Znani nieznani. Polacy Światu by Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Poland

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Koncepcja naukowa wystawy Iwona Kozłowska Ministerstwo Spraw Zagranicznych Hanna Krajewska Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Biogramy i korekta redakcyjna Joanna Arvaniti Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Projekt graficzny Ewelina Wajs-Baryła Redaktor wydawniczy katalogu Dorota Byszewska-Miłosińska Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Wydawca Ministerstwo Spraw Zagranicznych Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą ©Ministerstwo Spraw Zagranicznych www.msz.pl ISBN 978–83–955989–9–9 Publikacja ma charakter niekomercyjny i nie jest przeznaczona do obrotu handlowego. Skład wykonano czcionką „Brygada 1918” Druk i oprawa: Centrum Poligrafii ul. Łopuszańska 53 02-232 Warszawa www.jakubiccy.pl

WARSZAWA 2019 Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą Ministerstwo Spraw Zagranicznych Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Henryk Arctowski Leon Barszczewski Michał Boym Władysław Bukowiński Henryk Bukowski Aleksander Czekanowski Jan Czerski Stefan Drzewiecki Benedykt Dybowski Wiktor Godlewski Józef Gosławski Henryk Groppler Kazimierz Gzowski Ludwik Hirszfeld Hanna Hirszfeldowa Władysław Horodecki Henryk Hryniewski Michał Jankowski Adolf Januszkiewicz Ferdynand Karo Emil Kortyko Józef Kowalewski 4

Bronisław Bronisław Malinowski Malinowski Ernest Ernest Malinowski Malinowski Bohdan Józef Morozewicz Morozewicz Kazimierz Kazimierz Nowak Nowak Józef Józef Obrębski Obrębski Krystyn Krystyn Olszewski Olszewski Bohdan Bohdan Paczyński Paczyński Antoni Antoni Patek Patek Edward Jan Piekarski Piekarski Aleksander Aleksander Rogojski Rogojski Wacław Wacław Sieroszewski Sieroszewski Czesław Czesław Słania Słania Ludwik Ludwik Szaciński Szaciński Wacław Wacław Szuniewicz Szuniewicz Roman Roman Szwoynicki Szwoynicki Aleksander Aleksander Szymkiewicz Szymkiewicz Julian Jan Talko-Hryncewicz Talko-Hryncewicz Władysław Władysław Turowicz Turowicz Konstanty Konstanty Wołłosowicz Wołłosowicz Aleksander Aleksander Zatajewicz Zatajewicz Aleksander Gustaw Zieliński Zieliński Władysław Władysław Żebrowski Żebrowski Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Szanowni Państwo, z ogromną satysfakcją oddajemy w Państwa ręce wyjątkową publikację, stanowiącą rezultat wyjątkowego projektu polonijnego realizowanego przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP przy współpracy z Archiwum Polskiej Akademii Nauk pn. „Polacy światu”. Sprawy Polonii i Polaków za granicą mają fundamentalne znaczenie i są priorytetem dla Rządu Rzeczypospolitej. Dowiodły tego liczne działania i inicjatywy rozwijane przez Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą oraz placówki dyplomatyczno-konsularne w ramach polskiej polityki zagranicznej, które w ostatnich latach bardzo silnie nakierowane były na wspieranie naszych rodaków żyjących zarówno na Wschodzie, jak i w krajach migracji zarobkowej. Działania na rzecz Polonii i Polaków za granicą są jednym z priorytetów polityki państwa polskiego. Jestem niezmiernie rad, że w ramach obchodów Wielkiego Jubileuszu 100-lecia Odzyskania przez Polskę Niepodległości możemy zaprezentować i opowiedzieć Państwu historie niezwykłych postaci — Polaków, którzy dokonali wielkich odkryć oraz stworzyli niepowtarzalne dzieła, zapisując się na trwałe w historii wielu narodów świata. Nasi rodacy byli często realizatorami wielkich przedsięwzięć o fundamentalnej wartości dla państw, w których mieszkali po wyjeździe z ojczystego kraju. Wielu z nich weszło w szeregi pionierów postępu naukowego i technicznego, podróżników i odkrywców, liczni zapisali się w pamięci narodów świata dzięki wybitnym osiągnięciom badawczym i artystycznym. Wszyscy pracowali twórczo ku pożytkowi nowych ojczyzn, pielęgnując pamięć o Polsce i działając dla jej dobra, kiedy tylko pojawiała się taka możliwość. Wystawa Znani nieznani. Polacy światu, której towarzyszy niniejsza publikacja, jest niezwykła, gdyż tworzą ją niezwykłe, często tragiczne życiorysy wybitnych Polaków, tak naprawdę tworzy ją historia narodu polskiego. Wskazał na to również Prezes Rady Ministrów Mateusz Morawiecki podczas otwarcia wystawy na lotnisku „Ławica” im. H. Wieniawskiego w Poznaniu 10 października 2019 roku. W ujęciu Premiera RP wystawa pokazuje, że zesłania naszych Rodaków to było morze łez, bezmiar tragedii i krzywd, trudnych do wyobrażenia losów Polaków, którzy na obczyźnie przyczyniali

się do rozwoju krajów, w których mieszkali. Rozwiązania infrastrukturalne, mostowe — od Ekwadoru, Peru, Kanady, USA począwszy, a na Rosji skończywszy — o tym — zdaniem Premiera M. Morawieckiego — też trzeba pamiętać, ponieważ z ich dzieła, budowanego w takim trudzie, możemy być dumni. Ministerstwo Spraw Zagranicznych jest instytucją rządową odpowiedzialną za współpracę z Polakami zamieszkałymi za granicą, w tym za wspieranie polskich instytucji kulturalnych i oświatowych za granicą. Dysponuje zatem wyspecjalizowanymi strukturami realizującymi te zadania wspólnie z placówkami za granicą. W trakcie tej pracy tworzy się ważny zasób informacyjny będący plonem licznych przedsięwzięć promocyjnych, związanych z propagowaniem wiedzy o Polakach zasłużonych dla różnych krajów na świecie. Niniejsza publikacja została zestawiona na podstawie jedynie fragmentów tego zasobu. Jest także tylko częścią działań promocyjnych wchodzących w skład rozwijanego z ogromnym powodzeniem przez Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą programu pn. „Polacy światu”, obejmującego przedsięwzięcia wystawowe, edytorskie i multimedialne, promującego szeroko w świecie wiedzę o dokonaniach Polaków — emigrantów, zesłańców, podróżników. Większość przypominanych w publikacji postaci pozostaje nieznana szerokiej opinii publicznej, a nawet historycy czy geografowie znajdą tu, być może, nieznanych dotąd bohaterów przeszłości. Prezentacje dotyczące takich wielkości, jak Bronisław Malinowski, Ludwik Hirszfeld czy Władysław Horodecki, będą dla oglądających wystawę jedynie przypomnieniem spraw znanych. Myślę też, że wielu z nas odnajdzie tu nazwiska bohaterów czytanych w młodości powieści podróżniczych — Benedykta Dybowskiego, Henryka Arctowskiego, Wacława Sieroszewskiego i innych. Spotkanie z takimi wybitnymi ludźmi, jak Ferdynand Karo, Wacław Szuniewicz czy Krystyn Olszewski, może być dla wielu z Państwa swoistym odkryciem. Niech tych kilka nazwisk zapowie całą galerię niepospolitych Polaków, których dokonania przypomina niniejsza publikacja. Mam nadzieję, że projekt „Polacy światu” będzie miał swą kontynuację nie tylko w wyniku kolejnych działań Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz współpracy z Archiwum Polskiej Akademii Nauk, ale i dzięki zainteresowaniu nim wielu polskich środowisk ze wszystkich kontynentów.

Szymon Szynkowski vel Sęk Sekretarz Stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Szanowni Państwo, Zaczęło się na Syberii, także historia naszego projektu „Polacy światu”, dedykowanego w 2017 roku wybitnym uczestnikom walk o niepodległość zesłanym na syberyjską katorgę za udział w XIX-wiecznych powstaniach. Byli nimi m.in. Dybowski, Czerski, Czekanowski… Wrażliwość i świadomość historyczna każdego współczesnego Polaka, który znajdzie się w Irkucku, stolicy polskich zesłańców, i stanie na syberyjskiej ziemi, po powrocie do kraju nigdy nie pozostanie już ta sama. Zsyłki, katorga, przymusowe osiedlenie w czasie zaborów oraz masowe wywózki, łagry w XX wieku sprawiły, że już chyba na zawsze — jak pisze prof. Antoni Kuczyński — Syberia pozostanie w powszechnym odbiorze społecznym dla Polaków na zawsze „nieludzką ziemią”, przypomnieniem smutnych, tragicznych narodowych wydarzeń, przez lata przemilczanych, opowiadanych jedynie w rodzinnych kręgach. Wydany w 2017 roku kalendarz Polacy na Syberii okazał się inicjatywą bardzo wyczekiwaną. Wdzięczności wyrażanej pod adresem Ministerstwa SZ za podjęcie tematu Syberii i jego popularyzowania nie było końca. W jednym z otrzymanych pięknych podziękowań przeczytałam: „I trzeba przyznać, że w jakiejś mierze swoją wielkością (kalendarz) ułatwia nam zrozumienie o wielkim rozproszeniu naszych Rodaków, jak dotychczas jedynie na ziemskim globie. W kosmosie jeszcze nas brak. Ale i to czasowo chyba”. Dla Polskiej Dyplomacji projekt „Polacy światu” stanowi niezwykle cenną i wyjątkową inicjatywę, pozwalającą przywrócić — często zapomnianą już — pamięć o jakże wielu wybitnych naszych Rodakach, którzy badając ogromne, zupełnie niezamieszkane obszary od Irkucka do Oceanu Lodowatego, w najtrudniejszych warunkach klimatycznych, dali świadectwo rzadkiej ofiarności w służbie nauki. Historia Czekanowskiego, Piekarskiego, Sieroszewskiego czy Jankowskiego jest wśród mieszkańców tych obszarów po dziś dzień żywa, wzbudza najwyższe uznanie i podziw oraz pokazuje, jak wiele świat nauki i kultury zawdzięcza naszym Rodakom. My, Polacy, szczycimy się, że dokonania naukowe i zawodowe polskich uczonych zesłanych na Syberię

znajdują międzynarodowe uznanie, stanowiąc cenny wkład w rozwój świata, jak również małych lokalnych społeczności. Możemy się o tym z powodzeniem przekonać podczas pobytów nad Bajkałem, w Buriacji, w Jakucji czy na dalekiej Kamczatce. Naszych polskich bohaterów — emigrantów, którzy nigdy nie wyzbyli się w sercu Polski i polskich korzeni, odnajdujemy także na drugiej półkuli. Polacy w Ameryce Północnej i Południowej swoje historie wpisali w historię walk o niepodległość innych narodów i państw, swój geniusz inżynieryjny i naukowy wykorzystali do budowania mostów, kolei, projektowania architektury miast w jakże odmiennych od polskich uwarunkowaniach klimatyczno-geograficznych. Talent artystyczny polskich emigrantów nierzadko pozwolił na wzbogacenie miejscowych elit świata kultury i sztuki. To ważne, że historycznymi śladami wielkich Polaków podąża — zachęcona działaniami Ministerstwa SZ — także polska młodzież, ciekawa, zainteresowana, nierzadko zainspirowana rodzinną historią. To wspaniałe, że historia Polaków zasłużonych dla świata łączy nie tylko pokolenia, ale także różnorodne instytucje i podmioty zainteresowane popularyzowaniem nieznanych osiągnięć Polaków na obczyźnie. Na uznanie zasługują działania Poczty Polskiej, która w 2018 roku wydała znaczek pocztowy dedykowany Wacławowi Sieroszewskiemu w ramach emisji „Polacy na Syberii”. Dziękujemy naszym placówkom dyplomatycznym i konsularnym za wspieranie projektu i stanie na straży pamięci o naszych Rodakach. Ufamy, że dzięki realizowanemu przez Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą przy współpracy z ambasadami i konsulatami generalnymi projektowi pt. „Polacy światu” zarówno Polonia, jak i Polacy w kraju i za granicą, a szczególnie polska i polonijna młodzież, będą mogli poszerzać swoją wiedzę o polskiej obecności w świecie i umacniać swoją narodową tożsamość oraz dumę z bycia Polakiem. Program „Polacy światu” dedykujemy naszym Rodakom, którzy po dziś dzień z dala od stron ojczystych pielęgnują pamięć o swoich przodkach, zachowując Polskę w swoich sercach, w języku i kulturze. Pamiętajmy o nich!

Iwona Kozłowska Dyrektor Departamentu Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą MSZ

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Szanowni Państwo, Historia Polski pełna jest dramatycznych wydarzeń, szczególnie widocznych w XIX wieku, kiedy to nasze ziemie znalazły się pod zaborami. Walka o wolność podejmowana przez kolejne pokolenia Polaków kończyła się często przymusową emigracją bądź zsyłką na Syberię. Szukając lepszego losu, część osób decydowała się na dobrowolny wyjazd i pracę za granicą. Poza krajem Polacy, wykorzystując swoje talenty i umiejętności, pracowali jako inżynierowie, lekarze, architekci, byli badaczami, odkrywcami, naukowcami i wynalazcami. Tam, gdzie działali, stawali się znani, poważani i użyteczni. Ich aktywność rozsławiała imię Polski i przyczyniała się do kształtowania pozytywnego wizerunku Polaka. Swoje siły, energię i wiedzę oddawali na rzecz kraju, w którym przyszło im mieszkać. Sława przychodziła wraz z dokonaniami. Nie zawsze wracali do ojczyzny, często zostawali w miejscu swojej emigracji. Są znani tam, gdzie przyszło im żyć. To tam stawia się im pomniki, opisuje w prasie i w książkach, kręci o nich filmy. W Polsce często są mało znani, a przecież należą do panteonu najbardziej kreatywnych Polaków. Są wśród nich np. polscy badacze Syberii: Jan Czerski czy Aleksander Czekanowski, którym świat zawdzięcza pierwsze opisy geologiczne tej krainy. Odkrywcą Bajkału, badaczem jego fauny i flory był Benedykt Dybowski. Do miłośników Jakucji i obyczajów ludu Sacha należeli Edward Piekarski i Wacław Sieroszewski. Pionierami Ameryki Południowej, którzy budowali mosty, linie kolejowe, drogi i porty, byli Kazimierz Gzowski i Ernest Malinowski. Centralna Kolej Transandyjska jest do dziś jednym z największych osiągnięć myśli inżynieryjnej. Wśród wyróżniających się Polaków są architekci nadający kształt miastom Ukrainy, Azerbejdżanu, a także Gruzji, gdzie można podziwiać dzieła polskich architektów: Aleksandra Szymkiewicza, Aleksandra Rogojskiego, Henryka Hryniewskiego. W Singapurze Krystyn Olszewski jest twórcą Marina City — miasta parku. W Skandynawii znane jest nazwisko Ludwika

Szacińskiego, królewskiego fotografa, Czesława Słani, projektanta znaczków i banknotów. Dla Słowenii ważny jest Emil Korytko, dla Mongolii — Józef Kowalewski, dla Australii i Oceanii — Bronisław Malinowski, dla Kazachstanu — Aleksander Zatajewicz. Wszyscy byli etnografami. W Chinach sławę zdobył Wacław Szuniewicz, jezuita i lekarz okulista. Badaczami trudno dostępnych obszarów Antarktyki był Henryk Arctowski, a Afryki — Kazimierz Nowak. Wszyscy oni nigdy nie zapomnieli, że są Polakami. Trudno znaleźć taką dziedzinę aktywności człowieka na świecie, w której nie ma śladu działalności naszych rodaków. Tym samym zasłużyli sobie na miejsce w naszej pamięci i sercach.

