmaktadýr.

Obezite ile mücadelenin yaygýnlaþtýðý son yýllarda bel çevresinin tek baþýna ölçülmesi ile risk belirlenmesi yaygýn olarak kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Tek baþýna bel çevresi ölçümünün erkeklerde 94 cm, kadýnlarda 80 cm ve üzerinde olmasý hastalýk riskinin artmasýna neden olmaktadýr (26,27).

Obeziteye neden olduðu bilinen çok sayýda faktör içinde, aþýrý ve yanlýþ beslenme ve fiziksel aktivite yetersizliði en önemli nedenler olarak kabul edilmektedir. Bu faktörlerin yanýsýra genetik, çevresel, nörolojik, fizyolojik, biyokimyasal, sosyo-kültürel ve psikolojik pek çok faktör birbiri ile iliþkili olarak obezite oluþumuna neden olmaktadýr. Tüm dünyada özellikle çocukluk çaðý obezitesindeki artýþýn sadece genetik yapýdaki deðiþikliklerle açýklanamayacak derecede fazla olmasý nedeniyle, obezitenin oluþumunda çevresel faktörlerin rolünün ön planda olduðu kabul edilmektedir.

Bel çevresinin kalça çevresine oraný erkek tip obez sýnýrlarýnda olan hastalarda BKÝ ile bel çevresi arasýndaki iliþkiyi yansýtan denklemler elde edilmiþ, daha sonra bu iliþki denklemlerinde BKÝ yerine 25 ve 30 kg/m2 deðerleri konularak bunlara uyan bel çevresi düzeyleri bulunmuþtur (24). Yetiþkinlerde bel çevresi ölçümüne göre hastalýk oluþma riski Tablo 2'de gösterilmiþtir (25,26). Tablo 2. Yetiþkinlerde obeziteye baðlý hastalýk oluþma riski ve bel çevresi ölçümüne göre hastalýk oluþma riski (24)

2.2. Fazla Kiloluluk ve Obeziteye Neden Olan Faktörler

Obezitenin oluþmasýnda baþlýca riskler ve riski etkileyen faktörler aþaðýda sýralanmýþtýr (27,30): • • • • • • • • • • •

Aþýrý ve yanlýþ beslenme alýþkanlýklarý Yetersiz fiziksel aktivite Yaþ Cinsiyet Eðitim düzeyi Sosyo - kültürel etmenler Gelir durumu Hormonal ve metabolik etmenler Genetik etmenler Psikolojik problemler Sýk aralýklarla çok düþük enerjili diyetler uygulama • Sigara- alkol kullanma durumu • Kullanýlan bazý ilaçlar (antidepresanlar vb.) • Doðum sayýsý ve doðumlar arasý süre

Çocuk ve adolesanlarda, yetiþkinlerde olduðu gibi belli bir sýnýflandýrma bulunmamakta, fazla kilolu olma ve obezitenin tanýmlanmasýnda farklý yaklaþýmlar kullanýlmaktadýr. En sýk kullanýlan yöntemlerden birisi bireysel ve toplumsal düzeyde yüzdelik (persentil) ve/veya z skor deðerlerinin kullanýlmasýdýr. Dünya Saðlýk Örgütü tarafýndan 2006 yýlýnda 0-5 yaþ çocuklarý için büyüme standartlarý (28), 2007 yýlýnda ise 5-19 yaþ grubu çocuklar ve adolesanlar için büyüme referans deðerleri (29) yayýmlanmýþtýr. Böylece günümüzde çocuk ve adolesanlarda yaþa göre BKÝ deðerleri, fazla kiloluluk ve obezitenin sýnýflandýrýlmasýnda kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Ancak ülkelerin kendi standartlarýný geliþtirmeleri gerekmektedir.

Obezitenin geliþmesinde dikkat edilmesi gereken faktörlerden biri de yaþamýn ilk yýllarýndaki beslenme þeklidir. Yapýlan çalýþmalarda, obezite görülme sýklýðýnýn anne sütü ile beslenen çocuklarda, anne sütü ile beslenmeyen çocuklara göre daha düþük oranlarda olduðu, anne sütü verme süresinin, tamamlayýcý besinlerin türü, miktarý ve baþlama zamanlarýnýn obezite oluþumunu etkilediði bildirilmektedir (30,31).

DSÖ tarafýndan çocuk ve adolesanlarda fazla kilolu olma ve obezitenin sýnýflandýrýlmasýnda kulla-

DSÖ ve UNICEF tarafýndan yayýmlanan çeþitli dökümanlarda 6 ay tek baþýna anne sütü verilme-

sinin, 6.aydan sonra emzirmenin sürdürülmesi ile birlikte güvenilir, uygun kalite ve miktarda tamamlayýcý besinlere baþlanýlmasýnýn, en az 2 yýl emzirmenin devam ettirilmesinin kýsa ve uzun dönemde obezite ve kronik hastalýk riskini azaltabileceði belirtilmiþtir (11,32). 2.3. Fazla Kiloluluk ve Obezitenin Yol Açtýðý Saðlýk Sorunlarý Obezite; vücut sistemleri (endokrin sistem, kardiyovasküler sistem, solunum sistemi, gastrointestinal sistem, deri, genitoüriner sistem, kas iskelet sistemi) ve psikososyal durum üzerinde yarattýðý olumsuz etkilerden dolayý pek çok saðlýk sorunlarýna neden olmaktadýr. Obezitenin çeþitli hastalýklarla iliþkisi bilinmekte olup morbidite ve mortaliteyi artýrýcý etkisi de ortaya konulmuþtur. Fazla kilolu olma Avrupa Bölgesinde her yýl 1 milyondan fazla ölümün ve hasta olarak geçirilen 12 milyon yaþam yýlýnýn sorumlusudur (33). Obezitenin neden olduðu saðlýk sorunlarý/risk faktörleri(1,21,27,30): • • • • • • • •

• • • • • • • • • • •

•

Ýnsülin direnci - Hiperinsülinemi Tip 2 Diyabet Hipertansiyon Koroner arter hastalýðý Hiperlipidemi - Hipertrigliseridemi Metabolik sendrom Safra kesesi hastalýklarý Bazý kanser türleri (kadýnlarda safra kesesi, endometriyum, yumurtalýk ve meme kanserleri, erkeklerde ise kolon ve prostat kanserleri ) Osteoartrit Felç Uyku apnesi Karaciðer yaðlanmasý Astým Solunum zorluðu Gebelik komplikasyonlarý Menstruasyon düzensizlikleri Aþýrý kýllanma Ameliyat öncesi ve sonrasý komplikasyon riskinin artmasý Ruhsal sorunlar: Anoreksiya nevroza (yemek yememe), Blumia nevroza (kusarak yediði besinlerden yararlanmama), Binge eating (týkýnýrcasýna yeme), gece yeme sendromu veya bir þeyi daha fazla yiyerek psikolojik doyum saðlamaya çalýþma Toplumsal uyumsuzluklar

• Özellikle sýk aralýklarla aðýrlýk kaybetme ve kazanma sonucunda deri altý yað dokusu nun fazla olmasý nedeniyle deri enfeksiyon larý, kasýklarda ve ayaklarda mantar enfek siyonlarý • Kas-iskelet sistemi problemleri 2.4. Obezitenin Tedavisi Obeziteden korunma büyük önem taþýmaktadýr. Obeziteden korunma, çocukluk çaðýnda baþlamalýdýr. Çocuk ve adolesan döneminde oluþan obezite, yetiþkinlik dönemi obezitesi için zemin hazýrlamaktadýr. Bu nedenle aile, okul ve yaþanýlan çevre yeterli ve dengeli beslenme ve fiziksel aktivite konularýnda bilgilendirilmelidir. Obezite tedavisi, bireyin kararlýlýðý ve etkin olarak katýlýmýný gerektiren, tedavisi zorunlu, uzun ve süreklilik gerektiren bir süreçtir. Obezitenin etiyolojisinde pek çok faktörün etkili olmasý, bu hastalýðýn önlenmesi ve tedavisini son derece güç ve karmaþýk hale getirmektedir. Obezite tedavisinde amaç, gerçekçi bir vücut aðýrlýðý kaybý hedeflenerek, obeziteye iliþkin morbidite ve mortalite risklerini azaltmak, bireye yeterli ve dengeli beslenme alýþkanlýðý kazandýrmak ve yaþam kalitesini yükseltmektir. Obezite tedavisinde vücut aðýrlýðýnýn 6 aylýk dönemde %10 azalmasý, obezitenin yol açtýðý saðlýk sorunlarýnýn önlenmesinde önemli yarar saðlamaktadýr (1). Obezite tedavisinde kullanýlan yöntemler 5 grup altýnda toplanmaktadýr (27): 1. 2. 3. 4. 5.

Týbbi beslenme (diyet) tedavisi Egzersiz tedavisi Davranýþ deðiþikliði tedavisi Ýlaç tedavisi Cerrahi tedavi

Obezite tedavisi hekim, diyetisyen, psikolog, fizyoterapistten oluþan bir ekip tarafýndan düzenlenmelidir. 2.4.1. Týbbi Beslenme (Diyet) Tedavisi Obezite tedavisinde týbbi beslenme tedavisi anahtar rol oynamaktadýr. Obezitede beslenme tedavisi ile: • Vücut aðýrlýðýnýn, boya göre olmasý gereken (BKÝ= 18.5 - 24.9 kg/m2) düzeye indirilmesi hedeflenmelidir. Týbbi beslenme (diyet) tedavisinin bireye özgü olduðu unutulmamalýdýr. Baþlangýçta belirlenen hedefler, bireyin olmasý gereken ideal aðýrlýðý olabildiði gibi, ideal aðýrlýðýnýn biraz üzerinde de olabilir.

• Uygulanacak zayýflama diyetleri yeterli ve dengeli beslenme ilkeleri ile uyumlu olmalýdýr. Amaç, bireye doðru beslenme alýþkanlýðý kazandýrýlmasý ve bu alýþkanlýðýn sürdürülmesidir. • Vücut aðýrlýðý boya göre olmasý gereken düzeye geldiðinde tekrar aðýrlýk kazanýmý önlenmeli ve eriþilen aðýrlýk korunmalýdýr. Obezite tedavisinde uygulanan diyet ilkeleri (34,35); a. Enerji: Bireyin günlük enerji alýmý, haftada 0.5-1.0 kg aðýrlýk kaybýný saðlayacak þekilde azaltýlmalýdýr. Birey yavaþ ve uzun sürede zayýflatýlmalýdýr. Zayýflama diyetlerinde günlük enerji miktarýnýn belirlenmesinde ilke; bireye harcadýðýndan daha az enerji vermektir. Bireyin bazal metabolizma hýzý (BMH) veya dinlenme metabolizma hýzý (DMH) altýnda enerji verilmemelidir. b. Protein: Günlük enerjinin yaklaþýk %12-15'i proteinden gelmeli ve daha çok kaliteli protein kaynaklarýndan yararlanýlmalýdýr. c. Yað: Günlük enerjinin yaklaþýk %25-30'u yaðlardan saðlanmalýdýr. Yað miktarýnýn yaný sýra kullanýlacak yað türü de önemlidir. Enerjinin doymuþ yað asidinden gelen oraný %10'un altýnda olmalý, çoklu doymamýþ yað asidi %7-8, tekli doymamýþ yað asidi %10-15 olacak þekilde belirlenmelidir. Yaðda eriyen vitaminlerin (A,D,E,K vitaminleri) vücutta kullanýmýný saðlamak için yað miktarý çok azaltýlmamalýdýr. Yað miktarýnýn önerilenin üzerinde olmasý obezite ve kalpdamar hastalýklarý gibi önemli saðlýk sorunlarýnýn ortaya çýkmasýna neden olur. d. Karbonhidrat: Günlük enerjinin yaklaþýk %55-60'ý karbonhidratlardan saðlanmalýdýr. Þeker gibi basit karbonhidratlar azaltýlmalý (günlük enerjinin %10), yerine kurubaklagiller (nohut, mercimek, kuru fasulye vb.) tam tahýl ürünleri, bulgur vb. kompleks karbonhidrat içeren besinlerin tüketimi artýrýlmalýdýr. e. Vitamin ve Mineraller: Zayýflama diyetlerinde düþük enerji içeriðine paralel olarak vitamin ve mineral (B grubu vitaminler, demir, kalsiyum vb.) yetersizlikleri görülebilir. Enerjisi çok düþük olmayan, besin öðeleri açýsýndan dengeli diyetlerde, vitamin ve mineral yetersizliði söz konusu deðildir. f. Lif (Posa): Zayýflama diyetlerinde lif miktarý arttýrýlmalýdýr (25-30 g/gün). Sebzeler, meyveler, kurubaklagiller, tam tahýl ürünleri, kepekli un ve kepekli ürünler önerilen doðal posa kaynaklarýdýr.

g. Sývý: Günlük en az 2-3 litre sývý tüketilmelidir. Su baþta olmak üzere, içecekler ve besinlerin içeriðinde bulunan görünür/görünmez su "sývý" olarak tanýmlanmaktadýr. Su tüketimi günlük 8-10 su bardaðý olmalýdýr. Bununla birlikte bireysel farklýklar ve aktivite düzeyi sývý gereksinimini etkiler. Vücuttaki metabolizma atýklarýnýn atýlabilmesi için yeterli miktarda sývý alýnmalýdýr. Yemek öncesi, esnasý ve sonrasýnda bol su içilmesi kabýzlýðýn önlenmesinde oldukça etkilidir. Kabýzlýk bireyin aðýrlýk kaybetmesini olumsuz yönde etkilemektedir. Sývý tüketimi amacýyla þeker ilave edilmiþ hazýr meyve sularý, gazlý içeceklerden vb. kaçýnýlmalýdýr. h. Tuz: Diyetle tuz alýmý <5 g/gün olmalýdýr. Hipertansiyon, kalp yetmezliði veya baþka nedenlerle ödemi bulunan obez bireylerin diyetlerinde tuz miktarý daha dikkatli ayarlanmalýdýr. Tuz, iyotlu tuz þeklinde olmalýdýr. ý. Öðün Düzeni: Diyet 3 ana ve 3 ara öðün þeklinde düzenlenmelidir. i. Sigara ve alkol: Sigara ve alkolden uzak durulmalýdýr. 2.4.2. Egzersiz Tedavisi Tüm dünyada obezitenin bir epidemi þeklinde arttýðý ve artmaya devam ettiði raporlanmakta, fiziksel aktivite ve egzersizin obezite ve obezite ile ilgili diðer saðlýk sorunlarýnýn önlenmesindeki rolünün önemi vurgulanmaktadýr. Düzenli fiziksel aktivite, sadece enerji dengesinin düzenlenmesinde deðil, obezite ile geliþen saðlýk risklerinin ve bu risklere baðlý ölüm hýzýnýn azaltýlmasýnda da önemli bir role sahiptir (36). Egzersiz tedavisinin aðýrlýk kaybýný saðlamadaki etkisi halen tartýþmalý olsa da, fiziksel aktivitenin yað dokusu ve karýn bölgesindeki yaðlanmayý azalttýðý, diyet yapýldýðýnda görülebilen kas kütle kayýplarýný önlediði kesin olarak kabul edilmektedir. Egzersiz tedavisi ile bireylerin týbbi beslenme tedavisini destekleyici nitelikte zayýflamalarý ve tekrar aðýrlýk kazanýmlarýnýn önlenmesi saðlanmaktadýr (37,38). Amerikan Spor Hekimliði Kolejinin (American College of Sports Medicine-ACSM) önerisi tüm yetiþkinlerin her gün ortalama en az 30 dakika orta þiddette egzersiz yapmasýdýr. Bu düzey bir aktivite günlük 840kj (200kkal) enerji tüketimini saðlar (39-41). Obez kiþilerin her gün fiziksel olarak aktif olmalarý amaçlanmaktadýr. Enerji harcamasý kiþinin vücut aðýrlýðý ve aktivite þiddetine göre deðiþir. Obez bireylerin bu aktiviteleri yavaþ yapmasý önerilir (42).

