The Muros Times nº 34 - Decembro 2016

The Muros Times -Revista Dixital Muradana de Arte e Cultura-

Nº 34 DECEMBRO—2016

REVISTA DIXITAL DE ARTE E CULTURA

1

Fotografía: Nieves Formoso Vidal

The Muros Times Nº 34—DECEMBRO —2016

Indice: Na xesteira (p/ Marcelino García Lariño)

Páx.

3

Repaso pola historia de Esteiro: o asentamento dos cataláns (V)

páx.

4-7

Sistemas silvopastorais (I). Apuntes básicos (p / José A. Lago Lestón)

páx.

8-9

Cruceiro de Pereusós (p/ Xokas Figueiras)

páx.

10

Varices en las piernas: Qué debemos saber y hacer (p/ Ricardo Castillo)

páx.

11

As obras da Capela do Carme

páx.

12-13

Un poder para pleitear por unha comida (p/ Manuel Lago Álvarez)

páx.

14-16

Donación de Don Diego de Muros III.

páx.

17

Fonte da Mexadoira (p/ Elixio Vieites)

páx.

18

Dúbidas do Galego: Cuna, pañais, sonaxeiro (p/ César Lorenzo Gil)

páx.

19

Novas de onte de febreiro de 1910

páx.

20-21

En memoria del abuelo Manuel (p/ Manuel Silva García)

páx.

22

O apelido Muros

páx.

23

O método CES como solución ás colonias felinas (p/ Cintia París)

páx.

24-25

Resumindo: Sempre en Galiza

páx.

26-28

Falemos dos callos de Muros (p/ Manuel Lago Álvarez)

páx.

29

Publicidade na prensa local de Muros, en 1909

páx.

30-31

Os apelidos das xentes de Muros (I)

páx.

32-33

Privilegio de puebla y fuero a la Puebla de Muro.

páx.

34-35

A voz dos nosos poetas (Manuel Mª Pena Silva—Pablo Andrade)

páx.

36

A doazón de Muros por Fernando IV (p/ Manuel Lago Álvarez)

páx.

37-39

“THE MUROS TIMES” non se responsabiliza nin se identifica coas opinions verquidas por parte dos seus colaboradores nos materiais publicados.

Director: Jorge Lago Rama - Editor: Manuel Lago Álvarez Difusión da Cultura—

Depósito legal : C2437-2013 2

NA XESTEIRA p/ Marcelino García Lariño.

eu coido y asegúroo que non levaran nin unha mala cadela. Levaban si, moita face, moita agudeza, e moita listeza, moito talento e moita fame que foi precisamente esta, a esaxerada gana de comer, a que lle avivou na moleira o entendemento para, como se non fora cousa, entrar na taberna e dirixirse

Dicía a defunta da miña avoa (a filósofa, non a mística), que a fame fai á xente lista, aguda e disposta.

Outros sabios, sen ser a miña avoa pero de moita máis sona, aseveran que os grandes descubrimentos e inventos lográronse en épocas de calamidades, guerras e miseria.

E é así; porque a xente cando se ve privada do que precisa, do máis indispensable para a súa subsistencia, que non ten para comer nin que comer, os miolos comézanlle a furrular e os sentidos discorren o que non hai co gallo de lograr, conservar e disfruta-la supervivencia.

Esto non lles ocorre, poñamos por caso, ós que teñen de todo e aínda lle sobra, ós que non se preocupan de facer nada porque todo llo dan feito, e ós que non non exercitan os cerebros para pensar e imaxinar, por mor de que hai outros que xa pensan, maxinan e discorren por eles. Así mesmiño che vos é.

ó taberneiro sinalándolle para as grandes cestas de comida que amontoadas unhas riba de outras deixaran os romeiros dentro do mostrador:

A miña mocidade foi nunha época na que había e sufriamos bastante calamitátis et misériae.

E cumpría ser moi listo, disposto, enxeñoso e intelixente, para poder vencer e superar moitas e moi difíciles dificultades.

–Señor, non os dá de aí a nosa cesta.

–U-la cal é meus fillos?

–Esa que esta enriba –amosándolle unha das moitas que había nunha morea delas.

Unha cuadrilla de mozos, veciños meus e do meu tempo, daqueles tempos que xa dixemos moi espiñentos e embarazosos, foran á romaría do San Campio, a parroquia de San Orente, no concello de Outes. E xa o fixeron de véspera para iren á Xesteira, chamada así por mor dos moitos romeiros que xa acudían un día antes para pasar aló a noite deitados nun monte de xestas (de aí o nome de Xesteira), sen ningunha luz, revoltos homes e mulleres, e ó outro día, moi devotos e moi píos, facerlle a ofrenda ó glorioso santo, avogoso do mal cativo e que saca os inimigos dos corpos dos que o teñen. Levan tamén estes peregrinos, en grandes cestas, abondosa comida para a cea desa noite e xantar do día da festa, que adoitaban deixar nunha taberniña que os mordomos da festa adoitaban argallar ó pé da ermida do insigne militar e divino mártir.

O bo do home íalla a dar, e eles, os pillabáns, o decatarse de que era máis grande e máis chea a que estaba enriba, apresuráronse a dicirlle: -Esa non, señor. A outra a que está encima que ten o mantel a cadros.

Doulla o bo do taberneiro, e os desvergonzados -¡xa hai que ter cara!- déronse unha suculenta enchenta.

Os meus paisanos non botaron fóra os inimigos. E non porque ¡habería máis demos cá eles! Pero o que é meter dentro da andorga... Deciame un deles que na súa vida papara unha enchenta da maneira.

Que razón tiña a filósofa da defunta da miña avoa, que en santa paz descansa, que a fame esperta os sentidos.

Os meus conveciños, aínda que dixeron que levaran algún carto pero que enseguidiña os esgotaran,

Así e todo, e que non lle pareza mal a miña avoa, eu prefiro a fartura.

3

REPASO POLA HISTORIA DE ESTEIRO. O ASENTAMENTO DOS CATALÁNS (V) Do libro de Santi Llovo

mén do seu irmán da casa matriz en Esteiro, José, así como doutro veciño de Muros chamado Domingo Malvárez. Posteriormente, en 1880, esta goleta pasou a ser propiedade, a partes iguais, de Félix e de José.

"MEMORIA SALGADA DUN POBO" Por escritura pública outorgada en Muros o 14 de xuño de 1875 constituíuse a Sociedade de Fomentadores e Armadores da Ría de Muros . Esta sociedade supuxo, logo da recente promulgación da “Ley de Desentanco de la Sal”, unha auténtica revolución, xa que os empresarios da salgadura da ría dispoñían, en exclusiva, dun servizo de transporte garantido, tanto para traer sal do levante como para levar a sardiña prensada aos puntos de venda tradicional no Mediterráneo. Aínda que na constitución desta sociedade non houbo desembolso de efectivo, algúns empresarios achegaron as súas embarcacións. Nembargante, todos os asinantes resultaban beneficiados coa asociación, xa que os que eran armadores (tiveran ou non almacéns) garantían fretes e os que non tiñan barcos garantían transporte para as súas mercadorías e materias primas.

Polacra Goleta “Lucila”.

3.

Patacho “Rogelio”.

José Portals: 1.

Bergantín Goleta “Rosa”

2.

Bergantín Goleta “Deseada”

3.

Bergantín Goleta “Alejandro”

4.

Quechemarín “Amalia”

Dunha pequena análise dos estatutos da sociedade pódense destacar, pola singularidade, os seguintes parágrafos: No artigo 1º, baixo o que poderíamos denominar obxecto social, indican: “Bajo la denominación de Sociedad de Fomentadores y Navieros de la Ría de Muros, se establece, con domicilio en la villa de este nombre, una compañía colectiva compuesta de los fomentadores de pesca y salazón y de los interesados en buques de la Ría de Muros y Noya, con objeto de cargar exclusivamente en buques de los asociados, los pescados salados en las fábricas de los primeros. Para los efectos de la sociedad se entienden fomentadores de la Ría de Muros y Noya, todos los que tienen fábricas abiertas dentro de los distritos administrativos de ambos pueblos”.

Asinaron a constitución da Sociedade, entre outros, os seguintes empresarios nados en Esteiro: da familia Romaní, José e Félix Romaní Cruz (Félix daquela xa levaba anos establecido en Muros), da familia Portals, Alejandro Portals Boris (tamén establecido en Muros) e o seu irmán José, que asinou por el e como apoderado do seu pai José Portals Costa, que se atopaba enfermo na súa casa de Esteiro onde faleceu meses despois. Resulta interesante destacar que o asinamento da escritura se fixo primeiro en Muros o mencionado día 17.05.1875, onde asinaron os veciños da vila, e ó día seguinte referendouse en Esteiro, a onde se desprazou o notario, para “coller” a sinatura de José Romaní e José Portals.

Chama a atención o réxime de penalización para o caso dos fomentadores asociados que cargaran en barcos non inscritos na sociedade: “carga exclusiva en estos buques, sino multa de 15 duros por cada pipa de pesca…”

Segundo reflicte a escritura, dos citados empresarios unicamente achegaron embarcacións Félix Romaní e José Portals:

Tamén resulta curioso o sistema de quendas para a carga: “Los barcos cargarán en riguroso turno según fondeo en la bahía del puerto de Muros, si un barco tiene que darse a la vela por fuerza mayor, pierde el turno…”, por tanto era importante contar cun efectivo sistema de fondeo para o caso de nordés.

Félix Romaní: 1.

2.

Goleta “Gala”. Sobre esta embarcación se afonda no apartado de “Embarcacións do século XIX” deste traballo. Resulta acreditado que á data do asinamento da escritura de constitución desta sociedade o Gala era ta-

Un terrible suceso aconteciu na noitiña do 22

4

de novembro de 1884, o naufraxio dunha lancha que voltaba do mercado de Noia ateigada de veciños de Esteiro. A prensa, tanto local como nacional, fíxose eco da noticia:

lugar do Maio, filla de Manuel García e Rosario Ferrer.

O día 25 de novembro tivo lugar en Esteiro, coa asistencia de cinco sacerdotes, o enterro e honras fúnebres pola alma de Domingo Figueiras Veloso, mozo de 22 anos do lugar do Maio, fillo de Benito Figueiras e María Veloso.

O día 26 de novembro tivo lugar en Esteiro, coa asistencia de seis sacerdotes, o enterro e honras fúnebres pola alma de Esperanza Núñez Caamaño, moza solteira de 26 anos do lugar do Maio, filla de Rosa Caamaño (non consta o nome do pai). No lateral da inscrición aparece a seguinte frase “este apareció”.

O día 10 de decembro celebrouse en Esteiro, coa asistencia de cinco sacerdotes, as funcións de enterro e honras fúnebres pola alma de Carolina Caamaño Rama, viúva de Francisco Brea, do lugar do Maio, filla de Francisco Caamaño e Esperanza Rama.

O día 11 de decembro celebrouse en Esteiro, coa asistencia de cinco sacerdotes, as funcións de enterro e honras fúnebres pola alma de Manuela Esteiro, solteira de 19 anos, do lugar do Maio.

O día 25 de novembro de 1884 o Sr. cura párroco de Tal e Esteiro, D. José Castro Sanmartín, anotou no correspondente libro sacramental de defuntos o asento que a continuación literalmente se transcribe : “Suceso lamentable como digno de recuerdo” En el dia 22 del mes de Nbre del año 1884 entre los puertos de Esteiro y Portosín una lancha que regresaba de la villa de Noya al referido Esteiro, trahian a su bordo catorce personas, zozobra y perecen de entre ellas cinco personas, todas ellas menores de 26 años, cuias exequias por su eterno descanso se han celebrado a expensas de sus familias por el orden que sigue y para que conste lo firmo hoy, Nbre veinte cinco año citado.

José Castro Sanmartin” A continuación se anotaron as seguintes inscricións: O día 24 de novembro tivo lugar en Esteiro, coa asistencia de cinco sacerdotes, o enterro e honras fúnebres pola alma de Dominga García Ferrer, moza solteira de 18 anos do

Pódese deducir, tanto das noticias da prensa como do apuntado polo párroco, que efectivamente na noitiña do día 22 de novembro dese ano 1884 unha lancha, facendo servizo de carreto (xa que levaba mulleres) dende Noia a Esteiro pasando por Portosín, naufragou por mor do mal tempo, falecendo das 14 persoas que levaba (12 segundo a prensa), 5 (6 segundo a prensa), todas do Maio e das cales 4 eran mulleres Carolina Caamaño e Manuela Esteiro nunca chegaron a aparecer.