dr hab. Hanna Krajewska Dyrektor Polskiej Akademii Nauk Archiwum w Warszawie

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

WPROWADZENIE

Na kartach naszej bogatej historii zapisało się złotymi zgłoskami wielu wybitnych, choć z różnych powodów zapomnianych w ojczyźnie rodaków. Żyli oni i pracowali na chwałę ludzkości w dalekich, obcych krajach, najczęściej z powodu zesłania lub przymusowej popowstaniowej lub powojennej emigracji. Część z nich, mimo niewątpliwych zasług dla świata, znana jest w naszym kraju tylko nielicznym zainteresowanym. Na wystawie składającej się z różnokolorowych plansz, zaprezentowano niezwykłe dokonania wybitnych Polaków, sławnych, docenianych i podziwianych na świecie, a zupełnie nieznanych lub prawie zapomnianych w Polsce. Część tablic stworzono w oparciu o bogate zbiory Archiwum Polskiej Akademii Nauk, pozostałe dzięki życzliwości rodzin przedstawionych postaci i różnych placówek naukowych i muzealnych. Są wśród bohaterów wystawy polscy badacze Syberii — głównie zesłańcy postyczniowi z 1863 roku — ale również dobrowolcy; sybirakom poświęciliśmy naszą poprzednią, dwujęzyczną wystawę, cieszącą się od kilku lat nieustannie dużą popularnością i wędrującą po różnych miastach Azji. Nauka zawdzięcza polskim sybirakom pierwsze opisy ich przybranej ojczyzny, jak czasem nazywają Syberię niektórzy historycy. Jednym z najbardziej znanych na świecie, ale nie w Polsce, badaczy Syberii jest Jan Czerski (1845–1892), geolog, paleontolog, geograf, twórca pierwszej mapy geologicznej jeziora Bajkał, i Aleksander Czekanowski (1833–1876), również geolog, paleontolog, geograf, kartograf, autor monografii o budowie geologicznej badanych rejonów syberyjskich, opatrzonej mapą geologiczną. Znani światu są odkrywcy i wielbiciele morza Buriatów Bajkału, niestrudzeni badacze, a często odkrywcy jego fauny i flory, jak Benedykt Dybowski (1833– 1930), lekarz, zoolog, limnolog, propagator teorii ewolucji Darwina i języka esperanto, zwolennik równouprawnienia kobiet w nauce, odkrywca wielu gatunków ryb, płazów i skorupiaków, czy Wiktor Godlewski (1831–1900), rolnik, który z nasion przywiezionych z Syberii aklimatyzował w Polsce modrzewie, cedry i pichty, a także różne krzewy i kwiaty. Z kolei zesłaniec postyczniowy malarz Roman Szwoynicki (1845–1915), kuzyn Henryka Sienkiewicza, a właściwie ojciec chrzestny córki Szwoynickiego Danusi, którego oryginalna kartka do Szwoynickiego z 2 czerwca 1899 roku znakomicie przechowała się w zbiorach Archiwum PAN (zaproszenie na posiedzenie rady familijnej, którego początek przewidziano „o ósmej wieczorem punkt”),

w swoich mało znanych rodakom szkicach, rysunkach i akwarelach utrwalił wizerunki polskich zesłańców, rdzennych mieszkańców Syberii, zwierząt oraz ujmująco piękne w swej monotonii i bezkresności syberyjskie krajobrazy. Na wystawie przypomnieliśmy postać i dokonania Henryka Bukowskiego (1839–1900), polskiego emigranta postyczniowego, najwybitniejszego antykwariusza Skandynawii, niezwykle majętnego i poważanego człowieka, który większość swoich dochodów przeznaczał na zakupy dla polskich instytucji kulturalnych i naukowych. W 1870 roku, po otrzymaniu spadku, założył polski antykwariat w Sztokholmie, który w efekcie odegrał rolę polskiej stacji naukowej w Szwecji; w krótkim czasie bowiem przedsiębiorstwo stało się nie tylko sklepem, ale także gabinetem muzealnym i warsztatem pracy naukowej. Szczególną opieką otoczył Bukowski Muzeum Polskie w Raperswilu, gdzie zresztą został pochowany obok hrabiego Władysława Platera, założyciela raperswilskiego muzeum. Wszyscy ci badacze byli wielokrotnie honorowani medalami rosyjskimi, odznaczeniami Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, wyróżniani na międzynarodowych wystawach, ich zasługi zostały upamiętnione nazwami botanicznymi, zoologicznymi i geograficznymi. Znani na świecie są eksperci i miłośnicy języka, obyczajów i przyrody Jakucji, jak Edward Piekarski (1858–1934), twórca genialnego Słownika języka jakuckiego, Małego słownika rosyjsko-jakuckiego, Przysłów i przypowiastek jakuckich, a także Wacław Sieroszewski (1858–1945), autor monografii Jakuty. Opyt etnograficzeskogo issledowanija (1896, polski tytuł książki brzmi 12 lat w kraju Jakutów, 1900), za którą mistrz otrzymał Złoty Medal Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego i uzyskał prawo przebywania na terenie Królestwa Polskiego. Dzięki tym badaczom zachowały się dla przyszłych pokoleń tradycje ludu Sacha. Przyczynili się oni do obudzenia świadomości narodowej Jakutów, bo jak napisał Wacław Sieroszewski: „Czy warto czytać lub pisać tak grubą książkę o Jakutach, narodzie tak małym i dalekim? W drobnej kropli rosy wszechświat się czasami odbija”. Są wśród znanych nieznanych Polaków dobrowolcy syberyjscy. Jest wśród bohaterów ekspozycji zasłużony odkrywca wielu białych plam na mapach Azji, m.in. znawca starożytnej Samarkandy, glacjolog, geolog, badacz emiratu bucharskiego Leon Barszczewski (1849–1910). Podczas swoich ekspedycji odkrył liczne złoża rud metali i kamieni szlachetnych, pokłady złota, srebra i węgla kamiennego, złoża ropy naftowej oraz źródła mineralne, prowadził badania lodowców oraz obserwacje geograficzne, antropologiczne i etnograficzne, wykonywał liczne fotografie topograficzne i zdjęcia dokumentujące życie napotykanych w wyprawach ludów, zbierał okazy przyrodnicze, archeologiczne i etnograficzne, które stały się podstawą założonego przez niego Muzeum Przyrodniczo-Etnograficznego w Samarkandzie. Z kolei zupełnie nieznany w Polsce farmaceuta i florysta Ferdynand Karo (1845–1927) zgromadził na Syberii, gdzie w różnych miastach przebywał Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

dobrowolnie kilkanaście lat, 18000 okazów roślinnych, należących do 400 gatunków. Za swe zielniki otrzymał na różnych wystawach medale, np. w 1892 roku w Moskwie i 1899 w Chabarowsku. Zasługi jego zostały upamiętnione kilkoma nazwami botanicznymi, w tym Galium karoi; roślinę tę odkrył i opisał Ferdynand Karo w 1865 roku. Innym dobrowolcem syberyjskim był lekarz, antropolog i etnograf Julian Talko-Hryncewicz (1850–1936), który zapisał się na kartach historii jako lekarz dla ubogich, co poczytywał sobie zresztą za wielki zaszczyt. Rozkopał na Syberii około 500 kurhanów i mogił przedhistorycznych, gromadząc przy tym przebogaty materiał antropologiczny. Józef Morozewicz (1865–1941) z kolei, który brał udział w wyprawach badawczych, w tym na Krym, Ural, Wyspy Komandorskie, odkrył nowe typy skał, m.in. kaszynit, beringit i mariupolit, organizował pionierskie badania w zakresie syntezy skał i minerałów oraz krystalizacji magm, np. przeprowadził pierwsze na świecie udane eksperymenty dotyczące otrzymywania sztucznego bazaltu. Geologa, paleontologa Konstantego Wołłosowicza (1866–1919) natomiast historia zapamięta jako tego, który odnalazł szczątki mamutów i wyjaśnił przyczyny ich niespodziewanego wyginięcia. W 1909 roku, na zlecenie rosyjskiego Ministerstwa Handlu i Przemysłu, uczestniczył w wyprawie leńsko-kołymskiej w celu zbadania możliwości żeglugi wzdłuż północnych wybrzeży Syberii oraz możliwości zawijania statków przy ujściach rzek i zatok. Zadaniem Wołłosowicza było też prowadzenie obserwacji meteorologicznych. Jednym z bohaterów omawianej ekspozycji jest Ludwik Hirszfeld (1884–1954), bakteriolog, immunolog, serolog, twórca seroantropologii oraz — wraz z Emilem von Dungernem — podstaw nauki o grupach krwi. Wprowadził on oznaczenia grup krwi przyjęte w 1928 roku na całym świecie. Wyniki badań wykorzystał m.in. do celów dochodzenia ojcostwa. Oznaczył czynnik Rh i odkrył przyczynę konfliktu serologicznego. Ernest Witebsky z Uniwersytetu w Buffalo nominował go do Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny (1950). W prowadzeniu badań naukowych cierpliwie uczestniczyła zakochana w lecznictwie na równi z Ludwikiem żona Hanna Hirszfeldowa, której mąż zadedykował wierszyk: „Na kwitnącej, na jabłoni/ Słowik dzwoni/ Tak srebrzyście, tak miłośnie/ O miłości i o wiośnie,/ O młodości, o kochaniu./ Słyszysz, Haniu?” Warto przypomnieć, że Hirszfeldowie, którzy przez całe życie wspólnie leczyli, pomagali rodakom, razem przeżywali dramaty wojenne, trudną do wyobrażenia żałobę po tragicznie zmarłej jedynej córce Marysi, poznali się na lekcji tańca w domu fabrykanta Frenkla w Łodzi jeszcze w czasach szkolnych i od tej chwili byli razem do końca życia. Po śmierci córki Hirszfeld przelał swój ból na karty powieści Historia jednego życia (1943). Hanna Hirszfeldowa (1884–1964) w czasie I wojny światowej wraz z mężem zajmowała się zwalczaniem epidemii duru plamistego, duru rzekomego, zimnicy, cholery i czerwonki w Sarajewie, na Korfu i w Salonikach oraz organizowaniem tamtejszej służby zdrowia. Hirszfeldowie zbadali tam grupy krwi u różnych narodów i ras oraz problem dziedziczenia grupy krwi przez potomstwo. Odkryli pałeczkę duru rzekomego C. Mówiono o Hannie, że „wyróżniała się pośród swoich rówieśniczek jakąś pełną powagi słodyczą, ciągnącą ku niej nie tylko Ludwikowe oczy” (H. Wolszczanoowa). Była członkiem wielu międzynarodowych komisji i towarzystw pediatrycznych. Odznaczona została m.in. serbskim Orderem św.

Sawy i francuskim Złotym Medalem Epidemicznym. Wystawa prezentuje nieznane fakty z życia i wybitne osiągnięcia pionierów Ameryki, budowniczych mostów, linii kolejowych, dróg, portów w USA, Kanadzie, Peru czy Ekwadorze, jak np. Kazimierza Gzowskiego (1813–1898), inżyniera, budowniczego, przedsiębiorcy, polityka, współtwórcy centralnego systemu transportowego Kanady. Napisano o nim: „Kazimierz Stanisław Gzowski to polski emigrant, człowiek niebywałego sukcesu, który powinien trafić do panteonu polskich bohaterów tego kontynentu zaraz za Kościuszką i Pułaskim. Niestety, to postać prawie już zapomniana po tamtej stronie Atlantyku, a nigdy obecna w naszej, polskiej świadomości” (T. Mroczek). W Opolu jedynie istnieje Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących jego imienia. Szkoła powstała jako dar Polonii Kanadyjskiej. Gzowski zbudował m.in. Międzynarodowy Most Kolejowy, który połączył Kanadę ze Stanami Zjednoczonymi. W 1858 roku na zachodnich obrzeżach Toronto wzniósł wiktoriańską gotycką rezydencję, w której zamieszkał. W 1890 roku został odznaczony Orderem św. Michała i św. Jerzego przez królową Wiktorię, otrzymując tym samym szlachectwo brytyjskie. Został też uhonorowany znaczkiem poczty kanadyjskiej (1963), pomnikiem w parku jego imienia nad brzegiem jeziora Ontario (1968) i nazwami ulic miast w Kanadzie. Tymczasem o Erneście Malinowskim (1818–1899), inżynierze drogowym i kolejowym, projektancie i budowniczym kolei w Peru i w Ekwadorze napisano: „Urodził się w Polsce. Do Ameryki Południowej przybył w czasie, kiedy Hiszpania starała się za wszelką cenę utrzymać swoje ostatnie kolonie. Uznany za bohatera dzięki udziałowi w bitwie pod Callao, Malinowski pomógł Peruwiańczykom w tym trudnym czasie obronić suwerenność ich kraju. Zaangażował się także w dalszy rozwój Peru, budując «linię kolejową w chmurach», czyli Centralną Kolej Transandyjską” (M. Kępa). To jego najdonioślejsze dzieło, zapewniające mu ogólnoświatową sławę”, jest do dziś jednym z największych osiągnięć myśli inżynieryjnej. Pamięć o Erneście Malinowskim została zachowana dzięki wielu jego podobiznom i tablicom pamiątkowym, a także w malarstwie, literaturze, kinematografii, numizmatyce i filatelistyce. Jego imię nadano m.in. ulicy, szkole, mostowi i pociągowi. W 1999 roku w najwyższym punkcie Kolei Transandyjskiej, na przełęczy Ticlio, stanął pomnik poświęcony polskiemu inżynierowi. Pod godłami Peru i Polski umieszczono napis: „Ernest Malinowski 1818–1899. Inżynier polski, patriota peruwiański, bohater obrony Callao 1866, budowniczy Centralnej Kolei Transandyjskiej”. Na planszach naszej ekspozycji są architekci nadający niezapomniany wygląd miastom, np. Ukrainy, gdzie działał Władysław Horodecki (1863–1930), o którym napisano: „Nazywany niekiedy Gaudim Kijowa, Horodecki był bon vivantem i kobieciarzem. Miał opinię człowieka wszechstronnego, który potrafił nie tylko być architektem i dekoratorem wnętrz, ale także malarzem, rzeźbiarzem, grawerem i jubilerem, a nawet projektantem kostiumów dla teatru Sołowcowa i własnej żony. Jako jeden z pierwszych w mieście posiadał samochód. Podobno jeździł nim z odkrytym dachem i małpą na ramieniu. Trudno dziś orzec z pewnością, czy to prawda — Horodecki sam rozsiewał fałszywe plotki o swoich dziwactwach po to tylko, aby «ożywić» życie. Latał Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

pierwszymi samolotami” (M. Pawlak). W Azerbejdżanie natomiast bardzo zasłużył się Józef Gosławski (1865–1904), który w ciągu siedmiu lat zdołał zaprojektować i wybudować 12 gmachów, które zmieniły oblicze Baku. Zmarł na gruźlicę w wieku 39 lat. W dawnym mieszkaniu Gosławskiego przy ulicy Mirzy Ibrahimowa 11 w Baku utworzono muzeum poświęcone pamięci architekta. W czerwcu 2008 roku Maria Kaczyńska odsłoniła w Baku tablicę pamiątkową ku czci Józefa Gosławskiego. W Gruzji żył i tworzył Henryk Hryniewski (1869– 1937), o którym napisano we Wstępie do monografii mu poświęconej: „Jedną z piękniejszych kart w historii gruzińskiej kultury zapisał Henryk Hryniewski. W jego przypadku należałoby raczej powiedzieć «zilustrował»” (Tbilisi 2007). Stworzył ikonostas w świątyni Kaszweti (św. Jerzego) w Tbilisi. Zginął podczas represji w 1937 roku (został rozstrzelany). Większość jego prac w Akademii Sztuk Pięknych zniszczono. Warto zapamiętać dokonania Aleksandra Rogojskiego (18[?]–1912). Historyk, antropolog kultury Jerzy Rohoziński napisał: „W 1910 roku kolonia polska w Tbilisi liczyła już prawie 8 tysięcy osób. […] Spacer po centrum Tbilisi, Kutaisi czy Batumi może nas napawać dumą, bowiem wiele znaczących budowli, gmachy publiczne, teatry, urzędy, szkoły, kamienice to dzieło polskich architektów. Prym wiedzie tu zdecydowanie Aleksander Szymkiewicz. Inni? Choćby Aleksander Rogojski. Warto też czasem wejść do środka, by poczuć dumę albo… mocno się zdziwić. Wewnątrz gmachu Narodowej Biblioteki Parlamentu Gruzji (wcześniej Banku Szlacheckiego) możemy podziwiać wspaniałe (choć wymagające renowacji) freski Henryka Hryniewskiego, współzałożyciela, profesora i prorektora Akademii Sztuki w Tbilisi”. Warto jeszcze kilka zdań poświęcić Aleksandrowi Szymkiewiczowi (1858–1908). W 1885 roku wyjechał on do Tbilisi, gdzie pełnił funkcje sekretarza gubernialnego, architekta miejskiego, potem radnego miejskiego. W latach 1905–1906 wykładał rysunek i architekturę w Szkole Malarstwa i Rzeźby przy Kaukaskim Towarzystwie Krzewienia Sztuk Pięknych w Tbilisi. Napisano, że „budynki zaprojektowane przez Aleksandra Szymkiewicza do czasów obecnych są uważane za jedne z najbardziej reprezentacyjnych obiektów w Tbilisi” (https://pl.wikipedia. org/wiki/Aleksander_Szymkiewicz). Z kolei wizjoner, generalny projektant koncepcyjnego planu rozwoju Singapuru Krystyn Olszewski (1921–2004) w 1968 roku został generalnym projektantem koncepcyjnego planu rozwoju tego miasta. Był twórcą Marina City — miasta parku nad zatoką Marina w centrum Singapuru, jednego z największych portów lotniczych na świecie oraz siedmiu nadziemnych stacji metra. Jego pomysłem było ukształtowanie aglomeracji w formie pierścienia „nowych miast” wokół centralnych terenów zielonych, które służą do pozyskiwania i magazynowania wody deszczowej. Miał dużo pomysłów militarno-pacyfistycznych. Zmarł 30 kwietnia 2004 roku, w rocznicę wyjścia z obozu koncentracyjnego. Na planszach prezentujemy dokonania prekursora profesjonalnej fotografii w Skandynawii Ludwika Szacińskiego (1844–1894), czynnego uczestnika powstania styczniowego, uciekiniera z carskiego więzienia, w którego atelier fotografowała się rodzina królewska, arystokracja, artyści. Szaciński powołał Norweskie Towarzystwo Fotograficzne, którego był prezesem, i Związek Zawodowy Fotografów, któremu również przewodniczył.