Orta þiddetteki fiziksel aktivite örnekleri olarak þunlar sýralanabilir: 45-60 dakika voleybol, 45-60 dakika futbol, 35 dakika hýzlý tempolu yürüyüþ, 30 dakika bisiklete binme, 20 dakika yüzme, 15 dakika ip atlama gibi sporlar veya 45-60 dakika araba yýkama, 45-60 dakika cam veya yer silme, 30-45 dakika bahçe iþi, 15 dakika merdiven çýkma. Çok hareketsiz yaþam tarzý olanlarda ve baþlangýçta çok hafif egzersizlerle baþlanýlmalý, egzersiz þiddeti kiþinin uyumuna göre artýrýlmalýdýr (42-44). Adolesanlarda obezitenin önlenmesi ve tedavisi için egzersiz tedavisi bireyin yaþý, cinsiyeti ve mevcut risk faktörlerine göre ayarlanmalýdýr. Egzersiz tedavisinde fiziksel aktivitenin artýrýlmasý hedeflenmeli, bireyin egzersiz yapmasýný engelleyecek problemler ortadan kaldýrýlarak egzersizin bireyle uyumu saðlanmalýdýr. Her gün en az 30 dakikalýk ve daha fazla aktivite hedeflenmelidir. Yürüyüþ, yüzme, bisiklet vb. aerobik karakterli bir veya birden fazla aktivite tipine ilgiyi arttýrmak, kas yorgunluðu ve eklemleri korumak amaçlý olarak seçilebilir (42-45). Egzersiz tedavisinin temel ilkeleri aþaðýda belirtilmiþtir (46): • Egzersizin Türü: Yürüyüþ, günlük yaþam aktivitelerinde artýþ, düzenli ve programlý yapýlabilen tüm kuvvet ve esneklik egzersizleri • Egzersizin Sýklýðý: Her gün veya en az 5 gün/ hafta • Egzersizin Süresi: 40-60 dk/günde 1 kez veya 20-30 dk/günde 2 kez • Egzersizin Þiddeti: %50-70 arasýnda hedef kalp atým hýzýnda maksimum oksijen tüketimi olacak þekilde düzenlenmelidir. (Hedef kalp hýzý, egzersiz süresince kalbin dakikadaki atmasý gereken sayýdýr) Obez bireylerde, egzersiz programýnýn uygulanmasýnda dikkat edilmesi gereken en önemli husus, enerji harcamasýný artýrýrken yaralanma riskinin en düþük düzeyde tutulmasýdýr. Önerilen egzersiz programý, bireye özgü olmalý, eðlenceli, uygulanabilir ve bireyin günlük yaþam alýþkanlýklarý ile uyumlu olmalýdýr.

a. b. c. d. e. f.

Kendi kendini gözlemleme Uyaran kontrolü Alternatif davranýþ geliþtirme Pekiþtirme, kendi kendini ödüllendirme Biliþsel yeniden yapýlandýrma Sosyal destek

a. Kendi kendini gözlemleme: Tedavinin ilk basamaðýdýr ve kontrol altýnda tutulmasý gereken davranýþlarý belirleme açýsýndan önemlidir. Bu þekilde bireyin, þiþmanlýða neden olan davranýþlarýnýn farkýna varmasý saðlanýr. Yöntemin esasý yemek yeme ve egzersizle ilgili davranýþlarýn kaydedilmesine dayanýr. b. Uyaran kontrolü: Sorun olan davranýþa yol açan olaylar zincirini tanýmlama ve zincirin erken aþamalarýnda müdahale için stratejiler geliþtirme esasýna dayanýr. Amaç, yemek yemeyle ilgili dýþ uyaranlardan etkilenmeyi önlemek, uygun yemek yeme davranýþý için uyaranlarý artýrmaktýr. Bu amaçla olumlu yeme davranýþý için alternatif yöntemler geliþtirilir. c. Alternatif davranýþ geliþtirme: Bireyin belirli aktivitelere yönlendirilebilmesidir. Bu amaçla ara öðünlerde ve atýþtýrma isteðinin duyulduðu dönemlerde yapýlmak üzere "yapmaktan hoþlanýlan aktiviteler" listesi önceden belirlenir ve en uygunu seçilir. d. Pekiþtirme, kendi kendini ödüllendirme: Bu yöntem aðýrlýk kaybý ve korunmasýna yönelik uygun davranýþlarý ödüllendirerek, pekiþtirmeyi amaçlar. Pekiþtirme, zayýflamak için gerekli davranýþ deðiþikliðinin sürdürülmesinde yardýmcýdýr ve bireyin yemek dýþýndaki faaliyetlerden zevk almasýna imkân saðlar. e. Biliþsel yeniden yapýlandýrma: Olumlu düþünme imkâný ve motivasyonu sürdürmek için uygun tutumlarýn geliþmesini saðlar. f. Sosyal destek: Birçok obez birey için aile üyelerinin desteðini artýrmak ve yine aile üyelerinden gelen bilinçli veya bilinç dýþý olumsuz etkileri azaltmak, zayýflama tedavisi programýnýn baþarýsýnda önemli bir faktördür. Eþ veya arkadaþlarýn aktif desteðinin saðlanmasý kesinlikle olumlu etki göstermektedir.

2.4.3. Davranýþ Deðiþikliði Tedavisi 2.4.4. Ýlaç Tedavisi Vücut aðýrlýðýnýn kontrolünde davranýþ deðiþikliði tedavisi, fazla aðýrlýk kazanýmýna neden olan beslenme ve fiziksel aktivite ile ilgili olumsuz davranýþlarý olumlu yönde deðiþtirmeyi veya azaltmayý, olumlu davranýþlarý ise pekiþtirerek hayat tarzý haline getirmeyi amaçlayan bir tedavi þeklidir. Davranýþ deðiþikliði tedavisinin basamaklarý (47):

Obezite tedavisinde kullanýlan ilaçlar hafif ve orta derecede aðýrlýk fazlalýðý olan bireyler için uygun deðildir. Kullanýlan ilaçlarýn, saðlýk yönünden güvenirliðinin saptanmýþ olmasý, obeziteye neden olan etiyolojiye uygun bir etki göstermesi, kýsa ve uzun dönemde önemli yan etkisinin olmamasý ve baðýmlýlýk

yapmamasý büyük önem taþýmaktadýr. Bu tür ilaçlar mutlaka hekim tavsiyesi ve kontrolünde kullanýlmalýdýr.

egzersiz tedavisini sürdürmeyi kabul etmesi ve düzenli olarak kontrollerini yaptýrmasý gerekmektedir. Tedavi süresince gebe kalýnmamalý ve ilaç tedavisi gebelik ve emziklilik dönemlerinde kullanýlmamalýdýr.

Obezitede ilaç tedavisini gerektiren durumlar (48): • BKÝ'nin >30 kg/m2 olmasý (obezite ile ilgili baþka risk faktörü olmadýðý durumda) • BKI'nin >27kg/m2 olmasý ve obezite ile iliþkili risk faktörleri / komplikasyonlardan (kalp-damar hastalýklarý, diyabet, hipertansiyon, dislipidemi, uyku apnesi vb.) en az birinin varlýðý • Týbbi beslenme ve egzersizi içeren davranýþ tedavisine yanýt alamama Obezite tedavisinin baþarýlý olmasý için hastanýn ilaç tedavisinin yaný sýra týbbi beslenme tedavisi ve

2.4.5. Cerrahi Tedavi Obezitede cerrahi yaklaþým temelde ikiye ayrýlýr. Besinlerle alýnan enerjinin azaltýlmasýna yönelik bariyatrik cerrahide hedef, besinlerin gastrointestinal sistemde emilimini azaltmaktýr. Bu amaçla bypass, gastroplasti, gastrik bantlama, gastrik balon vb. yöntemler kullanýlýr. Rekonstrüktif cerrahide ise amaç; vücudun çeþitli bölgelerinde lokalize olmuþ mevcut yað dokularýnýn uzaklaþtýrýlmasýdýr. Bu tedavide eðer hasta obezite tedavisinin gereklerini yerine getirmezse yað birikimi tekrar gerçekleþmektedir (49).

3. DÜNYADA VE TÜRKÝYE'DE MEVCUT DURUM 3.1. Dünyada ve Avrupa'da Obezite Ýle Ýlgili Mevcut Durum Obezite küresel boyutta önemli bir halk saðlýðý sorunudur. Dünyada hem geliþmiþ ülkelerde hem de geliþmekte olan ülkelerde obezite her geçen gün artýþ göstermektedir. DSÖ tarafýndan Asya, Afrika ve Avrupa'nýn 6 ayrý bölgesinde yapýlan ve 12 yýl süren MONICA çalýþmasýnda obezite prevalansýnda 10 yýlda %10-30 arasýnda bir artýþ saptandýðý bildirilmiþtir (50). Obezitenin en sýk görüldüðü ABD'de Hastalýklarý Önleme ve Kontrol Merkezi (CDC) tarafýndan yürütülen NHANES (ABD-Ulusal Beslenme ve Saðlýk Araþtýrmasý) çalýþmasýna göre, 2003-2004 yýllarýnda obezite (BKI 30) prevalansýnýn erkeklerde %31.1, kadýnlarda %33.2, 2005-2006 yýllarýnda ise erkeklerde %33.3, kadýnlarda ise %35.3 olarak tespit edildiði açýklanmýþtýr. Avrupa'da yetiþkinler üzerinde yürütülen çeþitli çalýþmalara göre fazla kilolu olma prevalansý erkeklerde %32-79, kadýnlarda ise %28-78 arasýnda; obezite prevalansý ise erkeklerde %5-23, kadýnlarda %7-36 arasýnda deðiþmektedir. Bu çalýþmalara göre fazla kilolu olma durumunun en yüksek olduðu ülkeler Arnavutluk, Bosna-Hersek ve Ýngiltere (Ýskoçya)' dir. Türkmenistan ve Özbekistan ise prevalansýn en düþük olduðu ülkelerdir (30). DSÖ verilerine göre fazla kiloluluk ve obezite, Avrupa'daki yetiþkinlerde Tip 2 diyabet vakalarýnýn %80'inden, iskemik kalp hastalýklarýnýn %35'inden ve hipertansiyonun %55'inden sorumludur ve her yýl 1 milyondan fazla ölüme neden olmaktadýr (30). Hiç bir önlem alýnmadýðý takdirde, obezite prevalansýndaki artýþýn da 1990'lardaki hýzýyla devam ettiði düþünüldüðünde, Avrupa'da 2010 yýlýna kadar 150 milyon yetiþkin, 15 milyon çocuk ve adolesanýn obez olacaðý tahmin edilmektedir (30). Obezite eðilimi özellikle çocuklar ve adolesanlarda alarm verici düzeydedir. Çocukluk çaðý obezitesindeki yýllýk artýþ giderek büyümektedir. Bugün

gelinen noktada çocukluk çaðý obezitesi prevalansýnýn 1970'lerdeki deðerlerden 10 kat fazla olduðu bildirilmektedir (4,30). ABD'de NHANES çalýþmasýna göre 2003-2006 yýllarýnda 2-19 yaþ grubu çocuklar ve adolesanlarýn %16.3'ünün obez olduðu bildirilmiþtir (50). Avrupa'da okul çaðý çocuklarýnda fazla kilolu olma prevalansý en yüksek olan ülkeler Ýspanya (6-9 yaþta %35) ve Portekiz (7-9 yaþta %32), en düþük olan ülkeler ise Slovakya (7-9 yaþta %15), Fransa (79 yaþta %18), Ýsviçre (6-9 yaþ %18) ve Ýzlanda (9 yaþta %18) olarak bulunmuþtur (30). Avrupa'da 2003 yýlýnda 9 ülkede yürütülen ve 11 yaþýndaki çocuklarý kapsayan "The Pro Children" araþtýrmasýnýn sonuçlarýna göre, fazla kiloluluk prevalansý, erkeklerde (%17) kýzlardan (%14) daha fazladýr. 2001-2002 yýllarýnda 41 ülkede 11, 13 ve 15 yaþ grubunda yürütülen "Health Behaviour in SchoolAged Children Survey (HBSC)" çalýþmasýnda 13 yaþ grubunda kýzlarýn %24, erkeklerin %34'ünün fazla kilolu; 15 yaþ grubunda ise kýzlarýn %31, erkeklerin %28'inin fazla kilolu olduðu görülmüþtür. Obezite oraný ise 13 ve 15 yaþ kýzlarda %5, erkeklerde %9 olarak saptanmýþtýr (30,51). DSÖ Avrupa Bölge Ofisi tarafýndan Avrupa Bölgesinde fazla kiloluluðun yetiþkinlerin %30-80'ini etkisi altýna aldýðý, çocuklarýn ve adolesanlarýn yaklaþýk %20'sinin fazla kilolu olduðu ve bunlarýn üçte birinin obez olduðu belirtilmektedir (30). Obezitenin giderek yaygýnlaþarak halk saðlýðý sorunu haline gelmesi, tüm dünyada obezite ile mücadele çalýþmalarýnýn baþlamasýna neden olmuþtur. 3.2. Türkiye'de Obezite Ýle Ýlgili Mevcut Durum Ülkemiz, beslenme durumu yönünden hem geliþmekte olan, hem de geliþmiþ ülkelerin sorunlarýný birlikte içeren bir görünüme sahiptir. Türkiye'de halkýn beslenme durumu bölgelere, mevsimlere, sosyoekonomik düzeye ve kentsel-kýrsal yerleþim yerlerine göre önemli farklýlýklar göstermektedir. Gelir daðýlý-