A conmoción tivo que ser moi fonda na bisbarra. A partires dese día e durante moitos anos, cada vez que un barco de pasaxe transitaba polo lugar do naufraxio rezábase en memoria dos falecidos.

Como exemplo, en 1889 no artigo sobre unha viaxe pola ría publicado na revista Novo Galiciano por José Lopez Otero, dicíase o seguinte: “Na illa Quebra (que é un pequeno monte no mar) fixéronos rezar unha salve en aución de gracias por haber chegado en ben a ela”.

5

Do mesmo xeito, o ilustre veciño de Esteiro Xosé Maio Tobío, Conroa, na súa novela “O frade das dúas almas” escrita en 1936, refírese a esta desgraza, cando o protagonista da obra, o estudante para crego “Leliño” xunto co seu pai, o Xinés, e o Sr. Cura, o seu profesor, collen a lancha do Caxón cara a Noia para se examinar en Santiago:

dra.

“Unha mañán de verdadeiro vran, determinamos ir a Muros Xoquín e eu: o tempo estaba manífeco e non había que pedirlle, pois presentábase un ventiño bastante calmo e favorabre que mesmo convidaba a emprender o viaxe. Decidímonos, sin vacilación algunha, e pouco despois surcábamos aquel mar, que anque curto en estensión, non por eso lle faltaba un oleaxe bastante forte.

“Non foi nada, señor cura, non foi nada¡ Pois non faltaba máis¡ Séntese señor, séntese que virá canso¡

Supuña eu ver todo aquelo despoblado, i enganeime ben, pois non había curruncho en que non se visen casas. Dun lado salía un barco de carreto; doutro un de pesca. Eiquí uns mariñeiros tendendo rede, elí collendo xa peixe, de modo que o mar e as beiras estaban poboadas ….¡que alegre é aquel paseo que hai ó salir de Muros! Primeiro Tal (una parroquia), logo Esteiro cun montiño de casas é un bo almacén de salazón; o Freijo con bonitos talleres e de donde salen muitos barcos sobre todo lanchas de pesca, e botes de toda cras.”.

Sentouse na popa, ó lado do patrón. Botano a vela arriba e un terraliño fresco foinos levando hastra o carreiro da Crega. Aquí pasouse a caixiña das ánimas (o primeiro en botar foi o señor cura, por estar certo de que aquel pequeno seu gran volvería multiplicado ó seu bulsillo) en lembranza dos afogados alí, cando voltara unha lancha da mesma carreira, facía xa máis de oitenta anos.”

“.. aora de volta encontro non sei qué frialdá na nosa ría, non vexo aquel picante mar do Son, nin a dolce ola da limpa baía de Muros donde parece que a iauga tranquila adormece naquel encuberto e cristalino salón. Vexo unha revolteada ría de Pontevedra; pero descuidada e convertida en deplorable abandono; sumideiro das inmundicias da fermosa cibdá do Lérez que atesoura tanta fermosura como riqueza natural que se ve circundada de ledas augas; pero que nas súas beiras non vemos unha fábrica de conservas como a de Noia nin coma a de Muros nin os almacéns de salazón de Esteiro, Portosín ou o Son; nin talleres, como os de Freixo e Muros, de donde teñen saído bos vergantes e barcos capaces de atravesar o Atlántico. Eiquí conténtase un co que hai, amenas campiñas embalsamadas de arrecendentes cheiros, raparigas bonitas e divertidas: muita contribución, muitas gabelas, asombrosa emigración e paremos de contar ..”.

O 8 de decembro de 1886 naufragou, nos baixos das Borneiras, outra lancha de pesca con cinco mariñeiros a bordo que viñan de Muros cara a Esteiro. Segundo as crónicas da época, ao non ter auxilio e non chegar á costa, morreron afogados.

No libro de defuncións de Esteiro aparecen as partidas de dous veciños da Silvosa, Manuel e Ignacio Piñeiro, aos que se lle dou sepultura o día 20 do mesmo mes .

A revista “O Novo Galiciano” acolleu un artigo publicado a principios de 1889, baixo o título “Un viaxe”, escrito polo periodista pontevedrés José López Otero. Este artigo, ao que xa me referín con anterioridade, é un dos poucos documentos descritivos da bisbarra na época. O autor fai unha crónica da súa viaxe, realizada no verán de 1888 co seu amigo Xaquín por Muros, Noia, Porto do Son, Pobra do Caramiñal, Vilanova de Arousa e outras paraxes próximas. Estes puntos xeográficos da costa occidental galega son descritos con detalle e afección, dándose conta da súa beleza e atractivos, as edificacións e monumentos máis senlleiros, os espazos de lecer, a industria ou a toponimia, que van ser comparados coa “frialdade” da ría de Ponteve-

Aparte das ordinarias disposicións testamentarias, apoderamentos e compravendas, houbo ao longo do século XIX outros tipos de escrituras públicas moi interesantes para documentar cómo era a vida en Esteiro naqueles tempos. Trátase, en primeiro lugar, das escrituras de “Obligación y fianza”, outorgadas polos industriais da salgadura para extraer sal dos alfolís reais; en segundo lugar, dos documentos de préstamos con garantía hipotecaria; en terceiro lugar, das chamadas fianzas carcerarias

6

e por último, dos foros e censos agrícolas.

Outro tipo de escritura de fianza carceraria foi outorgada por Pedro Rama, veciño de Esteiro, con motivo do seu arresto por ser un dos comprometidos na causa criminal instada de oficio polo Xulgado de Instancia de Muros con motivo da expedición duns exemplares impresos do catecismo de doutrina, noticia publicada polo periódico “La Voz de la Religión” .

Polo que respecta ás primeiras, os fomentadores cataláns tiñan que garantir cos bens que posuían, especialmente cos seus almacéns que antes eran taxados por “peritos inteligentes”, a retirada de sal dos alfolís. Estas garantías podían ser individuais ou colectivas, nas que se afianzaban mancomunadamente varios deles. Lémbrase que no apartado referido aos almacéns da salgadura reprodúcense varias destas escrituras, moi frecuentes a mediados do século XIX.

Tamén Venancio Portals Costa, o que fora industrial da salgadura no peirao de Esteiro, asinou o 24 de xuño de 1848, en Muros, unha escritura de afianzamento carcerario pola cal garantía “con sus bienes presentes y futuros al patrón, don Ramón Lariño, y tripulantes de la lancha San Antonio y Ánimas que fueron detenidos por el sargento de carabineros por habérseles aprendido una poca de salmuera, resto de salazón de sardina, que llevava dicho Lariño de su casa propia procedente de dos fanegas de sal que había sacado de los alfolís de esta villa al precio de consumo de tierra, los cuales se hallan arrestados en el cuartel de carabineros de la referida villa…” . Cómpre lembrar que naqueles tempos a sal era un produto absolutamente controlado e os prezos eran diferentes en función do uso que se lle daba. Non era o mesmo o prezo da sal para uso doméstico que para uso industrial.

Tamén son innumerables os documentos notariais de préstamo ao longo de todo este século. A súa estrutura era moi variable. Normalmente eran a curto/medio prazo, non máis de catro anos e os había tanto con xuros como sen eles. O caso máis peculiar foi o dunha escritura do que agora chamamos hipoteca inversa. Tratábase dun matrimonio de veciños de avanzada idade do lugar do Maio, que entregaron a propiedade da casa onde vivían e o resto das súas pertenzas, a cambio de que os atendesen mentres vivisen. Estas escrituras tiñan un denominador común: os outorgantes eran na meirande parte das veces cataláns e se establecían garantías normalmente hipotecarias. Os Romaní e os Portals foron por momentos verdadeiros banqueiros que se fixeron con innumerables propiedades ao executarse as garantías por non pagamento no prazo establecido.

Aparece tamén neste ano de 1854 unha escritura de fianza carceraria outorgada polo veciño de Esteiro Pedro Cambeiro, con motivo da causa aberta contra el por falsificación dun pasaporte .

O terceiro tipo de documentos notariais frecuentes que cómpre salientar, foron as fianzas carcerarias. Con estas escrituras, persoas imputadas librábanse da cárcere ou mesmo benfeitores libraban a terceiras persoas. En ambos casos era imprescindible a achega de garantías suficientes. Como exemplo, mencionarei varios supostos: o primeiro atopado data de 1827 e xa foi mencionado con anterioridade. Francisco Romaní, patriarca dos Romaní de Solleiros, afianzou cos seus bens a outros veciños de Esteiro que estaban presos por pescar contra as ordenanzas .

O último tipo de escrituras de certo interese atopadas nos protocolos notariais de Muros e Noia, referidos a veciños de Esteiro neste século XIX, foron os chamados foros e censos agrícolas. A modo de exemplo, mencionarei en primeiro lugar a aprobación dun foro sobre uns terreos, outorgado en xullo de 1837 por José Romaní, meses antes de morrer, cuns veciños de Tal. En canto aos censos, cómpre referirse a unha escritura asinada por Ricardo Romaní Ferrer en calidade de mandatario do seu cuñado Manuel Calderón Neira, daquela rexistrador da propiedade da área de Ferrol. No documento redimíase, do pagamento dun censo a unha serie de veciños de Esteiro que estaban obrigados con Dona Esperanza Portals a cambio de 700 pesetas. Este dereito previamente llo había legado dona Esperanza a Don Manuel e consistía en varios ferrados de centeo .

O propio Francisco Romaní volveu a outorgar unha escritura deste tipo para se librar el mesmo da cárcere ou das posibles penas pecuniarias derivadas dun ilícito por contrabando. O 3 de febreiro de 1838 concorreron os carabineiros, ao mando do sarxento D. Benito Rodríguez, na casa de Francisco Romaní en Solleiros e “sacaron una bara de bayeta encarnada comprada en la villa de Noya por Manuel Saborido, unos pañuelos bastillados e otros efectos del surtido da casa a pretexto de contrabando” .

(continuará)

7

Sistemas silvopastorais (I).

Apuntes básicos p/ José Antonio Lago Lestón.

desgraciadamente xa vimos fai poucas datas no veciño concello de Mazaricos, nos límites con Mu-

Enxeñeiro Tecnico Forestal,

ros.

Dos aproveitamentos existentes, monte de Esteiro

Con esta pequena serie de escritos gustaríame dar

e montes de Torea, teño a miña opinión, a cal me

unhas directrices básicas en diferentes aproveita-

ides deixar que non a expoña, pois o de Torea non

mentos forestais diferentes o simple aproveitamen-

o coñezo ben, e o de Esteiro creo que, na miña hu-

to madeireiro, tanto o realizado mediante a venda

milde opinión, se podería mellorar xa dende o mo-

de madeira que chegou o seu turno de corta, como aquel aproveitamento realizado por acopio de leñas, e/ou aproveitamentos extraordinarios, normalmente de baixa calidade, debidos a incendios, pragas ou, menos común, expropiacións de solos e/ou voos arborados. Enténdese como expropiación de voo aquel no que por diversas causas non se pode deixar crecer o arborado (líneas eléctricas e máquinas aeroxeneradoras son as máis usuais).

Como primeiro aproveitamento, creo que básico e primordial para ter un monte do cal se poida sacar un máximo rendemento, o mesmo tempo que

mento da implantación, pero son opinións persoais,

evitamos en gran maneira a problemática dos in-

e para nada unha crítica o traballo realizado.

cendios forestais serían os sistemas silvopastorais,

Os animais máis interesantes para poder aplicar un

ou aproveitamentos silvopastorais.

sistema deste tipo serían o cabalo, cabra, vaca e

Pódese definir un sistema silvopastoral aquel

ovella, tendo en conta tamén para certos sitios

no cal se pode sacar un doble rendemento do mon-

(aproveitamente de soutos e carballeiras, ou suple-

te: por un lado o propio de madeira e/ou leñas e por

mentando con alimento da explotación) o porco

outro lado o aproveitamento gandeiro, mediante o

celta. Cada un ten os seus pros e os seus contras.

pasto herbáceo e/ou arbustivo. Conseguindo desta

O cabalo ten unha baixa demanda e un precio

maneira un consumo dos recursos casi óptimo. O

irrisorio no mercado, e vese atacado frecuentemen-

mesmo tempo, en zonas como a nosa, sirve de de-

te polo lobo, ainda que fai un bo aproveitamento de

fensa ante os lumes forestais, pois consúmese bio-

pastos arbustivos pero non do fento.

masa que doutra maneira se iría acumulando ata

A cabra necesita maior infraestructura xa que

convertir un posible producto/beneficio nun proble-

deben recollerse pola noite, o igual que a ovella,

ma.

pero o igual que o cabalo é boa consumidora de

A ter en conta que xa nalgún monte das parroquias

toxos e silvas, ainda que non controla o fento, ten

de Muros se encontran implantados, dun ou doutro

saida no mercado en forma de cabrito de gran cali-

xeito, aproveitamentos deste tipo, debéndose dife-

dade. Deben utilizarse razas moi rústicas, como a

renciar daqueles animais que están ceibos e sen

cabra galega, perfectamente adaptada a este tipo

control, os cales poden causar accidentes, como

8

de aproveitamento.

materia verde por hectárea.