Za swoje prace zdobył liczne nagrody (Paryż, Wiedeń, Drezno, Filadelfia, Christiania). W 1888 roku został mianowany fotografem królewskim. Był miłośnikiem polowań i rybołówstwa. Należał do Towarzystwa Łowieckiego. Zginął śmiercią samobójczą. Pochowano go z honorami. Żona, córka rybaka, prowadziła jego firmę do 1914 roku. Jedną z plansz ekspozycji poświęcono Antoniemu Norbertowi Patkowi (1812–1877), który był powstańcem listopadowym i działaczem politycznym Wielkiej Emigracji, twórcą pierwszego zegarka na rękę oraz najbardziej ekskluzywnych, najlepszych i najpiękniejszych zegarków na świecie. Wszedł do historii jako genialny przedsiębiorca, a jego zegarki stały się synonimem zamożności albo przynajmniej wysokich aspiracji społecznych. M. Borucki napisał o wielkim Patku: „Do wszystkiego doszedł sam — uporem, pracą i talentem. Zrewolucjonizował branżę zegarmistrzowską. Wszedł do historii jako genialny przedsiębiorca, a jego zegarki stały się synonimem zamożności albo przynajmniej wysokich aspiracji społecznych. Noszenie na ręku patka (pisanego z małej litery) nobilitowało przed stu laty i dodaje prestiżu także dzisiaj”. Wśród znanych posiadaczy zegarków firmy Patek Philippe (początkowo Patek Czapek) byli m.in.: królowa Wiktoria, książę Albert, Zygmunt Krasiński, Piotr Czajkowski, Lew Tołstoj, Maria Skłodowska-Curie, Albert Einstein, Niels Bohr, papież Pius XII, Walt Disney. Patek doczekał się nawet swojego muzeum w Genewie. Natomiast w Polsce uhonorowano go nadaniem jego zaszczytnego imienia Gimnazjum nr 1 w rodzinnych Piaskach Szlacheckich niedaleko Lublina, w miejscu urodzenia fenomenalnego zegarmistrza, którego założeniem było tworzenie najpiękniejszych i najlepszych zegarków na świecie. Tak się złożyło, że piękne Piaski Szlacheckie leżą również niedaleko rodzinnej miejscowości autorki niniejszego tekstu i znane są jej z wakacyjnych wyjazdów w dzieciństwie, niekojarzone jednak były dotychczas z tak wybitną osobą. Przypomnę, że wiele z nich miało polskie motywy patriotyczno-niepodległościowe. Bohaterem wystawy jest m.in. projektant znaczków i banknotów Czesław Słania (1921–2005), któremu jeszcze w szkole przepowiadano, kiedy zgubił, a potem fenomenalnie podrobił swoją legitymację szkolną: „Albo skończysz w więzieniu, albo będziesz wielkim człowiekiem” (Ł. Kielban). Jego dorobek sprawił, iż jego nazwisko wpisano do Księgi Rekordów Guinnessa jako twórcy rekordowej liczby znaczków (wykonał ponad 1000 projektów znaczków, m.in. w Danii, Grenlandii, Wyspach Owczych, Islandii, Monako, Niemczech, Francji, Belgii, San Marino, Szwajcarii, Australii, USA, Chinach, Tajlandii, Watykanie, ONZ); pierwszą Szwedzką Akademię Sztuki Filatelistycznej, powołaną w 1981 roku, nazwano jego imieniem. Obok projektów filatelistycznych zajmował się projektowaniem banknotów. Z jego usług korzystały Argentyna, Belgia, Brazylia, Dominikana, Iran, Izrael, Kanada, Kazachstan, Litwa, Portugalia i Wenezuela. Ponadto grawerował ekslibrisy, plakietki, medale, wykonywał prace dla związków i organizacji polonijnych. Znaczki Słani znane są miedzy innymi z posiadania tak zwanych tajnopisów. Podczas grawerowania artysta umieszczał na znaczkach mikroskopijne imiona i nazwiska swoich bliskich. Często postaci, które Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

umieszczał na znaczkach, miały rysy twarzy jego krewnych, a nawet samego Słani. Są na planszach wystawowych wybitni polscy etnografowie, np. Emil Korytko (1813–1839), powstaniec listopadowy, działacz niepodległościowy, za działalność konspiracyjną zesłany na przymusowy pobyt w Lublanie. Pokazał on Słoweńcom, jak ważna jest świadomość narodowa i kultura ludowa; zbierał tamtejsze legendy i pieśni. W 1838 roku wydał odezwę do Słoweńców, w której nawoływał do zbierania słoweńskiego dziedzictwa ludowego. Postać Emila Korytki jest mało znana w Polsce, jego nazwisko zniknęło z życia literackiego po II wojnie światowej. W Słowenii natomiast wkład polskiego badacza do dnia dzisiejszego jest doceniany i podkreślany, a nauka o tej postaci jest nieodzownym elementem programu szkolnego już od podstawówki. W Lublanie znajduje się ulica jego imienia. Zmarł na tyfus w Lublanie i został tam pochowany. W Mongolii i dla Mongolii zasłużył się Józef Kowalewski (1801–1878), językoznawca, orientalista, filomata, który zajmował się językiem, literaturą, historią i etnografią ludów mongolskich. W 1833 roku został profesorem adiunktem pierwszej w Europie Katedry Filologii Mongolskiej na Uniwersytecie w Kazaniu. W roku 1834 mianowano go profesorem nadzwyczajnym, a w 1837 profesorem zwyczajnym Uniwersytetu w Kazaniu. Trzykrotnie powierzano mu stanowisko dziekana Wydziału Filologicznego na czteroletnie kadencje. W latach 1855–1860 pełnił funkcję rektora Uniwersytetu w Kazaniu. W Australii i Oceanii prowadził badania Bronisław Malinowski (1884–1942). Wprowadził on nowy styl pracy terenowej, którym było długotrwałe i głębokie zetknięcie z badaną społecznością. W okresie 1915–1918 roku prowadził na Wyspach Trobriandzkich badania i obserwacje, które zaowocowały wieloma pracami teoretycznymi, m.in. Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji. Józef Obrębski (1905–1967) z kolei, etnolog, slawista, socjolog działający na terenie Porecza i Macedonii, który badał i dokumentował strukturę społeczności wiejskiej i rodziny, życie religijne, obrzędowość, lecznictwo ludowe i rytuały magiczne, był jednym z pierwszych popularyzatorów nauki Bronisława Malinowskiego w Polsce. Przybliżył nieco literaturę i dokonania Malinowskiego polskim czytelnikom. Polacy działali również w Chinach i Japonii. W XVII wieku zasłużył się w Chinach wnuk przybyłego z Węgier wraz ze Stefanem Batorym Jerzego Boima, syn Pawła Jerzego, lekarza Zygmunta III Wazy (pochowanego w słynnej kaplicy Boimów obok Katedry Łacińskiej we Lwowie) Michał Boym (1612/1614–1659), orientalista, jezuita, misjonarz, przyrodnik, kartograf, jeden z pierwszych sinologów na świecie, propagator chińskiej medycyny, poseł cesarza Yongli, którego zresztą Boym ochrzcił. W 1655 roku, po długiej podróży, uzyskał przychylność papieża Aleksandra VII dla dynastii Ming. W 1656 roku wyruszył w podróż powrotną z Chin, jednak nie udało mu się wypełnić swej misji. W 1659 roku zmarł w chińskiej prowincji Kuangsi w nieznanym miejscu. Sporządził rysunki flory i fauny Mozambiku i atlas Chin. Uzmysłowił współczesnym wielkość i położenie Chin, zaznaczył na mapach Mur Chiński, Koreę przedstawił jako półwysep. Jego mapy zdobione były ilustracjami pokazującymi chińską florę, faunę, architekturę

i sceny z życia Chin. Stworzył dzieło, w którym opisuje chińską medycynę. Natomiast lekarz okulista pediatra Wacław Szuniewicz (1892–1963), misjonarz ze Zgromadzenia Świętego Wincentego á Paulo, stworzył w Xingtai początkowo 19-łóżkowy szpital okulistyczny, który stale powiększał, i otworzył 18 przychodni położonych w pobliżu Xingtai. Przeprowadzał wówczas 35 operacji okulistycznych dziennie. Wkrótce został mianowany dyrektorem generalnym wszystkich szpitali katolickich w północnych Chinach. Nazywano go „człowiekiem ze srebrną brodą”. Znał biegle 7 języków. W istniejącym do dziś i znacznie rozbudowanym szpitalu w Xingtai otwarto muzeum poświęcone dr. Wacławowi Szuniewiczowi, a przed szpitalem postawiono jego pomnik. Tymczasem misjonarz, franciszkanin w Japonii, Władysław Żebrowski (ok. 1898–1982), którego dokonania od 2002 roku upowszechnia Muzeum Brata Zenona w Czarni i jego filia w Kadzidle, spędził w Japonii ponad 50 lat, niosąc pomoc sierotom, kalekom i ofiarom wojny. Odwiedzali go m.in. cesarz Japonii Hirohito oraz w 1981 roku papież Jan Paweł II. Cieszył się ogromnym zaufaniem i szacunkiem mieszkańców Japonii. W 1969 roku został odznaczony przez cesarza Orderem Skarbu Świętego IV klasy, a w 1979 roku u podnóża góry Fudżi wzniesiono jego pomnik autorstwa Adolfa Ryszki i Togashi Hajime. LI. Bernatek napisał o nim: „Dziwny to był człowiek: zdolny fachowiec, ale mało rzeczy umiał robić naprawdę dobrze; nie skończył właściwie żadnej szkoły, a jednak budził podziw wykształconych i mądrych ludzi; był tylko braciszkiem w zakonie, lecz znali go papieże, kardynałowie i biskupi; choć mieszkał w Japonii jako przeciętny cudzoziemiec, rozmawiali z nim najwyżsi dostojnicy państwowi”. Bogaty przedsiębiorca Henryk Groppler (1822–1887) był przez matkę ciotecznym bratem Jana Matejki. W czasie powstania styczniowego jako emisariusz Rządu Narodowego był w Odessie, a później zbierał fundusze na potrzeby powstania. Należał do spółki wielkiego przedsiębiorstwa kopalń marmurów, gipsu i boracytu w Azji Mniejszej, na południowym brzegu morza Marmara. Dzięki dobrym kontaktom z rządem tureckim pozyskał koncesję na tereny górnicze w Turcji. Eksportowano stamtąd marmury, gips, a następnie boracyt — materiał cenny, używany w hutach szkła. Dorobił się m.in. na boracycie wielkiego majątku, był właścicielem dziewięciu okrętów. Dom państwa Gropplerów w Konstantynopolu, w dzielnicy Bebek, nazywany był Ambasadą Polski, stanowił centrum emigracji polskiej w Turcji; gościł on licznych słynnych Polaków, m.in. Adama Mickiewicza, Jana Matejkę i Henryka Sienkiewicza. Są na tablicach wystawowych wędrowcy, jak badacz nieznanych, trudno dostępnych obszarów Antarktyki Henryk Arctowski (1871–1958) i Afryki Kazimierz Nowak (1897–1937). Henryk Arctowski to geograf, geofizyk, geolog, meteorolog, glacjolog, podróżnik, związany z badaniami krajów polarnych. Pierwszy określił głębokość podbiegunowych mórz. Dążył do powstania polskich stacji badawczych w Arktyce. Jest może najbardziej znany spośród prezentowanych na wystawie nieznanych Polaków prawdopodobnie dlatego, że w 1976 roku na Szetlandach Południowych powstała polska stacja polarna jego imienia. Jego nazwiskiem nazwano też Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

szczyt, półwysep i skaliste wzniesienie na Antarktydzie, szczyt i lodowiec na Spitsbergenie. Napisano o nim: „Do dzisiaj jest najbardziej znanym polskim badaczem stron polarnych. Jak mało który podróżnik i naukowiec w świecie przyczynił się do poznania Antarktydy. W ciągu długiego, blisko 87-letniego życia opublikował ponad 400 prac, w których opisał swoje wyprawy i rezultaty badań naukowych” (W. Chrzanowski). O Kazimierzu Nowaku na pewno niewiele osób w Polsce słyszało, a był to bardzo ciekawy człowiek i również zasłużył się dla nauki. Był to podróżnik, korespondent, fotograf, pionier polskiego reportażu, który w latach 1931–1936 przebył samotnie kontynent afrykański rowerem, pieszo, konno, na wielbłądzie, czółnem oraz pociągiem. Relacje z podróży po Afryce były publikowane w prasie polskiej, francuskiej, włoskiej i brytyjskiej. W swoich listach do rodziny i przyjaciół oraz na zdjęciach, obok osobistych przeżyć, zaprezentował niezwykłą kulturę mieszkańców Aryki i piękno afrykańskiej przyrody. Ryszard Kapuściński powiedział o Kazimierzu Nowaku: „Wyczyn Kazimierza Nowaka zasługuje na to, by jego nazwisko znalazło się w słownikach i encyklopediach, by było wymieniane obok takich nazwisk, jak Stanley i Livingstone. Kazimierz Nowak był człowiekiem o ogromnej wyobraźni i odwadze, człowiekiem nieustraszonym. Pokazał, że jeden biały człowiek, zupełnie bezbronny, nieposiadający żadnego uzbrojenia, a jedynie wiarę w drugiego człowieka, może przebyć samotnie wielki kontynent, i to w czasach, gdy Europa zaczynała dopiero odkrywać Trzeci Świat i jego mieszkańców. Tylko ktoś, kto zna te rejony, gdzie podróżował Kazimierz Nowak, i sposób w jaki to zrobił, może docenić to bohaterstwo połączone z niezwykłą skromnością. On się nie chwalił, on po prostu opisywał, co widział”. Bohdan Paczyński (1940–2007), którego spuścizna znajduje się w zasobie Archiwum PAN, to astronom i astrofizyk, zajmujący się głównie teorią ewolucji gwiazd. Jest współodkrywcą planety OGLE-2005. W 1982 roku, kiedy miał 42 lata, objął katedrę zajmowaną wcześniej przez Alberta Einsteina na Uniwersytecie w Princeton. Od 1984 roku był członkiem Narodowej Akademii Nauk Stanów Zjednoczonych. Inne amerykańskie, europejskie, a nawet japońskie korporacje naukowe czuły się zaszczycone faktem posiadania Bohdana Paczyńskiego w swoim gronie. Wiele towarzystw naukowych świata nadało mu swoje najwyższe medale i dyplomy. Jest laureatem licznych nagród. Medal im. prof. Bohdana Paczyńskiego, ustanowiony w 2011 roku, jest nagrodą dla wybitnych naukowców. Inżynier Władysław Turowicz (1908–1980), generał Pakistańskich Sił Powietrznych i ich współtwórca, „choć w Polsce od dekad pozostaje niemal nieznany, w 180-milionowym Pakistanie uchodzi za bohatera narodowego. W jaki sposób pilot z Polski zasłużył sobie na tak ważne miejsce w historii jednego z najludniejszych państw świata” (M. Staniul). Był po prostu niezwykły. I jeszcze kilka zdań o Stefanie Drzewieckim (1844–1938), odkrywcy, pionierze lotnictwa i żeglugi podwodnej. Jego najważniejsze wynalazki to: licznik kilometrów dla dorożek konnych, cyrkiel do wykreślania przekrojów stożkowych, paraboliczny regulator silników parowych, aparat rejestrujący prędkość parowozu, automat do sprzęgania wagonów, dromograf —

przyrząd automatycznie kreślący drogę statku na mapie, wyrzutnia min oraz torpedowiec. Przez całe życie hołdował znakomity inżynier zasadzie, iż „praca jest powołaniem najlepszych i wykazywał pracowitość, która wprawiała w osłupienie każdego, kto go obserwował” (http://niezwykle.com/ stefan-drzewiecki). Z jego inicjatywy powstały w Paryżu pierwsze tunele aerodynamiczne. O jednym z bohaterów naszej ekspozycji Michale Jankowskim (1842– 1912), pionierze rosyjskiego Dalekiego Wschodu, przyrodniku i hodowcy, zwanym Nenuni (Czterooki), napisano: „Jankowscy nigdy nie wyparli się swojego pochodzenia, płacąc za to ogromną cenę; utraciwszy język ojczysty, nie utracili jednak cząstki polskiego ducha wolności, przeciwstawiając przeciwnościom losu i ciężkim próbom życiowym niezwykły hart ducha, poświęcenie, upór i pracowitość, pośrednio zawsze będąc ambasadorami Polski, która od dawna już, niestety, spisała ich na straty” (E. Lickiewicz). Te słowa można z powodzeniem odnieść do wszystkich zaprezentowanych na tablicach postaci. Wracając do Michała Jankowskiego, dodam, że został on skazany w 1863 roku za udział w powstaniu styczniowym na 8 lat katorgi, przeszedł piechotą całe terytorium od Smoleńska do kopalni nerczyńskich w Zabajkalu, zwolniony został w wyniku amnestii w 1868 roku bez prawa powrotu do Polski. Poznał Benedykta Dybowskiego, z którym podróżował wraz z Godlewskim własnoręcznie wybudowaną łodzią „Nadzieja” po rzekach Ingoda, Onon, Szyłka, Amur, Ussuri. Został zarządcą kopalni złota na wyspie Askold niedaleko Władywostoku. Założył i rozwinął gospodarstwo hodowlane (sad, pasieka, plantacja żeńszenia, hodowla jeleni sika, koni) w Sidemi — obecnie Półwysep Jankowskiego. Zidentyfikował, opisał i dostarczył do rosyjskich i europejskich muzeów (Władywostok, Irkuck, Chabarowsk, Warszawa, Lwów, Berlin, Paryż) liczne okazy flory i fauny regionu. Dotował budowę muzeum we Władywostoku. Upamiętniono go, nadając wielu ptakom, motylom, chrząszczom, roślinom nazwę „jankowskii”. Prowadził również wykopaliska (Kraj Ussuryjski — kultura Jankowskiego). Założył we Władywostoku firmę wyrobów skórzanych Jankowski, Żułkiewicz&Co i księgarnię Jankowski&Trusow. Jako jedyny z polskich zesłańców doczekał się we Władywostoku pięknego brązowego pomnika, podczas gdy w kraju rodzinnym niewiele osób o nim słyszało.

dr Joanna Arvaniti Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Henryk Arctowski „Do dzisiaj jest najbardziej znanym polskim badaczem stron polarnych. Jak mało który podróżnik i naukowiec w świecie przyczynił się do poznania Antarktydy. W ciągu długiego, blisko 87-letniego życia opublikował ponad 400 prac, w których opisał swoje wyprawy i rezultaty badań naukowych.” W. Chrzanowski 22

enryk Arctowski (1871–1958), geograf, geofizyk, geolog, meteorolog, glacjolog, związany z badaniami krajów polarnych, badacz najbardziej niedostępnych rejonów ziemi, zmienił nazwisko (Artzt), by podkreślić swoją polskość. W 1900 roku poślubił amerykańską śpiewaczkę Arian Jane Addy. Kierował stacją meteorologiczną obserwatorium w belgijskim Ukkel (1903–1909). Uczestniczył w USA w rozstrzyganiu sporu dotyczącego pierwszeństwa w dotarciu do bieguna północnego przez Fredericka Cooka i Roberta Peary’ego (1909). Wziął udział we francuskiej wyprawie na Spitsbergen i Lofoty na statku „Ile-de-France” (1910). Był dyrektorem Działu Przyrodniczego Nowojorskiej Biblioteki Publicznej. Prowadził badania nad zmianami klimatycznymi. Pierwszy określił głębokość podbiegunowych mórz. Dążył do powstania polskich stacji badawczych w Arktyce. W 1918 roku objął Katedrę Geofizyki i Meteorologii na Uniwersytecie we Lwowie. W 1939 roku jako prezydent Międzynarodowej Komisji Zmian Klimatu wyjechał na Kongres Międzynarodowej Unii Geodezyjno-Geofizycznej w Waszyngtonie i przyjął tam propozycję pracy w Smithsonian Institution (1939–1950). Zmarł w Waszyngtonie, a pochowany został na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. W 1976 roku na Szetlandach Południowych powstała polska stacja polarna jego imienia. Jego nazwiskiem nazwano też szczyt, półwysep i skaliste wzniesienie na Antarktydzie, szczyt i lodowiec na Spitsbergnie.