mýndaki dengesizlik beslenme sorunlarýnýn niteliði ve görülme sýklýðý üzerinde etkili olmaktadýr. Ayrýca beslenme konusundaki bilgisizlik, hatalý besin seçimine, yanlýþ hazýrlama, piþirme ve saklama yöntemlerinin uygulanmasýna neden olmakta ve beslenme sorunlarýnýn boyutlarýnýn büyümesine yol açmaktadýr (52). Türk halkýnýn beslenme durumuna bakýldýðýnda, temel besin ekmek ve diðer tahýl ürünleridir. Günlük enerjinin ortalama %44'ü sadece ekmekten, %58'i ise ekmek ve diðer tahýl ürünlerinden saðlanmaktadýr. Yýllar içerisinde besin tüketim eðilimi incelendiðinde ekmek, süt-yoðurt, et ve ürünleri, taze sebze ve meyve tüketiminin azaldýðý; kurubaklagil, yumurta ve þeker tüketiminin ise arttýðý söylenebilir. Genelde toplam yað tüketim miktarýnda önemli farklýlýk olmamasýna raðmen, bitkisel sývý yað tüketim miktarýnýn katý yaða oranla arttýðý gözlenmektedir (53). Refik Saydam Hýfzýssýhha Merkezi Baþkanlýðý, Hýfzýssýhha Mektebi Müdürlüðü tarafýndan yapýlan beyana dayalý Ulusal Hane Halký Araþtýrmasý'na (54) göre ülkemizde 18 yaþ üstü bireylerin ortalama günde 1.64 porsiyon meyve ve 1.57 porsiyon sebze tükettikleri ve bu oranýn bölgelere ve kýrsal/kentsel yerleþim yerlerine göre farklýlýklar gösterdiði tespit edilmiþtir. Yeterli ve dengeli beslenme için DSÖ tarafýndan günde 400 g (55), Türkiye'ye Özgü Beslenme Rehberi' nde (56) ise günde en az 5 porsiyon meyve ve sebze tüketilmesi önerilmektedir. Bu verilere göre ülkemizde meyve ve sebze tüketiminin yetersiz olduðu görülmektedir. Son yýllarda ülkemizde, özellikle kentsel bölgelerde çocuk ve gençler arasýnda ayaküstü beslenmenin (fast-food) sýklýkla tercih edilen bir beslenme þekli olduðu görülmektedir. Ayaküstü beslenme enerjisi yüksek, doymuþ yað asitleri ve tuz içeriði zengin, ancak posa içeriði, A ve C vitaminleri ve kalsiyum yönünden yetersiz olup, sýklýkla bu tarz beslenme yetersiz ve dengesiz beslenmeye neden olmakta, obezite, kalp-damar hastalýklarý, diyabet gibi kronik hastalýklarýn oluþma riskini artýrmaktadýr (57). Obezitenin artmasýna neden olan önemli faktörlerden biri de hareketsiz yaþam tarzýnýn yaygýnlaþmasýdýr. Düzenli fiziksel aktivitenin saðlýklý yaþam tarzýnýn temel unsuru olduðu bilinmekte, fiziksel aktivitesi artmýþ bir toplumda, saðlýk harcamalarýnýn önemli düzeyde azalacaðý ve ülke ekonomisine çok büyük katkýsýnýn olacaðý kabul edilmektedir. Ülkemizde 2002-2004 yýllarý arasýnda yürütülen Türkiye Hastalýk Yükü Çalýþmasýnda (58) fiziksel hareket alýþkanlýðýnýn yeterli olmasý durumunda iskemik kalp hastalýðýna baðlý 31.519, iskemik inmeye baðlý

10.269 ölümün önlenebileceði bildirilmiþtir. Önlenebilen hastalýk yüküne bakýldýðýnda ise fiziksel hareketliliðin yeterli olmasý halinde iskemik kalp hastalýðýna baðlý 300.850 DALY (Sakatlýða baðlý kaybedilen yaþam yýlý) önlenebilirken, iskemik inmeye baðlý 101.578 DALY, þeker hastalýðýna baðlý 37.456 DALY toplamda ise 464.627 DALY önlenebilmekte, bu da tüm hastalýk yükünün % 4.3'üne denk gelmektedir. Bakanlýðýmýz tarafýndan 7 coðrafik bölgeden seçilen 7 ilde 30 yaþ üstü 15.468 bireyde yapýlan "Saðlýklý Beslenelim, Kalbimizi Koruyalým (SBKK)" çalýþmasýnda (59) bireylerin fiziksel aktivite alýþkanlýðý da sorgulanmýþ ve bireylerin sadece %3.5'i düzenli (haftada en az 3 gün, 30 dakika orta þiddette) fiziksel aktivite yaptýklarýný beyan etmiþlerdir. Ayrýca, Ulusal Hanehalký Araþtýrmasýna (54) göre (beþ bölge 18 yaþ üstü 11.481 bireyde) ise ülkemizde bireylerin %20.32'sinin hareketsiz yaþadýðý, %15.99'unun yetersiz düzeyde fiziksel aktivite yaptýðý saptanmýþtýr. Çocuklar ve gençlerde de fiziksel aktivite düzeyinin azaldýðý, TV veya bilgisayar baþýnda giderek daha fazla zaman geçirildiði bilinmektedir (60). Çocuklarda ve gençlerde fiziksel aktivite düzeyinin deðerlendirildiði ulusal bir çalýþma bulunmamakla beraber ülkemizde yapýlan çeþitli araþtýrmalardan bazý örnekler aþaðýda verilmiþtir. Ankara'da 11-12 yaþ grubu 198 çocukta fiziksel aktivitenin kalp atým hýzý monitörizasyonu ve anket yöntemiyle deðerlendirildiði bir çalýþmada, erkek çocuklarýn hem okulda hem de boþ zamanlarda daha aktif olduðu, okul dýþýnda erkeklerin %76.1'inin, kýzlarýn ise %34'ünün fiziksel olarak aktif bulunduðu, okul saatlerinde ise erkeklerin %94.6'sýnýn, kýzlarýn ise yalnýzca %17'sinin fiziksel aktivitelere katýldýðý belirtilmiþtir (61). Okul çaðý çocuklarýnda büyüme ve obezite durumunun saptanmasý amacýyla Ankara'da yürütülen bir çalýþmada çocuklarýn fiziksel aktivite alýþkanlýklarý ve aktivite düzeyleri de deðerlendirilmiþtir. 7-14 yaþ grubu 469 (211 erkek ve 258 kýz) çocuðun %76'sýnýn yürüyerek, %23.5'inin ise taþýtla okula gittikleri bildirilmiþtir. Çocuklarýn %22'sinin düzenli olarak spor yapmadýðý, %43'ünün sokakta oynadýðý, bilgisayar kullanma sürelerinin ise günde 1.28 saat olduðu raporlanmýþtýr. Çocuklarýn fiziksel aktivite düzeyleri PAL (Fiziksel Aktivite Düzeyi -Physical Activity Level) deðerlerine göre hareketsiz ( 1.39), hafif aktif (1.40 - 1.59), aktif (1.60-1.89) ve çok aktif ( 1.90) olarak sýnýflandýrýlmýþtýr. Bu sýnýflandýrmaya göre hafta içinde çocuklarýn %73'ü, hafta sonunda ise %61'i hareketsiz (PAL 1.39) yaþam sürdürmektedir (62) .

Televizyon izleme süresi ile çocukluk çaðý obezitesi iliþkisinin incelendiði Ankara'da yapýlan bir baþka çalýþmada ailelere yönelik 350 anketin deðerlendirilmesi sonucunda TV izleme yaþýnýn ortalama 2.7 ± 1.6 yaþ olduðu, okul öncesi ve ilkokul çocuklarýnýn %62'sinin günde 2 saatten, %8.3'ünün ise 4 saatten fazla TV izlediði belirtilmiþtir (63). Yukarýda belirtilen araþtýrmalarýn yanýsýra HBSC araþtýrmasýna ülkemiz de dahil olmuþ ve 2001-2002 yýllarýnda yapýlan çalýþmada 11, 13 ve 15 yaþ grubunun fiziksel aktivite düzeyi sorgulandýðýnda, 11 yaþýnda kýzlarýn %21'inin erkeklerin %29'unun, 13 yaþýndaki kýzlarýn %17, erkeklerin %22’sinin ve 15 yaþýnda ise kýzlarýn %12, erkeklerin ise %16'sýnýn her gün en az bir saat orta ve aðýr düzeyde fiziksel aktivite yaptýklarý belirlenmiþtir. Ayný araþtýrmada hafta içinde en az 2 saat televizyon izleyenlerin oraný 11 yaþ grubu kýzlarda %59, erkeklerde %63, 13 yaþ grubu kýzlarda %62, erkeklerde %63 ve 15 yaþ grubu kýzlarda %68, erkeklerde %70 olarak belirlenmiþtir (51). 3.2.1.

Çocuklarda ve Adolesanlarda Obezite Prevalansý

Ülkemizde çocuk ve adolesanlarda obezite sýklýðýný araþtýran ulusal düzeyde yapýlmýþ bir çalýþma mevcut olmamakla birlikte lokal ve bölgesel düzeyde yapýlan çeþitli çalýþmalar bulunmaktadýr. Çocuklarda ve gençlerdeki obezite profilinin ortaya konulmasý açýsýndan farklý bölgelerde yürütülen çalýþmalardan bazýlarý aþaðýda belirtilmiþtir: Kayseri'de 6-10 yaþ grubunda 1032, 11-17 yaþ grubunda 2671 olmak üzere toplam 3703 çocukta yürütülen bir çalýþmada çocuklarýn %10.6'sýnýn fazla kilolu (BKI 85 - <95. yüzdelik) ve %1.6'sýnýn obez (BKÝ 95) olduðu belirtilmiþtir (64). Ýstanbul, Ankara ve Ýzmir illerinde 12-13 yaþ grubunda 1044 adolesan üzerinde yapýlan bir çalýþmada çocuklarýn %12'si zayýf, %12'si fazla kilolu ve %2'si obez olarak saptanmýþtýr (65).

yaþ grubunda obezitenin nedenleri uzun süre TV izleme, TV izlerken atýþtýrma, annenin çalýþmasý ve okulda en az 1 öðün tatlý tüketimi olduðu belirlenmiþtir (67). HBSC araþtýrmasýnda 2001-2002 yýllarýnda BKÝ'ne göre yapýlan deðerlendirmede ülkemizde 11 yaþ grubunda kýzlarýn %7'si, erkeklerin %14'ü, 13 yaþ grubunda kýzlarýn %7, erkeklerin %13'ünün ve 15 yaþ grubunda ise kýzlarýn %5, erkeklerin %14'ünün fazla kilolu veya obez olduðu görülmüþtür (51). Günümüzde obezite çocukluk çaðýnýn en sýk görülen kronik hastalýklardan biri olarak kabul edilmektedir. Çocukluk çaðý obezitesinin yetiþkinlik obezitesine yol açtýðý ve pek çok kronik hastalýk için zemin oluþturduðu düþünüldüðünde obezite ile mücadeleye çocukluk çaðýnda baþlamanýn ne kadar önemli olduðu açýkça görülmektedir. 3.2.2. Yetiþkinlerde Obezite Prevalansý Ülkemizde yetiþkinlerde obezite prevalansýný geniþ çapta araþtýran dört büyük çalýþma bulunmaktadýr. Türkiye'de Eriþkinlerde Kalp Hastalýðý ve Risk Faktörleri Çalýþmasý (TEKHARF), Türkiye Obezite ve Hipertansiyon Araþtýrmasý (TOHTA), Türkiye Diyabet, Obezite ve Hipertansiyon Epidemiyolojisi (TURDEP) Çalýþmasý ve TOAD-Türkiye Obezite Profili Çalýþmasýdýr. Türk Kardiyoloji Derneði (TKD) tarafýndan yapýlan ve 3681 kiþiyi kapsayan TEKHARF çalýþmasýnda BKÝ 30 kg/m2 obezite olarak tanýmlanmýþ ve 30 yaþýný aþkýn Türk erkeklerinin dörtte birinde (%25.2), kadýnlarýn da yarýya yakýnýnda (%44.2) obezite tespit edilmiþtir. Orta yaþlý (31-49 yaþ) ve yaþlý (50 yaþ ve üzeri) gruplarda ayrý ayrý ele alýndýðýnda, bu prevalansýn erkeklerde anlamlý biçimde deðiþmediði (%24.8 ve 25.7), kadýnlarda ise önemli ölçüde arttýðý (sýrasýyla %38 ve %50.2) bildirilmiþtir. Obezite prevalansýnýn zamanla yükseldiði, 1990'da benzer yaþta erkeklerde %12.5 iken iki kat arttýðý, elli yaþ ve üzerindeki kadýnlarda ise prevalansýn %40'tan az iken %50'ye yükseldiði belirtilmiþtir (25).

Yeditepe Üniversitesi tarafýndan Ýstanbul’da sosyo-ekonomik düzeyi yüksek bir bölgede 20 özel yuva, ilköðretim okulu ve lisede 3-17 yaþ grubu 1669 çocukta yapýlan beslenme araþtýrmasý sonuçlarýna göre obezite görülme sýklýðý kýz çocuklarda %14,7, erkek çocuklarda %18,7’dir. 10-12 yaþ grubu erkek çocuklarýn %34.4'ünün obezite açýsýndan yüksek risk altýnda olduðu görülmüþtür (66).

1999-2000 yýllarý arasýnda 23.888 eriþkin üzerinde yapýlan TOHTA çalýþmasýnda; 20 yaþ üzeri kadýnlarda obezite görülme sýklýðý %35.4 olarak saptanmýþ ve erkeklere göre obezite riskinin 1.8 kat daha fazla olduðu belirtilmiþtir (68).