A vaca non é válida, ou non é óptima, para en-

San Breixo (Guitiriz): Sistema experimental con

trar nun sistema que esté en fase inicial, xa que ne-

dous manexos: continuo e rotacional.

cesita especies pratenses, que van aparecendo

En ámbolos dous casos a materia verde dispoñible

cando as máis lignificadas son consumidas. Ainda

o cabo de 20 meses baixou de 20 toneladas de ma-

que algunhas razas rústicas galegas si que consu-

teria verde dispoñible a 1 tonelada de materia ver-

men certas ericáceas.

de, sendo a diferencia entre un sistema e outro, a

A ter en conta nestes aproveitamentos as ra-

medio plazo, case insignificante, polo cal non sae rentable un sistema rotacional debido os maiores custos de implantación e dificultades no manexo.

Couto do Muiño (Zas): implantación de pastoreo sobre eucaliptal logo de corta a feito, queima de restos e entrada de gando. Deixouse parcela testigo sen pastorear. O cabo de tres anos, na parcela testigo había un mato de 1,5 m de altura e 45 toneladas de materia verde por hectárea. Na zona pastoreada unha altura media de 20 cm e 10 toneladas

zas galegas, entre ellas a Vaca Cachena (a máis

de materia verde por hectárea. Aparte o arbolado

pequena de todas as razas autóctonas), Vaca Cal-

nacido por rebrote de cepa era moito máis alto e

delá, Frieiresa, Limiá, Vianesa e como non a Vaca

groso na parcela pastoreada que na control, o que

Rubia Galega, que buscando aquelas estirpes máis rústicas, con mellores índices de parto natural, poden ser unha gran opción de aproveitamento.

A rotación de animais podería ser: cabalo/cabra, vaca, ovella, variando a carga gandeira de cada unha co paso do tempo, adecuando as novas condicións nutricionais da parcela. Tamén existen estudios nos cales en sistemas mixtos de cabras e vacas simultaneamente, estas últimas teñen unha maior ganancia de peso, xa que as cabras comen as plantas con máis lignina, menos apetecibles e nutritivas, deixando maior alimento de calidade dispoñible para as vacas e favorecendo a aparición de

se pode explicar por unha menor competencia, tan-

especies con maior aporte nutritivo.

to en nutrites como pola luz nos primeiros anos, e a movilización de nutrintes a través do aparato dixestivo dos animais.

Algún dato i experencias a ter en conta:

No seguinte, se teñen a ben no TMT, gustaríame

Pinar en Monfero: antes de empezar o pastoreo

dar uns apuntes sobre datos económicos deste tipo

existía un mato con altura media de 2m e unha bio-

de aproveitamento, tanto aqueles facilmente mone-

masa de 40-50 toneladas de materia verde por hec-

tizables (venta de gando) como aqueles gastos que

tárea. O cabo de tres anos a altura media do mato

se evitan (desbroces) e a súa cuantificación.

era de 10-15 cm e a biomasa de 1-4 toneladas de

9

Cruceiro de Pereusós p/ Xokas Figueiras.

leva de Louro á igrexa parroquial.

Tipo de ben: Cruceiro,

Propiedade: Pública

Concello: Muros / Muros (comarca)

Uso actual: Outros

Parroquia: Louro (Santiago)

Código no Catálogo da Xunta:

Lugar: Louro - Camiño da Igrexa

Categoría do Ben: Catalogado (Catálogo da

Outra denominación do ben: Cruceiro do Muíño

Xunta e dos PXOM)

de Axita

Elementos mobles:

Cronoloxía: Descoñecida,

Tradición oral: Referencias bibliográficas: BIBLIOGRAFÍA LÓPEZ, Atanasio: Nuevos estudios crítico-históricos acerca de Galicia.

CSIC PÁXINAS WEB: http:// www.planeamentourbanistico.xunta.es/ siotuga/documentos/urbanismo/ MUROS/documents/22396CA016.pdf (p. 21) Afeccións: Ten camiño de acceso?: Si Está cuberto de maleza: Non Está afectado por algunha obra: Non Estado de conservación: Moi bo Atópase en perigo nestes momentos?: Atópase moi cerca da estrada, a menos dun metro da mesma, malia que grazas ao pouco tránsito da mesma parece non

Descrición:

correr demasiado perigo.

O Cruceiro de Pereusós érguese sobre un só chan-

Onde está localizado:

zo e unha baseamento do que sae un fuste con

Latitude: 42.7647593334

forma octogonal que dá paso a un capitel prismati-

Lonxitude: -9.08848822117

co. A cruz, latina, carece de imaxes.

Empregamos o sistema de coordenadas WGS84

Atópase entre o linde dunha horta e a estrada que

10

Varices en las piernas: Qué debemos saber y hacer p/ Dr. Ricardo Castillo.

Cuando observamos en nuestras piernas unas

Los factores de riesgo más frecuentes para la apa-

imágenes violáceas similares a la huella dejada

rición de las várices son: la edad, la gestación, el

por un golpe (hematoma) , puede que se trate de

sobrepeso u Obesidad, las actividades de pie, el

venas dilatadas o varicosas conocidas como Vári-

sedentarismo

ces. Este problema circulatorio es muy común, por

Con la edad, las venas van perdiendo la elastici-

lo que es muy importante saber de ellas y tener

dad, se dilatan más fácilmente y las válvulas se

claro

vuelven más débiles permitiendo que la sangre se

que

hacer

y

como

prevenirlas.

y

el

ser

mujer.

Las várices son venas dilatadas que se ven por afuera de la piel y que tienden a aparecer especialmente en las piernas y en los tobillos. Estéticamente pueden no ser agradables y algunas veces dolorosas. A veces podemos no visualizarlas, pero la sintomatología nos hace pensar en problemas de las venas, pero en éstos casos, localizadas en las venas profundas llamadas muchas veces internas. La herencia juega un rol importante en la aparición de las varices. ¿Cómo se forman? Las venas se encargan de re-

regrese y se acumule. Con el embarazo el peso de

coger la sangre de todo el cuerpo para llevarla al

la gestación aumenta la presión sobre tus piernas

corazón para que se oxigene y así vuelva a circu-

dificultando el paso de la sangre por las venas; lo

lar nuevamente oxigenando los tejidos. Las venas

mismo que sucede cuando tienes sobrepeso o

de las piernas, por estar en la parte inferior del

cuando tienes un trabajo que requiere que estés

cuerpo, tienen que hacer un esfuerzo extra para

parada por tiempos prolongados o caminando sin

regresar la sangre porque trabajan en contra de la

descansar.

gravedad. Hay varios factores que contribuyen a

En la mujer se dá por la presencia de cambios hor-

que realicen esta labor: los músculos se contraen

monales que tienden a relajar las paredes de las

para bombear la sangre, las paredes de las venas

venas permitiendo que se formen las várices más

son poco elásticas para ayudar a la sangre a re-

fácilmente.

gresar y además tienen pequeñas válvulas que se

Consejos útiles para prevenirlas: Hacer ejercicio Bajar de peso y mantenerlo Evitar estar de pie por mucho tiempo Elevar las piernas cuando descansas Evitar cruzar las piernas cuando te sientas, para no cortar la circulación Utilizar medias de baja o mediana compresión

abren para permitir que la sangre suba y se cierran para impedir que baje. Hasta ahora todo funciona a la perfección, pero el problema se da cuando estas válvulas empiezan a fallar o a ser incompetentes. Esto hace que se acumule la sangre en algunas partes, las paredes de las venas se dilatan

y

así

se

forman

las

várices.

Es cierto que cualquier vena de tu cuerpo puede

Si las várices te causan dolor o son anti-estéticas ,

volverse una várice. Sin embargo, es más fácil que

hay diferentes opciones para su tratamiento: far-

suceda en las piernas y en los pies.

macológico, quirúrgico etc.

11

As obras da Capela do Carme Despois de moitos anos de espera para que deran comezo, fai uns meses a empresa concesionaria da execución das obras de mellora da Capela do Carme, rematou a primeira fase.

As obras foron licitadas pola Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria, e por RESOLUCIÓN do 24 de outubro de 2012 fíxose pública a formalización do contrato de obras de rehabilitación da capela da Virxe do Carme en Muros (A Coruña), cofinanciado polo Fondo Europeo de Desenvolvemento Rexional (80 %), no marco do programa operativo Feder Galicia 2007-2013. O orzamento base de licitación foi de 161.901,90 euros, (IVE excluído), sendo o Importe da adxudicación: 133.245,26 euros, (IVE excluído). A adxudicación fíxose por ser a “oferta economicamente máis vantaxosa ao obter a maior puntuación, en aplicación dos criterios de adxudicación establecidos no prego de cláusulas administrativas que rexe o procedemento”.

Velaiquí un pequeno reportaxe gráfico:

12

13

Un poder para pleitear por unha comida p/ Manuel Lago Álvarez.

Baltasar Fernández queixase do trato recibido polos frades do Convento de Louro

O documento transcrito forma parte do

aos que o reitor da parroquia de Serres,

protocolo do notario de Muros, Thomas de

Juan Diego Blanco negou o seu dereito ao

Campelo e atópase depositado nas depen-

xaxún e comida o día da función da Virxe

dencias do Arquivo Histórico Universitario

do Carme, na parroquia de Serres, pese a

de Santiago.

que, trinta anos antes, por fundación da

veciña de Serres María Maneiro de la Llama así se estipulaba, xunto coa esmola aos frades da cantidade de vintecatro reales de vellón.

Fago notar que o outorgante (Baltasar Fernández), en nada reclama os reales, senón o dereito dos frades ao xaxún e comida, no día en que acoden a Serres á función do Carme.

Todo o resto, detállase no documento, salvo un detalle, do que me din conta por ter Case integramente, o documento é un po-

de antes de coñecer este documento unha

der para pleitear ante a Real Audiencia e

referencia a unha visita de inspección que

outros tribunais e foi outorgado no ano

se fixera á parroquia de Serres no ano

1789 polo veciño de Serres Baltasar Fer-

1771 por parte dun delegado do Arcebispo.

nández, na súa condición de síndico do

Nesta visita o delegado ordenou a revisión

Convento dos Franciscanos de Louro.

das contas da Confraría do Carme dende o ano 1767 ( e incluso de algúns anos antes)

Por outros poderes que teño transcrito, ve-

e ademais declara: “extinguido el abuso

ño observando que estes seguen una pau-

de la comida a los señores sacerdotes

ta moi especial: non se limitan a outorgar

como ageno a los berdaderos profesos

só o poder, senón que fan historia con todo

del estado sacerdotal por consequen-

luxo de detalles dos motivos que levan aos

zia y experienzia”; no obstante, se le

outorgantes a preitear na defensa dos seus

permite a la cofradía que “les dé unha

bens e dereitos. A día de hoxe isto non se fai. Comparecese ante notario ou fedatario público, e outorgase poder para avogados e procuradores sen necesidade de explicar motivo concreto algún polo que se vai liti-

gar.