Z lewej: Henryk Arctowski w trakcie wyprawy polarnej, b.d. Powyżej: statek „Belgica” skuty lodem, zima 1898–1899 Poniżej: Henryk Arctowski w swojej bibliotece, b.d.

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

ARKTYKA 23

Leon Barszczewski „Chodząc po taflach lodowca [we Francji i Szwajcarii], myślą uciekam do moich kochanych lodowców azjatyckich. Piękniejszych nie ma nigdzie. Marzę o odwiedzeniu raz jeszcze tych wspaniałych olbrzymów.” L. Barszczewski

Z lewej: Leon Barszczewski w trakcie jednej z wypraw, lata 80. XIX wieku Z prawej: zdjęcie z wyprawy Leona Barszczewskiego, 1894 Poniżej: tragarze z wyprawy Leona Barszczewskiego, b.d.

eon Barszczewski (1849–1910), geolog, geograf, przyrodnik, glacjolog, podróżnik, badacz emiratu bucharskiego oraz wielu białych plam na mapach Azji Środkowej, odkrywca starożytnej Samarkandy, dokumentalista, fotograf, w latach 1876–1896 pełnił służbę w oddziale topograficznym garnizonu w Samarkandzie. Ustanowił wiele nowych nazw na tych terenach, odkrył liczne złoża rud metali i kamieni szlachetnych, pokłady złota, srebra i węgla kamiennego, złoża ropy naftowej oraz źródła mineralne, prowadził badania lodowców oraz obserwacje geograficzne, antropologiczne i etnograficzne, wykonywał liczne fotografie topograficzne i zdjęcia dokumentujące życie napotykanych w wyprawach ludów, zbierał okazy przyrodnicze, archeologiczne i etnograficzne, które stały się podstawą założonego przez niego Muzeum Przyrodniczo-Etnograficznego w Samarkandzie. W 1896 roku za odmowę przejścia na prawosławie przeniesiono go do Siedlec. W latach 1904–1905 uczestniczył w wojnie rosyjsko-japońskiej i przebywał na Dalekim Wschodzie. W 1880 roku ożenił się z Ireną Niedźwiecką (zmarłą w 1890 roku); miał pięcioro dzieci: Wiktorię, Jadwigę, Irenę, Annę, Leonarda. Zmarł tragicznie w Częstochowie i został pochowany na cmentarzu w Kulach, skąd — po kradzieży pomnika z jego mogiły — prochy przeniesiono w 1995 roku do grobu rodzinnego na cmentarzu Powązkowskim w Waszawie. W 1895 roku za dokumentację fotograficzną swoich podróży otrzymał złoty medal przyznany mu na wystawie fotograficznej w Paryżu, a w 1901 najwyższe wyróżnienie na wystawie fotograficznej w Warszawie. Jego imię nosi lodowiec w Górach Hisarskich. W 1904 roku założył dla dziewcząt Szkołę Handlową w Siedlcach (obecnie Liceum im. Królowej Jadwigi), której pierwszą przełożoną została jego córka Jadwiga.

UZBEKISTAN Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Michał Boym „Postać siedemnastowiecznego polskiego jezuity Michała Boyma [wnuka przybyłego z Węgier wraz ze Stefanem Batorym Jerzego Boima, syna Pawła Jerzego, lekarza Zygmunta III Wazy] pełna jest zagadek, natomiast losy jego życia z powodzeniem mogą posłużyć na scenariusz wartkiej powieści podróżniczo-przygodowej. Zapisał się na kartach historii między innymi rolą posła cesarza chińskiego oraz jako wszechstronnie uzdolniony uczony. Był autorem prac z zakresu botaniki, zoologii, medycyny, historii, geografii i języka chińskiego, co stawia go w czołówce pionierów europejskiej sinologii.” T. Bazylewicz 26

Z lewej: domniemany wizerunek Michała Boyma, b.d.

Powyżej: mapa podróży Michała Boyma, rys. E. Kajdański, b.d.

ichał Boym (1612/1614–1659), orientalista, jezuita, misjonarz, przyrodnik, kartograf, jeden z pierwszych sinologów, propagator chińskiej medycyny, poseł cesarza Yongli, w 1643 roku odpłynął z dziesięcioma księżmi i kilkoma klerykami do Makau, gdzie wykładał w Kolegium Jezuickim, później prowadził pracę misyjną na wyspie Hajnan, którą jako pierwszy dokładnie opisał, potem w Tonkinie. W 1649 roku został wysłany na dwór cesarza Yongli, którego ochrzcił. Po wydostaniu się z niewoli portugalskiej odbył podróż pieszo niezbadanym szlakiem — Golkonda (Hajdarabad), Surat, Bandar-e Abbas (na wybrzeżu cieśniny Ormuz), Sziraz, Isfahan, Tebriz, Erzerum, Trapezunt nad Morzem Czarnym, a stamtąd statkiem do Izmiru i Wenecji. Zaangażował zakon w chińskie konflikty. W 1655 roku uzyskał przychylność papieża Aleksandra VII dla dynastii Ming. W 1656 roku wyruszył w podróż powrotną do Chin, jednak nie udało mu się wypełnić swej misji. W 1659 roku zmarł w chińskiej prowincji Kuangsi w nieznanym miejscu. Sporządził rysunki flory i fauny Mozambiku i atlas Chin. Uzmysłowił współczesnym wielkość i położenie Chin, zaznaczył na mapach Mur Chiński, Koreę przedstawił jako półwysep. Jego mapy zdobione były ilustracjami pokazującymi chińską florę (Flora sinensis), faunę, architekturę i sceny z życia Chin. Stworzył dzieło Specimen medicinae Sinicae, w którym opisuje chińską medycynę.

CHINY Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Władysław Bukowiński „W wiosce powitał mnie krótkim przemówieniem w obecności licznie zgromadzonego ludu miejscowy patriarcha pan Stanisław Lewicki. Było to chyba najbardziej wzruszające przemówienie wygłoszone do mnie w całym życiu [...]. Mówił: «Wywieźli nas pod te góry, zostawili tutaj i wszyscy zapomnieli o nas. Nikt o nas nie pamiętał. Dopiero Ojciec Duchowny do nas przyjechał. My takie sieroty, my takie sieroty». Płakał czcigodny patriarcha, płakał cały zebranylud, płakał i ksiądz razem z nimi. Ale to były dobre łzy.” W. Bukowiński 28

ładysław Bukowiński (1904–1974), ksiądz, więzień sowieckich łagrów, długoletni misyjny duszpasterz w Kazachstanie i całej sowieckiej Azji Środkowej, ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim i postanowił zostać księdzem. Od 1939 roku jako proboszcz parafii łuckiej pomagał uciekinierom z Polski oraz prowadził działalność charytatywną. 22 sierpnia 1940 roku został aresztowany przez NKWD i skazany na 8 lat łagrów. Osadzono go w łuckim więzieniu, gdzie znalazł się wśród rozstrzeliwanych — kula go jednak ominęła. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na Wołyń został znowu aresztowany przez NKWD i otrzymał zaoczny wyrok 10 lat karnych obozów pracy. Po uwolnieniu w 1954 roku oddelegowano go do Karagandy, gdzie pracował jako stróż nocny oraz prowadził tajną działalność duszpasterską. Odbywał wówczas liczne podróże misyjne, głosił rekolekcje, udzielał sakramentów i odprawiał msze w mieszkaniach prywatnych. W 1955 roku, aby móc pozostać w Kazachstanie i dalej służyć potrzebującym, którzy nie mieli możliwości powrotu do swoich ojczyzn, przyjął obywatelstwo radzieckie. W 1958 roku został aresztowany, ale po odbyciu kary wrócił do działalności misyjnej i dalej spowiadał, chrzcił, udzielał ślubów i ewangelizował. Ksiądz Władysław Bukowiński uważany jest za założyciela struktur współczesnego Kościoła katolickiego w Kazachstanie. Po śmierci został pochowany w krypcie katedry Matki Boskiej Fatimskiej — Matki Wszystkich Narodów w Karagandzie. Był nazywany „Apostołem Kazachstanu”. Za swoje zaangażowanie i ofiarną pracę został błogosławionym, a w 2016 roku został beatyfikowany.

Z lewej: Władysław Bukowiński, b.d. Powyżej: stepy Kazachstanu, fot. A. Szwed Obok: kaplica w Karagandzie, b.d.

KAZACHSTAN Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Henryk Bukowski „Największy antykwariusz Skandynawii, niezwykle majętny i poważany człowiek, większość swoich dochodów przeznaczał na zakupy dla polskich instytucji kulturalnych i naukowych. Szczególną opieką otoczył Muzeum Polskie w Raperswilu.” Polskie Radio 30

enryk Bukowski (1839–1900), antykwariusz, uczestnik i ra nny podczas powsta nia s t y c z n io w e g o , e m i g r a nt p o l i t y c z n y, członek wieczysty Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Raperswilu od 1891 roku. Po upadku powstania styczniowego przedostał się do Szwecji i w 1870 roku, po otrzymaniu spadku, założył w Sztokholmie polski antywariat, który odegrał rolę polskiej stacji naukowej w Szwecji. W krótkim czasie przedsiębiorstwo stało się nie tylko sklepem, ale także gabinetem muzealnym i warsztatem pracy naukowej. Henryk Bukowski był członkiem licznych towarzystw naukowych i artystycznych. Otrzymywał od szwedzkich królów wysokie odznaczenia państwowe. Należał też do założycieli Muzeum Nordyckiego. Aktywnie wspierał Muzeum Polskie w Raperswilu oraz muzea i biblioteki w Krakowie. Był członkiem Ligi Polskiej. Zmarł w Sztokholmie i tam go pochowano tymczasowo, planując przewiezienie ciała do Krakowa lub do grobu rodzinnego w Poszołatach w guberni kowieńskiej. Na żądanie mieszkających za granicą rodaków podjęto decyzję o przewiezieniu jego doczesnych szczątków do Raperswilu i pochowaniu obok hrabiego Władysława Platera, założyciela Muzeum Polskiego w Raperswilu.

Z lewej: Henryk Bukowski, fot. L. Szaciński, 1896 Obok: Nowa sztuka i handel antykwaryczny na ul. Arsenalsgatan, ilustracja prasowa, b.d. Poniżej: Pokój sprzedaży w antykwariacie Henryka Bukowskiego w Sztokholmie, ok. 1880

SZWECJA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Aleksander Czekanowski „Grzeczność Czekanowskiego, jakaś arystokratyczna dystynkcja, która go znamionowała, była powodem, że wszyscy Sybiracy uznawali go za istotę wyższą od zwykłych i za pana znamienitszego od reszty Polaków.” B. Dybowski 32

leksander Czekanowski (1833–1876), geolog, paleontolog, geograf, kartograf, podróżnik, w 1857 roku opracował i usystematyzował zbiory Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie. W 1863 roku został zesłany na katorgę za udział w powstaniu styczniowym. Przebywał w Siwakowej nad Ingodą, w Darasuniu nad Turą i w osadzie Padun nad Angarą. W latach 1866–1871, 1873–1875 gromadził zbiory przyrodnicze, prowadził badania meteorologiczne i geologiczne, a jednocześnie pracował fizycznie u syberyjskich chłopów i brał udział m.in. z Dybowskim, Godlewskim i Wrońskim w wyprawach syberyjskich. Odkrył pokłady węgla kamiennego, grafitu i liczne miejsca występowania paleozoicznej i mezozoicznej fauny i flory. W 1874 roku opracował monografię budowy geologicznej badanych rejonów, opatrzoną mapą geologiczną. Zmarł prawdopodobnie śmiercią samobójczą w Petersburgu. Jego imię nosi pasmo górskie w Jakucji między ujściami rzek Leny i Olenioka do Morza Łaptiewów, osada w pobliżu Bracka nad Angarą, 23 skamieliny flory i fauny kopalnej, 5 gatunków flory współczesnej oraz co najmniej 2 gatunki ryb. Za swoje badania otrzymał w 1870 roku Złoty Medal Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego.

Z lewej: Aleksander Czekanowski, ryc. J. Regulski, 1877 Powyżej: Wybrzeże Bajkału na rys. A. Czekanowskiego, b.d. Z prawej: polscy przyrodnicy w Kijowie, 3. od lewej Aleksander Czekanowski, b.d. Poniżej: Góra Czekanowskiego, b.d.

SYBERIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Jan Czerski „Wśród prac naukowych Czerskiego największe znaczenie mają jego badania brzegów jeziora Bajkał i w górach Przybajkala. Stanowią one podwalinę naszej wiedzy współczesnej o budowie tej wysokogórskiej części Syberii. Jego mapa geologiczna strefy brzegowej Bajkału do tej pory jest jedyną, niezastąpioną nowszą.” W.A. Obruczew 34

an Czerski (1845–1892), geolog, paleontolog, geograf, zoolog, badacz, podróżnik, w 1863 roku został aresztowany i wywieziony na Syberię za udział w powstaniu styczniowym (Omsk, Irkuck). Opisał budowę geologiczną ziem wzdłuż traktu syberyjskiego, prowadził badania geologiczne w Irkucku i Syberii Wschodniej. Zebrał wiadomości o szczątkach ludu Sojotów. Opracował pierwszą mapę geognostyczną jeziora Bajkał. Badał minerały i faunę kopalną. W okresie 1882–1883 prowadził badania w dolinie Katangi dotyczące młodszych formacji i opracowań szczątków człowieka. W latach 1891– 1892 wyprawił się wraz z żoną Mawrą, która była jego współpracownikiem i pomocnikiem, oraz synem Aleksandrem na wschód Syberii. Podroż okazała się zbyt męcząca dla chorego na serce i mającego od dzieciństwa słabe zdrowie zesłańca. Umarł w miejscu, gdzie do Kołymy wpada Prorwa. Pochowano go w uroczysku Omołon, na wysokim brzegu Kołymy. Jego imię noszą: Góry Czerskiego — jedno z największych pasm górskich na Zabajkalu, Pik Czerskiego — szczyt w górach Chamar-Daban, Góra Czerskiego — szczyt w centralnej części Gór Bajkalskich, Kamień Czerskiego — szczyt położony nieopodal Listwianki, Przełęcz Czerskiego. Jego imieniem nazwano też niektóre zwierzęta wykopaliskowe. Otrzymał nagrodę w Bolonii za opisanie budowy geologicznej jeziora Bajkał oraz trzy medale Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (1876, 1878, 1886). Z lewej: Jan Czerski, b.d. Powyżej: kaplica przy grobie Jana Czerskiego, b.d. Z prawej: wycinek prasowy poświęcony Janowi Czerskiemu, b.d. Poniżej: jezioro Bajkał, fot. J. Arvaniti, 2008

SYBERIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Stefan Drzewiecki „Przez całe życie hołdował znakomity inżynier zasadzie, iż «praca jest powołaniem najlepszych», i wykazywał pracowitość, która wprawiała w osłupienie każdego, kto go obserwował.” Anonim 36

tefan Drzewiecki (1844–1938), odkrywca, pionier lotnictwa i żeglugi podwodnej, jego pierwszym wynalazkiem był licznik kilometrów dla dorożek konnych (1867, Paryż), wymyślił cyrkiel do wykreślania przekrojów stożkowych oraz paraboliczny regulator silników parowych (1873, Wystawa Powszechna w Wiedniu). W tym samym okresie skonstruował aparat rejestrujący prędkość parowozu oraz automat do sprzęgania wagonów. Stworzył też dromograf — przyrząd automatycznie kreślący drogę statku na mapie (1873). Przeniósł się do Rosji, gdzie zajął się konstruowaniem okrętów podwodnych, stale je udoskonalając i wyposażając w nowoczesne urządzenia (pierwszy okręt podwodny napędzany siłą ludzkich mięśni, pierwsze zastosowanie peryskopu w okręcie podwodnym, okręt podwodny z pancerzem wodnym). Wziął udział w wojnie rosyjsko-tureckiej (1877–1878), za którą dostał Żołnierski Krzyż św. Jerzego. Od 1888 roku konstruował okręty podwodne o napędzie elektrycznym. Stworzył wyrzutnię min oraz torpedowiec. Zajmował się badaniem lotu ptaków, a obserwacje wykorzystywał do zgłębiania problemów lotnictwa. Jako pierwszy stwierdził, że możliwy jest lot maszyny cięższej od powietrza. Skonstruował płatowiec „Canard”, wyposażony w tylne śmigło i samoczynne urządzenia stabilizacyjne. Z jego inicjatywy powstały w Paryżu pierwsze tunele aerodynamiczne. Był zastępcą przewodniczącego Sekcji Lotniczej Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego. Otrzymał wiele nagród. Najważniejsze publikacje: O oporze powietrza w zastosowaniu do lotu ptaków i aeroplanów, Aeroplany w przyrodzie. Próba nowej teorii lotu, Śruby powietrzne.