Muðla'da 6-15 yaþ arasýnda 4260 çocuk obezite açýsýndan deðerlendirilmiþ ve kýzlarýn %7,6'sýnýn, erkeklerin %9,1'inin obez olduðu saptanmýþtýr. Bu

TURDEP çalýþmasý 20 yaþ üzeri 24.788 birey üzerinde yapýlmýþtýr. Bu çalýþmaya göre, obezite prevalansý (BKÝ 30 kg/m2) kadýnlarda %29.9, erkek-

lerde %12.9 olarak belirlenmiþtir. Ayný çalýþmada santral obezite (bel çevresi: kadýnda 88 cm, erkekte 102 cm) açýsýndan deðerlendirme yapýldýðýnda obezite prevalansý %34.3 (kadýnlarda %48.4 ve erkeklerde %16.9) olarak saptanmýþtýr. Kadýnlarda santral obezite sýklýðýnýn bu denli yüksek olmasý, baþta kalp damar hastalýklarý ve tip 2 diyabet olmak üzere kadýn nüfusun yakýn gelecekte karþýlaþacaðý önemli sorunlara iþaret etmektedir (69). TURDEP çalýþmasý ülkemizde obezite prevalansýný etkileyen faktörlerin belirlenmesi açýsýndan yol gösteren bir çalýþma olmuþtur. Ýncelenen risk faktörlerine iliþkin elde edilen veriler aþaðýda sýralanmýþtýr (69): Yaþ ve cinsiyet: Ülkemizde obezite prevalansý 20 yaþýndan 45 yaþýna kadar doðrusal olarak artmakta, 45-65 yaþ arasýnda plato çizmekte ve 65 yaþýndan itibaren ileri yaþ gruplarýnda belirgin olarak azalmakta, yaþ gruplarýndaki deðiþimler her iki cinsiyette birbirine paralellik göstermektedir. Yerleþim birimi ve coðrafi bölge: Kýrsal ve kentsel yerleþim birimleri açýsýndan çok belirgin bir fark olmadýðý (Kentsel: %23.8, Kýrsal:%19.6), coðrafik bölgeler açýsýndan deðerlendirildiðinde ise Doðu Anadolu Bölgesinde obezite prevalansýnýn (kadýnlarda: %22.9 erkeklerde: %10.0) en düþük olduðu görülmüþtür. Meslek: Obezite prevalansýnýn ev kadýnlarýnda %30.7, emeklilerde %18.4, iþsizlerde %18.8, iþçilerde %17.4, memurlarda %14.9 ve serbest meslek sahiplerinde %15.1 olduðu görülmüþtür. Eðitim düzeyi ve sosyo-ekonomik düzey: Eðitim düzeyi artýkça obezite prevalansý azalmakta olup okur yazar olmayanlarda %33.4, ilkokul mezunlarýnda %22.7, lise mezunlarýnda %8.7, üniversite mezunlarýnda ise %10.0 olarak belirlenmiþtir. Bireyin gelir durumunun obezite riskini belirleyen önemli faktörlerden biri olduðu görülmüþ ve ailenin gelir düzeyi ile obezite görülme sýklýðý arasýnda ters bir iliþki olduðu ve sosyo ekonomik düzeyi çok düþük bölgelerde %22.6 iken sosyo-ekonomik düzeyi yüksek bölgelerde %17.9 olarak tespit edimiþtir. Özellikle kadýnlarda eðitim düzeyi yükseldikçe, diðer faktörlerden baðýmsýz olarak obezite riskinin azaldýðýný gösteren TURDEP çalýþmasýnýn sonuçlarý, ülkemizde obezite baþta olmak üzere halk saðlýðýný etkileyen sorunlarýn önlenmesi açýsýndan geleceðin

anneleri olan kýz çocuklarýnýn eðitimine ne denli önem verilmesi gerektiðini çarpýcý bir þekilde ortaya koymaktadýr. Türkiye Obezite Araþtýrma Derneði (TOAD) tarafýndan, 2000-2005 yýllarý arasýnda 6 ilde (Ýstanbul, Konya, Denizli, Gaziantep, Kastamonu ve Kýrklareli) 20 yaþ üstü 13.878 bireyde yapýlan "Türkiye Obezite Profili" çalýþmasýnda bireylerin %30.9'unun BKÝ<25 kg/m2, %39.6'sýnýn (K:%34.5, E:%44.8) BKÝ=25-30 kg/m2 ve %29.5'inin (K:%34.5, E:%21.8) BKÝ>30 kg/m2 olduðu bulunmuþtur. Bu çalýþmadaki 7306 birey bel çevresine (santral obezite) göre deðerlendirildiðinde kadýnlarda bel çevresi ortalamasý 79.8 cm, erkeklerde ise 98.5 cm olarak tespit edilmiþtir (70). Ülkemizde 5 yýlda bir tekrarlanan 15-49 yaþ grubu kadýnlarýn çalýþma kapsamýna alýndýðý Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý (TNSA) sonuçlarý incelendiðinde de obezitenin kadýn nüfusta giderek arttýðý görülmektedir. Bu araþtýrma sonuçlarýna göre, 15-49 yaþ grubu kadýnlarda fazla kiloluluk (BKÝ=25.0-29.9 kg/m2) sýklýðý 1998, 2003 ve 2008 yýlýnda sýrasýyla %33.4, %34.2 ve %34.4, obezite (BKÝ 30 kg/m2) sýklýðý ise %18.8, %22.7 ve %23.9 olarak bulunmuþtur (71-73) . Görüldüðü gibi kadýnlarda obezite sýklýðýnda son 10 yýlda %5.1 artýþ olmuþtur. Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü tarafýndan 7 coðrafik bölgeden seçilen 7 ilde 14 saðlýk ocaðýnda yapýlan "Saðlýklý Beslenelim, Kalbimizi Koruyalým (SBKK)" çalýþmasýna göre, erkeklerde obezite sýklýðý %21.2 iken; kadýnlarda %41.5 olarak bulunmuþtur. BKÝ deðeri 40-69 yaþ arasýnda doðrusal olarak artmakta ve 70 yaþýndan sonra düþmektedir (59). Refik Saydam Hýfzýssýhha Merkezi BaþkanlýðýHýfzýssýhha Mektebi Müdürlüðü tarafýndan yapýlan beyana dayalý Ulusal Hanehalký Araþtýrmasý sonuçlarý incelendiðinde ülkemizde 18 yaþ ve üzeri bireylerde fazla kilolu olanlarýn sýklýðý %31.35, obezite sýklýðý ise %12.02 bulunmuþtur. Cinsiyete göre deðerlendirildiðinde kadýnlarýn %28.93'ünün fazla kilolu, %14.59'unun obez, erkeklerin ise %33.64'ünün fazla kilolu ve %9.70'inin obez olduðu bulunmuþtur (54). Halk saðlýðý önlemleri içinde en baþta obezitenin engellenmesi ve tedavisi yer almalýdýr. Türkiye Hastalýk Yükü Çalýþmasý(58) sonuçlarýna göre yüksek BKÝ'ne atfedilebilir hastalýk yükü ve ölüm sayýlarýnýn nedenlere göre daðýlýmý Tablo 3'de gösterilmiþtir.

Tablo 3'de de görüldüðü gibi, obezitenin önlenmesi ile önlenebilecek ölüm sayýlarý iskemik kalp hastalýðýnda 29.581, iskemik inmede 11.109, diabetes mellitusda 7.674'dür. Toplamda ise 57.143 ölüm önlenebilmekte olup bu tüm ölümlerin %13.3'ünü oluþturmaktadýr. Obezitenin önlenmesi ile

önlenebilecek DALY sayýlarý iskemik kalp hastalýðýnda 346.294, diabetes mellitusta 152.240, iskemik inmede 146.930 olarak hesaplanmýþtýr. Önlenebilecek DALY sayýsý toplam DALY'nin %7.3'ünü oluþturmaktadýr.

Tablo 3: Yüksek Beden Kitle Ýndeksine Atfedilebilir Hastalýk Yükü ve Ölüm Sayýlarýnýn Nedenlere Göre Daðýlýmý

* Kaynak: Türkiye Hastalýk Yükü Çalýþmasý, 2004. (YLL: Kaybedilen yaþam yýlý, YLD: Sakatlýkla kaybedilen yaþam yýlý, DALY: Sakatlýða baðlý kaybedilen yaþam yýlý)

Yüksek BKÝ'ne atfedilebilir hastalýk yükünün cinsiyete göre daðýlýmý Tablo 4'de verilmiþtir. Tablo 4:Yüksek Beden Kitle Ýndeksine Atfedilebilir Hastalýk Yükünün Daðýlýmý

* Kaynak: Türkiye Hastalýk Yükü Çalýþmasý 2004. (YLL: Kaybedilen yaþam yýlý, YLD: Sakatlýkla kaybedilen yaþam yýlý, DALY: Sakatlýða baðlý kaybedilen yaþam yýlý)

Tablo 4'de de görüldüðü gibi obezitenin önlenmesi ile erkeklerde 26.006 ölüm önlenebilecek olup, toplam ölümlerin %11.1'ini oluþturmaktadýr. Kadýnlarda ise önlenebilecek ölüm sayýsý 31.136 olup toplam ölümlerin %15.8'ini oluþturmaktadýr. Önlenebilecek DALY açýsýndan deðerlendirildiðinde; erkeklerde önlenebilecek hastalýk yükü %6.7 iken kadýnlarda %7.9'dur.

4. "TÜRKÝYE OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMI"NIN AMACI VE KAPSAMI Obezite yaþam kalitesini düþüren çok faktörlü kronik bir hastalýktýr. Tüm dünyada hýzla artan, bireyleri ve toplumlarý etkileyen hastalýklardan bir tanesidir. Bu nedenle obezite ile mücadele konusunda tüm dünyada politikalar geliþtirilmekte, ulusal eylem planlarý hazýrlanmaktadýr. Obezitenin nedeninin birden fazla faktörden oluþmasý, obezite ile mücadelenin de multidisipliner yaklaþýmla sürdürülmesi gereðini ortaya koymaktadýr. Günümüzde obezite ile mücadelede, bireysel mücadelenin yaný sýra kurumsal mücadele de önem kazanmýþ ve kurumsal düzeyde çok sektörlü yaklaþýmla gerekli önlemlerin alýnmasý zorunlu hale gelmiþtir. Bu programýn amacý, ülkemizde görülme sýklýðý giderek artan, çocuklarýmýzý ve gençlerimizi etkileyen bu hastalýkla etkin þekilde mücadele etmek, toplumun obezite ile mücadele konusunda bilgi düzeyini artýrarak bireylerin yeterli ve dengeli beslenme ve düzenli fiziksel aktivite alýþkanlýðý kazanmalarýný teþvik etmek ve böylece ülkemizde obezite ve obezite ile iliþkili hastalýklarýn (kalp-damar hastalýklarý, diyabet, bazý kanser türleri, hipertansiyon, kas-iskelet sistemi hastalýklarý vb.) görülme sýklýðýný azaltmaktýr. Ayrýca, ülkemizde çeþitli kamu kurum ve kuruluþlarý, üniversiteler, özel sektör, sivil toplum kuruluþlarý vb. pek çok kurum ve kuruluþ tarafýndan obezitenin önlenmesine yönelik çeþitli programlar, projeler ve eðitim çalýþmalarý sürdürülmektedir. Sürdürülen bu çalýþmalarýn koordinasyon içinde olmasý ve bir yol haritasý dahilinde yürütülmesi baþarý düzeyini etkileyen önemli bir husustur. Eylem planý ile ülkemizde planlanan çalýþmalarýn belirli bir program dahilinde yapýlmasý, ölçülebilir, izlenebilir olmasý ve eþgüdümün saðlanmasý da amaçlanmaktadýr. "Türkiye Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve Kontrol Programý", geniþ tabanlý ve çok sektörlü bir yaklaþýmý benimsemektedir. Bu nedenle kapsamlý olarak hazýrlanan taslak 08.07.2008 tarihinde düzenlenen çalýþtay ile baþta saðlýk, spor, eðitim, ulaþým,

belediye, maliye olmak üzere ilgili tüm kamu kurum ve kuruluþlarýnýn temsilcileri, uluslararasý kuruluþlarýn temsilcileri, üniversitelerin týp, beslenme ve diyetetik, fizik tedavi ve rehabilitasyon ve gýda mühendisliði bölümlerinden akademisyenler, özel sektörden gýda sanayi, tüketici dernekleri ve diðer sivil toplum kuruluþlarý temsilcilerinin katýlýmýyla deðerlendirilmiþ, ayrýca Bakanlýðýmýz www.beslenme.saglik.gov.tr web sayfasýnda yayýmlanarak tüm kamuoyunun görüþüne açýlmýþtýr. Ýletilen tüm görüþ ve öneriler dikkatle deðerlendirilerek gerekli revizyonlar yapýlmýþtýr. Ulusal ve yerel düzeyde politik istek ve kararlýlýðýn saðlanmasý, koruyucu saðlýk hizmetleri kapsamýnda toplumun, farklý araçlar kullanýlarak obezite, yeterli ve dengeli beslenme ve fiziksel aktivite konularýnda bilinçlendirilmesi, obezitenin teþhis ve tedavisine yönelik önlemlerin alýnmasý ve izleme ve deðerlendirme çalýþmalarý bu programýn kapsamýný oluþturmaktadýr.

5. OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK HEDEF VE STRATEJÝLER A.

TÜRKÝYE OBEZÝTE ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMI YÖNETÝMÝNÝN OLUÞTURULMASI VE POLÝTÝKA GELÝÞTÝRÝLMESÝ

A.1. Ulusal ve Yerel Düzeyde Politik Ýstek ve Kararlýlýðýn Saðlanmasý ve Uygulamaya Konulmasý Amaç Önemli bir halk saðlýðý sorunu olan obezitenin önlenmesi ve azaltýlmasý için ilgili kurum ve kuruluþlarla iþbirliði içinde obezite ile mücadele eylem planýna iþlerlik kazandýrarak obezite ile etkin mücadele etmek. Hedefler 1. Ulusal ve yerel düzeyde ilgili kuruluþlar ile iþbirliði ve koordinasyonu saðlayarak "Obezite ile Mücadele ve Kontrol Programý"nýn uygulanmasýna yönelik tüm faaliyetleri planla mak. 2. Gerçekleþtirilen uygulamalarý izlemek ve deðerlendirmek. Stratejiler 1. "Obezite ile Mücadele Danýþma ve Yürütme Kurullarý"nýn kurulmasý. 2. "Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Hareketli Yaþam Kurulu"nun bütün illerde kurulmasýnýn saðlanmasý. A.2. Obezite ile Mücadelenin Yönetilmesinde Finansal Düzenlemeler Amaç Obezite ile Mücadele ve Kontrol Programýnýn etkin olarak yürütülmesi amacýyla gerekli finansal desteði bütçe imkânlarý çerçevesinde saðlamak.