No documento que nos ocupa, o nomeado 14

parba con la moderación que requiere

dadora en concepto de quien no solo pagaron anual-

tan sagrado estado”.

mente y en los días de la función de dicha ermandad los veinte y quatro reales de vellón por la limosna y

De momento, non teño datos de como que-

trabajo de los seis Religiosos que concurrían dellas,

dou o preito, pero visto o anterior a min

sino también de ue siempre se les suministró por los

quédame claro que o rector da parroquial

propios Mayordomos el desayuno correspondiente y

de Serres naquel intre (1788), obrou como

la comida del medio día de cada función, según así

se lle ordenara na inspección de 1771.

también lo comprendía dicha fundación, y estuvo

Poder para pleito por la Misa del

todo ello en observancia sin la menor contradición, así asta que abiendo llegado la función de dicha Er-

Carmen en la Parroquia de Serres -

mandad del año próximo de mil setecientos ochenta y ocho, abiendo tenido abiso el Reverendo Padre

1789

Guardián del recordado Conbento, que le suministró En la villa de Muros a ocho días del mes de febrero

el Mayordomo de la Cofradía del día en ue se cele-

año de mil setecientos ochenta y nueve, delante de

braba, mandó asistir a ella los seis Religiosos qe era

mí, notario y testigos pareció presente Baltasar Fer-

costumbre. Presentaronse en la Iglesia Parroquial de

nández vecino de la parroquia de San Juan de Se-

dicha parroquia de Serres los qe cumplieron con la

rres, que hace como síndico del Conbento de Nues-

obligación a que eran destinados pero notaron que

tro Padre San Francisco de la misma villa, y dijo, que

Juan Diego Blanco rector propio della, dio orden a

María Maneiro de la Llama ahora difunta, y fue desta vecindad, hizo cierta fundación de una función de la cofradía, o ermandad de Nuestra Señora del Carmen desta parroquia de Serres, con Misa cantada el día que señala, mandando que en el asistiesen seis Religiosos sacerdotes, los ue abían de tener la obligación de mantenerse en el confesorio para confesar a todas las personas que concurrieren a confesarse, De manera que dicha fundadora dejó señalados perpetuamente para el cumplimiento de su voluntad pasados de cinquenta y ocho reales de vellón de renta anual,qe posehya como propios, para que los Mayordomos de la citada cofradía o ermandad, los percibieren por siempre jamás para aumento dellas y vido les impuso la obligación de que por cuenta de la misma renta abian de satisfacer cada año, en el día de dicha función veinte y quatro reales de vellón a los síndicos que fueren del motivado Conbento por razón a limosna, y el trabajo que tenían en el los seis Religiosos por su asistencia a di-

los Mayordomos qe eran de la misma cofradía para

cho confesionario; Falleciese conesta disposición la

que no les suministrase el desayuno, y menos la co-

María Maneiro, y luego los Mayordomos de la indica-

mida quando dicha función se concluye después del

da cofradía entraron al goce y posesión de dicha

mediodía, y el citado convento se halla a distancia

renta ay más de treinta años durante los quales han

de más de media legua; Lo que dio motivo a qe el

cumplido enteramente con la voluntad de dicha fun-

otorgante como tal síndico hiciese recurso al Padre

15

Probisor deste Arzobispado de Santiago pidiendo el amparo reposición enqe seallaban los conmemorados Religiosos en el asumpto explicado; obpusose ocho Curas; Alegose departe aparte, y con visto de lo deducido se dio sentencia admitida a favor de dicha Comunidad, de la que tiene entendido el otorgante, de que el nominado Don Diego Blanco querello de fuerza para delante su excelencia los señores de la Real Audiencia deeste Reino ue se admitió y mandó librar Real Probisión de emplazamiento la que se hizo saber al compareciente en el día de ayer; a fin de seguir este recurso, Dice, Que desde luego y en la forma y manera que en derecho le permita, da y entrega todo su poder cumplido, el que tiene, se requiera, y sea necesario, y deba valer, a favor de Don Blas Sánches Vaamonde y don Francisco Nabarro y don Francisco de Mata y Ron Procuradores de número de la dicha Real Audiencia, acaso uno, y cualquiera de ellos (oliaium), con cláusula expresa de que lo puedan jurar y substituir en los mas Procuradores, agentes y personas qe les pareciere, para que en nombre del otorgante, y representando la suya, como tal síndico de dicho convento, acudan delante de su excelencia los propios señores, pidiendo la confirmación de la referida sen-

ra su validación necesarias, qe aquí no vayan expli-

tencia definitiva dada en la expuesta causa por el

cadas, las ha por tales, y con las de aprobación, re-

expresado Probisor de Santiago, y qe a dicho cura

levación, libre, franca y general administración, po-

se le condene en las costas qe indebidamente hace

deríos y sumisión que hace de dicha Suprema y su-

ocasionar con las más providencias a que se hace

periores a los Jueces y Justicias seglares de SM de

acreedor por sus injustos recursos; Y al intenso pre-

su fuero y jurisdición para que así se lo hagan ejecu-

senten todo género de apelamientos, y papeles, pi-

tar, guardar y aber por firme como por sentencia

dan juramentos y compulsorios, hagan Acusaciones,

definitiva de juez competente, consentida y pasada

ofrezcan, y den informaciones, y Probanzas, ale-

en autoridad juzgada, renumpció todas leyes, fue-

guen, tachen, y deduzcan, oygan autos, y senten-

ros, y derechos de su favor, y la Gente qe las prohí-

cias interlocutorias, y definitivas, consientan las fa-

be en forma.

borables, y de las en contrario, supliquen, apelen

nombre, seguidamente fueron testigos Manuel Isido-

para donde y con donde deban, sigan estos recur-

ro Campelo, Jph María Campelo, y Guseph María

sos asta su conclusión, y hagan en dicho asumpto

Romero y Figueroa, vecinos y residentes en la villa y

todas las mas agencias, y diligencias, favorables al

de todo ello y de conocimiento de el otorgante, yo

referido otorgante como tal síndico, las mismas qe el

notario doy fe =en dos= folios= se =es =dobles

hiciera si se allase presente, que el poder qe para

=entre =Rv =Maneiro =los seis Religiosos= valga .

todo lo susodicho se requiera, y lo más a ello anejo,

Baltasar Fernández. Ante mí, Thomas de Campelo.

Así lo dijo,otorgó y firmó de su

incidente, y dependiente, el mismo les da, y otorga amplio y valiente, sin limitación de cosa alguna, con todas las cláusulas, vínculos, fuerzas y firmezas pa-

16

—-X—-

Donación de Don Diego de Muros III. Por documento de data 8 de agosto de 1518 asina-

el dicho Colegio E los otros dos mili para el dicho

do ante o escriban Joan Ortis, Don Diego de Muros

hospital de santiago los quales dichos seys mili

III, bispo de Oviedo e administrador do Hospital Real de Santiago, dona ao Colexio Maior San Salvador de Oviedo de Salamanca, do que foi fundador, e ao Hospital, a cantidade de seis mil ducados de ouro, para atender os gastos de ámbalas dúas fundacións.

“In dei nomine Amen sepan quantos esta carta de

donación vieren como nos don diego de muros… obispo de ouiedo… administrador general del hospital…… otorgamos e conozemos e dezimos que por quanto nos hemos fundado el colegio que se dize de san saluador de ouiedo en la cibdad de salamanca el qual avnque le hemos dado y dola-

do Renta no tiene tanto que le baste para los gastos grandes que en el se hazen y por que tan santa e pia hobra onon decaya antes vaya adelante es nuestra yntencion de ayudar en lo que pudiéremos para ello, otrosy acatando ansymismo los grandes gastos que se hazen enel dicho hospital ducados que ansi donamos señalamos e damos

de santiago en curar e alimentar los pobres ere-

en las debdas que nos son devidas de la Renta

grinos que a el ocurren de todas las naciones que

deste nuesíro obispado de los años de quinientos

alli vienen en Romería y de otras partes y en criar

e quinze e diez e seys e sy aquellos no baslaren lo

los niños spositos que alli se hechan e oirás mu-

que fallare se cobren de las Reñías del año de qui-

chas hobras pias porende assi por estocomo por

nientos e diez e siete especialmente las debdas

otras muchas causas justas e santas e por seruicio

que nos devenlas personas siguienles (nombra

de dios nuestro señor e nuestra propia libre e

unos 40).

agradable voluntad por la presente hazemos gracia e donación pura mera e inrrevocable ques di-

(Oviedo 19 Agosto 1518 —ante San Joan Ortis

cha entre vibos al dicho Colegio de salamunca e al

escribano)”

dicho hospital de santiago de seys mili ducados de oro en esta manera los quatro mili ducados para 17

Fonte da Mexadoira p/ Elixio Vieites Propiedade: Pública

Tipo de ben: Fonte,

Uso actual: Equipamento

Concello: Muros

Código no Catálogo da Xunta:

Parroquia: Esteiro (Santa Mariña)

Categoría do Ben: Dato descoñecido

Lugar: Trión

Elementos mobles:

Outra denominación do ben:

Tradición oral:

Cronoloxía: Descoñecida,

Referencias bibliográficas:

Descrición:

Afeccións:

O conxunto da fonte está nun espazo afundido á

Ten camiño de acceso?: Si

beira da estrada que vai de Trión a antiga Igrexa de Santa Mariña. O chan está recuberto de pedra e accédese por unhas pequenas escadas. Foi remo-

Está cuberto de maleza: Non Está afectado por algunha obra: Non Estado de conservación: Bo

delada fai uns anos e agora hai un pequeno banco ao seu carón. O cano está colodado nun perpiaño

Onde está localizada:

de granito e verte a auga nun sumidoiro enreixado.

A auga da fonte, segundo os veciños, ten a particu-

Latitude: 42.7911567538

laridade de ser beneficiosa para a saúde.

Lonxitude: -8.98866713047

18

Dúbidas do Galego:

Cuna, pañais, sonaxeiro

p/ César Lorenzo Gil

(pañais) e practicamente desaparecido na fala popular. En galego debemos dicir cueiro. Ás veces úsase a palabra en plural porque antigamente os pequechos levaban máis dun cueiro. Agora, cando o 90% dos que se usan son dun só uso, é máis conveniente usar a forma en singular. “Ese cueiro garda un segredo ben fedorento”.

Outra palabra do vocabulario dos bebés pertencente á lingua española pero moi xeneralizada entre os galegofalantes é sonajero. De feito, a idea de facer este texto veume cando o outro día escoitei dicir sonaxeiro, durante unha conversa na que un pai primeirizo quería requintar o seu galego. En realidade, no noso idioma ese instrumento que fai barullo e distrae as crianzas debemos chamalo axóuxere ou ruxerruxe.

O cochecito en galego recibe o nome de carro ou carriño de bebé. A silla, loxicamente, debemos chamala cadeira.

Nalgúns outros casos, a palabra habitual en galego aínda que admitida substituíu a forma tradicional, que resiste en ámbitos reducidos. Eis o caso de biberón, galicismo admitido en galego pero de moi recente uso. Tanto a miña familia de Arbo coma a miña familia da Limia usan aínda mamadeira. “Esa botella váleme para facerlle unha mamadeira para os años”. “Ese reprís que ten teu fillo pasáchesllo ti pola mamadeira”. É unha palabra en perigo de extinción, así que se vos presta, usádea.

O dicionario da RAG admite chupete aínda que logo aplícalle á palabra chupeta algúns significados que obviamente derivaron do acto de chuchar esa bocadiña de goma. Dicionarios como o Estraviz recoñecen a palabra chupeta e non chupete. Eu penso igual. Sempre escoitei chupeta entre os galegofalantes e xa nos dicionarios históricos aparece chupeta como sinónimo de hábito de fumar, nunha clara ampliación do vicio de chuchar que teñen as crianzas.

Amamantar é un castelanismo. As formas galegas son amamentar e aleitar. “Non aleitei ningún dos fillos”. Tamén se pode usar a perífrase dar de mamar.

Seguro que coñecedes moito máis vocabulario do mundo dos bebeciños ou naipelos, que é outro nome que se lles pode dar aos meniños de peito ou lactantes. Xa sabedes que este blog sempre se enriquece coas vosas contribucións.

(do seu blog https:// dubidasdogalego.wordpress.com/

Non son moi orixinal ao recordar que a liña máis feble do galego actual é a da súa transmisión familiar. Vouvos dar o exemplo da miña familia. Os meus avós da Maraña tiveron seis fillas e un fillo, loxicamente todos eles galegofalantes. De todos os curmáns, catorce en total, só tres falamos o tempo todo en galego; outros tres vano alternando e os oito restantes son castelanfalantes. Todos os meus curmáns segundos (teño cinco que xa falan) son monolingües.

Como símbolo desa perda, un dos campos léxicos máis danados da nosa lingua é o da infancia. Neste artigo explicamos como chamarlles a moitos obxectos relacionados cos bebés en galego.

A miña nai chámalle cunas ás que se compran e berces aos que se facían antigamente nas casas.

Seguindo o clásico esquema de diferenciar as cousas modernas (en castelán) das vellas (en galego), moitas persoas perden o vínculo entre a palabra tradicional e o obxecto que mercan na tenda.

Amais de berce e berzo, en galego podemos usar rolo e barrelo cando no deseño da camiña do bebé se favorece que abanee con facilidade. De aí o verbo arrolar, que significa abanear o berce suavemente para facilitar que adormeza.

Por certo, en galego facer durmir exprésase a través do verbo adormentar ou adurmiñar: “Adormentei a nena; xa podemos cear”.

Pañal é un castelanismo, tan estendido que incluso hai quen o usa co plural propiamente galego

19

Novas de onte de Febreiro de 1910 DE INTERES LOCAL Sermones de Cuaresma Con numerosa concurrencia vienen celebrándose en nuestra espaciosa Iglesia Parroquial, las dominicas de Cuaresma, a cargo de virtuosos padres franciscanos del inmediato Convento de Louro.