Z lewej: Stefan Drzewiecki, b.d. Powyżej: projekty łodzi podwodnych z lat 1887–1892 Obok: samolot „Canard” na wystawie w Paryżu, 1912

ROSJA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

„Na ostatnim postoju nasłuchał się Dybowski wiele od Buriatów o majestacie Bajkału i Angary, o miłości, jaką prymitywne wówczas nadbajkalskie ludy darzyły te dwa cuda natury. Ich majestat oraz związane z nimi legendy buriackie tak bardzo rozpaliły wyobraźnię polskiego zesłańca, że zapomniał o zmęczeniu, zapomniał o tym, że przybył do tego kraju w charakterze pozbawionego wolności człowieka, i postanowił podjąć badania naukowe w celu poznania biologicznych tajemnic Angary oraz „świętego morza” Buriatów — Bajkału [...]. Po latach wspominał, że jakieś niewypowiedziane uczucie głębokiego interesu powziął do tej rzeki, a szczególnie do jeziora, a jego morska świętość pobudzała wyobraźnię do marzeń w kierunku zbadania jego tajemniczości.” G. Brzęk

Benedykt Dybowski 38

Z lewej: Benedykt Dybowski, ok. 1910 Powyżej z lewej: Benedykt, córka Halina, żona Helena z Lipnickich, z tyłu brat Władysław Dybowski, ok. 1890 Powyżej z prawej: Janina, Władysław i Halina Dybowscy, b.d. Poniżej: Rodzaj czworobocznego opalanego wojłokowego namiotu na saniach; 2. od lewej siedzi Benedykt Dybowski, 5. stoi Wiktor Godlewski, b.d.

enedykt Dybowski herbu Nałęcz (1833–1930), lekarz, zoolog, przyrodnik, limnolog, pedagog, propagator teorii ewolucji Darwina i języka esperanto, za udział w powstaniu styczniowym został zesłany na 12 lat na Syberię (Irkuck, Siwakowa, Czyta, Darasuń, Kułtuk), gdzie prowadził badania faunistyczne i pracował, często bezinteresownie, jako lekarz. Odkrył wiele gatunków ryb, płazów i skorupiaków, prowadził badania limnologiczne Bajkału, Angary i Selengi, uczestniczył w wyprawach badawczych. W roku 1877 został ułaskawiony. W latach 1879–1883 już dobrowolnie przebywał na Kamczatce, gdzie zajmował się nadal wielostronnymi badaniami naukowymi i leczył chorych na trąd. W latach 1884–1906 kontynuował pracę na Uniwersytecie Lwowskim. Został pochowany w kwaterze powstańczej na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Dedykowano mu kilkadziesiąt nowo odkrytych zwierząt żyjących w Bajkale i innych środowiskach Azji i Europy. Dwa szczyty na Wyspie Beringa nazwano Górami Dybowskiego. Imieniem Benedykta Dybowskiego nazwano ulicę w Irkucku (1997) i odsłonięto tablice pamiątkowe w Irkucku i Adamarynie. Był członkiem korespondentem Akademii Nauk ZSRR (1928) i Polskiej Akademii Umiejętności. Otrzymał Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1921).

SYBERIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Wiktor Godlewski „Dybowski zaś [w Godlewskim] zyskał nieocenionego pomocnika, którego zmysł praktyczny, pomysłowość (sybiracy nazywali go „Złotorękim”) w konstruowaniu przyrządów, zdolność wnikliwej obserwacji znacznie ułatwiła mu prace badawcze.” K. Kowalska 40

iktor Godlewski herbu Gozdawa (1831–1900), przyrodnik, ornitolog, rolnik, technik, w 1864 roku został zesłany za udział w powstaniu styczniowym na Syberię. W 1865 roku zetknął się z Benedyktem Dybowskim, z którym w Kułtuku prowadził badania fauny i flory Bajkału. Założyli tam stację meteorologiczną, skonstruowali potrzebne przyrządy i mierzyli głębokość jeziora oraz wahania poziomu jego wód. Uczestniczył z Benedyktem Dybowskim w wyprawach bajkalskich i syberyjskich. Wysłał do Gabinetu Zoologicznego w Warszawie wiele okazów fauny syberyjskiej. W 1877 roku wrócił z zesłania i zajął się rolnictwem. Z nasion przywiezionych z Syberii aklimatyzował modrzewie, cedry, pichty, krzewy i kwiaty. Kontynuował też pasję kolekcjonerską, gromadząc wielką ilość okazów ptaków, które po jego śmierci przekazano Benedyktowi Dybowskiemu. Działał w wielu organizacjach społecznych i publicznych. W 1870 roku uhonorowano go Złotym Medalem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Od jego nazwiska pochodzi kilka nazw gatunków fauny bajkalskiej, np. ryba głowacz Limnocottus godlewskii.

Z lewej: Wiktor Godlewski, b.d. Powyżej: ryba Limnocottus godlewskii, b.d. Poniżej: Wiktor Godlewski w tajdze, b.d.

SYBERIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Józef Gosławski „Będąc architektem obdarzonym twórczą fantazją i artystycznym talentem, Gosławski docenił wyjątkowe walory miejscowego wapienia, jakby stworzonego do wcielania w życie klasycznych form. Ten wielbiciel klasyki projektował jednak także w innych stylach, żywo interesując się nowymi ideami i modami, w jakie obfitowały ostatnie dekady XIX wieku.” Sz. Fatułłajew-Figarow 42

Z lewej: Józef Gosławski, b.d. Obok: budynek Teatru Tagijewa, proj. Józefa Gosławskiego, b.d. Poniżej z lewej: tablica pamiątkowa na budynku Muzeum Gosławskiego, b.d. Poniżej z prawej: Muzeum Gosławskiego w mieszkaniu prywatnym w Baku, b.d.

ózef Gosławski (1865–1904), architekt, po ukończeniu studiów w roku 1890 rozpoczął pracę w Budowlanym Komitecie Technicznym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, w 1891 roku wyjechał do Baku, gdzie objął nadzór nad budową soboru Aleksandra Newskiego, wznoszonego według projektu architekta R.R. Marfelda. W roku 1892 objął stanowisko architekta miejskiego. W czasie swojej pracy w Baku zrealizował wiele obiektów, które ukształtowały obraz miasta z początku XX wieku, np. trójkondygnacyjny dom mieszkalny Melikowa przy ul. Woroncowskiej, obecnie Safarły 19, 1893–1897, pałac Tagijewa przy ul. Gorczakowskiej, obecnie Tagijewa 4, 1893–1902, dom mieszkalny przy ul. Nikołajewskiej, obecnie Istigłalijat 7, 1893–1895. W ciągu siedmiu lat zdołał zaprojektować i wybudować 12 gmachów, które zmieniły oblicze miasta. Miał troje dzieci — Helenę, Czesława i Łucję. Zmarł na gruźlicę w wieku 39 lat. W dawnym mieszkaniu Józefa Gosławskiego przy ul. Mirzy Ibragimowa 11 utworzono muzeum poświęcone pamięci architekta. W czerwcu 2008 roku Maria Kaczyńska odsłoniła w Baku tablicę pamiątkową ku czci Józefa Gosławskiego.

AZERBEJDŻAN Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Henryk Groppler „Dom państwa Gropplerów nazywany był ambasadą Polski, stanowił centrum emigracji polskiej w Turcji.” B. Sabat 44

Z lewej: Henryk Groppler, b.d. Obok z lewej: Ludwika z Głowackich Gropplerowa, b.d. Obok z prawej: Jan Matejko oraz Henryk Groppler z żonami, Stambuł, 1872 Poniżej: Jan Matejko, Widok Bebeku pod Konstantynopolem, namalowany w 1872 roku w willi Gropplerów

enryk Groppler (1822–1887), przez matkę cioteczny brat Jana Matejki, przedsiębiorca, w latach 40. był w Szwajcarii zegarmistrzem i agentem wytwórców zegarków na obszar Polski, który rozwoził na szlakach Wilna, Kijowa, Lwowa i Mołdawii zegarki szwajcarskie, oraz emisariuszem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Należał do spółki wielkiego przedsiębiorstwa kopalń marmurów, gipsu i boracytu w Azji Mniejszej, na południowym brzegu morza Marmara. Dzięki dobrym kontaktom z rządem tureckim pozyskał koncesję na tereny górnicze w Turcji. Eksportowano stamtąd marmury, gips, a następnie boracyt — materiał cenny, używany w hutach szkła. Dorobił się m.in. na boracycie wielkiego majątku, był właścicielem dziewięciu okrętów. Po 1850 roku zamieszkał w Turcji jako agent firmy zegarmistrzowskiej ze Szwajcarii. W czasie powstania styczniowego jako emisariusz Rządu Narodowego był w Odessie, a później zbierał fundusze na potrzeby powstania. W swojej willi w Konstantynopolu, w dzielnicy Bebek, gościł licznych słynnych Polaków, m.in. Adama Mickiewicza, Jana Matejkę, Henryka Sienkiewicza. Jego żona Ludwika Groppler z domu Głowacka, urodzona około 1830 roku prawdopodobnie w Krakowie, zmarła w 1907 roku w Konstantynopolu, pianistka i kompozytorka, była siostrą malarza Jana Nepomucena Głowackiego.

TURCJA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

„Kazimierz Stanisław Gzowski to polski emigrant, człowiek niebywałego sukcesu, który powinien trafić do panteonu polskich bohaterów tego kontynentu, zaraz za Kościuszką i Pułaskim. Niestety, to postać prawie już zapomniana po tamtej stronie Atlantyku, a nigdy obecna w naszej, polskiej świadomości.” (T. Mroczek)

Kazimierz Gzowski „Kazimierz Stanisław Gzowski to polski emigrant, człowiek niebywałego sukcesu, który powinien trafić do panteonu polskich bohaterów tego kontynentu, zaraz za Kościuszką i Pułaskim. Niestety, to postać prawie już zapomniana po tamtej stronie Atlantyku, a nigdy obecna w naszej, polskiej świadomości.” T. Mroczek 46

Z lewej: Kazimierz Gzowski, 1872 Z lewej obok: Międzynarodowy Most Kolejowy z 1873 roku, łączący Fort Erie w kanadyjskim stanie Ontario z Buffalo w amerykańskim stanie New York, b.d. Powyżej: kanadyjski znaczek pocztowy z wizerunkiem Kazimierza Gzowskiego, b.d. Z prawej: pocztówka z wizerunkiem Kazimierza Gzowskiego, b.d. Poniżej: pokój bilardowy w domu Gzowskiego w Toronto, 1896

azimierz Gzowski herbu Junosza (1813–1898), inżynier, budowniczy mostów, dróg, linii kolejowych, portów, przedsiębiorca, polityk, prawnik, działacz społeczny, od 1841 roku w Stanach Zjednoczonych, potem w Kanadzie, gdzie m.in. koordynował konstrukcję Drugiego Kanału Wellandzkiego i zbudował setki kilometrów linii kolejowych (m.in. Grand Trunk Railway). Był współtwórcą centralnego systemu transportowego Kanady, publicznego i otwartego dla obywateli parku Niagara Falls, Instytutu Inżynieryjnego, administratorem prowincji Ontario, wysokim urzędnikiem Kościoła anglikańskiego, założycielem Wycliffe College w Toronto (prezes i przewodniczący Rady Wykonawczej), firmy budowlanej Gzowski&Co oraz pierwszej w Kanadzie huty produkującej szyny kolejowe Toronto Rolling Mills. Zbudował w Kanadzie kilka mostów, m.in. Międzynarodowy Most Kolejowy, który połączył Kanadę ze Stanami Zjednoczonymi. W 1858 roku na zachodnich obrzeżach Toronto zbudował wiktoriańską gotycką rezydencję. W 1890 roku został odznaczony Orderem św. Michała i św. Jerzego przez królową Wiktorię, otrzymując tym samym szlachectwo brytyjskie. W Kanadzie zmienił wyznanie z katolicyzmu na anglikanizm. W USA ożenił się z Marią M. Beebe z Erie w Pensylwanii, z którą miał ośmioro dzieci: pięciu synów oraz trzy córki. Zmarł w Toronto i pochowany został w rodzinnym mauzoleum na anglikańskim cmentarzu St. James Cemetery.

KANADA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Ludwik Hirszfeld „Prawem uczonego jest wolność, a obowiązkiem prawdomówność.” L. Hirszfeld 48

udwik Hirszfeld (1884–1954), bakteriolog, immunolog, serolog, twórca seroantropologii oraz — wraz z Emilem von Dungernem — podstaw nauki o grupach krwi, wprowadził oznaczanie grup krwi przyjęte w 1928 roku na świecie. Wyniki badań wykorzystał do celów dochodzenia ojcostwa. Oznaczył czynnik RH i odkrył przyczynę konfliktu serologicznego. W czasie I wojny zwalczał wraz z żoną epidemię duru plamistego, rzekomego, zimnicy, cholery i czerwonki w Serbii. Zorganizował w Warszawie Państwowy Zakład Badania Surowic (1919) i Ośrodek Przetaczania Kr wi (1939). Był profesorem na Uniwersytecie Warszawskim (1931– –1939). W getcie stanął na czele Rady Zdrowia. Po śmierci córki napisał powieść Historia jednego życia (1943). Orga nizowa ł Uniwersy tet Ma rii CurieSkłodowskiej w Lublinie (1944, prorektor). Stworzył W y d z i a ł L e k a r s k i (19 4 5) n a Un i wer s y te c ie Wrocławskim (dziekan, profesor mikrobiologii). Ernest Witebsky z Uniwersytetu w Buffalo nominował go do Nagrody Nobla w dziedzinie medycy ny (1950). Utworzył i został pierwszym dyrektorem Instytutu Immunologii i Terapii Doświadcza lnej PAN we Wrocławiu (1954). Hirszfeldowie pochowani zostali na cmentarzu św. Wawrzyńca we Wrocławiu.

Z lewej: Ludwik Hirszfeld, 1951 Powyżej: fragment rysunku do wykładu o genetyce, b.d. Poniżej: Ludwik Hirszfeld, b.d. Na dole: fragment listu profesora Ernesta Witebsky’ego zgłaszającego kandydaturę Ludwika Hirszfelda do Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny, 1950

EUROPA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Hanna Hirszfeldowa „Wyróżniała się pośród swoich rówieśniczek jakąś pełną powagi słodyczą, ciągnącą ku niej nie tylko Ludwikowe oczy.” W. Kozuschek 50

anna Hirszfeldowa z domu Kasman (1884– 1964), lekarz pediatra, immunolog, serolog, hematolog, w czasie I wojny wraz z mężem badała w Serbii grupy krwi u różnych narodów i ras oraz problem ich dziedziczenia. Pracowała w Klinice Pediatrycznej Uniwersytetu Warszawskiego. W getcie była ordynatorem Szpitala Zakaźnego. Objęła Katedrę Pediatrii i zorganizowała Klinikę Pediatryczną na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (1944, profesor nadzwyczajny). Została dyrektorem Miejskiego Szpitala dla Dzieci we Wrocławiu, prowadziła wykłady na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Wrocławskiego, potem na Akademii Medycznej. W 1949 roku mianowano ją profesorem zwyczajnym. Wraz z mężem prowadziła badania seroantropologiczne. Jest autorką ponad 100 prac, głównie z zakresu pediatrii. Była członkiem wielu polskich i międzynarodowych komisji i towarzystw pediatrycznych. Odznaczona została m.in. Krzyżem Kawalerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, serbskim Orderem św. Sawy i francuskim Złotym Medalem Epidemicznym.

Z lewej: Hanna Hirszfeldowa, b.d. Obok: portret Hanny Hirszfeldowej autorstwa R. Kramsztyka, b.d. Poniżej: karta rejestracyjna Hanny Hirszfeldowej, 1947

EUROPA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Władysław Horodecki „Nazywany niekiedy Gaudím Kijowa, Horodecki był bon vivantem i kobieciarzem. Miał opinię człowieka wszechstronnego, który potrafił nie tylko być architektem i dekoratorem wnętrz, ale także malarzem, rzeźbiarzem, grawerem i jubilerem, a nawet projektantem kostiumów dla Teatru Sołowcowa i własnej żony. Jako jeden z pierwszych w mieście posiadał samochód. Podobno jeździł nim z odkrytym dachem i małpą na ramieniu. Trudno dziś orzec z pewnością, czy to prawda — Horodecki sam rozsiewał fałszywe plotki o swoich dziwactwach po to tylko, aby «ożywić» życie. Latał pierwszymi samolotami.” M. Pawlak 52

Z lewej: Władysław Horodecki, 1909 Powyżej: dom z chimerami przy ulicy Bankowej w Kijowie, zbudowany w latach 1901–1903, proj. W. Horodecki, b.d. Powyżej z prawej: plan mieszkania Horodeckiego w domu z chimerami, 1901 Poniżej: Władysław Horodecki, 1910

ładysław Horodecki herbu Kornic (1863– 1930), architekt, przedstawiciel modernizmu, przedsiębiorca, mecenas, od 1890 roku w Kijowie, po przejęciu władzy przez bolszewików wyjechał w 1920 roku do Polski i pracował w Ministerstwie Robót Publicznych oraz prowadził biuro projektowe, stworzone w celu rozwoju gospodarstwa komunalnego kilku polskich miast (1924–1928). Przeniósł się do Teheranu, gdzie zajmował się na zlecenie amerykańskiej kompanii budową infrastruktury kolejowej i gdzie zmarł. Pochowano go na katolickim cmentarzu Dulab. Nagrobek zdobi napis w języku polskim „profesor architektury”. Od 1996 roku jest patronem dawnej ulicy Karola Marksa (Nikołajewskiej) w Kijowie. Najważniejsze projekty w Kijowie: budynek Narodowego Muzeum Sztuki Ukrainy; kościół św. Mikołaja; kienesa karaimska; gmach Fabryki Mebli J. Kimayera; budynek Południoworosyjskiej Fabryki Maszyn i dom z chimerami. Inne projekty: willa własna w Eupatorii na Krymie; Mauzoleum Potockich w Peczerze; Fabryka Cukru w Szpikowie; gimnazjum w Humaniu; wieża ciśnień w Piotrkowie Trybunalskim; kasyno w Otwocku; pałac szacha w Teheranie; dworzec kolejowy w Teheranie; łaźnia miejska w Zgierzu; odnowiony pałac Wiśniowieckich i Mniszchów w Wiśniowcu. Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

UKRAINA 53

Henryk Hryniewski „Nie ma dziedziny, w której nie dałoby się odnaleźć śladów działalności mieszkających w Gruzji Polaków — artystów, architektów, inżynierów, lekarzy czy nauczycieli. Jedną z piękniejszych kart w historii gruzińskiej kultury zapisał Henryk Hryniewski. W jego przypadku należałoby raczej powiedzieć «zilustrował».” ze wstępu do monografii Henryk Hryniewski 54

enryk Hryniewski (1869–1937), malarz, architekt, działacz społeczny, badacz architektury Gruzji, po śmierci ojca zesłańca wraz z matką wyjechał do Włoch. W 1898 roku zamieszkał na stałe w Tbilisi i zajął się badaniem średniowiecznych zabytków Gruzji. W 1912 roku komisja pod kierownictwem Iwana Dżawachiszwilego powierzyła mu wykonanie ilustracji do dzieł klasyka literatury gruzińskiej Ilii Czawczawadzego. Dzieło ukazało się w 1914 roku. Od 1902 roku wykładał na uczelni Kaukaskiego Towarzystwa Popierania Sztuk Pięknych, w latach 1918–1921 sprawował funkcję jej dyrektora. Był współzałożycielem Akademii Sztuki w Tbilisi i w latach 1922–1937 jej profesorem, a od 1927 roku prorektorem. Zaprojektował architekturę i wystrój budynku Banku Szlacheckiego przy ulicy Gudiaszwili 3, obecnie Biblioteka Parlamentu Gruzji. Stworzył ikonostas w świątyni Kaszweti (św. Jerzego) w Tbilisi. Został rozstrzelany podczas represji w 1937 roku. Większośc jego prac na Akademii Sztuk Pięknych zniszczono.