Hedef 2014 yýlýna kadar saðlýk, tarým, ticaret, ulaþým, eðitim, ekonomi, spor, çevre, þehir planlama, çalýþma, sosyal güvenlik, kültür ve turizm gibi alanlarda geliþtirilecek olan politika ve bütçe programlarýnda obezite ile mücadeleye yönelik aktivitelere yer vermek. Stratejiler 1. Obezite ile mücadele stratejilerinin ulusal saðlýk stratejileri ve politikalarý arasýnda yer almasýnýn saðlanmasý. 2. Sosyo ekonomik bakýmdan geliþmemiþ bölgeler baþta olmak üzere ülke genelinde yeterli ve dengeli beslenme için temel gýdalara ulaþýlabilirliðe yönelik ekonomik önlemlerin bütçe imkânlarý dahilinde belirlenmesi. 3. Ulusal ve yerel düzeyde tüm paydaþlarýn yýllýk bütçelerinde obezite ile mücadele programlarýný desteklemek amacýyla bütçe imkânlarý çerçevesinde kaynak ayrýlmasý. A.3. Ulusal ve Yerel Düzeyde Mevcut Durumun Saptanmasý ve Yapýlacak Araþtýrmalarýn Desteklenmesi Amaç Obezite ile mücadele çalýþmalarýna esas oluþturmasý amacýyla ülkemizde yaþa, cinsiyete, bölgelere ve sosyo-ekonomik düzeye göre fazla kiloluluk ve obezite görülme sýklýðýný belirlemek ve risk faktörlerine yönelik mevcut durumu saptamak. Hedefler 1. Ulusal veya uluslararasý düzeyde kýyaslanabilir ve güvenilir verilerin elde edilmesini saðlamak. 2. 2010-2011 yýllarý içinde yapýlmasý planlanan "Türkiye Beslenme ve Saðlýk Araþtýrmasýna (TBSA) alt yapý oluþturmak.

3. Bölgeler ve/veya iller düzeyinde "Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Saðlýk Araþtýrmasý" nýn yapýlmasýný saðlamak. Stratejiler 1. Obezite ile ilgili kanýta dayalý güncel verilerin araþtýrmalar aracýlýðý ile saðlanmasý. 2. "Türkiye Beslenme ve Saðlýk Araþtýrmasý"nýn yapýlmasýnýn saðlanmasý. 3. "Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Hareketli Yaþam Kurulu" tarafýndan il düzeyinde araþtýrmalarýn yapýlmasý. 4. Özel gruplara yönelik beslenme araþtýrmalarýnýn yapýlmasý (gebe ve emzikliler, bebek ve çocuklar, okul çaðý çocuklarý, yaþlýlar, saðlýk çalýþanlarý vb.) 5. "Türkiye'ye Özgü Beslenme Rehberi"nin güncellenmesi ve "Ulusal Fiziksel Aktivite Rehberi"nin hazýrlanmasý.

OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK ÇALIÞMALAR

B.1. Toplumun Obezite, Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Fiziksel Aktivite Konularýnda Bilgilendirilmesi ve Bilinçlendirilmesi Amaç Toplumda yeterli ve dengeli beslenme ve fiziksel aktivite alýþkanlýðýný kazandýrmak ve obezite riskini azaltmak. Hedef 2014 yýlýna kadar toplum genelinde obezite ve oluþturduðu saðlýk riskleri konusunda farkýndalýk oluþturmak. Stratejiler

3. Koruyucu saðlýk ve aile hekimliði hizmetleri kapsamýnda öncelikli olarak risk gruplarýna (bebekler, çocuklar, gebe ve emzikliler, yaþlýlar, engelliler, sigarayý býrakanlar vb.) yönelik obezite ile mücadele uygulamalarýnýn yaygýnlaþtýrýlmasý. 4. Rutin hizmetlerin yanýsýra özel gruplara yönelik kitlesel kampanya, etkinlik ve programlarýn geliþtirilmesi, düzenli aralýklarla uygulanmasý ve yaygýnlaþtýrýlmasý. 5. Obezite ile mücadele ile ilgili konularda topluma doðru mesajlarýn ulaþtýrýlmasý amacýyla medya ile iþbirliðinin saðlanmasý ve bu kapsamda bilgi ve bilinç düzeyinin artýrýlmasý. B.2. Okullarda Obezite ile Mücadelede Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Düzenli Fiziksel Aktivite Alýþkanlýðýnýn Kazandýrýlmasý Amaç Örgün ve yaygýn eðitim programlarýna obezite ile mücadele konusunun dahil edilerek, okul öncesi ve okul çaðý çocuklarýna, adölesanlara ve gençlere yeterli ve dengeli beslenme ve düzenli fiziksel aktivite alýþkanlýðýnýn kazandýrýlmasýna katký saðlamak. Hedefler 1. 2014 yýlýna kadar öðretmen ve öðrencileri yeterli ve dengeli beslenme ve fiziksel aktivite konularýnda bilgilendirmek. 2. 2014 yýlýna kadar aile, okul ve medya iþbirliði ile ilköðretim, ortaöðretim ve üniversitelerde çocuklarýn ve gençlerin fiziksel aktivite, spor faaliyetleri ve sosyal aktivitelere yönlendirilmesini saðlamak. 3. 2014 yýlýna kadar okullardaki fiziksel aktivite imkânlarýný bütçe imkânlarýný da dikkate alarak arttýrmak. 4. 2014 yýlýna kadar okullarda verilen beslenme hizmetlerinde denetimleri etkin þekilde yürütmek ve standardizasyonu saðlamak.

1. Saðlýk personelinin obezite ile mücadele konusunda bilgi düzeyinin artýrýlmasýna katký saðlanmasý amacýyla hizmet içi eðitim programlarýnýn düzenlenmesi.

5. 2014 yýlýna kadar okullarda fazla kiloluluk ve obezite prevalansýný %5 azaltmak.

2. Saðlýk kuruluþlarýna baþvuran bireylerin obezite ile mücadele konusunda bilgilendirilmelerinin saðlanmasý.

1. Okul öncesi ve okul çaðý çocuklarýn, öðretmen ve velilerin obezite ile mücadele konu larýnda bilgilendirilmesi.

Stratejiler

2. Okul öncesi, ilköðretim, ortaöðretim ve üniversitelerde yeterli ve dengeli beslenme ve fiziksel aktivite ile ilgili müfredat programlarýnýn iyileþtirilmesinin saðlanmasý.

B.4. Obezitenin Önlenmesinde Gýda Sanayii ile Ýþbirliðinin Saðlanmasý

3. Okul öncesi, ilköðretim, ortaöðretim ve üniversitelerde fiziksel aktivite imkânlarýnýn (spor salonu, okul bahçelerinin düzenlenmesi, araç-gereç temini vb.) bütçe imkânlarý dahilinde geliþtirilmesinin saðlanmasý.

Obezite ile mücadele konusunda gýda sanayii ile iþbirliði yapmak.

4. Okul öncesi, ilköðretim, ortaöðretim ve üniversitelerde risk altýndaki (zayýf, fazla kilolu ve obez) öðrencilerin tespit edilmesinin saðlanmasý. 5. Çocukluk ve adolesan döneminde yeterli ve dengeli beslenmenin saðlanmasý için temel besin gruplarýnda yer alan besinlerin tüketiminin özendirilmesine yönelik beslenme programlarýnýn yürütülmesi, beslenme hizmetlerinin periyodik olarak denetlenmesinin saðlanmasý. B.3. Ýþyerlerine Yönelik Çalýþmalar Amaç Ýþ gücü kaybýný önlemek ve verimliliði arttýrmak; bu kapsamda çalýþanlarýn yeterli ve dengeli beslenmesini saðlamak için toplu beslenme hizmetlerini düzenlemek, fiziksel aktivite imkânlarýný artýrmak ve obeziteden kaynaklanan saðlýk risklerini azaltmak. Hedefler 1. 2014 yýlýna kadar çalýþanlarý obezite ile mücadele konularýnda bilgilendirmek ve bilinçlendirmek. 2. 2014 yýlýna kadar iþyerlerinde toplu beslenme ve fiziksel aktivite imkânlarýný arttýrmak.

Amaç

Hedef Obezite ile mücadele konusunda gýda sanayi ile iþbirliði içinde gerçekleþtirilecek olan faaliyetleri 2012 yýlýna kadar planlamak ve planlanan hedeflerin 2014 yýlý sonuna kadar uygulanmasýný saðlamak. Stratejiler 1. Ulusal politikalarda gýda sektörü ile iþbirliði saðlanmasý. 2. Gýda sanayiinin üst düzey yöneticilerinin obezite ile mücadele konusunda bilgilendirilmesi. 3. Gýda sanayinin tüketicileri yeterli ve dengeli beslenme konusunda bilgilendirmesi ve bilinçlendirmesi. 4. Reklam ve pazarlama faaliyetlerinin, uluslararasý uygulamalar dikkate alýnarak tüketicilerin doðru seçim yapmalarýný saðlayacak þekilde geliþtirilmesi ve gerekli önlemlerin alýnmasý. B.5. Medya Haberleri ve Reklamlarda Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Düzenli Fiziksel Aktivitenin Desteklenmesi Amaç Yeterli ve dengeli beslenme, fiziksel aktivite ve obezite konularýnda toplumun bilgilendirilmesi amacýyla yazýlý ve görsel basýný etkin bir þekilde kullanmak ve buna yönelik faaliyetler geliþtirmek.

Stratejiler Hedefler 1. Çalýþanlarýn yeterli ve dengeli beslenme ve fiziksel aktivite konularýnda bilgi düzeylerinin artýrýlmasý. 2. Ýþ yeri hekimliði hizmetleri bulunan kurumlarda iþ yeri çalýþanlarýna yönelik obezite ile mücadele çalýþmalarýnýn yapýlmasýnýn saðlanmasý. 3. Ýþyerlerinde altyapý çalýþmalarýnýn tamamlanmasý

1. 2013 yýlýna kadar medyada yer alan gýda reklamlarýna ve tanýtýcý faaliyetlere yönelik yasal düzenlemeleri güncellemek. 2. 2014 yýlýna kadar yazýlý ve görsel basýnda obezite ile mücadele konusuna öncelik verilmesini saðlamak ve toplumu yeterli ve dengeli beslenme ile fiziksel aktivite konularýnda bilgilendirici bilimsel içerikli programlarýn yayýnlanmasýný teþvik etmek.

2. 2012 yýlýna kadar zayýflama ilaçlarýnýn kontrolsüz kullanýmýný engellemek ve cerrahi müdahalenin gerekli olduðu durumlara, saðlýk kuruluþu bünyesinde oluþturulacak olan heyet tarafýndan (cerrah, gastroenterolog, endokrinolog, diyetisyen, psikolog, fizyoterapist) karar verilmesini saðlamak.

Stratejiler 1. Gýda reklamlarý ve tanýtým faaliyetleri ile ilgili yasal düzenlemelerin yeniden deðerlendirilerek gerekli düzenlemelerin yapýlmasý, yürürlüðe konulmasý ve uygulamalarýn denetlenmesi.

Stratejiler

2. Topluma yazýlý ve görsel basýn aracýlýðý ile yeterli ve dengeli beslenme, fiziksel aktivite ve obezite konularýnda doðru bilgilerin verilmesinin saðlanmasý.

1. Saðlýk personelinin obezitenin taný ve tedavisi konularýnda bilgilerinin artýrýlmasýna ve topluma yönelik uygulamalarýn yaygýnlaþtýrýlmasýna katký saðlanmasý.

B.6. Fiziksel Aktivitenin Teþviki ve Çevresel Faktörlerin Ýyileþtirilmesi

2. Saðlýk kuruluþlarýna baþvuran bireylerin fazla kiloluluk ve obezite açýsýndan deðerlendirilmesi ve tedavilerinin saðlanmasý.

Amaç Toplumdaki bireylere fiziksel aktivite alýþkanlýðý kazandýrmaya yönelik fiziksel aktivite imkânlarýný oluþturmak, iyileþtirmek ve yaygýnlaþtýrmak.

3. Obezitenin tedavisinde cerrahi müdahalelerin (mide balonu, kelepçe, bypass vb.) uygulama þartlarýnýn ve bu yöntemlerin bedelinin ödenmesine yönelik resmi düzenlemelerin yapýlmasý.

Hedef 2014 yýlýna kadar topluma yönelik fiziksel aktivite alanlarýný arttýrmak. Stratejiler 1. Yerel yönetimlerin iþbirliðinde toplumda düzenli fiziksel aktivitenin yaygýnlaþtýrýlmasýna yönelik spor tesislerinin ve rekreasyon alanlarýnýn bütçe imkânlarý dahilinde oluþturulmasý (saðlýklý þehirler). 2. Ev içinde kolaylýkla uygulanabilecek tarzda fiziksel aktivite uygulamalarýnýn geliþtirilmesi C.

SAÐLIK KURULUÞLARINDA OBEZÝTENÝN TEÞHÝSÝ VE TEDAVÝSÝNE YÖNELÝK ÖNLEMLER Amaç

Saðlýk kuruluþlarýna baþvuran bireyleri fazla kiloluluk ve obezite açýsýndan deðerlendirmek, obezite teþhisi konan hastalarýn danýþmanlýk ve tedavilerini yapmak, obezite ve obezite ile iliþkili kronik hastalýklarýn tedavisinin yol açtýðý saðlýk harcamalarýný ve obezite sýklýðýný azaltmak.

ÝZLEME VE DEÐERLENDÝRME Amaç

"Türkiye Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve Kontrol Programý"nýn yaygýn ve etkin olarak uygulanmasýný saðlamak. Hedef 2011 yýlýna kadar "Türkiye Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve Kontrol Programý"nýn baþarý ile uygulanmasý amacýyla izleme ve deðerlendirme sistemini kurmak. Stratejiler 1. Ýzleme ve deðerlendirme sisteminin oluþturulmasý. 2. DSÖ Obezite ile Mücadele Belgesi'nde de belirtildiði üzere 3 yýllýk ilerleme raporlarýnýn hazýrlanmasý ve ilk ilerleme raporunun 2010 yýlýnda yayýmlanmasý.

Hedefler 1. 2014 yýlýna kadar obezite için risk oluþturan BKI 25 kg/m2'den fazla olan kilolu bireylerde obezite geliþimini %5 azaltmak.

3. "Türkiye Obezite (Þiþmanlýk) ile Mücadele ve Kontrol Programý"nýn 2015 yýlýnda deðer lendirilmesinin yapýlmasý ve deðerlendirme raporunun yayýmlanmasý.

OBEZÝTE (ÞÝÞMANLIK) ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMI EYLEM PLANI (2010-2014)

TÜRKÝYE OBEZÝTE ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMI YÖNETÝMÝNÝN OLUÞTURULMASI VE POLÝTÝKA GELÝÞTÝRÝLMESÝ

Ulusal ve Yerel Düzeyde Politik Ýstek ve Kararlýlýðýn Saðlanmasý ve Uygulamaya Konulmasý

A.1.

OBEZÝTE ÝLE MÜCADELE VE KONTROL PROGRAMI YÖNETÝMÝNÝN OLUÞTURULMASI VE POLÝTÝKA GELÝÞTÝRÝLMESÝ

Obezite ile Mücadelenin Yönetilmesinde Finansal Düzenlemeler

A.2.