Conferencia de San Vicente El domingo 13 del corriente mes celebró esta asociación de caridad una de sus juntas generales en el salón que ocupa la Escuela Pía.

El discurso de reglamento estuvo á cargo de nuestro querido y buen amigo D. Manuel Lariño Lucías, Presidente que es de aquella benéfica institución.

Serenata Con motivo de celebrar sus días , el Director de la banda de música muradana, el 14 del

ción.

Sentido pésame Nuestros buenos amigos D. Manuel Andrade y Doña Balbanera Morales, de la ciudad del Apóstol, lloran hoy la pérdida de una preciosa niña de catorce meses de edad, que subió al cielo a últimos del pasado Enero. Sentimos la irreparable, pérdida que nuestros amigos acaban de experimentar, y de todas veras le deseamos resignación y conformidad cristiana con los designios supremos del Altísimo.

Muy bien por los valientes Hemos tenido el gusto de leer en nuestro querido colega «Correo de Galicia>> unos hermosísimos artículos de actualidad, político religiosos firmados por nuestro queridísimo paisano el elocuente orador Sagrado y Licenciado en Derecho, D. Francisco Suárez Salgado que han llamado poderosamente la atención entre el pueblo muradano, el que se halla en un todo identificado con la doctrina regeneradora en ellos sentada, aunque algunos ciudadanos, (muy pocos y se empeñan en constituir la excepción tristísima de la regla. Nuestra más cordial enhorabuena al valiente escritor.

Feliz viaje

actual, fue obsequiado par sus alumnos, los jóvenes Músicos, con un brillante concierto.

Con tal motivo se organizó en el relleno un animadísimo paseo.

Pozos Negros Lamentamos continúen sin rellenar los cenagosos charcos de la Agesta, ¿La minoría ligaria no se ocupó ya de eso en otra época? ¿porqué no se hacen desaparecer?

De colaboración La LIGA DE AMIGOS se honra hoy con la publicación del brillante trabajo literaria, de D. B. L. á quien da con tal motivo sinceras gracias por el obsequio, dispensado, á la vez que pone gustosa sus columnas a su disposi-

Ha regresado a Vigo, en donde se halla establecido nuestro buen amigo. D, Francisco Lariño, padre del ilustrado sacerdote don Francisco, que en la actualidad se halla regentando el curato, de Darbo (Cangas.) Lleve buen viaje nuestro amigo.

Restablecido Hállase ya bien de salud nuestro inolvidable amigo, el simpático Administrador de la Aduana de Vivero (Lugo) D. Eduardo Castañón y Cruzada. Celebramos infinito la mejoría.

Una operación Ha sido operada por un hábil Galeno Santiagués la señora doña Dolores García Roig, esposa de D. Adelino Portals Portals. Hacemos votos por su pronto restablecimiento.

Convalecientes Hállense bastante mejoradas en sus dolen-

20

cias las señoras doña Manuela García esposa de nuestro querido Presidente y doña Juana Lariño, hermana de nuestros distinguidos consocios D. Manuel y D. Bernardo. Celebraremos que la mejoría inicia da vaya en aumento y que pronto las tengamos el gusto de saludarlas en la calle.

que por medio de la prensa no pueda conseguirse otra cosa se verán obligados denunciar el hecho quien corresponda.

Mitin en Santiago Con enorme concurrencia celebrose en Compostela el animado mitin contra las Escuelas Laicas. Fueron innumerables las adhesiones que de toda Galicia se recibieron. Muros estuvo también representada, pues el Sr. Cura telegrafió adhiriéndose él y sus fieles, y particularmente lo hizo nuestro buen amigo D. Manuel Lariño Lucias.

Pared al suelo.

A consecuencia de los temporales últimos, se vino a tierra un lienzo del cementerio católico de esta villa. Con motivo de su recomposición ¿no poderían acometerse en la Necrópolis las obras urgentísimas que necesita?—Tienen la palabra los que pueden contestar satisfactoriamente a la pregunta formulada.

Rogamos pues al Sr. Administrador tenga a bien, si le es posible, atender tal queja, y c los visitantes recomendamos paciencia y mucha prudencia, pues ya saben que el papel de denunciantes propio de seres ruines.

Lluvias Las grandes lluvias que cayeron estos días

¡Descanse en paz!

El 21 del actual recibió cristiana sepultura el anciano marino D. Ángel Diez. Al sepelio y funciones de entierro concurrió un número crecido de fieles. Acompañamos a su atribulada familia en el justo dolor que le embarga.

Para el Sr. Alcalde Hace tiempo que se hallan vacantes,-varios destinos de empleados, en ese Ayuntamiento y que se están desempeñando interinamente. ¿Hasta cuándo ha de durar esa interinidad? ¿Por qué no se anuncian sus vacantes con arreglo a la ley de 10 de Julio de 1883 y R. O: de 23 de Septiembre de 1891?

Una queja Se acercaron a esta: redacción varios vecinos de este pueblo, y aun algunos forasteros, quejándosenos de que la única Administración de tabacos y efectos timbrados que existe en-este pueblo, cierra sus puertas, de doce a dos de la tarde y algo más, y por las noches a eso de las nueve, todo lo más tarde,: ocasionando con esto graves perjuicios al público que se ve privado de adquirir tales efectos a lea mejores horas de que pueden disponer, especialmente los jornaleras y viajeros;- haciéndonos ver que en el caso de 21

han arrastrado los sembrados y paredes de huertas, causando bastantes daños. El rio de Badernado que desagua en la balsa de los molinos de Anido, llevó a aquel lugar además de las tierras, gran cantidad "de culebras y otros reptiles y unos seis zorros ahogados.

Boda próxima Anúnciese para plazo breve la boda de la Srta. Carlota Fuentes Lago con el joven don Manuel Martínez, socio de la LIGA DE AMIGOS. Nuestra felicitación anticipada y que la dicha sea eterna.

Enfermos -Hallase enfermo nuestro querido consocio don Luis Hermida. Deseámosle pronto y total restablecimiento.

-Hallase guardando cama la señora de nuestro muy querido amigo el batallador concejal ligario D. Jacobo Formoso Porrúa. De todas veras deseamos su pronta mejoría.

EN MEMORIA DEL ABUELO MANUEL Publicado por Manuel Silva García (17/11/2016).-

de papá, el primer hijo varón lleva el nombre de

BUSCANDO EN EL BAÚL DE LOS RECUER-

Manuel (Manolo como diminutivo), y así ha venido

DOS, UN POEMA DE MI PADRE DEDICADO A

sucediendo, terminando prácticamente con mi hijo

SU ABUELO ENTERRADO EN CUBA.

varón, quien, hasta este momento, es el feliz padre de dos hermosas niñas.

Mi padre, Manuel Silva Fernández, a quien bauti-

Mi bisabuelo Manuel, desde muy joven, se fue a

zamos mi hermano Antonio y yo "El poeta de

Cuba y sólo sabemos que está enterrado en Sa-

Louro", por un lado, porque ese era uno de sus

gua La Grande, población de Villa Clara.

A continuación el poema de mi padre, quien escribía con el seudónimo de Manolo Da Roura:

EN MEMORIA DEL ABUELO MANUEL (Muerto en Cuba) ___________________________________________

Cuando nos acercamos a la sombría tumba hombres y mujeres, que vienen a ser lo mismo, entramos en el reino del abismo, porque todo lo que somos se derrumba.

Poco a poco desaparece el haber sido y se va resquebrajando el pensamiento en un vago y difuso sentimiento de ser sólo una cosa sin sentido. oficios y, por el otro, porque si había un lugar en el globo terráqueo que lo desvelaba era ese pequeño pueblo situado a la entrada de la Ria de Muros, en esa provincia de A Coruña, en la Costa da Morte, ese Louro que dejó atrás prácticamente saliendo de su adolescencia, primero haciendo el servicio militar en la marina donde sale graduado de suboficial y radiotelegrafista, luego en barcos mercantes donde incluso en uno de ellos, "el Delphos", barco griego en el cual navegaba, fue

Este no ser, que para nada importa, me obliga a soñar lo que no soy, no saber de dónde vengo, a dónde voy y ojalá que la desdicha sea corta.

Qué más da que sea escrito o sea hablado el recuerdo del deudo o del vecino, si siempre estará la fosa en el camino esperando al infeliz para olvidarlo.

A nuestro viejo enterrado en cubano suelo, ninguno de sus deudos lo recuerda y lo que ha sido un hombre se hizo tierra, sin un sólo vestigio por consuelo.

echado a pique por un submarino alemán frente a las costas de Inglaterra y refugiado en el Metro de Londres. A partir de allí y tras su paso por Canarias, donde conoce a mi madre, Elena, inicia su travesía a la América para radicase en Venezuela hasta el fin de sus días.

Siempre nos contaba que, por lo menos, desde mi bisabuelo, de quien hoy presentamos este poema

En Cuba nos queda, pues, un no sé qué, un puñado de raíces no sé dónde, una pizca de polvo que, siendo hombre, agarró la maleta y se nos fué.

Y porque nadie se acuerda de su nombre, al olvido lo sustituye un ¡yo que sé!.

(Manuel da Roura) 22

O apelido Muros O apelido MUROS é de procedencia galega, con

cal foi encarcerado en Portugal a finais de 1.477.

casas solares que radicaron precisamente na vila

Unha vez libre, foi embaixador español en Roma,

deste nome, así como na vila de Noia. Localízanse

servindo aos Reis Católicos, chegando a convencer

antecedentes de tan adiñeirada familia que morou

ao papa para que excomulgara ao conde de Soto-

moi próxima á ría de Muros con anterioridade aos

mayor, que durante toda a súa vida foi o seu mortal

anos 1.400.

inimigo.

Os seus compoñentes máis destacados engadiron aos seus nomes o toponímico de "Muros". Parece ser que a súa orixe fíxase en don Diego Rodríguez de Muros, nacido polos anos 1.300, xa que con anterioridade os desta familia aínda non utilizaran o patronímico Muros.

Un dos personaxes máis famoso desta familia foi don Diego de Muros, que foi chamado "Muros I" que foi bispo de Tui e Cidade Rodrigo e que tomou o hábito da Mercé en Salamanca o 21 de maio de 1.472. Foi Comendador de Huete en 1.456, definidor do Capítulo Xeral de Játiva en 1.460 e redentor de cativos por Castela ao ser Provincial da Orde da O apelido Muros estendeuse rapidamente polo resto

Mercé no citado Reino.

da Península, con preferencia en ambas as Castillas En 1.465 foi nomeado polo rei Enrique IV o seu ca-

e Andalucía. Coñécense dous escudos do apelido:

pelán cun soldo de trinta mil maravedises situado en

Un consistente en campo de prata cunha cruz de

rendas de Galicia, que posteriormente se fixarían en

gules e outro cuartelado: 1º e 3º, barras de azur so-

rendas reais da vila de Muros. O 15 de xuño de

bre prata cunha estrela de ouro: 2º barras vermellas

1.472 foi nomeado bispo de Tuy, o que lle situou de

sobre fondo amarelo e 4º barras de prata sobre fon-

novo en Galicia, á beira da súa poderosa familia.

do azur.

Nos anos seguintes foi nomeado Oidor na Audiencia ARMAS: En campo de prata cunha cruz de gules.

de Valladolid, o que non lle impediu levar a efecto unha axitada vida política en Galicia a resultas da

23

O método CES como solución ás colonias felinas p/ Cintia París Dende tempos inmemoriais o gato convive co ser humano e na sociedade de hoxe en día no ía ser menos. Moitos pobos e cidades teñen que vivir preto de colonias de gatos que por uns motivos ou por outros ficáronse nun territorio en concreto, as veces afastados e outras veces ao lado da nosa vivenda.

Cando os veciños se encontran con esta situación poden ocorrer, en normas xerais, dúas cousas: en primeiro lugar, os veciños amantes dos animais axudarán a que non lles falte de comer e de beber e tentarán facerlle a súa estancia na rúa máis sinxela; en segundo lugar, os veciños en contra de que unha colonia felina se instale preto da súa casa desexarán que se quiten de alí o antes posible.

Noutros casos, existe xente cruel que decide tomar as rendas de actuación pola súa conta e dedícase ao exterminio felino dunha maneira moi pouco moral (utilizando escopetas, tirándolle pedras, envelenando a comida, etc), cuxas consecuencias para o autor están penadas pola lei.