Z lewej: Henryk Hryniewski, b.d. Powyżej z lewej: Matka Armenia, 1914, il. H. Hryniewski Powyżej z prawej: fragment fresku H. Hryniewskiego w Bibliotece Parlamentu Gruzji, b.d. Z prawej: Latarnia morska, akwarela H. Hryniewskiego, b.d.

GRUZJA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Michał Jankowski „Jankowscy nigdy nie wyparli się swojego pochodzenia, płacąc za to ogromną cenę; utraciwszy język ojczysty, nie utracili jednak cząstki polskiego ducha wolności, przeciwstawiając przeciwnościom losu i ciężkim próbom życiowym niezwykły hart ducha, poświęcenie, upór i pracowitość, pośrednio zawsze będąc ambasadorami Polski, która od dawna już, niestety, zaliczyła ich na straty.” E. Lickiewicz 56

ichał Jankowski herbu Nowina (1842– 1912), pionier rosyjskiego Dalekiego Wschodu, przyrodnik i hodowca, zwany Nenuni („Czterooki”), za udział w powstaniu styczniowym zesłany na 8 lat na Syberię (Siwakowa, Badajsk, Kozakiewiczewo), gdzie poznał Wiktora Godlewskiego i Benedykta Dybowskiego; uczestniczył wraz z nimi w ekspedycji naukowej. Pracował, a potem zarządzał kopalnią złota na wyspie Askoid. Ożenił się z Olgą Kuzniecową z buriackiej rodziny Kurtukowych. Miał siedmioro dzieci: Aleksandra, Elżbietę, Jerzego, Annę, Jana, Siergieja i Pawła. Po odbyciu kary osiedlił się na niebezpiecznym pograniczu rosyjsko-mandżurskim. Założył i rozwinął gospodarstwo hodowlane (sad, pasieka, plantacja żeńszenia, hodowla jeleni sika, koni) na Sidemi — obecnie Półwysep Jankowskiego. Zidentyfikował, opisał i dostarczył do rosyjskich i europejskich muzeów (Władywostok, Irkuck, Chabarowsk, Warszawa, Lwów, Berlin, Paryż) liczne okazy flory i fauny regionu. Dotował budowę muzeum we Władywostoku. Upamiętniono go, nadając wielu ptakom, motylom, chrząszczom, roślinom nazwę „jankowskii”. Prowadził również wykopaliska (Kraj Ussuryjski — kultura Jankowskiego). Założył we Władywostoku firmę wyrobów skórzanych Jankowski, Żułkiewicz&Co i księgarnię Jankowski i Trusow. Synowie Jerzy i Aleksander kontynuowali badania ojca w Rosji, Chinach i Korei. Półwysep Jankowskiego, dawniej Sidemi, znajduje się na południu Kraju Nadmorskiego, nad Morzem Japońskim.

Z lewej: Michał Jankowski, 1909, Władywostok Powyżej: motyl żyjący na Półwyspie Sidemi, b.d. Powyżej: Michał Jankowski, ok. 1912 Obok: jeleń gatunku sika, b.d.

SYBERIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Adolf Januszkiewicz „Przetłumacz naprzód wiernie myśl autora, rzuć go potem na stronę i całą robotę odlej w swoim języku. Jak to zrobisz, zamknij ją do kuferka, a weź się znowu do naszych dobrych dawniejszych i nowszych pisarzy, przejmij się duchem ojczystej mowy, naucz się używać wszystkich jej skarbów i gdy potem, odczytawszy twoje tłumaczenie, postrzeżesz, że nie jest złe, to możesz dać je drukować.” A. Januszkiewicz 58

dolf Januszkiewicz(1803–1857), polski poeta, powstaniec listopadowy, nazywany “kazachskim Długoszem”, studiował w Wilnie jako słuchacz Oddziału Literackiego Uniwersytetu, należał do kręgu bliskiego filaretom. Był zaprzyjaźniony z Adamem Mickiewiczem, który uwiecznił go w III części Dziadów. Debiutował w 1821 roku w „Dzienniku Wileńskim”. Był przez pewien czas deputatem Sądu Głównego Izby Cywilnej. Później, z powodu choroby, kurował się za granicą. We wrześniu 1830 roku powrócił do kraju i wziął udział w powstaniu listopadowym. Ranny, dostał się do niewoli. Został skazany na karę śmierci, potem wyrok zamieniono na zesłanie, utratę szlachectwa i konfiskatę majątku. Przebywał w Tobolsku i Omsku. Od 1842 roku został sekretarzem Komitetu do Ułożenia Projektu Praw Kirgiskich. Z tego powodu odbywał częste podróże przez stepy Kazachstanu, które opisał w Listach i Dzienniku, dając szeroką panoramę życia Kazachów. Cieszył się zaufaniem naczelników rodów. W swoich opisach zamieścił ciekawe informacje o ojcu najwybitniejszego kazachskiego poety Abaja Kunanbajewa. Interesował się folklorem. Jego stepowe zapisy powiązane są z rzeczywistymi wędrówkami i autentycznymi wydarzeniami. W Kazachstanie uważany jest za pierwszego w dziejach KirgizoKazachów historyka, etnografa i pisarza łączącego kulturę kazachską i europejską. W 1856 roku został ułaskawiony i powrócił do kraju ciężko chory na gruźlicę. Z lewej: Adolf Januszkiewicz, na rycinie J. Lemenciera, b.d. Z prawej: karta tytułowa Żywota Adolfa Januszkiewicza, 1864 Poniżej: stepy Kazachstanu, fot. A. Szwed, 2016

KAZACHSTAN Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Ferdynand Karo „Ferdynand Karo zawsze skromny, aczkolwiek brał żywy udział w powstaniu w 1863 roku, nie dopatrywał się w czynie tym żadnych zasług. Na zasługi te zwrócili uwagę sami weterani i władze wojskowe.” „Wiadomości Farmaceutyczne” 60

erdynand Karo (1845–1927), farmaceuta, florysta, w czasie powstania styczniowego brał udział w poczcie konspiracyjnej w aptece Henryka Spiessa, za co osadzono go w Cytadeli Warszawskiej. Prowadził jako prowizor aptekę w Łosicach koło Siedlec (1868–1874), założoną przez siebie aptekę w Częstochowie (1874–1880), zarządzał wojskową apteką w Lublinie (1880–1886). W 1887 roku wyjechał do Irkucka, w 1893 roku do Nerczyńska, gdzie objął kierownictwo apteki wojskowej, równocześnie gromadził zbiory zielnikowe. W tymże roku powrócił do Polski, kupił aptekę w Magnuszewie koło Radomia. W 1897 roku udał się ponownie na Syberię. W 1913 roku powrócił na stałe do Polski. Pracował jako farmaceuta, zielarz oraz kustosz i bibliotekarz w Towarzystwie Farmaceutycznym. Zmarł w Konstancinie. Pochowany jest na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. W 1868 roku ożenił się z Zofią z Barthlów de Weidenthal, z którą miał 5 dzieci: córki Zofię, Ludwikę i Marię oraz synów Mieczysławai Jana. Zebrał 18000 okazów roślinnych, należących do 400 gatunków. Za swe zielniki otrzymał na wystawach medale, np. w 1892 roku w Moskwie i 1899 w Chabarowsku. Zasługi jego zostały upamiętnione kilkoma nazwami botanicznymi, w tym: Linum karoi, Euphorbia karoi, Pedicularis karoi, Saussurea karoi i Galium karoi. Spisy gatunków publikował w „Österreichische Botanische Zeitschrift” i „Pamiętniku Fizjograficznym”.

Z lewej: Ferdynand Karo, 1907 Powyzej: rynek w Błagowieszczeńsku, fot. F. Karo, 1913 Obok: pocztówka wysłana do córki Marii, 1903

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

SYBERIA 61

Emil Korytko „Lublańczycy szybko poznali się na Korytce. Spotkał się on w Lublanie z przyjaźnią, pomocą i uznaniem. […] Korytko pozostał na stałe w historii kultury Słowenii, głównie jako zbieracz pieśni ludowych i strojów. Należy żałować, że nie zdążył urzeczywistnić swojego zamiaru i napisać obszernego dzieła o literaturze, kulturze ludowej i języku Słowenii, jak zamierzał.” M. i H. Leeming 62

Z lewej: okładka książki Emila Korytki Slovenske pesmi, 1839 Obok: ilustracje słoweńskich strojów ludowych Franza Kurza, powstałe na zamówienie Emila Korytki, b.d. Poniżej: inskrypcja na grobie Emila Korytki w Lublanie, 2010, fot. M. Hladnik

mil Korytko herbu Jelita (1813–1839), etnogra f, powsta niec listopadow y, d z i a ł a c z n ie p o d le g ło ś c io w y, z a działalność konspiracyjną zesłany na prz y musow y poby t w Lubla nie. Poka za ł Słoweńcom, ja k wa żna jest św iadomość narodowa i kultura ludowa; zbierał tamtejsze legendy i pieśni. W 1838 roku wydał odezwę do Słoweńców, w której nawoływał do zbierania słoweńskiego dziedzictwa ludowego. Z pomocą słoweńskich naukowców w yda ł rozprawę dotyczącą słoweńskiej kultury ludowej Ein Wort über das Volkslied in Krain . Jego zbior y folklorystyczne stały się zawiązkiem oddziału strojów ludowych w lublańskim „Rudolphinum”. Najważniejszym dziełem Korytki są Slovenske pesmi krajnskiga naroda, wydane w 5 tomach w latach 1839–1844. Popularyzował również polską literaturę w Słowenii, czym rozbudził własny ruch literacki miejscowych uczonych. Postać Emila Korytki jest mało znana w Polsce, jego nazwisko zniknęło z życia literackiego po II wojnie światowej. W Słowenii wkład polskiego badacza do dnia dzisiejszego jest doceniany i podkreślany, a nauka o tej postaci jest nieodzownym elementem programu już od szkoły podstawowej. W Lublanie znajduje się ulica jego imienia. Zmarł na tyfus, którym zaraził się, mieszkając w budynku kasyna w Lublanie. Tam też został pochowany. Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

SŁOWENIA 63

Józef Kowalewski „Należało w stepach, lasach nieprzebytych, bez drogi, wdzierać się na urwiska skał, żeby wynaleźć koczowiska i pod okopciałymi jurtami szukać ludzi, zaznajomić się z lamami, z nimi razem jeździć na nabożeństwa, do świątyń i klasztorów, wszędzie wydobyć coś dla siebie pożytecznego, wydobywać i przepisywać odwieczne rękopisma, ślęczeć nad nimi w dzień i w nocy.” J. Kowalewski 64

ózef Kowalewski (1801–1878), językoznawca, orientalista, filomata, po ukończeniu Uniwersytetu Wileńskiego prowadził wykłady z łaciny i języka polskiego w gimnazjum wileńskim. W 1822 roku zadebiutował w „Dzienniku Wileńskim” pracą Wiadomość o życiu i pismach Longina. Należał do Towarzystwa Filomatów i Filaretów. Był przewodniczącym Związku Błękitnego. Przyjaźnił się z Adamem Mickiewiczem, Tomaszem Zanem i Janem Czeczotem. W 1823 roku został aresztowany za działalność w Zgromadzeniu Filaretów i w 1824 roku zesłany do Kazania z zaleceniem studiowania języków orientalnych — arabskiego, perskiego i tatarskiego. W 1828 roku wysłano go na czteroletnie studia do Irkucka, aby zapoznał się z językiem, gramatyką, obyczajami i religią mongolską. W latach 1828–1833 odbył liczne podróże po Syberii, Mongolii i Chinach. Zajmował się językoznawstwem, literaturą, historią i etnografią ludów mongolskich. W 1833 roku został profesorem adiunktem pierwszej w Europie Katedry Filologii Mongolskiej na Uniwersytecie w Kazaniu. W latach 1855–1860 pełnił funkcję rektora Uniwersytetu w Kazaniu. W roku 1862 objął Katedrę Historii Powszechnej, zajmując stanowisko dziekana Wydziału Historyczno-Filologicznego w Szkole Głównej Warszawskiej, a potem na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, na którym pełnił czynną służbę aż do śmierci. Ożenił się z Rosjanką Anną Sokołowną. Miał z nią trzech synów i córkę. Pochowano go na cmentarzu Powązkowskim. Józef Kowalewski był członkiem Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu (od 1837 członek korespondent, od 1847 członek rzeczywisty), Société Asiatique w Paryżu, Towarzystwa Historii i Starożytności Rosyjskich w Moskwie, Wileńskiej Komisji Archeologicznej. Z lewej: Józef Kowalewski, rys. J. Mukařovski, 1878 Z prawej u góry: fragment Słownika mandżurskołacińskiego Józefa Kowalewskiego, b.d. Obok: pocztówka z serii “Polacy światu”, 2018 Poniżej: fragment Kur Ukgej (język mongolski), b.d.

MONGOLIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Bronisław Malinowski

„Mój chłopak […] jest w 5. klasie, a dotąd przechodzi gimnazjum jako uczeń celujący. Jest zdolny, sprytny, bystry, ale leniwy i nieobowiązkowy. Zdaje mi się, że ja głównie jestem winną wad jego, ale mając jedynaka, zanadto się nim zajmowałam, zanadto mu ułatwiałam naukę. Aż do końca 4. klasy uczyłam się z nim razem wszystkich przedmiotów i dopiero od 5. pozostawiony jest siłom własnym, toteż zaczyna się po trochu brać lepiej do pracy. A jeżeli pracy nie lubi, to namiętnie lubi czytanie i poważne rozmowy. Dla książki nawet dość, jak na niego, ciężkiej gotów wyrzec się obiadu i spania. […] Lubi niezmiernie świat i zabawy, rwie się też do życia i ludzi, że mnie to aż czasem przestrasza. Księdzem z pewnością nie będzie.” J. z Łąckich Malinowska 66

ronisław Malinowski (1884–1942), antropolog społeczny i ekonomiczny, podróżnik, etnolog, religioznawca, socjolog, w latach 1914–1920 prowadził badania terenowe w Australii i Oceanii. W 1914 roku towarzyszył mu przyjaciel Stanisław Ignacy Witkiewicz. W 1919 roku poślubił Elisię Rosalinę Masson, córkę sir Davida Orme Massona, profesora chemii na Uniwersytecie w Melbourne, z którą miał trzy córki: Józefę, Wandę i Helenę. W 1927 roku objął profesurę i pierwszą Katedrę Antropologii na Uniwersytecie Londyńskim. W 1934 roku odbył podróż naukową do południowej i wschodniej Afryki. W 1935 roku zmarła jego żona. W 1936 roku otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Harvarda, od 1939 roku był profesorem Uniwersytetu Yale. W 1940 roku poślubił malarkę Annę Valettę Hayman-Joyce. Stworzył podstawy teorii funkcjonalistycznej oraz brytyjskiej antropologii społecznej. Wprowadził nowy styl pracy terenowej, którym było długotrwałe i głębokie zetknięcie z badaną społecznością. Opublikował m.in. Argonauci zachodniego Pacyfiku oraz Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji. Jego praca Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich ma duże znaczenie dla socjologii i antropologii prawa. Zmarł na zawał serca w New Haven w Stanach Zjednoczonych.

Z lewej: Bronisław Malinowski, 1907 Powyżej: Józefa, Wanda, Bronisław, Elsie i Helena Malinowscy, ok. 1926 Obok: Bronisław Malinowski wśród mieszkańców Wysp Trobriandzkich, 1917/1918

AUSTRALIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Ernest Malinowski „Uznany za bohatera dzięki udziałowi w bitwie pod Callao w trakcie wojny o wyspy Chincha, Malinowski pomógł Peruwiańczykom w tym trudnym czasie obronić suwerenność ich kraju. Zaangażował się także w dalszy rozwój Peru, budując «linię kolejową w chmurach», czyli Centralną Kolej Transandyjską.” M. Kępa 68

rnest Malinowski (1818–1899), inżynier drogowy i kolejowy, projektant i budowniczy kolei w Peru i Ekwadorze, po powstaniu listopadowym wyjechał do Paryża, gdzie studiował w École Polytechnique i École Nationale des Ponts et Chaussées. Po otrzymaniu kontraktu w Peru zajął się organizowaniem tam wyższej uczelni dla kadr technicznych. Do jego obowiązków jako inżyniera rządowego należało opracowywanie projektów i nadzór nad wykonywaniem prac budowlanomelioracyjnych, wytyczanie dróg, konstruowanie mostów, kreślenie map topograficznych oraz kształcenie peruwiańskiej kadry technicznej. Zbudował najwyżej położoną kolej świata — Centralną Kolej Transandyjską (wysokość 4818 m n.p.m., długość 346 km). Za udział w walce z Hiszpanią otrzymał tytuł narodowego bohatera Peru za obronę portu Callao, podczas której zastosował wiele nowatorskich rozwiązań inżynieryjnych. Pamięć o Erneście Malinowskim została zachowana dzięki wielu jego podobiznom i tablicom pamiątkowym, a także w malarstwie, literaturze, kinematografii, numizmatyce i filatelistyce. Jego imię nadano m.in. ulicy, szkole, mostowi i pociągowi. W 1999 roku w najwyższym punkcie Kolei Transandyjskiej, na przełęczy Ticlio, stanął pomnik poświęcony polskiemu inżynierowi. Pod godłami Peru i Polski umieszczono napis: „Ernest Malinowski 1818–1899. Inżynier polski, patriota peruwiański, bohater obrony Callao 1866, budowniczy Centralnej Kolei Transandyjskiej”.