OBEZÝTE KONTROL PROGRAMI YÖNETÝMÝNÝN OLUÞTURULMASI VE POLÝTÝKA GELÝÞTÝRÝLMESÝ

Ulusal ve Yerel Düzeyde Mevcut Durumun Saptanmasý ve Yapýlacak Araþtýrmalarýn Desteklenmesi

A.3.

OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK ÇALIÞMALAR

Toplumun Obezite, Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Fiziksel Aktivite Konularýnda Bilgilendirilmesi ve Bilinçlendirilmesi

B.1.

OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK ÇALIÞMALAR

Okullarda Obezite ile Mücadelede, Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Düzenli Fiziksel Aktivite Alýþkanlýðýnýn Kazandýrýlmasý

B.2.

OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK ÇALIÞMALAR

Ýþyerlerine Yönelik Çalýþmalar

B.3.

OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK ÇALIÞMALAR

Obezitenin Önlenmesinde Gýda Sanayii ile Ýþbirliðinin Saðlanmasý

B.4.

OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK ÇALIÞMALAR

Medya Haberleri ve Reklamlarda Yeterli ve Dengeli Beslenme ve Düzenli Fiziksel Aktivitenin Desteklenmesi

B.5.

OBEZÝTENÝN ÖNLENMESÝNE YÖNELÝK ÇALIÞMALAR

Fiziksel Aktivitenin Teþviki ve Çevresel Faktörlerin Ýyileþtirilmesi

B.6.

C. SAÐLIK KURULUÞLARINDA OBEZÝTENÝN TEÞHÝSÝ VE TEDAVÝSÝNE YÖNELÝK ÖNLEMLER

D. ÝZLEME VE DEÐERLENDÝRME

5. KAYNAKLAR

1. Birinci Basamaða Yönelik Taný ve Tedavi Rehberleri 2003, Saðlýk Bakanlýðý Refik Saydam Hýfzýssýhha Merkezi Baþkanlýðý Hýfzýssýhha Mektebi Müdürlüðü Yayýný, 2.baský, s.277-280, Ankara, 2003. 2. Field A.E., Barnoya J ve Colditz G.A. Obezitenin Epidemiyolojisi, Saðlýk ve Ekonomi Üzerindeki Etkileri (Editörler Thomas A.Wadden ve Albert J. Stunkard, Çevirmenler: Saçýkara A ve Yýlmaz A.) Obezite Tedavi El Kitabý, s.3-18, 2003. 3. Mokdad AH, Ford ES, Bowman BA, Dietz WH. Vinicor F, Bales VS, Marks JS. Prevalance of obesity, diabetes and obesity-related health risk factors, 2001. JAMA; 289(1): 76-79, 2003. 4. European Charter on Counteracting Obesity, WHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesity Conference Report, WHO, 2007. 5. Akbulut G, Özmen M ve Besler T. Çaðýn Hastalýðý Obezite, TÜBÝTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Ek s. 2-15, Mart, 2007. 6. Popkin B.M, Kim S, Rusev E.R., Du.S and Zizza C. Measuring the full economic costs of diet, physical activity and obesity-related chronic diseases, Obesity Reviews 7, p.271-293,2006. 7. World Health Organization. Obesity: Preventing and managing the global epidemic. Technical Report Series No: 894, WHO, Geneva, 2000.

11. The Second WHO European Action Plan For Food and Nutrition Policy 2007-2012, http://www.euro.who.int. (Eriþim: 19.02.2008). 12. White Paper: A Strategy for Europe on Nutrition, Overweight and Obesity related health issues, http://ec.europa.eu/health/ph_determinants/life_style/ nutrition/keydocs_nutrition_en.htm (Eriþim: 19.02.2008) 13. EU Platform for Action on Diet, Physical Activity and Health http://ec.europa.eu/health/ph_determinants/ life_style/nutrition/platform/platform_en.htm (Eriþim: 19.02.2008). 14. Obesity: Preventing and managing the global epidemic In.: Report of a WHO Consultation on Obesity, Geneva, 3-5 June, 1997. 15. Milan Declaration: Call for action on obesity, Milan, 3-6 June, 1999. 16. Saðlýk 21 Herkese Saðlýk, Türkiye'nin Hedef ve Stratejileri, Saðlýk Bakanlýðý Yayýný, Ankara, 2001. 17. Türkiye Kalp ve Damar Hastalýklarýný Önleme ve Kontrol Programý, Risk Faktörlerine Yönelik Stratejik Plan ve Eylem Planý, Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, Ankara, 2008. 18. World Health Organization. Obesity and Overweight Fact Sheet No:311, Geneva, WHO. http://who.int/ mediacentre/factsheets/fs3117en/print.html. (Eriþim: 17.08.2008).

8. Mokdad A.H., Marks J.S., Stroup D.F. and Gerberding J.L. Actual Causes of Death in the United States, 2000. JAMA 291(10)1238-1245, 2004.

19. Seidell J.C. Epidemiology: Classification and definition of obesity pp:1-23, In: Clinical obesity (Kopelman P ve Caterson lan D., Edu) 3rd edition, Willey-Blackwell Science, Ltd Oxford, 2001.

9. Chopra M and Darntonhill L. Tobacco and obesity epidemics: not so different after all? BMJ, 328:1558-1560, 2004.

20. Þakar Þ. Obezitenin Týbbi Beslenme Tedavisi, Obezite Dergisi 6(9): s.15-17, 2006.

10. WHO. Global Strategy On Diet, Physical Activity and Health. Geneva, WHO, 2003.

21. Tüzün M, Obezite Taným, Sýklýk, Taný, Sýnýflandýrma, Tipleri, Dereceleri ve Komplikasyonlarý. (Ed.Yýlmaz C) Obezite, s. 1-20 Nobel Týp Kitabevleri Ltd. Þti, 1995.

22. Global Database on BMI, WHO, http://www.who.int/ bmi/index.jsp?introPage=intro_3.html. (Eriþim: 19.08.2008). 23. Yýldýrým M, Akyol A, Ersoy G. Þiþmanlýk (Obezite) ve Fiziksel Aktivite (Koord. Besler T ve Rakýcýoðlu N, Ed: Coþkun A, Kesici C, Çelikcan E, Bilici S.) Hastalýklarda Beslenme ve Obezite Bilgi Serisi Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, s. 235-244, Ankara, 2008. 24. Köksal E ve Küçükerdönmez Ö. Þiþmanlýðý saptamada güncel yaklaþýmlar. (Ed.Baysal A ve Baþ M.) Yetiþkinlerde Aðýrlýk Yönetimi, Türkiye Diyetisyenler Derneði Yayýný, s. 35-70, Ekspres Baský A.Þ, Ankara, 2008. 25. Onat A, Türkiye'de Obezitenin Kardiyovasküler Hastalýklara Etkisi, Türk Kardiyoloji Dergisi 31 (5): 279-289, 2003.http://www.tkd.org.tr/pages.asp?pg=:dergi/ dergi_content&plng=tur&id=1145&dosya=108. (Eriþim: 19.08.2008). 26. Han TS, Van Leer EM, Seidell JC, Lean ME. Waist circumference as a screening tool for cardiovascular risk factors: evaluation of receiver operating characteristics (ROC) Obes Res.4(6): 533-47,1996 27. Arslan M, Baþkal N, Çorakçý A ve ark. Ulusal Obezite Rehberi, Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneði Yayýný, 1999. 28. World Health Organization. The Child Growth Standards 2006. http://www.who.int/childgrowth/ standards/bmi_forage/en/index.html. (Eriþim: 17.08.2008). 29. World Health Organization. Growth Reference Data for 5-19 years. WHO Reference 2007. http://www.who.int/ growthref/who2007_bmi_for_age/en/index.html. (Eriþim: 17.08.2008). 30. The challenge of obesity in the WHO European Region and the strategies for response, Ed. Francesco Branca, Haik Nikogosian ve Tim Lobstein, WHO, Denmark, 2007. 31. World Health Organization. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases, Technical Report Series No: 916, WHO, Geneva, 2003.

disease attribution to selected major risk factors. Vol.1:497-596. WHO,Geneva, 2004. 34. Baysal A. Beden Aðýrlýðýnýn Denetimi, Baysal A, Bozkurt N, Pekcan G, Besler H.T., Aksoy M, Merdol T.K, Keçecioðlu S, Mercanlýgil S.M. Diyet El Kitabý, s. 39-60, 3. Baský, Hatipoðlu Yayýnevi, Ankara, 1999. 35. Arslan P, Bozkurt N, Karaaðaoðlu N ve ark. Yeterli Dengeli Beslenme ve Saðlýklý Zayýflama Rehberi, s. 144-149, Ankara, 2001. 36. Mcinnis K J. Franklin B A., Rippe J M. Counseling for physical activity in overweight and obese patients. Am Fam Physician 2003; 67: 1249-56. 37. Wareham N. Physical activity and obesity prevention. Obesity Reviews, 2007, 8 (suppl 1), 109-114. 38. Pedersoen BK., Saltin B. Evidence for prescribing exercise as therapy in chronic disease, Scand J Med Sci Sports, 2006, 16 (suppl 1): 3-63. 39. Jakicic JM., Otto A D. Physical activity considerations for the treatment and prevention of obesity. The American Journal of Clinical Nutrition, 2005; 82(1): 226-229. 40. ACSM's Guidelines For Exercise Testing and Prescription. Fifth Ed. Williams& Wilkins Baltimore, 2006. 41. Oden G. ACSM's Resources for Clinical Exercise Physiology: Musculoskeletal, Neuromuscular, Neoplastic, Immunologic and Hematologic Conditions. Medi cine and Science in Sports and Exercise. 34(9): p:1538, 2002. 42. Ergun N, Baltacý G. Spor Yaralanmalarýnda Fizyoterapi ve Rehabilitasyon Prensipleri, 2. Baský Pelin Ofset Yayýncýlýk, Ankara, 2006. 43. Baltacý G. Obezite ve Egzersiz. (Koord. Baltacý G, Ed: Irmak H, Kesici C, Çelikcan E ve Çakýr B) Fiziksel Aktivite Bilgi Serisi Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, s. 79-88, Ankara, 2008.

32. UNICEF web sayfasý. http://www.unicef.org/nutrition/ index_breastfeeding.html. (Eriþim: 24.08.2008).

44. Hasbay A. Aðýrlýk yönetiminde fiziksel aktivitenin rolü, (Ed. Baysal A, Baþ M.), Yetiþkinlerde Aðýrlýk Yönetimi , Türkiye Diyetisyenler Derneði Yayýný, s. 138-151, Ekspres Baský A.Þ., Ankara, 2008.

33. James WPT et al. Overweight and obesity (high body mass index) In:Ezzati M et al.,eds. Comparative quantification of health risks: global and regional burden of

45. Van Baak MA., Saris WHM., Exercise and obesity, chapter 18, Clinical obesity, (ed: Kopelman P G., Stock M J.), Blackwell Science, Oxford, 1998.

46. Baltacý G. Obezite tedavisinde egzersizin yeri, 1.Ulusal Adolesan Saðlýðý Kongresi, 28 Kasým-01 Aralýk 2006 Kongre Kitabý, s.131-133, Ankara, 2006. 47. Akgün B. Beden Aðýrlýðý Yönetiminde Davranýþ Modifikasyonu. (Ed. Baysal A, Baþ M.), Yetiþkinlerde Aðýrlýk Yönetimi, Türkiye Diyetisyenler Derneði Yayýný, s. 158-170, Ekspres Baský A.Þ., Ankara, 2008. 48. Baðrýaçýk N, Görpe U, Yiðit H ve ark. Obezite tedavisinde ve ilaç kullanýmýnda yeni ufuklar T.C. Saðlýk Bakanlýðý "Ulusal Diyabet ve Obezite Programý" kapsamýnda Diyabet ve Obezite Eðitim Kursu Notlarý (Ed. Baðrýaçýk N) s. 204-207, Türk Diabet CemiyetiTürkiye Obezite Araþtýrma Derneði, Türk Diabet ve Obezite Vakfý Yayýný, Ýstanbul, 2003. 49. Fried M. Hainer V, Basdevant A, Buchwald H, Deitel M, Finer N, Greve JW, Horber F, Mathus - Vliegen E, Scopinaro N, Steffen R, Tsigos C, Weiner R, Widhalm K; Bariatric Scientific Callaborative Group Expert Panel. Interdisciplinary European Guidelines for surger for severe (morbid) obesity. Obes Surg. 17(2): 260270, 2007. 50. Molarius A. Seidel JC, Sans S, Toumilehto J, Kuulasmaa K. Varying sensitivity of waist action levels to identify subjects with overweight or obesity in 19 populations of the WHO MONICA Project. J Clin Epidemiol. 52: 1213-1224, 1999. 51. Inequalities in young People's Health, HBSC International Report from the 2005/2006 survey. WHO Regional Office for Europe, Denmark, 2008. h t t p : / / w w w. e u r o . w h o . i n t / e p r i s e / m a i n / W H O / InformationSources/Publications/Catalogue/ 20080617_1. (Eriþim: 12.07.2008). 52. Pekcan G. Türkiye'de beslenme sorunlarý ve boyutlarý: Besin ve beslenme politikalarýnýn önemi. Yeni Türkiye Saðlýk Özel Sayýsý I, 39:572-585, 2001. 53. Ulusal Gýda ve Beslenme Stratejisi Çalýþma Grubu Raporu, Devlet Planlama Teþkilatý Ýktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüðü, Yayýn No DPT: 2670, Ankara, 2003. 54. Ulusal Hanehalký Araþtýrmasý 2003 Temel Bulgular, Saðlýk Bakanlýðý, Refik Saydam Hýfzýssýhha Merkezi Baþkanlýðý, Hýfzýssýhha Mektebi Müdürlüðü, Ankara, 2006. 55. Food and Health in Europe: A New Basis For Action, WHO Regional Publications European Series No:96, Denmark, 2004.