Ben é certo que os gatos poden traer moitas molestias para a vida cotiá de calquera persoa xa que teñen que soportar cheiros, o miañar dos gatos ou pelexas entre eles. Ata fai pouco as solucións principais para erradicar o problema foron a captura dos animais e a súa eutanasia ou a privación de comida para que se foran ou morreran de inanición. É fácil pensar que, desta maneira, os gatos desistirán e marcharán ou morrerán pero estámonos esquecendo da natureza dos felinos que se basea na territorialidade e na supervivencia. Se a un gato se lle quita a comida buscará outra fonte de alimento que o sustente, e si se procede á eutanasia do gato será cuestión de días que esa zona sexa ocupada por outra colonia felina, e volta a empezar.

Para solucionar esta situación, as asociacións a prol dos animais puxeron en práctica un método que ate

24

agora resultou ser o máis eficaz: o método CES (Capturar-Esterilizar-Soltar). Para levar a cabo esta práctica hai que comezar por autorizar a unha serie de persoas para que sexan as coidadoras das colonias. Estas persoas levarán un control da colonia anotando o número aproximado dos gatos existentes, o sexo, o seu carácter (se son dóciles ou máis salvaxes), as esterilizacións que se levan a cabo, etc. Asemade, administraralles porcións de penso acorde co número de gatos da colonia para evitar, así, que sobre comida e outros gatos veñan a aproveitarse das sobras. Despois, retirarase os comedeiros e limparanse os restos de comida.

Os gatos familiarizaranse cos coidadores da

conciencia de que non se lle pode dar de comer

colonia e sentiranse máis cómodos e será máis

sobras, estresar aos gatos ou levar a cabo

sinxelo o seguinte paso: a captura. Pasado o

prácticas vandálicas.

tempo de familiarización procederase á captura dos gatos para a súa esterilización. Esta captura farase cunha gaiola adecuada que conte con ventilación e que sexa das medidas adecuadas para evitarlle incomodidade ao gato. Colocaranse as gaiolas uns días antes e deixaranse alí para que os gatos se vaian acostumando a ela e, despois, procederase á captura poñendo comida dentro a modo de gaiola trampa.

Unha vez que o gato xa se encontra preparado para a esterilización farase o máis rápido posible xa que resultará un acto de moito estrés para o

Ben é certo que o método CES require tamén

felino. O postoperatorio durará unhas 24 horas no

apoio dos veciños xa que as esterilizacións e a

caso dos machos e 6 días no caso das femias e,

alimentación dos animais precisan de cartos para

unha vez pasadas, devolverase ao gato a súa

levarse

colonia no mesmo sitio no que se atrapou. De

conservar unha boa convivencia entre cidadáns e

tratarse dun gato dócil e facilmente sociable, pora-

animais sen ter que recorrer a métodos inmorais e

se en adopción. Para saber que o gato foi

pouco efectivos. Hai que ser conscientes de que as

esterilizado e para evitar máis angustia no futuro,

colonias felinas van a existir sempre e que son

marcarase cun corte na orella moi pequeno. Antes

precisas para o control de insectos e roedores polo

usábanse tatuaxes ou outras marcas na pel pero

que tamén fan unha boa labor social. Temos que

non eran visíbeis salvo por aproximación, e non

comprender e actuar sendo responsables en todo

á

práctica.

Entre

todos

poderemos

sempre era posible. Despois de que os gatos da colonia resulten esterilizados, o proceso non acaba aí xa que os coidadores farán un seguimento para que os felinos se recuperen de todo e saber se a súa conduta segue a ser a mesa ou si hai cambios a causa da operación, e vixiar posibles novos individuos

que

aparecen,

xeralmente,

por

abandono de gatos domésticos.

As colonias esterilizadas e controladas reducen o seu número de membros de forma natural.

Co método CES os gatos acollerán unha conduta máis tranquila e amainarán as marcaxes ca ouriña polo que os malos cheiros desaparecerán e os

momento e manter unha boa vontade para que se

miaños

reducidos

resolva o problema das molestias das colonias, e o

considerablemente pola falta de impulso para

método CES é o adecuado. Dende as asociacións

procrear. O ideal sería a colocación dunha placa

que loitamos por isto, precisamos a colaboración

informativa da existencia dunha colonia felina

de todos os veciños e temos esperanza de que así

controlada por coidadores para que a xente colla

sexa. Por eles, por nós.

e

as

pelexas

veranse

25

Resumindo: Sempre en Galiza en frases: Autor: Alfonso Daniel Rodríguez Castelao.

Publicada o 10 de marzo de 1944 en Bos Aires, << O verdadeiro heroísmo consiste en trocar os anceios en realidades, as ideias en feitos >> << ¿Con que dereito se nos obriga a deprendermos a lingua de Castela e non se obriga aos casteláns a deprenderen a nosa? >> << E somentes preservando as nosas enerxías autóctonas, a nosacapacidade creadora, é como poderemos contribuír á civilización universal incorpo<< Tódolos escritores casteláns do século XVII e

rando a ela as nosas creacións inéditas.

XVIII adicáronse a luxar o nome e o creto dos galegos >>

<< O galego é a forma máis antiga das linguas neolatinas de Hespaña e a primeira que alcanzou un

<< Embafouse o perfil das nosas arelas; pero aínda

pleno desenrolo literario. >>

é doado creer que, polas mudanzas do mundo, se << A dominación de Galiza endexamais será efecti-

restaure a unidade galega, se non na integridade da

va entrementras fale un idioma diferente do caste-

provincia romana ou do reino suevo polo menos na

lán. >>

do período cultural que na esfera da crítica literaria se vén chamando “galaico-portugués”. >>

<< Castela non ten máis de tres séculos de antigüe<< É seguro que Galiza e Portugal se axuntarán

dade sobor das nacións de América >>

algún día >> << A nosa galeguidade provén da forteza do espírito, e aínda que carecemos de vontade ofensiva

<< O pobo é somentes soberán o día das eleccións

somos inexpugnables na resistencia. >>

>>

<< Chegan a decir que o problema galego igual que

<< As tres nacionalidades foran asoballadas violen-

o vasco e catalán, depende da solución que acorde

tamente: pero non ao mesmo tempo (Galiza foino

a maioría dos hespañoes… ¡Estábamos aviados!

no século XV, Cataluña no XVIII i Euzcadi no XIX),

>>

e por eso non poden ser idénticas no recordo das institucións perdidas, no resentimento que deixaron

26

as guerras civíes e, polo tanto, na vontade reivindi-

cendente: a de atraguer Portugal á comunidade da

cadora. >>

gran familia hispánica. >>

<< Os galegos tiñan unha cultura anterior e superior

<< O “pricilianismo” botou raíces tan fondas na alma

á de Castela,e contaban con institucións foraes que

mística deGaliza que, a pesares das pauliñas dos

concedían aos labregos un comezo de propiedade

cregos, o noso pobo aldeán sigue sendo heterodo-

>>

xo. >>

<< Os soldados galegos loitaron na guerra como

<< Os ingleses aldraxan aos escoceses; os france-

loitan nas romerías:aturuxando e sen temer á mor-

ses aos bretóns; oscasteláns aos galegos. E todos

te. >>

eses aldraxes non son máis que un recoñecemento tácito do “carácter nacional”

<< Os elementos de dereita soio conciben unha patria artificial, posta ao servicio do seus intereses

<< A partir de Galiza e de Asturias foise gañando

>>

aos mouros o que despois soio sirveu para engrandecer a Castela; pero en canto se cerrou a Reconquista fomos aldraxados e repudiados. >> << A partir de Galiza e de Asturias foise gañando aos mouros o que despois soio sirveu para engrandecer a Castela. >> << A invención do corpo do Apóstolo foi unha maniobra estratéxica de Carlomagno para enquistar a invación árabe >>

<< As casa aldeáns, espalladas, forman un grupo

<< Os proxenitores da nosa caste chegaran a Irlan-

natural de poucos habitantes, chamado “lugar”. (…)

da e formaran alí un acorro inexpugnable das esen-

Os “lugares”, espallados, compoñenun agrupamen-

cias celtas. >>

to que se chama “parroquia”. Esta entidade é o antigo clan dos celtas >>

<< Porque as vacas e os bois merecen máis amor que os touros bravos. >>

<< O caciquismo galego deixará de existir cando se lexisle para Galiza e os labregos se sintan ampara-

<< Nós queremos ser hespañoes, pero a condición

dos pola Lei, sen medo á Xusticia >>

de que este nome non nos obrigue a sermos casteláns. >>

<< O idioma imposto non logrou matar o seu idioma natural; pero logrou degradalo. >>

<< A cidade cree que fóra dela non hai máis que paisaxe, patacas, e leite…; ignoran que tamén exis-

<< Cataluña, Euzcadi e Galiza teñen a misión histó-

te unha cultura nobre, antiquísima e insobornable.

rica de trasnformaren a estructura xurídica de Hes-

>>

paña; pero Galiza ten, ademáis, outra misión tras-

27

<< A loita nobre e leal das ideias é o que asegura o

<< Galiza soio merecerá respeto cando abandoe-

progreso. >>

mos a nosa mansedume,despois de saber o que fomos, o que deixamos de ser e o que seríamos con vida independente. >>

<< Pero dentro de Portugal quedounos a mitade da nosa terra, do noso espírito, da nosa lingua, da nosa cultura, da nosa vida, do noso ser nacional. >> << O que non lle dá de comer a unha vaca no ten dereito a muxila>> << Val máis unha Terra con albres nos montes que un Estado con ouro nos Bancos. >> << A vaca é o símbolo da paz. >> << Unha lingua é máis que unha obra de arte; é

<< Somos tan galegos hoxe como éramos no sé-

matriz inagotable deobras de arte. >>

culo XV, antes de sermos asoballados polos “Reis Católicos”. >>

<< Non hai máis solución que o federalismo para chegar á paz domundo. >>

<< A nosa “lingua rústica” vive porque aínda temos moito que decirnela >> << Se a cultura é o mellor froito da

<< Se aínda somos galegos é por obra e gracia do

nación, será preci-

idioma. >>

so recoñecerque non hai vida nacio-

<< O miragre da existencia diferenciada de Galiza,

nal única onde

a través de tantos erros e miserias históricas, pro-

existan diversas

ba que do chan galegoxurde unha enerxía incoerci-

culturas. >>

ble, capaz de facernos inmortaes. >>

<< Non: o interna-

<< ¿Quen pode, pois, salvar a Galiza? Galiza mes-

cionalismo eficaz

ma >>

non deserta das patrias, senón que as transforma en órgaos dunha nova humanidade. >>

<< Galiza deixará de loitar pola liberdade cando a conquira >>

<< Sempre queda o recurso de petar na alma das moitedumes até promover un estado de opinión

<< A vergonza é pior que a fame >>

revolucionaria. >>

—-XXX—-

<< Galiza foi un Reino independente até o século XV e despois gozoudas ventaxas do réxime autónomo até ben entrado o século XIX. >>

28

Falemos dos callos de Muros p/ Manuel Lago Álvarez.

nario se están perdendo usos e tradicións, tanto que ata hai quen os cociña con patacas e con ou-

Os callos son un dos pratos de cociña máis típicos

tros máis produtos, que nada teñen que ver cos

da gastronomía muradana. Un prato que case

callos de toda a vida. Aos callos: callo, pata e

sempre se preparaba en domingo, por ser a súa

chourizo, todo o demais que se lle engada, non

elaboración algo complexa e levar moito tempo o seu cociñar. O mellor foi sempre poñelos ao lume naquelas cociñas de ferro, que como a coñecida Bilbao n 9, facían o seu traballo de forma lenta, pero coa garantía de que a cocción lenta garantía un prato feito para goce dos paladares máis esixentes.

Os callos e Muros, (moi ao uso dos callos de toda Galicia), levan garavanzos e cominos. Outros callos, como os asturianos e os madrileños, para nada usan de tan prezada legume.

Os callos chámanse así porque usan como produto base o “callo”. E que será isto do callo, que se

será máis que facer o que agora chaman “cociña

preguntará mais de un?. Pois ben, mais dunha vez

creativa”, o que non está mal, pero hai receitas

temos escoitado a frase “que callo tes ¡¡”. E oída a

que teñen uns límites, e poño un exemplo: para

frase, ninguén pensa nos callos dos pes ou nos

asar sardiñas o método é o que é, pero ultimamen-

callos das mans. Estamos pensando no estómago

te, engadese mollar as sardiñas en cervexa por-

que ten a persoa para ser capaz de facer tal ou cal

que supostamente dálles tal o cal sabor¡. Bueno,

cousa. E o que me lea... estará pensando: ¿a on-

son cousas ¡.

de quer chegar o da calle ancha?. Pois o da calle

E xa vou rematando... ¿A alguén se lle ocorrería

ancha pensa i escribe que os callos para chamar-

facer unha caldeirada de badeixo, usando outro

se callos teñen que levar (pouco ou moito) CALLO,

peixe que non fora badeixo ? (por exemplo... fane-

que non é, nin mais nin menos que o estómago da

cas). Pois... é que non, e como é que non, para

vaca, que é cousa de toda a vida, e moi prezado

facer callos e chamarlle así... pois o dito... a botar-

por tódalas xeracións que nos precederon.

lle (pouco ou moito): CALLO.