Z lewej: Ernest Malinowski, ok. 1890 Powyżej: Ernest Malinowski, Lima, 1896 Obok: Ernest Malinowski w gronie współpracowników, 1848

PERU Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Józef Morozewicz „Osobiście jestem amatorem i literatury, i sztuk pięknych, ale uważam je za pewien luksus, za przysmak. Chlebem powszednim naszej pracy duchowej winny być nauki przyrodnicze. I tak jak dnia zwykłego do pracy wkładamy bluzę robotniczą, odkładając na niedzielę paradną bekieszę, tak sześć dni w tygodniu pracować winniśmy na niwie przyrodoznawstwa, siódmy poświęcając humanizmowi.” J. Morozewicz 70

ózef Morozewicz (1865–1941), mineralog, geolog, petrograf, w okresie 1892–1897 był kustoszem w Gabinecie Mineralogicznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1895 roku został zaproszony przez T. Czernyszewa, ówczesnego wicedyrektora Komitetu Geologicznego w Petersburgu, do wzięcia udziału w wyprawie na Nową Ziemię. W latach 1897–1904, po wydaleniu z Uniwersytetu Warszawskiego i przymusowym przesiedleniu d o Pe t e rs b u rg a , p ra c owa ł w Ko m i t e c i e Geologicznym w Petersburgu. Brał udział w wyprawach badawczych, w tym na Krym, Ural, Wyspy Komandorskie (1903). Odkrył nowe typy skał, m.in. kaszynit, beringit i mariupolit. Organizował pionierskie badania w zakresie syntezy skał i minerałów oraz krystalizacji magm, np. przeprowadził pierwsze na świecie udane eksperymenty dotyczące otrzymywania sztucznego bazaltu. Uczestniczył w pracach z zakresu historii nauki polskiej oraz prowadził działalność popularyzatorską. W latach 1904–1919 sprawował funkcję profesora mineralogii i petrografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1913 roku był przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Akademii Górniczej w Krakowie oraz założycielem i pierwszym dyrektorem Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie (1919–1937). Żonaty z Walentyną z Kruszewskich, miał córkę Zofię. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, a grób jego przykrywa płyta andezytu z regionu Pienin (z góry Wżar).

Z lewej: Józef Morozewicz, b.d. Powyżej: Aleutki starsze z Wyspy Miedzianej, fot. J. Morozewicz, b.d. Obok: notatki J. Morozewicza, Krystalografia, 1913 Poniżej: Zatoka Piaskowa Wyspy Miedzianej, fot. J. Morozewicz, 1903

SYBERIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Kazimierz Nowak „Kazimierz Nowak był człowiekiem o ogromnej wyobraźni i odwadze, człowiekiem nieustraszonym. Pokazał, że jeden biały człowiek, zupełnie bezbronny, nieposiadający żadnego uzbrojenia, a jedynie wiarę w drugiego człowieka, może przebyć samotnie wielki kontynent, i to w czasach, gdy Europa zaczynała dopiero odkrywać Trzeci Świat i jego mieszkańców. ” R. Kapuściński 72

Z lewej: Kazimierz Nowak przy bananowcu podczas pobytu w Cyrenajce, 1932 Obok: Karawana Kazimierza Nowaka na Saharze, 1936 Poniżej: Kazimierz Nowak podczas pobytu w Kongu Belgijskim (w drodze do masywu górskiego Ruwenzori), 1933

azimierz Nowak (1897–1937), podróżnik, korespondent, fotograf, pionier polskiego reportażu, który w latach 1931–1936 przebył samotnie kontynent afrykański rowerem, pieszo, konno, na wielbłądzie, czółnem oraz pociągiem. Relacje z podróży po Afryce były publikowane w prasie polskiej („Światowid”, „Na szerokim świecie”, „Naokoło świata”, „Ilustracja Polska”, „Przewodnik Katolicki”), francuskiej, włoskiej i brytyjskiej. W swoich listach do rodziny i przyjaciół oraz na zdjęciach, obok osobistych przeżyć, zaprezentował niezwykłą kulturę mieszkańców Afryki i piękno afrykańskiej przyrody. Wypowiadał się przeciw kolonializmowi. Po powrocie do kraju wygłaszał bogato ilustrowane przezroczami odczyty na temat swoich podróży. Zmarł w niespełna rok po powrocie z podróży na zapalenie płuc. Został pochowany na cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu. Żonaty z Marią z Gorcików (1922), miał dwoje dzieci: Elżbietę (ur. 1922) i Romualda (ur. 1925). W 2006 roku w hali głównej Dworca Kolejowego Poznań Główny Ryszard Kapuściński odsłonił tablicę pamiątkową poświęconą Kazimierzowi Nowakowi. W 2009 roku odsłonięto kolejną tablicę pamiątkową na cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu.

AFRYKA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Józef Obrębski „Egzotyka i oryginalność Polesia nie polega na archaiczności i prymitywizmie miejscowych stosunków społecznych i form życia kulturalnego. Polega ona na tym, że proces przemiany kulturalnej, któremu od szeregu dziesięcioleci podlega wieś wschodnioeuropejska, rozpoczął się tu stosunkowo niedawno i dokonał się bardzo szybko, czyniąc z Polesia teren bardzo ostrych kontrastów.” J. Obrębski 74

ózef Obrębski (1905–1967), etnolog, slawista, socjolog, w latach 1931–1933 doktoryzował się w London School of Economics u Bronisława Malinowskiego. Prowadził etnosocjologiczne badania terenowe w Macedonii dotyczące archaicznej kultury materialnej, rolnictwa i łowiectwa (1932–1933). Badał kulturę górali Porecza. Przebywał we wsi Wołcze, w której dokumentował strukturę społeczności wiejskiej i rodziny, życie religijne, obrzędowość, lecznictwo ludowe i rytuały magiczne. Opracował monografię magii na Poreczu. Maszynopis książki w większości nie zachował się. Był jednym z pierwszych popularyzatorów badań i nauk Bronisława Malinowskiego w Polsce. Przybliżył literaturę Malinowskiego polskim czytelnikom. W latach 1934–1937 prowadził badania na zachodnim Polesiu, wykładał w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Łodzi (1938–1939) i na Uniwersytecie Łódzkim (od 1945). W 1945 uzyskał habilitację. W okresie okupacji mieszkał z żoną Tamarą w Warszawie, przy ulicy Ursynowskiej 58; miejsce to było ośrodkiem działalności konspiracyjnej. W roku 1946 z żoną i synem Stefanem wyjechał do Londynu, gdzie został zatrudniony przez London School of Economics and Political Science jako socjolog terenowy do badań na Jamajce. Przyjął propozycję pracy w Departamencie Powierniczym ONZ w Nowym Jorku (1948–1958), potem powrócił do pracy akademickiej w USA. Zmarł nagle w Hollis.

Z lewej: Józef Obrębski, ok. 1932 Z prawej: kobieta z Polesia, ok. 1934, fot. J. Obrębski Poniżej: wiejska znachorka z Porecza, ok. 1932, fot. J. Obrębski

MACEDONIA PÓŁNOCNA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Krystyn Olszewski „Przedmioty matematyczne, rysunki idą mi dobrze. Gorzej z historią, językami, chociaż na żadnym świadectwie nie mam nigdy niedostatecznych. Lubię geografię, przyrodę, prace ręczne. Fizyka i chemia — średnio.” K. Olszewski 76

rystyn Olszewski (1921–2004), architekt, wynalazca, w 1942 roku za posiadanie broni trafił na Pawiak, potem do Oświęcimia, Gross-Rosen, Buchenwaldu i Dachau. Po wojnie mieszkał w Niemczech, gdzie studiował architekturę na Uniwersytecie w Monachium i pracował w Polskim Czerwonym Krzyżu, potem wrócił do Warszawy. W 1949 roku ożenił się z Małgorzatą, z którą miał dwóch synów — Piotra i Jerzego. Pracował m.in. przy projekcie rozwoju kilkunastu polskich miast, portów morskich w Trójmieście oraz Chorzowskiego Parku Kultury i Wypoczynku. Był głównym projektantem planu urbanistycznego stolicy. Po trzęsieniu ziemi w Macedonii w 1963 roku zajął się planami odbudowy Skopje. Później otrzymał dwuletni kontrakt w Iraku, gdzie odpowiadał za planowanie przestrzenne Bagdadu. W 1968 roku wyjechał do Singapuru, gdzie został generalnym projektantem koncepcyjnego planu rozwoju tego miasta. Był twórcą Marina City — miasta-parku nad zatoką Marina w centrum Singapuru, jednego z największych portów lotniczych na świecie Changi (na morzu) oraz siedmiu nadziemnych stacji metra. Miał dużo pomysłów militarno-pacyfistycznych. Zmarł 30 kwietnia 2004 roku w rocznicę wyjścia z obozu koncentracyjnego. Jego pomysłem było ukształtowanie aglomeracji w formie pierścienia „nowych miast” wokół centralnych terenów zielonych, które służą do pozyskiwania i magazynowania wody deszczowej.

Z lewej: Krystyn Olszewski, b.d. Powyżej: iluminacja świetlna Ogród nad zatoką, b.d. Obok: Marina City, proj. K. Olszewski, b.d.

SINGAPUR Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Bohdan Paczyński “Był wspaniałym człowiekiem i wizjonerem. Choć z głową w gwiazdach, twardo stąpał po Ziemi. Nie ulegał modom, choć często sam je, mimowolnie, tworzył. Umiał z dostępnych obserwacji wyciągnąć wszystko, co możliwe, i dokładnie w tym miejscu się zatrzymać, proponując nowatorski sposób obserwacji, możliwy do realizacji dopiero za kilka do kilkunastu lat. Przez wielu był uważany za najlepszego, od czasów Smoluchowskiego, polskiego kandydata do Nagrody Nobla.” J. Łazarewicz, B. i A. Walat 78

Z lewej: Bohdan Paczyński, b.d.

ohdan Paczyński (1940–2007), astronom i astrofizyk zajmujący się teorią ewolucji gwiazd, dysków akrecyjnych, poszukiwaniem obiektów słabo świecących lub nieświecących wcale oraz kosmologicznym pochodzeniem rozbłysków gamma; w 1972 roku z jego inicjatywy powstało Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk, którego w 1976 roku był dyrektorem. W tymże roku nadano mu tytuł profesora i został najmłodszym członkiem Polskiej Akademii Nauk. W 1982 roku objął katedrę zajmowaną wcześniej przez Alberta Einsteina na Uniwersytecie w Princeton. Od 1984 roku był członkiem Narodowej Akademii Nauk Stanów Zjednoczonych. Amerykańskie, europejskie i japońskie korporacje naukowe były zaszczycone faktem posiadania Bohdana Paczyńskiego w swoim gronie. Wiele towarzystw naukowych świata nadało mu swoje najwyższe medale i dyplomy. Jest laureatem licznych nagród. Na podstawie idei Paczyńskiego zbudowano teleskop w Chile i uruchomiono w 1992 roku projekt badawczy OGLE, mający na celu wykrywanie i obserwację zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego. W 2005 roku był współodkrywcą planety OGLE2005-BLG-390Lb. Jego imię nosi planetoida 11755 Paczyński. Opublikował ponad 300 prac naukowych. Medal im. Bohdana Paczyńskiego ustanowiony w 2011 roku jest nagrodą dla wybitnych naukowców. Był żonaty z Hanną Adamską (1964). Miał córkę Agnieszkę i syna Marcina. W 2007 roku nadano mu pośmiertnie Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Powyżej: Obserwatorium La Silla, Chile, 2009 Poniżej: Bohdan Paczyński w swojej pracowni, b.d.

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

CHILE 79

Antoni Patek „Do wszystkiego doszedł sam — uporem, pracą i talentem Zrewolucjonizował branżę zegarmistrzowską. Wszedł do historii jako genialny przedsiębiorca, a jego zegarki stały się synonimem zamożności albo przynajmniej wysokich aspiracji społecznych. Noszenie na ręku patka (pisanego z małej litery) nobilitowało przed stu laty i dodaje prestiżu także dzisiaj.” M. Borucki 80

Z lewej: Antoni Patek Z prawej: zegarki Patek Philippe, b.d. Poniżej: panorama Genewy, 2016 Poniżej: tablica pamiątkowa na ścianie Gimnazjum nr 1 im. Antoniego Norberta Patka w Piaskach, 2018, fot. A. Jaremek

ntoni Patek herbu Prawdzic (1812–1877), pionier przemysłowej produkcji zegarków, szczególnie kieszonkowych, twórca pierwszego zegarka na rękę oraz najbardziej ekskluzywnych, najlepszych i najpiękniejszych zegarków na świecie, powstaniec listopadowy i działacz polityczny Wielkiej Emigracji, po upadku powstania listopadowego wyjechał do Prus, potem do Francji, na stałe osiadł w Genewie, gdzie w 1839 roku wraz z innym polskim emigrantem Franciszkiem Czapkiem (z pochodzenia Czechem) otworzył manufakturę artystycznych zegarków. W tymże roku ożenił się z córką francuskiego kupca Marie Adelaide Elisabeth Thomasine Dénizart. Patkowie mieli troje dzieci: Bolesława Józefa Aleksandra Tomasza (ur. 1841 i zm. tego samego roku), Leona Mieczysława Wincentego (ur. 1857) i Marię Jadwigę (ur. 1859). W 1844 roku założył własną firmę, a na stanowisku dyrektora technicznego zatrudnił Adriena Philippe’a, francuskiego zegarmistrza, który skonstruował w zegarku pierwszy mechanizm naciągowy z koronką. W 1851 roku firma zmieniła nazwę na Patek Philippe. Zdobyła kilkaset międzynarodowych nagród. Po śmierci Patka firma kilkakrotnie zmieniała właścicieli. Od 1929 roku należy do rodziny Sternów. Antoni Norbert Patek jest od 2008 roku patronem Gimnazjum nr 1 w Piaskach w województwie lubelskim. Wśród znanych posiadaczy zegarków firmy Patek Philippe byli: królowa Wiktoria, książę Albert, Zygmunt Krasiński, Piotr Czajkowski, Lew Tołstoj, Maria Skłodowska-Curie, Albert Einstein, Niels Bohr, papież Pius XII i Walt Disney.

SZWAJCARIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Edward Piekarski „Osobiste nieszczęście Edwarda Piekarskiego stało się prawdziwym błogosławieństwem dla badań nad językiem jakuckim.” N. Poppe 82

Z lewej: Edward Piekarski, b.d. Z prawej: dom muzeum Edwarda Piekarskiego w Jakucji, 1978 Z prawej poniżej: Zagadki jakuckie Edwarda Piekarskiego, 1926 Poniżej: rzeka Lena w obiektywie H. Krajewskiej, 2015

dward Piekarski (1858–1934), językoznawca, leksykograf, etnograf, w 1879 roku został aresztowany w Moskwie i po rocznym pobycie w więzieniu w Butyrkach skazany na bezterminowe osadzenie w najdalszych miejscach Syberii Wschodniej. W latach 1881– –1905 przebywał w Jakucji, gdzie uprawiał ziemię. Brał udział w ekspedycji I.M. Sibiriakowa (1894–1896) i W.E. Popowa (1903– –1904). W 1900 roku zezwolono mu na przeniesienie się do Jakucka i zaliczono w poczet pracowników Zarządu Okręgu. W 1904 roku otrzymał stypendium Cesarskiej Akademii Nauk i przeniósł się do Petersburga, gdzie pracował w Muzeum Rosyjskim, Akademickim Muzeum Antropologii i Etnografii, a w 1914 roku został sekretarzem Działu Etnograficznego Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego i był ostatnim redaktorem jego organu „Żywaja Starina”. Od 1917 roku pracował w Gabinecie Turkologicznym Rosyjskiej Akademii Nauk. Ożenił się z ubogą Jakutką, z którą miał kilkoro dzieci. Zmarł w Leningradzie. W 1907 roku otrzymał Złoty Medal Cesarskiej Akademii Nauk, a w 1911 roku Złoty Medal Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Jego imieniem nazwano szkołę w miejscowości, do której go zesłano i której przekazał przed śmiercią część swojej biblioteki, oraz jedną z ulic w Jakucku.

SYBERIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Aleksander Rogojski „W 1910 roku kolonia polska w Tbilisi liczyła już prawie 8 tysięcy osób. Są wśród nich lekarze, architekci, malarze, rzeźbiarze, żołnierze. To wszystko nie pozostało bez śladu. Spacer po centrum Tbilisi, Kutaisi czy Batumi może nas napawać dumą, bowiem wiele znaczących budowli, gmachy publiczne, teatry, urzędy, szkoły, kamienice to dzieło polskich architektów. Prym wiedzie tu zdecydowanie Aleksander Szymkiewicz. Inni? Choćby Aleksander Rogojski. Warto też czasem wejść do środka, by poczuć dumę albo… mocno się zdziwić.” J. Rohoziński

leksander Rogojski(18[?]–1912), architekt, prawdopodobnie po ukończeniu studiów architektonicznych w Sankt Petersburgu w yjecha ł do Tyfilisu (obecnie Tbilisi), gdzie został członkiem Komitetu Wykonawczego K a u k a s k i e g o I m p e r i a l n e g o To w a r z y s t w a Technicznego. Wchodził w skład komitetu, który sfinansował prace renowacyjne w kościele Kaszweti św. Jerzego. Przewodniczył zespołom technicznym i a r t yst yczny m powsta ł y m w cza sie budow y gmachu Teatru Narodowego w Tbilisi, był również skarbnikiem w Teatrze Skarbowym. W 1903 roku zaprojek towa ł zespół budy nków Semina r ium Teologicznego w stylu art nouveau. W latach 1911–1913 powstał według jego projektu budynek TBC Banku, mieszczący się przy ulicy Mardżaniszwili 7 w Tbilisi. Pierwotnie znajdowała się tam siedziba Towarzystwa Ekonomicznego Oficerów Kaukazu. Największe dzieła Aleksandra Rogojskiego: kaplica grobowa książąt Brataszwili przy kościele Kaszweti św. Jerzego (1899); Seminarium Prawosławne (1901–1903); kościół Rzymskokatolicki w Batumi (1898–1903), obecnie prawosławna katedra pw. Najświętszej Marii Panny; wnętrza pałacu księcia Konstantego Oldenburga (1904), obecnie Państwowe Muzeum Teatru, Muzyki, Kina i Choreografii; Dom Ludow y (1903–1909), realizacja projektu Stefana Kryczyńskiego; Kaukaskie Oficerskie Towarzystwo Ekonomiczne (1912), obecnie gmach TBC Banku; Zakaukaski Instytut Położniczy im. Olgi Nikołajewny Romanowej (1912).