56. Türkiye'ye Özgü Beslenme Rehberi, Saðlýk Bakanlýðý, Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü, 5.baský, Ankara, 2007. 57. Toplumun Beslenmede Bilinçlendirilmesi Saha Personeli Ýçin Toplum Beslenmesi Programý Eðitim Materyali, Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Ankara, 2002. 58. Türkiye Hastalýk Yükü Çalýþmasý 2004, Saðlýk Bakanlýðý, Refik Saydam Hýfzýssýhha Merkezi Baþkanlýðý, Hýfzýssýhha Mektebi Müdürlüðü, Ankara, 2006. 59. "Saðlýklý Beslenelim, Kalbimizi Koruyalým" Projesi Araþtýrma Raporu, Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, Ankara, 2004. 60. Köksal G, Özel Gökmen H., Çocukluk ve Ergenlik Dönemi Obezite (Koord. Besler T ve Rakýcýoðlu N. Ed. Coþkun A, Kesici C, Çelikcan E ve Bilici S.) Hastalýklarda Beslenme ve Obezite Bilgi Serisi, Saðlýk Bakanlýðý Temel Saðlýk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, s. 139-155, Ankara, 2008. 61. Kudaþ S, 11-12 Yaþ Grubundaki Okul Çaðý Çocuklarýnda Fiziksel Aktivitenin Deðerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Týp Fakültesi, Spor Hekimliði Anabilim Dalý, Týpta Uzmanlýk Tezi, Ankara, 2004. 62. Yabancý N. Okul Çaðý Çocuklarda Büyüme ve Obezite Durumunun Saptanmasý, Etkileyen Etmenlerin Deðerlendirilmesi, Hacettepe Üniversitesi Saðlýk Bilimleri Enstitüsü Beslenme ve Diyetetik Programý Doktora Tezi, Ankara, 2004. 63. Yalçýn SS, Tuðrul B, Naçar N, Tuncer M, Yurdakök K. Factors that effect television viewing time in preschool and primary schoolchildren. Pediatr Int. 2002:44(6): 622-627. 64. Krassas GE, Tsametis C, Baleki V, Constantinidis T, Ünlühizarcý K, Kurtoðlu S, Keleþtimur F, Balkan Group for the study of obesity. Prevalence of overweight and obesity among children and adolescents in Thessaloniki-Greece and Kayseri-Turkey. Pediatr Endoc Rev 2004:1 Suppl.3:460-464. 65. Sur H, Kolotourou M, Dimitriou M, Kocaoðlu B, Keskin Y,Hayran O, Manios Y. Biochemical and behavioral indices related to BMI in schoolchildren in urban Turkey. Prev Med 2005:41(2):614-621.

66. Büyükgebiz B. Büyüme ve Ýþtah Bozukluklarý, Obezite. http://www.istahsizcocuk.com/buyume_dosyalar/ obezite.htm (Eriþim: 24.08.2008). 67. Süzek H, Arý Z ve Uyanýk B.S. Muðla'da yaþayan 6-15 yaþ okul çocuklarýnda kilo fazlalýðý ve obezite prevalansý. Türk Biyokimya Dergisi 2005; 30(4):290-295. 68. Hatemi H, Turan N, Arýk N, Yumuk V. Türkiye'de obezite ve hipertansiyon taramasý sonuçlarý (TOHTA), Endokrinolojide Yöneliþler Dergisi, 11(Ek-1):1-16, 2002. 69. Satman Ý, Yýlmaz T, Þengül A, Salman S, Salman F et al. Population-based study of diabetes and risk characteritics in Turkey. Diabetes Care; 25(9):1551-1556, 2002. 70. Baðrýaçýk N, Onat H, Ýlhan B, Tarakci T, Oþar Z, Özyazar M, Hatemi H ve Yýldýz G, Obesity Profile in Turkey, International Journal of Diabetes and Metabolism, 17:5-8, 2009.

71. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý, 1998. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Saðlýk Bakanlýðý Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý Genel Müdürlüðü, Birleþmiþ Milletler Nüfus Fonu ve ABD Uluslararasý Kalkýnma Teþkilatý, Ankara, Türkiye. 72. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstütüsü, Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý, 2003. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstütüsü, Saðlýk Bakanlýðý Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý Genel Müdürlüðü, Devlet Planlama Teþkilatý ve Avrupa Birliði, Ankara, Türkiye. 73. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstütüsü (2009) Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý, 2008. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstütüsü, Saðlýk Bakanlýðý Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý Genel Müdürlüðü, Baþbakanlýk Devlet Planlama Teþkilatý Müsteþarlýðý ve TÜBÝTAK, Ankara, Türkiye.

EK-1

DSÖ AVRUPA OBEZÝTE ÝLE MÜCADELE BELGESÝ

DSÖ Avrupa Obezite ile Mücadele Bakanlar Toplantýsý Saðlýk için diyet ve fiziksel aktivite Ýstanbul, Türkiye, 15-17 Kasým 2006

EUR/06/5062700/8 16 KASIM 2006 61995

Avrupa Obezite ile Mücadele Belgesi Obezite epidemisinin saðlýk, ekonomiler ve kalkýnma üzerinde giderek artan olumsuz etkisini ele almak amacýyla, DSÖ Avrupa Obezite ile Mücadele Bakanlar Konferansý'na (Ýstanbul, Türkiye, 15-17 Kasým 2006) katýlan Bakanlar ve delegeler, burada, Avrupa Saðlýk ve Tüketici Koruma Komiserinin huzurunda aþaðýdaki, bir politika olarak, Avrupa Obezite ile Mücadele Taslak Belgesi'ni kabul etmiþtir. Mevcut Belgeyi geliþtirme sürecine diyalog ve danýþma toplantýlarý aracýlýðýyla farklý devlet sektörleri, uluslararasý kuruluþlar, uzmanlar, sivil toplum ve özel sektör katýlmýþtýr. Bu Belge'ye uygun olarak obezite ile mücadele eyleminin güçlendirilmesine ve bu konuyu hükümetlerimizin politik gündeminin üst sýralarýna taþýyacaðýmýza yönelik taahhüdümüzü beyan ediyoruz. Tüm ortaklarýmýza ve paydaþlarýmýza obeziteye karþý daha güçlü eylem belirlemeleri hususunda çaðrýda bulunuyor ve bu hususta liderliðin DSÖ Avrupa Bölge Ofisi tarafýndan saðlanacaðýný kabul ediyoruz. Acil önlem için yeterli kanýt bulunmaktadýr, ayný zamanda yenilik için araþtýrma ve yerel ortamlara dair düzenlemeler ve özel bazý konulara iliþkin yeni araþtýrma politikalarýn etkililiðini geliþtirecektir. Obezite küresel bir halk saðlýðý problemidir; Avrupa eyleminin bir örnek teþkil etmek ve bu sayede küresel çabalarý seferber etmek hususlarýnda rol oynayacaðýný bildiriyoruz.

1. MÜCADELE: Bizler kabul etmekteyiz ki: 1.1 Obezite epidemisi DSÖ Avrupa Bölgesi'nin en önemli halk saðlýðý mücadelelerinden birisidir. Obezitenin yaygýnlýðý son 20 yýl içerisinde 3 kat artmýþtýr. DSÖ Avrupa Bölgesi'ndeki tüm yetiþkinlerin yarýsý ve çocuklarýn beþte biri fazla kiloludur. Bunlarýn üçte biri obez olup, rakamlar hýzla artmaktadýr. Fazla kiloluk ve obezite bulaþýcý olmayan hastalýk oranlarýnýn artmasýna, yaþam süresinin kýsalmasýna katkýda bulunmakta olup, yaþam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Bölgede yýllýk bir milyon üzerinde ölüm fazla vücut aðýrlýðýna baðlý hastalýklardan kaynaklanmaktadýr. 1.2 Eðilim özellikle çocuklar ve yetiþkinler alarm düzeyine ulaþmýþtýr, böylelikle epidemi yetiþkinliðe geçmekte ve gelecek nesil için giderek daha çok saðlýk yükü yaratmaktadýr. Çocukluk obezitesinin yaygýnlýðýndaki yýllýk artýþ oraný düzenli olarak yükselmekte olup, günümüzde 1970 yýlýndaki oranýn on kat kadar fazlasýdýr. 1.3 Obezite ekonomik ve sosyal kalkýnmayý da önemli þekilde etkilemektedir. Yetiþkinlerde obezite ve fazla kiloluluk Avrupa Bölgesi'ndeki saðlýk hizmeti harcamalarýnýn %6'sýný teþkil etmekte olup, buna ek olarak bunun en az iki katý kadar da dolaylý maliyetlere yol açmaktadýrlar (yaþamýn üretkenliðin ve ilgili gelirlerin kaybedilmesi). Fazla kilo ve obezite düþük sosyo-ekonomik gruplarý daha çok etkilemekte, bununla birlikte saðlýk ve diðer eþitsizliklerin artmasýna katkýda bulunmaktadýr.

1.4 Epidemi deðiþen sosyal, ekonomik, kültürel ve fiziksel çevrenin sonucu olarak son yýllarda artýþ göstermektedir. Nüfustaki enerji dengesizliði, enerjisi-yoðun besleyiciliði düþük yiyecek ve içeceklerin (yüksek oranlarda doymuþun yaný sýra toplam yað, tuz ve þeker içeren) artmasý dahil birlikte meyve ve sebzelerin yetersiz tüketimi ile birleþerek fiziksel aktivitenin dramatik þekilde düþmesi ve deðiþen beslenme modelleri sonucunda tetiklenmektedir. Mevcut verilere göre, Avrupa Bölgesi'ndeki birçok ülkede yetiþkin nüfusun üçte ikisi saðlýk kazanýmýný saðlamak ve sürdürmek için fiziksel olarak yeterli aktiviteye sahip deðildir ve yalnýzca birkaç ülkede meyve ve sebze tüketimi tavsiye edilen oranlara ulaþmayý baþarmýþtýr. Tek baþýna genetik yatkýnlýk sosyal, ekonomik, kültürel ve fiziksel çevre deðiþiklikleri gibi deðiþiklikler olmadan obezite epidemisini açýklayamamaktadýr. 1.5 Uluslararasý eylem ulusal politikalarýn desteklenmesi için zaruridir. Obezite artýk yalnýzca zengin toplumlarýn bir sendromu deðildir. Özellikle küreselleþme baðlamýnda geliþmekte olan ülkeler ve ekonomileri dönüþüm sürecinde olan ülkelerde de ayný oranda egemendir. Sektörler arasý eyleme geçmek hala bir zorluktur ve hiçbir ülke epidemiyi etkili þekilde kontrol altýna almayý baþaramamýþtýr. Hem karakteri hem de sonuçlarý açýsýndan birçok anahtar önlemin sýnýr ötesi olmasý nedeniyle obeziteye karþý hareket hususunda güçlü uluslararasý koordine eylem oluþturmak hem bir mücadele hem de bir olanaktýr. 2. NE YAPILABÝLÝR: Hedefler, Ýlkeler ve Eylem Çerçevesi 2.1 Obezite epidemisi tersine çevrilebilir. Eðilimi tersine çevirmek ve epidemiyi kontrol altýna almak mümkündür. Bu da; sorunun kaynaðýnýn, hýzla deðiþen insan yaþam biçimlerinin sosyal, ekonomik ve çevresel belirleyicilerinde yatmasý sebebiyle ancak kapsamlý bir eylem ile gerçekleþtirilebilecektir. Vizyon, diyet ve fiziksel aktivite ile ilgili saðlýklý yaþam stillerinin norm olduðu, saðlýk hedeflerinin ekonomi, toplum ve kültür ile ilgili hedefleri ile uyumlu olduðunu ve bireyler için saðlýklý seçimlerin daha eriþilebilir ve kolay olduðu toplumlarý þekillendirmektir. 2.2 Epideminin engellenmesi ve eðilimin tersine çevrilmesi Bölge'de esas hedeftir. Baþta çocuklar ve adolesanlar ile ilgili olanlar olmak üzere açýkça görülen bir ilerleme, ülkelerin çoðunda önü-

müzdeki 4-5 yýl içerisinde baþarýlmalý ve eðilimi en geç 2015 yýlý itibariyle tersine çevirmek mümkün olmalýdýr. 2.3 Aþaðýda belirtilen ilkeler DSÖ Avrupa Bölgesi'nde eyleme kýlavuzluk etmelidir: 2.3.1. Yüksek düzey politik istek ve liderlik ile bütüncül bir devlet taahhüdü farklý sektörler arasýnda seferberliðin ve sinerjinin elde edilmesi için gereklidir. 2.3.2. Obeziteye karþý eylem bulaþýcý olmayan hastalýklarý ve saðlýk teþvikini hedef alan genel stratejiler ve bunun yaný sýra daha geniþ baðlamda sürekli geliþme ile baðlantýlý olmalýdýr. Ýyileþtirilmiþ beslenme ve fiziksel aktivite halk saðlýðý üzerinde, fazla kilo ve obezitenin azaltýlmasýna baðlý yararlarýn ötesinde kalýcý ve çoðunlukla hýzlý etki yaratacaktýr. 2.3.3. Bireylerin sorumluklarý ve hükümetler ile toplumlarýn sorumluluklarý arasýnda denge kurulmalýdýr. Obeziteleri yüzünden yalnýzca bireyleri sorumlu tutmak kabul edilebilir olmamalýdýr. 2.3.4. Her bir ülkenin veya bölgenin kültürel baðlamýnda gerçekleþtirilen eylemi düzenlemek ve saðlýklý beslenme ve fiziksel aktivitenin saðladýðý memnuniyetin altýný çizmek gerekmektedir. 2.3.5. Tüm düzeylerde, hükümet, sivil toplum, özel sektör, meslek aðlarý, medya ve uluslararasý kuruluþlar gibi tüm paydaþlar arasýnda ortaklýk inþa etmek gereklidir (ulusal, alt-ulusal ve yerel). 2.3.6. Baþta enerji yoðun gýdalar ve içeceklere yönelik pazar baskýsýnýn daha zayýf düzenlemeye sahip ülkelere çevrilmesini önlemek olmak üzere politika önlemleri Bölgenin farklý kesimlerinde koordine edilmelidir. DSÖ hükümetler arasý koordinasyonunun kolaylaþtýrýlmasý ve desteklenmesi hususunda rol oynayabilecektir. 2.3.7. Ticari faaliyetler tarafýndan saflýklarý ve deneyimsizlikleri istismar edilmemesi gereken çocuklar ve adolesanlar gibi hassas gruplara özel ilgi gösterilmelidir. 2.3.8. Saðlýklý seçim yapmak hususunda daha fazla kýsýtlama ve sýnýrlandýrmalar ile karþý karþýya kalan düþük sosyo-ekonomik nüfus gruplarýný des-