O uso callo vaise perdendo por mor dos novos

P.L.: Pois non, que non vou a pór a receita dos

usos e costumes culinarios, e tense a menos por

callos, que todo o mundo sabe facelos, pero insis-

consideralo un elemento “innobre” do rumiante.

to: un pouquiño de CALLO aos CALLOS.

E ven todo isto a colación, porque tamén no culi-

29

Publicidade na prensa local de Muros, en 1909

30

31

Os apelidos das xentes de Muros (I) Según o Instituto Galego de Estatísitca, os apelidos

concello de Vilariño De Conso (Ourense).

máis frecuentes no Concello de Muros, son os se-

- na parroquia de San Pedro de Crecente, no con-

guintes:

cello de Crecente (Pontevedra).

- na parroquia de San Lourenzo de Trives, no concello de A Pobra De Trives (Ourense). coa grafía Vila Fernández - na parroquia de San Vicente de Marantes, no concello de Santiago De Compostela (A Coruña). coa grafía Vilafernández - na parroquia de San Martiño de Olveira, no concello de Dumbría (A Coruña).

O APELIDO “FERNANDEZ”

Orixe e Toponimia:

Distribución en España:

Posible orixe toponímica. en Galicia atopamos os

No estado español: podémolo atopar nas provincias

seguintes lugares coa grafía O Eido Fernández:

de Madrid, Asturias, Barcelona, Sevilla, León, Gra-

- na parroquia de San Bernabeu de A Graña, no

nada, Málaga, Murcia, Cantabria, Cádiz, Xaén, Al-

concello de Covelo (Pontevedra).

mería, Biscaia, Toledo, Badaxoz, Cordoba, Cidade

coa grafía Os Fernández

Real, Valencia, Cáceres, Zamora, Alacante, Valla-

- na parroquia de San Bernabé de Chaguazoso, no

dolid, Huelva, Albacete, Burgos, Guipúscoa, A Rio-

32

xa, Palencia, Cuenca, Navarra, Illas Baleares, Tenerife, Zaragoza, Ávila, Xirona, Álava, Tarragona, As Palmas, Salamanca, Guadalaxara, Castelló, Lleida, Segovia, Melilla, Ceuta, Soria, Huesca e Teruel.

Heráldica Ten moitas orixes na Galiza, coñecese unha casa solarenga en Chantada.

Nobiliaria Brasóns dos LAGO recollidos na Executoria de Fidalguía dos irmáns FERNANDO e PEDRO DE LAGO, veciños do Concello de Trasancos (na actual comarca de Ferrol, antigamente Terra de Trasancos). O proceso de información promóvese ante a Real Chancillería de Valladolid o 31 de outubro do ano 1596, e remata coa terceira e definitiva sentencia en favor dos apelantes outorgada o 13 de maio de 1603.

Heráldica

Armas : Os Fernández galegos teñen os seguintes brasóns: 1. Os de Chantada: En campo de ouro, 3 faxas de gules.

Outros Fernández da Galiza: 2. En campo de azur, un castelo de prata aclarado de gules e sobre cada unha das torres laterais, un paxaro de ouro en actitude de vó. Bordura de ouro, coa lenda: “ Toda hazaña vuela muy a la ligera” en letras de sable. Fileira de gules.

3. En campo de sinople, unha torre de prata, deitada de duas estrelas do mesmo metal e surmontada dunha flor de lis, tamén de prata.

4. Escudo partido: 1º, en campo de azur, un castelo de ouro; 2º, en campo de ouro, un león rampante de gules.

5. En campo de azur, 5 flores de lis de ouro, postas en sotuer. Bordura de gules con oito aspas de ouro.

O APELIDO “LAGO” Orixe:

Armas : 1.- En campo de azur, unha torre almenada da súa cor sumada dun cabaleiro armado sostendo erguida unha espada na man destra.

2.- En campo de gules, tres flores de lis de ouro ben ordeadas.

Así nas armas do capitán Lanzarote de Lago e Andrade (ano 1591), no interior da igrexa parroquial de Santiago de Barallobre (no actual concello de Fene, A Coruña). Cumpre salientar que esta pedra de armas se conserva con esmaltes e cores.

3.- Xaquelado de ouro e azur, de doce piezas (3 x 4) sostidas de tres ondas de prata e azur, e brochantes sobre elas catro peixiños de prata.

4.- De goles, cinco flores de lis de ouro, colocadas en aspa.

5.- De ouro, un oso, de sable.

6.- De azur, unha torre de prata sostida dun lago de prata e azur, acompañada de dúas flores de lis de ouro, unha en cada cantón da xefe.

7.- De prata, unha torre ameada de pedra, mazonada de sable, sumada dun guerreiro armado que empuña unha espada, fendente, coa man destra.

Fontes-bibliografía

Etimoloxía : 1.- Masa considerable de auga, de maior ou menor profundidade, rodeada de terra e non comunicada directamente co mar.

Está relacionado cos apelidos Lagoa, Lagos.

Toponimia Posible orixe toponímica. en Galicia atopamos as seguintes parroquias coa grafía O Lago.

- parroquia de San Martiño de O Lago, no concello de Maside (Ourense).

- parroquia de Santiago de Lago, no concello de Valdoviño.

33

RAG, Dicionario da Real Academia Galega, .



Arquivo Municipal de Ferrol (AMF). Caixa nº.

754. Expedientes de Nobreza e Limpeza de Sangue.,.

Boullón Agrelo, A.I.; Sousa Fernández, X., Cartografía dos apelidos de Galicia, Instituto da Lingua Galega - USC, 2001.

INEbase, Aplicativo Apellidos,, INE, 2011.

INEbase, Aplicativo Apellidos, INE, 2011.

ARG, Arquivo do Reino de Galicia, Xunta de Galicia,.  Corpus Xelmírez - Corpus lingüístico da Galicia medieval - http://sli.uvigo.es/xelmirez/, Vol/Tom MSXC páx 271/ 353.

Fariña Couto, L., Libro da heráldica galega, Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa, 2001.

Privilegio de puebla y fuero á la Puebla de Muro.

Libros do privilegios y confirmaciones. Libro núm. 3o8, art. 27.

A la Puebla. E otrosi les damos que fagan merca-

En el nombre de Dios Padre, é Fijo, é Espíritu

por el alfoz, mas quo vayan todos comprar e ven-

Sancto, que son tres personas é un Dios, é de la

der al mercado á la Puebla. E mandamos que los

Bienaventurada Virgen Santa María, su madre, é

jueces é loe Alcaldes é el Notario que moren en

á honra é servicio de todos los Santos de la corte

La Puebla e tengan hi las mujeres, é las mayores

celestial, por gran favor que habemos de mejorar

casas de morada; o los que lo ansi non ficieren,

en el nuestro tiempo los nuestros lugares, según

que non sean Jueces nin Alcaldes, ni Notario. E

la manera que los fallarnos primero, é por que los

otrosi que ninguno non faga cabaña en el alfoz: é

del nuestro Señorío no pueden haber franqueza ni

defendemos que ninguno non sea osado de ir

gracia fueras ende tanta cuanta les viene de Nos

contra este previlegio por quebrantarlo, ni por

cuando ge la damos, conviene, por ende que ge

amenguado en ninguna cosa, ca cualquier que lo

las demos, que las gracias dalas el nuestro Señor

ficiese habria nuestra ira, e pechamos hia en coto

Dios á los Reyes é á los Príncipes, é ellos hanlas

mil maravedis de la moneda nueva, é á los pobla-

de compartir por los suyos segun que es menes-

dores de la Puebla de Muro, ó a quien su voz to-

ter : por ende, habiendo gran favor de levar la

viese, todo el daño doblado: é por que esto sea

Puebla de Muro adelante, é de los facer mucha

firme e estable mandamos sellar este previlegio

merced, queremos que sepan por este nuestro

con nuestro sello de plomo. Fecho el previlegio en

previlegio todos los que agora son, é serán de

Leon viernes cuatro días andados de el mes de

aqui adelante, como Nos Don Sancho por la gra-

Octubre, en Era de mil é trescientos é veinte é

cia de Dios. Rey de Castilla, de León, de Toledo,

cuatro años. E Nos el sobredicho Rey Don San-

de Galicia, de Sevilla, de Córdoba, de Murcia, de

cho, reinante en uno con la Reina Doña María, mi

Jaca, del Algarbe, en uno con la Reina Doña Ma-

muger é con el Infante Don Fernando; nuestro

ria, mi muger,

con el Infante Don Fernando,

hijo, primero heredero, en Castilla, é en Leon, en

nuestro hijo, primero heredero, por facer bien é

Toledo, en Galicia, en Sevilla, en Córdoba, en

merced á los de la Puebla de Muro a los que ago-

Murcia, en Jaen, en Baeza, en Badajoz, é en el

ra hi son é serán de aqui adelante para siempre

Algarbe, otorgamos este previlegio é confirmár-

jamas; e porque sean mas ricos é mas abonados

noslo—

é se pueble mejor el lugar, dámosles e otorgá-

Nos Mahomat Aboadilli, Rey de Granada, vasallo

mosles que fagan puebla en este lugar sobredi-

del Rey, confirma._ El Infante Don Juan, confir-

cho, é que hayan camino é por alfoz ansi como

ma—Don Gonzalo, Arzobispo de Toledo, Primado

comienza desde.. . . en la mar como se va arriba

de las Españas, é Chanciller de Castilla, confirma.

fasta la…. la Puente como se departe con lo…….

—La Iglesia de Sevilla, vaga.— La Iglesia de San-

dende Amarcelle et Diamonte………………….

tiago, vaga—Don Juan Alfonso, Obispo de Palen-

tierra de Intijs con tierra de……………… noas e

cia, é Chanciller del Rey, confirma. Don Fray Fer-

de si como se va……………

el fuero de Bena-

nando, Obispo de Burgos, confirma.—Don Martin,

hayan lagares et salga

Obispo de Calahorra , confirma.—La Iglesia de

vente por………………

do el domingo, é ningun recatero que non ande

Siguenza vaga—. La Iglesia de Osma, vaga. —

ansi…..

E mandamos que ninguno no venda pescado en

Don Rodrigo, Obispo de Segovia, confirma —La

el alfoz sino dentro en la Puebla. E otrosi que to-

Iglesia do Ávila, vaga.—Don Gonzalo, Obispo de

dos los menestrales del alfoz que vengan poblar

Cuenca, confirma—Don Domingo, Obispo de Pla-

34

sencia, confirma-- Don Diego, Obispo de Cartage-

Don Pedro, confirma. Don Esteban Fernandez,

na, confirma. —.La Iglesia de Jaen, vaga. —Don

Pertiguero mayor en tierra de Santiago, confirma.

Felipe, Obispo de Córdoba, confirma..—Maestre

—Don Fernan Pere Ponce, confirma—Don Juan

Suero, Obispo de Cadiz, confirma. —La Iglesia de

Fernandez de Luna, confirma. — Don Juan Alfonso

Albarraci, vaga.----- Don Alvar Diaz, Abad de Valla-

de Alburquerque, confirma—Don Ramiro Diaz,

dolid, confirma.— Don. Rui Perez, Maestre de Ca-

confiero,. —Don Fernan Rodriguez de Cabrera,

latrava, confirma.— Don Feran Perez, Comenda-

confirma.-----Don Arias Diaz, confirma._ Don Fer-

dor mayor del Hospital, confirma—Don Gomez

nan Fernandez de Limia, confirma.— Don Gonzalo

García, Comendador mayor del Temple, confirma,.

Ibañez, confirma.— Don Juan Fernandez, confir-

— Don Juan Fidel, Infante, Don Manuel, confirma.

ma.—Juan Rodriguez, Merino mayor en el Reino

— Don Lope, confirma.— Don Alvar Muñoz, confir-

de

ma._ Don Alfonso Fidel, Infante de Molina, confirma.— Don Juan Alfonso de Haro, confirma—Don Diego Lopez de Salcedo, confirma—Don Diego García, confirma. — Don Pero Diaz de Castañeda, confirma.—Don Nuño Diaz, su hermano, confirma.