teklemek de yüksek bir önceliktir. Saðlýklý seçimlerin saðlanabilmesine yönelik eriþimin arttýrýlmasý ve bunlarýn uygun fiyatlý olmasý bundan dolayý bir ana hedef olmalýdýr. 2.3.9. Halk saðlýðý hedefleri ticaret, tarým, ulaþým ve þehir planlama alanlarýndaki politikalarýn yaný sýra ekonomik politika geliþtirilirken öncelikli olarak ele alýnmalýdýr. 2.4. Ana aktörleri, politik araçlarý ve ortamý bir araya getirecek bir çerçeve bu ülkelerin eyleme dönüþtürülmesi için gereklidir. 2.4.1 Tüm ilgili hükümet sektörleri ve kademeleri rol oynamalýdýr. Uygun kurumsal mekanizmalar bu iþbirliðini mümkün kýlmak için görevini yapmalýdýr. - Saðlýk bakanlýklarý, çok sektörlü eylemi savunarak, cesaretlendirerek ve rehberlik ederek öncü bir rol üstlenmelidir. Saðlýk sektörü çalýþanlarý ve saðlýk hizmeti kullanýcýlarý arasýnda saðlýklý seçimlerin kolaylaþtýrýlmasý için örnek olmalýdýr. Saðlýk sisteminin rolü, önleme tedbirlerinin tasarlanmasý ve teþvik edilmesi ve de teþhis izleme ve tedavi saðlanmasý ile yüksek risk altýndaki kiþiler ve halihazýrda fazla kilolu ve obez olan kiþiler ile uðraþýrken de önemlidir. - Tarým, gýda, finans, ticaret ve ekonomi, tüketici iþleri, kalkýnma, ulaþým, þehir planlama, eðitim ve araþtýrma, sosyal refah, çalýþma, spor, kültür ve turizm gibi ilgili tüm bakanlýklarý ve kurumlarý saðlýðý teþvik edici politika ve eylemlerin geliþtirilmesi hususunda çok önemli role sahiptir. Bu kendi alanlarý açýsýndan da yarar saðlayacaktýr. - Yerel merciler fiziksel aktivite, aktif yaþam ve saðlýklý beslenme için ortam ve olanak yaratýlmasýnda büyük güce ve role sahip olup, bunlarý gerçekleþtirirken desteklenmelidir. 2.4.2 Sivil toplum politika yanýtýný destekleyebilir. Kamuoyunun farkýndalýðýnýn ve eylem için talebin arttýrýlmasý için ve yenilikçi yaklaþýmlarýn bir kaynaðý olarak sivil toplumun aktif katýlýmý önemlidir. Sivil toplum kuruluþlarý obezite ile mücadele stratejilerini destekleyebilecektir. Ýþveren, tüketici, ebeveyn, genç ve spor birlikleri ile diðer dernek ve ticaret birlikleri özel bir rol oynayabilir. Saðlýk çalýþanlarý kuru-

luþlarý üyelerinin önleyici eyleme tamamýyla baðlý olmalarýný saðlamalýdýr. 2.4.3 Daha saðlýklý bir çevre yaratýlmasýnýn yaný sýra kendi çalýþma ortamlarýnda saðlýklý seçimlerin teþvik edilmesi hususunda özel sektör önemli bir rol oynamalýdýr ve sorumluluða sahiptir. Buna temel üreticilerden perakendecilere tüm gýda zinciri içindeki iþletmeler dahildir. Halk saðlýðý politikalarýnýn çizdiði çerçeve içerisinde tüketici eðitimi de rol oynayabilirken; eylem, üretim, pazarlama ve ürün enformasyonu gibi kendi ana faaliyet alanlarýna odaklanmalýdýr. Spor kulüpleri, eðlence ve inþaat þirketleri, reklamcýlar, toplu taþýma, aktif turizm gibi sektörlerin de önemli bir rolü bulunmaktadýr. Özel sektör, saðlýklý seçeneklere yatýrýmlara yatýrým yapýlmasý hususunda ekonomik fýrsatlara vurgu yapýlmasý ile her iki tarafýnda kazançlý olacaðý çözümlere iþtirak edebilir. 2.4.4 Medya bilgilendirme ve eðitimin saðlanmasý, farkýndalýðýn arttýrýlmasý ve bu alanda halk saðlýðý politikalarýnýn desteklenmesi hususlarýnda önemli sorumluluða sahiptir. 2.4.5 Sektörler arasý iþbirliði yalnýzca ulusal deðil, uluslararasý düzeyde de elzemdir. DSÖ uluslararasý eylemi cesaretlendirebilir, koordine ve öncülük edebilir. Birleþmiþ Milletler Gýda ve Tarým Örgütü (FAO), Birleþmiþ Milletler Çocuk Fonu (UNICEF), Dünya Bankasý, Avrupa Konseyi, Uluslararasý Çalýþma Örgütü (ILO) ve Ekonomik Ýþbirliði ve Kalkýnma Örgütü (OECD) gibi uluslararasý kuruluþlar etkili ortaklýklar yaratabilir ve bu suretle ulusal ve uluslararasý düzeylerde çok sektörlü iþbirliðini harekete geçirebilir. Avrupa Birliði (AB), AB mevzuatý, halk saðlýðý politikasý ve programlarý, araþtýrma ve Avrupa Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Saðlýk Platformu gibi faaliyetler aracýlýðýyla baþlýca role sahiptir. Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Saðlýk Küresel Stratejisi; Avrupa Gýda ve Beslenme Eylem Planý ve Avrupa Bulaþýcý Olmayan Hastalýklarýn Önlenmesi ve Kontrolü Stratejisi gibi var olan uluslararasý taahhütler rehberlik ve sinerji yaratýlmasý için kullanýlmalýdýr. Buna ek olarak, Avrupa Çocuk Çevre ve Saðlýk Eylemi Programý (CEHAPE) ile PanAvrupa Ulaþým, Saðlýk ve Çevre Programý (THE-PEP), remisyonu sýnýrlarý dahilinde Codex Alimentarius gibi politik taahhütler uluslararasý eylemde tutarlýlýk ve baðlýlýk saðlanmasý ve kaynaklarýn etkili kullanýlmasýnýn maksimize edilmesi için kullanýlabilecektir.

2.4.6 Düzenleyici önlemlere özel önem verilmek suretiyle politika araçlarý mevzuattan kamu/özel sektör ortaklýðýna dek farklýlýk sergileyebilecektir. Hükümet ve ulusal parlamentolar mevzuat dahil düzenleyici önlemler aracýlýðýyla tutarlýlýðý ve devamlýlýðý saðlamalýdýr. Diðer önemli araçlar politikanýn yeniden formüle edilmesini, mali ve kamu yatýrým politikalarýný, saðlýk etki deðerlendirmesini, farkýndalýðý arttýracak ve tüketici bilgilendirmesini saðlayacak kampanyalarý, kapasite inþasý ve ortaklýðý, araþtýrma, planlama ve izlemeyi içermektedir. Halk saðlýðý gerekçesi ve paylaþýlan tanýmlanan halk saðlýðý hedefleri ile kamu/özel ortaklýklarý cesaretlendirilmelidir. Özel düzenleyici önlemler; bu alanda çocuklara pazarlama kodeksi gibi uluslararasý yaklaþýmlarýn geliþtirilmesi ile baþta çocuklar olmak üzere enerji-yoðun yiyecek ve içeceklerin ticari promosyonun kapsamý ve etkisini sürekli olarak azaltýlmasýna ve de bisiklet kullanýmýnýn ve yürüyüþün teþvik edilmesi için güvenli yollara yönelik düzenlemelerin kabul edilmesini içermelidir. 2.4.7 Hem mikro hem de makro düzeylerde ve farklý ortamlarda eyleme geçilmelidir. Ev ve aileler, topluluklar, ana okullarý, okullar, çalýþma ortamlarý, ulaþým araçlarý, þehir çevre düzenlemesi, konut, saðlýk ve sosyal hizmetler ve boþ zaman deðerlendirme olanaklarý gibi ortamlara özel önem gösterilmelidir. Eylem yerel, ülke ve uluslararasý düzeyleri kapsamalýdýr. Bu sayede, bireyler sunulan olanaklarý aktif bir þekilde kullanmak hususunda sorumluluk almak için desteklenmeli ve cesaretlendirilmelidir. 2.4.8 Eylem daha saðlýklý beslenmenin ve fiziksel aktivitenin teþvik edilmesi ile optimal enerji dengesinin saðlanmasýný hedeflemelidir. Bilgi ve eðitim önem taþýmaya devam ederken, odak saðlýklý yaþam biçimlerini desteklemek için sosyal, ekonomik ve fiziksel ortamýn deðiþtirilmesine yönelik tasarlanmýþ müdahalelere yönlendirilmelidir. 2.4.9 Anahtar olarak zaruri önleyici tedbirler eylem paketi teþvik edilmelidir; ülkeler bu paketten ulusal ortamlarýna ve politik kalkýnma düzeylerine baðlý olarak müdahaleleri daha çok önceliklendirebilir. Zaruri eylem paketi: baþta çocuklar olmak üzere pa-zarlama baskýsýnýn azaltýlmasý; anne sütünün teþviki, meyve ve sebze dahil saðlýklý gýda teminin ve ulaþýlabilirliðinin iyileþtirilmesi; saðlýklý yiyecek seçimlerine iliþkin yönelik ekonomik önlemler: sosyal dezavantajlý gruplar için destek dahil uygun fiyatlý eðlence/egzersiz olanaklarý

sunumlarý; iþlenmiþ ürünlerde yað, serbest (özellikle katkýlý), þekerler ve tuzun azaltýlmasý; beslenmeye dair uygun etiketleme; daha iyi þehir düzenlemeleri ve ulaþým olanaklarý ile bisiklet ve yürüyüþün teþvik edilmesi; boþ zamanýný fiziksel aktivite ile geçirmesi için insanlarý motive edecek yerel ortamlarýn oluþturulmasý; okullarda saðlýklý yiyecek, günlük fiziksel aktivite, beslenme ve fiziksel eðitimin saðlanmasý; iþyerlerinde insanlarýn daha iyi beslenmesi ve fiziksel aktivite için motive edilmesi; ulusal gýda temelli beslenme kýlavuzlarýnýn ve fiziksel aktivite kýlavuzlarýnýn hazýrlanmasý/iyileþtirilmesi ve bireysel saðlýk davranýþ deðiþikliði kabulünün teþvik edilmesini içerecektir. 2.4.10 Halihazýrda fazla kilolu dolayýsýyla yüksek risk altýnda olan kiþilerde obezitenin önlenmesine ve obezite hastalýðýnýn tedavi edilmesine yönelik önem devam etmelidir. Bu hususta özel eylemler arasýnda temel saðlýk hizmetlerinde fazla kilo ve obezitenin zamanýnda tespiti ve yönetimi, obezitenin önlenmesine yönelik saðlýk çalýþanlarýnýn eðitiminin saðlanmasý ve tarama ve tedavi için klinik rehberliðin yayýnlanmasý yer almaktadýr. Her yaþtan obez kiþilere yönelik damgalama ya da aþaðý görme mutlaka önlenmelidir. 2.4.11 Politika tasarlanýrken ve uygulanýrken etkililiði ortaya koyulmuþ baþarýlý müdahaleler kullanýlmalýdýr. Bunlar insanlara okulda ücretsiz meyve sunacak programlarý; saðlýklý yiyeceklerin makul þekilde fiyatlandýrýlmasýný; sosyo-ekonomik baðlamda geri kalmýþ bölgelerde ve iþ yerlerinde daha saðlýklý yiyeceklere eriþim, bisiklet öncelikli yollarýnýn açýlmasýný; çocuklarýn okula yürümelerini teþvik edilmesini; sokak lamba ýþýklandýrýlmasýnýn iyileþtirilmesi; merdiven kullanýmýn teþvik edilmesini; televizyon izlenmesinin azaltýlmasý gibi daha saðlýklý gýdalarýn tüketilmesi ve fiziksel aktivite seviyelerinin arttýrýlmasý gibi etkisi kanýtlanmýþ projeleri içermektedir. Okul programlarý ve aktif ulaþým gibi obeziteye karþý birçok müdahalenin yüksek oranda maliyet etkililiðine sahip olduðuna dair kanýtlar bulunmaktadýr. DSÖ Avrupa Bölge Ofisi karar alýcýlara iyi uygulama pratikleri ve vaka çalýþmalarý örnekleri saðlayacaktýr. 3. ÝLERLEME VE ÝZLEME 3.1 Mevcut Belge DSÖ Avrupa Bölgesi genelinde obeziteye karþý eylemin güçlendirilmesini amaçlamaktadýr. Ulusal politikalarý ve mevzuatý ile eylem planlarý dahil olmak üzere düzenleyici eylemi ha-

rekete geçirecek ve etkileyecektir. Beslenme ve fiziksel aktiviteyi içeren bir Avrupa Eylem Planý, Belge aracýlýðýyla saðlanan ilke ve çerçeveleri özel eylem paketlerine ve izleme mekanizmalarýna dönüþtürecektir. 3.2 Ulusal saðlýk sürveyans sistemine dahiliyet için uluslararasý kýyaslanabilen anahtar göstergelerin geliþtirilmesi amacýyla bir sürecin bir araya getirilmesi gerekmektedir. Bu veriler böylelikle savunuculuk, politika yapýlmasý ve izleme amaçlarý ile kullanýlabile-

Prof. Dr. Recep Akdað T.C. Saðlýk Bakaný

cektir. Bu ayný zamanda düzenli deðerlendirilmesine, politikalarýn ve eylemlerin gözden geçirilmesine ve bulgularýn geniþ kitlelere daðýtýlabilmesine olanak saðlayacaktýr. 3.3 Düþüþ gösteren obezite ve ilgili hastalýklar baðlamýnda sonuçlarýn ortaya koyulmasý zaman alacaðý için uzun dönemli izleme süreci zaruridir. DSÖ Avrupa düzeyinde ilki 2010 yýlýný geçmeyecek þekilde üç yýllýk ilerleme raporlarý hazýrlanmalýdýr.

Dr. Marc Danzon DSÖ Avrupa Bölge Ofisi Direktörü

Ýstanbul, 16 Kasým 2006

EK-2

DSÖ 0-5 YAÞ GRUBU ÇOCUKLAR ÝÇÝN BEDEN KÝTLE ÝNDEKSÝ DEÐERLERÝ (DSÖ- BÜYÜME STANDARTLARI -2006)

24 ay 730 güne denk gelmektedir.

2 yaþýndan küçük çocuklar ayakta ölçüm yapýldýðýnda BKÝ hesaplanmadan önce boy uzunluðuna 0,7 cm ekleyiniz; çünkü 0-2 yaþ için boy ölçümü yatarak ölçülmektedir. Boy uzunluðu yatarak ölçülen 2-5 yaþ çocuklar için BKÝ hesaplanmadan önce 0,7 cm boy uzunluðu deðerine eklenmelidir.

24 ay 731 güne denk gelmektedir.

24 ay 730 güne denk gelmektedir.

24 ay 731 güne denk gelmektedir.

EK-3

DSÖ 5-19 YAÞ GRUBU ÇOCUKLAR VE ADOLESANLAR ÝÇÝN BEDEN KÝTLE ÝNDEKSÝ DEÐERLERÝ (DSÖ-REFERANS DEÐERLERÝ-2007)

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112