— Non-vela, confirma.— Don Roy Gil de Villalobos , confirma. —Don Gomez Gil, su hermano, confirma.—Don Iñigo de Mendoza, confirma. Don Roy Diaz de Finorosa, confirma._ Don Diego Martinez de Finorosa, confirma.— Don Gonzalo Gomez.

Manzanedo, confirma.— Don Rodrigo Rodriguez Malrique, confirma. Don Diego Florez, confirma.---Don Gonzalo Yañez de Aguilar, , confirma. ----Don Pero Enriquez de Arana, confirma.... Don San-

Galicia, confirma.— Esteban Nuñez, Merino mayor

cho Martinez de Leiba, Merino mayor en Castilla,

en tierra de Leon, confirma. — Don Martin Obispo

confirma.—Don Fernand Perez de Guzman, Ade-

de Colahorra, e Notario en el Reino de Leon, con-

lantado mayor en el Reino de Murcia, confirma—

firma.— Don Peri Gomez, Almirantee de la mar,

Don Fernando Perez, Electo de Sigüenza, e Nota-

confirma._ Don Rui Paez, Justicia de la Casa del

rio en el Reino de Castilla, confirma._ Don Martin,

Rey, confirma.— Don Juan, Obispo de Tuy, é No-

Obispo de Leon, confirma—Don Pelegrin, Obispo

tario en el Andalucía, confirma.—Yo Martin Falco-

do Oviedo, confirma. —La Iglesia de Astorga, va-

nero lo hice escribir por mandado del Rey en el

ga.-.---.La Iglesia de Zamora, vaga.—Don Fray Pe-

año tercero que el Rey sobredicho reinó.— Don

dro Fechor, Obispo de Salamanca, confirma.—Don

Pero Alvarez, Mayordomo del Rey, confirma. —

Anton, Obispo de Ciudad-Rodrigo, confirma.— Don

Don Diego de Haro, Alferez del Rey, confirma—

Alfonso, Obispo de Coria, confirma.— Don Gil,

Signo del Rey Don Sancho--Isidro Gomez, confir-

Obispo de Badajoz, é Notario mayor de la Cámara

ma.

del Rey, confirma. —Don Fray Bartolomé, Obispo

Confirmado por los Reyes Católicos en San

de Silnes, confirma.— La Iglesia de Mondoñedo,

Mateo del Reino de Valencia a 4 de Enero de

vaga.— La Iglesia de Lugo, vaga.— La Iglesia de

1496. Por Don Felipe segundo a Madrid a 1º de

Orense, vaga.— Don Juan, Obispo de Tuy, confir-

Febrero de 1571.

ma—Pero Nuñez, Maestre de la caballería de San-

Concuerda con el registro que está asenta-

tiago, confirma—Don Fernando Paez, Mestre de

do en los libros de privilegios y confirmaciones.

Alcántara, confirma.......Don Sancho Fidel, Infante

Libro núm. 308, art. 27.— Está rubricado.

35

A voz dos nosos poetas Morreu o vello labrego p/ Pablo Andrade.

Morreu Morreu Morreu Morreu

A preguntar por min constantemente. p/ Manuel Mª Pena Silva

Esta vida é capítulo imperfecto; pódela resumir en case nada. ¿Que é a morte? Unha falta de respecto; entra sen avisar, sen ser chamada.

Víate invulnerable, ou parecías, e, sen embargo, foches vulnerado.

Críaste dura rocha. Fantasías de heroe, en fin, nun corpo de prestado.

Non me esquezo de ti. Estás presente, espírito inmortal, na miña mente.

Non ignoro quen son, nin que soporto pesadelos de ausencia. Vivo absorto… sumando señardades. Tanta xente, na badía do alén, nesoutro porto, a preguntar por min constantemente.

(Rioderradeiro)

o v e ll o l a b re g o a r ri b a n o ag r o o v e ll o l a b re g o o v e ll o s a c ha n d o

M o r r e u po lo m e di odí a P o l a n o it e o at o p a ron .

X a es ta b a t e so o v el l iñ o X a t o rn a r a c oo r B ra n c o .

D e i xo u m o it os pi ñ eir a i s , U nh a c as a , e m ai s do u s a g r os U nh a mi ta d e p ro c r eg o E a ou t ra p r a o e st ad o P o i s e l no n t iñ a p a re n t e s, E n o n ti ñ a a q u en d ei x a r ll o N o c a da l ei to o m et er o n , E n e n s e q u e ra o mu da r o n C a r o u pa c o a c a l m or r e r a A sí m es m o o e nt e r ra r o n N o n s e p a r a nd o s e qu e r a N e n u n i nt r e p r a a fé i t al o P o i s c o mo d e c ía o C r e g o ; P r a i r s e a l o o ou t ro m u n do N o n f ai f a ll a i r p r ep a r a d o P o i s p ol a s p o r ta s do c e o E n t r an os f e o s e o s g u a po s M o r r e u o v e ll o l a b re g o E n x an e i r o fi x o u n an o N e n U n h a m is a l l e d e r o n P o r n o n g a st a r e n o s c a r t os S o m e nt e s o s e ño r c r e g o A c o r do us e d el n un a c t o E r e z o u t r e s p a d r e nue s t r os P o l a a l ma d o f i n ad o M o r r e u o v e ll o l a b re g o M o r r e u a r ri b a n o ag r o M o r r e u o v e ll o l a b re g o E n x an e i r o fi x o u n an o S o i ño n o ca m po s an to .

36

A doazón de Muros por Fernando IV p/ Manuel Lago Álvarez.

de

A Vila de Muros, (ou Muro, como se dicía

“ninguno non faga cabana en el al-

antigamente), foi poboada, por orde do rei

Muro),

a

disposición

de

que

foz”, foi repetida moitas veces i en dife-

Alfonso IX. No ano 1286 o rei Sancho IV “por facer el bien et merced á los de la Puebla de Muro el porque sean más ricos et

más abondados et se pueble mejor el logar…”, otorgoulle o Fuero de Benavente, dispoñendo ademáis: que ninguén vendese peixe no alfoz, senón dentro da Vila; e que todo-los menestrales do alfoz, viñeran a poboar na villa; e que fixesen mercado o Domingo, “et ningun Recatero que non ande por el alfoz, mas que vayan todos comprar et vender al mercado á la pue-

bla; que los jueces, alcaldes y nota­rio vi­ viesen en la villa y que tuviesen allí las mujeres y las mayores casas de mora­

rentes épocas, por razón de xuntar a po-

da; y que ninguno non faga cab ana en

boación en un único asentamento, para

el alfoz”.

facela máis forte diante dos continuos

O “Fuero de Benavente” foi o modelo

asaltos que sufrían as poboacións da

de corpo legal que adoptaron os reis pa-

costa galega.

ra dar forma a un conxunto de disposi-

deixou pedra sobre pedra de Muros,

cións mediante as cales se concretaban

aconteceu no ano 1389, cando a Vila foi

as obrigacións e privilexios dos que go-

invadida polas tropas portuguesas do rei

zaban os asentamentos de poboación

Juan I de Portugal, coñecido por Mestre

emerxentes. No caso de Muros (Puebla

de Avis.

37

Un dos ataques que non

Como referencia histórica sobre a repeti-

Santiago sobredicha la villa de Muro

da orde de poboar a “cerca”, cabe sinalar

que es en tierra de Santiago cerca Noya.

que andando o tempo, o 16 de abril de

Et damosgela con toda su alfoz et com

1560, sendo Muros Vila Arcebispal, o

aquellos terminos que dió el Rey dom

provisor do Arcebispado, Dr. Carriazo, na súa visita a Muros, ordenou: “que de agora en diante ningunha persoa poida edificar casa de novo nos ditos arra­ baldes, nin nos campos pertos a eles, téndose en conta que para edificar hai

moito solo e solares baleiros na Vila e dentro da cerca”.

Trece años despois do outorgamento desta Carta Puebla, en 8 de Agosto de 1299, o Rei Fernando IV donou a Igrexa de Santiago a Vila de Muro con todo o seu alfoz.

O documento de doazón dicía: En el nombre del Padre etc... Nos Juan I, coñecido por Mestre de Avis

dom Ferrando por la gracia de Dios, Rey de Castiella, etc._ parando mientes en commo la Eglesia de Santiago es en­

Alffonso guando la pobló, sal­uo ende

noblecida por el cuerpo del glorioso

las heredades que ende dieron los otros

apostol Santiago nuestro Padrón e de

Reyes onde nos uenimos et nos despues

toda España, que y iace en ella; et por

que regnamos. Et damosgela bien e:

que aquelles Reys onde nos venimos fue­

complidamientre con todos las sus fue­

ron enno­blecidos por los bienes et por

ros et pechos et derechos que nos y

las aiudas que ouieron deste apos­tol

auiemos o deuemos auer... pora dar et

sobredicho, touieron por guisado de fa­

uender et empennar et camiar et enage­

zerle reconoscimiento et de darlle sus

nar et pora fazer della et en ella tod: lo

dones; et nos teniendo et creyendo que

que quisiere consmo de lo suyo mismo;

faziendo esso mismo que auvemos parte

saluo que non poda fazer ninguna des­

en la su merced et en la su aiuda. assy

tas cousas con ornes de orden, nin de

como ellos ouieron; Por ende nos con

religior nin de fuera de nuestro sen­

conseio et con outor­gamento de la Rey­

norio, nin que sea contra nos nuestro

na donesa Maria nuestra madre, et del

mandado. Et Retenemos en este logar

infante dom Henrrie nuestro tio et

sobredicho por.: nos et pora los otros

nuestro tutor, damos á la Eglesia de

Reyes que Regnaren despues de nos en 38

Castiella et en Leon moneda forera de

do da praza a Alonso Pérez de Guzmán,

siete

o

máis coñecido polo nome de “Guzmán el

serui9os, et los dezemos guando los die­

Bueno”. En 1294, o infante don Juan, irmán

ren, et mineras si las y ha, o las ouiere

do rei Sancho, ofrecerase ao rei Mohamed II

daquí adelante, et justicia si la eglesia so

de Granada para, traizoando a coroa castelá,

­bredicha non la fiziere; et que falta

recuperar Tarifa, cousa que non lograron.

ende por nos guerra et paz con las for­

Tras a conquista cristiá, sería longo tempo

talezas que y som o fueren daquí ade­

zona fronteiriza, primeiro co reino de Grana-

lante '.

da e logo, tras caída do reino nazarí, como

en

siete

anos,

et

ser­uico

Fecho el priuilegio en el Real de so­

praza forte na defensa das costas ante os pi-

bre el cerco de Palencue­la del Cuende,

ratas berberiscos e, xa no século XVIII, co-

ocho días andados del mes de agosto en Era de MCCCXXXVII. En 17 de Decembro de 1309, confirmou Fernando IV este privilexio coa declaración de que a revogación que se fixera nas Cortes de Burgos de tódalas doazóns feitas nos primeiros anos do seu reinado, non debía entenderse das feitas á Igrexa de Santiago, Patrón de toda España, e en atención á que o Arcebispo D. Rodrigo de Padrón esta-

Fernando IV

ba axudándolle no sitio de Alxeciras. (En igual data, o mesmo rei outorgou o señorío

mo enclave militar fronte á posesión inglesa

da cidade de Santiago, ao seu Arcebispo Ro-

de Xibraltar.

drigo de Padrón, polo mesmo motivo de

que a praza de Tarifa fora en calquera mo-

axudarlle con 400 cabaleiros no cerco de Al-

mento histórico propiedade da Igrexa com-

xeciras).

postelán, polo que malamente poido Muros

Non constando en ningures

ser trocado pola praza de Tarifa. O motivo No documento, polo que o rei Fernando

da doazón hai que buscalo no agradecemen-

IV doa a Vila de Muros á Igrexa composte-

to do rei ao Arcebispo de Santiago D. Rodri-

lán, cabe apuntar que en ningún caso se fai

go de Padrón, polas súas aportacións de tro-

mención a que Muros fora trocada pola Vila

pas e cartos para a campaña da Reconquista,

de Tarifa “la guerrera”, como reiteradamente

xunto co feito de que o Arcebispo reclamaba

se ven afirmando por parte de algúns histo-

o Señorío da cidade de Santiago, asunto no

riadores. Facendo historia é necesario lem-

que o rei tardou en decidirse, e mentres non

brar que a praza de Tarifa foi tomada aos

decidiu trataba de contentalo coa doazón de

musulmáns en 1292 por Sancho IV de Caste-

pequenas Vilas.

la, chamado o Bravo. Sancho puxo ao man39

COLABORA:

CONCELLO DE MUROS

40