Z lewej: budynek bramny Seminarium w Tbilisi, 1901, proj. A. Rogojski Powyżej: kościół (obecnie cerkiew) w Batumi, b.d. Obok: dawne Kaukaskie Oficerskie Towarzystwo Ekonomiczne w Tbilisi, b.d.

GRUZJA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Wacław Sieroszewski „Czy warto czytać lub pisać tak grubą książkę o Jakutach, narodzie tak małym i dalekim? W drobnej kropli rosy wszechświat się czasami odbija.” W. Sieroszewski 86

Z lewej: Wacław Sieroszewski, b.d. Powyżej: znaczek emisji „Polacy na Syberii, Wacław Sieroszewski (1858–1945)”, proj. R. Kufel, Poczta Polska S.A., 2018 Obok: Wacław Sieroszewski i Józef Piłsudski w Zakopanem, zima 1915/1916 Poniżej: fragment rękopisu Wspomnień z Kaukazu, b.d., Biblioteka Narodowa, b.d.

acław Sieroszewski pseudonimy W. Sirko, K. Bagrynowski (1858–1945), etnograf, geograf, literat, w 1878 roku za działania w konspiracji został aresztowany i skazany na ośmioletnie osiedlenie w Wierchojańsku. W 1883 roku za nieudaną próbę ucieczki, został skazany na wieczyste zesłanie do Sriedniekołymska (Jąża). W 1887 roku zezwolono mu na przeniesienie się do ułusu namskiego. Wydał monografię Jakuty. Opyt etnograficzeskogo issledowanija (1896), polski tytuł 12 lat w kraju Jakutów (1900), za którą otrzymał Złoty Medal Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego i prawo przebywania na terenie Królestwa Polskiego. W 1898 roku za udział w manifestacji zmuszono go do powrotu do Irkucka. W 1903 roku wyprawił się z Bronisławem Piłsudskim na Hokkaido celem zbadania ludu Ajnów. Odkrył rudy żelaza w okręgu kołymskim i wierchojańskim, zgromadził też bogate zbiory botaniczne. W 1914 roku przyjechał do Krakowa, by pełnić służbę frontową. W 1918 roku wszedł do Rządu Tymczasowego jako minister propagandy. W okresie międzywojennym odbywał podróże za granicę jako delegat Pen Clubu. Był żonaty ze Stefanią z Mianowskich, miał trzech synów: Władysława, Stanisława i Kazimierza. Był przewodniczącym Związku Zawodowego Literatów Polskich oraz prezesem Polskiej Akademii Literatury, członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Zmarł w Piasecznie pod Warszawą, a w 1949 roku jego prochy przeniesiono do grobu rodzinnego i pochowano na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

SYBERIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Czesław Słania „Urodzony w 1921 roku w Czeladzi, Czesław Słania od najmłodszych lat przejawiał talent, choć jeszcze nie do projektowania znaczków, a do… podrabiania dokumentów. Już jako nastolatek sfałszował szkolną legitymację, której oryginał zgubił. Kiedy sprawa wyszła na jaw, dyrektor szkoły wyrzucił go ze słowami: «Albo skończysz w więzieniu, albo będziesz wielkim człowiekiem». Oprócz tego rysował np. szkice banknotów, na których twarze oryginałów zastępował twarzami koleżanek z klasy.” Ł. Kielban 88

Z lewej: Czesław Słania, b.d. Powyżej i z prawej: znaczki zaprojektowane przez Czesława Słanię, b.d. Poniżej: Bitwa pod Grunwaldem, staloryt w formie znaczka – praca dyplomowa Czesława Słani, b.d.

zesław Słania (1921–2005), grawer, projektant znaczków pocztowych i banknotów, od 1959 roku działający w Szwecji, gdzie założył firmę i związał się z Pocztą Szwedzką. Zaprojektował serie znaczków poświęcone 90. urodzinom króla Gustawa VI Adolfa, podróżom Linneusza, grzybom, motylom, zwierzętom, badaniom morskim. Łącznie — także dla poczt innych krajów, w tym Polski — wykonał ponad 1000 projektów znaczków (m.in. w Danii, Grenlandii, Wyspach Owczych, Islandii, Monako, Niemczech, Francji, Belgii, San Marino, Szwajcarii, Australii, USA, Chinach, Tajlandii, Watykanie, ONZ). Jego nazwisko wpisano do Księgi Rekordów Guinnessa. Pierwszą Szwedzką Akademię Sztuki Filatelistycznej (1981) nazwano jego imieniem. Zajmował się też projektowaniem banknotów. Z jego usług korzystały Argentyna, Belgia, Brazylia, Dominikana, Iran, Izrael, Kanada, Kazachstan, Litwa, Portugalia i Wenezuela. Ponadto grawerował ekslibrisy, plakietki, medale, wykonywał prace dla związków i organizacji polonijnych. Pochowano go na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Uhonorowany został przez króla Szwecji Gustawa VI Adolfa tytułem Nadwornego Grawera i wyróżniony Złotym Medalem Królewskim, przez królową Danii Małgorzatę II Orderem Danebroga, przez księcia Monako Rainera III Kawalerskim Orderem św. Karola, przez prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. W 2006 roku odsłonięto tablicę pamiątkową na ścianie budynku w Czeladzi, w którym mieszkał artysta.

SZWECJA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Ludwik Szaciński „Jakie szanse mógł mieć nieznany nikomu polski emigrant? Okazało się jednak, że Ludwik posiadał coś, czego brakowało miejscowym, czyli otwartość i zdolność do nawiązywania interesujących kontaktów towarzyskich. Szybko zjednywał sobie ludzi ze wszystkich środowisk, wkrótce jego talent stał się znany. Zakład Polaka entuzjastycznie polecała sobie ówczesna arystokracja.” S. Skorstad 90

udwik Szaciński de Rawicz (1844–1894), fotograf, emigrant, jeden z pierwszych profesjonalnych fotografów w Norwegii, absolwent Korpusu Kadetów, czynny uczestnik powstania styczniowego (porucznik), uciekinier z carskiego więzienia (ranny). Po roku tułaczki po Europie osiedlił się w Christianii (dzisiejsze Oslo), gdzie założył atelier, w którym fotografowała się rodzina królewska, arystokracja, artyści. Ożenił się w 1871 roku z córką rybaka Huldą Hansen. Miał syna Stanniego. Powołał Norweskie Towarzystwo Fotograficzne i Związek Zawodowy Fotografów, których był przewodniczącym. Za swoje prace zdobył liczne nagrody (Paryż, Wiedeń, Drezno, Filadelfia, Christiania). W 1888 roku został fotografem królewskim. Był miłośnikiem polowań i rybołówstwa. Należał do Towarzystwa Łowieckiego. Zginął śmiercią samobójczą. Żona prowadziła jego firmę do 1914 roku. W wolnym czasie Ludwik Szaciński między innymi zgłębiał tajemnice okultyzmu, brał udział w seansach hipnozy. Był prawdziwym artystą fotografii. Obok portretów najznamienitszych osobistości tamtych czasów uwieczniał zaułki Christianii, miejskich biedaków, osoby brzydkie i zdeformowane. Zdecydował się nawet robić portrety zatrzymanych pań lekkich obyczajów na zamówienie norweskiej policji. Bogatą kolekcję fotografii Ludwika Szacińskiego przechowuje Muzeum w Oslo.

Z lewej: Ludwik Szaciński, b.d. Powyżej: widok Oslo, fot. L. Szaciński, b.d. Z prawej u góry: panna młoda, fot. L. Szaciński, 1882 Obok: Hulda Szacińska w obiektywie męża, b.d.

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

NORWEGIA 91

Wacław Szuniewicz „Podkreślał, że chce pomagać innym, ale będąc kapłanem i lekarzem. Leczył ciało i duszę. Mając przed sobą osobę niewierzącą, przemawiał do niej przez wiedzę medyczną, lecz zdarzało się, że ktoś nie tylko przejrzał na oczy, ale i dochodził do wiary w Chrystusa.” M. Cichoń 92

acław Szuniewicz (1892–1963), misjonarz z e Z g ro m a d z e n i a Ks i ę ży M i s j o n a rzy św. Wincentego á Paulo, okulista, pediatra, od 1898 roku w Smoleńsku (ordynator Szpitala Czerwonego Krzyża), potem w Woroneżu (okulista w Szpitalu Kasy Chorych) i Wilnie (asystent w Klinice Pediatrii Uniwersytetu im. Stefana Batorego), gdzie zorganizował żłobek dla biednych dzieci, „Kuchnię Mleczną” i 4 stacje opieki nad niemowlętami, które sam bezpłatnie obsługiwał. W 1927 roku wstąpił w Krakowie do Zgromadzenia Księży Misjonarzy św. Wincentego á Paulo. W 1930 roku wyjechał do Chin. Stworzył w Xingtai 19-łóżkowy szpital, który stale powiększał, i otworzył 18 przychodni położonych w pobliżu Xingtai. Przeprowadzał wówczas 35 operacji okulistycznych dziennie. Został mianowany dyrektorem generalnym wszystkich szpitali katolickich w północnych Chinach. Nazywano go „Człowiekiem ze srebrną brodą”. W 1937 roku został odznaczony w Polsce Złotym Krzyżem Zasługi. W 1938 roku uruchomił Oddział Okulistyczny w Szpitalu Głównym na Uniwersytecie Katolickim w Pekinie. Potem pracował we Francuskim Prowincjonalnym Szpitalu Sióstr Miłosierdzia w Tiencinie, we Francuskim Szpitalu w Pekinie i w Szanghaju. Po II wojnie światowej misja księdza Szuniewicza została zamknięta, a on wyjechał do USA (Uniwersytet Yale), w 1952 roku do Brazylii (Mafra, Irati). Przewodniczył wielu organizacjom społecznym. Z myślą o Polonii tworzył biblioteki, działał wśród dzieci i młodzieży. Znał biegle 7 języków. Nigdy nie zapomniał o swoich polskich korzeniach. Pochowany został w Irati.

Z lewej: Wacław Szuniewicz, b.d. Powyżej: pomnik Wacława Szuniewicza przed szpitalem okulistycznym w Xingtai, 2015, fot. M. Formanowicz Powyżej: Władysław Szuniewicz, b.d. Obok: doktor Wacław Szuniewicz przy pracy, b.d.

CHINY Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Roman Szwoynicki „Ziemio rodzinna! Ostatnie westchnienia, myśli, uczucia ku Tobie leciały, do ostatniej chwili naszego cierpienia stygnące usta jeszcze Cię żegnały.” R. Szwoynicki 94

oman Szwoynicki (1845–1915), artysta malarz, kuzyn Henryka Sienkiewicza, jego siostra była matką Melchiora Wańkowicza. Za udział w walkach powstańczych w oddziałach generała Zygmunta Sierakowskiego został zesłany w głąb Rosji. Przebywał w Tobolsku, Krasnoufimsku, Jekatierynburgu, Cywilsku i Kazaniu, gdzie prowadził zakład fotograficznomalarski. W 1867 roku powrócił do kraju i rozpoczął naukę w Szkole Głównej Warszawskiej. Jednocześnie uczęszczał do Klasy Rysunkowej prowadzonej przez profesora Wojciecha Gersona. W latach 1874–1875 studiował malarstwo w Monachium. Zorganizował pracownię malarską na Zamku Królewskim, a następnie w domu przy ulicy Oboźnej w Warszawie. W 1898 roku ożenił się z Franciszką Złotarewicz, z którą miał dwoje dzieci: syna i córkę. Ojcem chrzestnym jego córki Danuty był Henryk Sienkiewicz. Jego temperament, duże poczucie humoru oraz sława powstańca i sybiraka zjednały mu powszechną sympatię wśród ówczesnych artystów i literatów. U niego mieszkał Henryk Sienkiewicz i z nim konsultował tekst Potopu w części wydarzeń dotyczących Laudy (lit. Liaudė). Zmarł w rodzinnym majątku w Radach.

Z lewej: Roman Szwoynicki przy pracy, przed 1867, fot. J. Bułhak Powyżej z prawej: Roman Szwoynicki w Kazaniu, przed 1867 Obok: rysunek z albumu Romana Szwoynickiego, b.d. Poniżej: Saturnin Jakubowski i Roman Szwoynicki, 1913

SYBERIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Aleksander Szymkiewicz „Budynki zaprojektowane przez Aleksandra Szymkiewicza do czasów obecnych są uważane za jedne z najbardziej reprezentacyjnych obiektów w Tbilisi.” Anonim 96

leksander Szymkiewicz (1858–1908), architekt mający niemiecko-szwedzkie korzenie od strony matki, działający w Gruzji, za wybitne osiągnięcia podczas nauki w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu na Wydziale Architektury otrzymał Mały i Duży Srebrny Medal. Po czterech latach studiów za projekt podmiejskiej rezydencji wielkoksiążęcej otrzymał tytuł architekta 2. klasy. W 1885 roku wyjechał do Tbilisi, gdzie pełnił funkcję sekretarza gubernialnego, architekta miejskiego, potem radnego miejskiego. W latach 1905– 1906 wykładał rysunek i architekturę w Szkole Malarstwa i Rzeźby przy Kaukaskim Towarzystwie Krzewienia Sztuk Pięknych w Tbilisi. Zmarł w 1908 roku, rok później grupa architektów i urzędników powołała nazwany jego imieniem fundusz stypendialny, który co roku przyznawał stypendia dwóm studentom z Zakaukazia, pragnącym rozpocząć studia techniczne. Miał syna Mikołaja, również architekta, działającego we Francji. Najważniejsze projekty A. Szymkiewicza: Dom Islamski (1885); Kaukaska Stacja Hodowli Jedwabników, obecnie Państwowe Muzeum Jedwabnictwa (1890–1892); Sąd Gubernialny, obecnie Sąd Najwyższy Gruzji (1894); Towarzystwo Artystyczne, obecnie Państwowy Teatr Akademicki (1898–1901), wspólnie z Kornelim Tatiszczewem; modernizacja pasażu przy ul. Puszkina (1901–1902); kamienica Archangela Andreolettiego (1901); stacje kolejki szynowej na wzgórze Mtacminda (1903–1905); Szkoła Muzyczna Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego (1901–1904); Gimnazjum Męskie w Batumi (1897); Sąd Apelacyjny w Kutaisi (1898–1900).

Z lewej: Aleksander Szymkiewicz, b.d. Poniżej z prawej: wnętrze Sądu Najwyższego Gruzji w Tibilisi, b.d. Poniżej: jeden z pawilonów wystawy Przemysł i Rolnictwo Kaukazu i Zakaukazia w Tbilisi, 1889

GRUZJA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Julian Talko-Hryncewicz „Przyjechałem na Sybir przed szesnastoma laty nie tyle dla chleba, co dla pracy. Jako obcy nie wiedziałem, jak będę przyjęty, czy praca moja będzie zrozumiana.” J. Talko-Hryncewicz 98

Z lewej: Julian Talko-Hryncewicz, 1932 Obok: badania cmentarzyska na Sudży, b.d. Poniżej: Julian Talko-Hryncewicz (4. od lewej) w gronie profesorów w Truskawcu ok. 1925

ulian Talko-Hryncewicz, pseudonim Jan Iłgowski (1850–1936), etnograf, antropolog, lekarz, w 1891 roku był delegowany w celu badań antropologicznych przez Akademię Umiejętności na Litwę i Ruś. W 1891 roku wyjechał dobrowolnie na Syberię i objął stanowisko lekarza okręgowego w Troickosawsku. W 1893 roku przeprowadził pomiary antropologiczne wśród Buriatów. W 1894 roku stworzył w Troickosawsku filię Przyamurskiego Oddziału Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, a także muzeum i bibliotekę. Rozkopał około 500 kurhanów i mogił przedhistorycznych, gromadząc przy tym przebogaty materiał antropologiczny. W 1898 roku otrzymał Nagrodę Towarzystwa Miłośników Przyrody, Antropologii i Etnografii w Moskwie. W 1904 roku uhonorowano go Złotym Medalem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W 1908 roku przyjechał do Krakowa. W latach 1908–1931 pracował jako profesor antropologii na Uniwersytecie Jagiellońskim; w 1913 roku otrzymał nominację na profesora zwyczajnego. Od 1891 roku był żonaty z Krystyną z Szabuniewiczów. Został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

SYBERIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Władysław Turowicz „Choć w Polsce od dekad pozostaje niemal nieznany, w 180-milionowym Pakistanie Władysław Turowicz uchodzi za bohatera narodowego. W jaki sposób pilot z Polski zasłużył sobie na tak ważne miejsce w historii jednego z najludniejszych państw świata?” M. Staniul 100

ładysław Turowicz (1908–1980), inżynier, od 1948 roku pracujący w Pakistanie (Karaczi, Peszawar), współt wórca Pa k ista ńsk ich Sił Pow ietrznych. Ze względu na słaby wzrok nie mógł być pilotem. W 1952 roku objął stanowisko dowódcy bazy Pakistańskich Sił Powietrznych w Chaklala. W 1959 roku awansował do stopnia pułkownika. W 1960 roku objął stanowisko zastępcy dowódcy Sztabu Sił Powietrznych do spraw szkolenia. W 1965 roku uruchomił produkcję części zapasowych do samolotów. W 1966 roku został skierowany do pracy w Space&Upper Atmosphere Research Committee (SUPARCO), w 1967 został jego komendantem. Kierował przygotowaniem programu rakietowego i kosmicznego oraz pakistańskich astronautów. Blisko współpracował z Abdusem Salamem, pakistańskim fizykiem teoretycznym, późniejszym noblistą. Przeszedł na emeryturę w 1967 roku w randze generała. Otrzymał m.in. ordery: Sitara i Pakistan (Gwiazdę Pakistanu, 1965), Tamgha i Pa kistan (Meda l Pa kistanu, 1967), Sitara i Khidmat (Gwiazdę Służby Cywilnej, 1967), Sitara e Quaid e Azam (Gwiazdę Wielkiego Przywódcy, 1971). Promował walkę z narkotykami. Pod koniec życia był niepełnosprawny z powodu urazu kręgosłupa podczas kraksy na motocyklu. Miał żonę Zofię, pierwszą pilotkę szybowniczkę, szkolącą pierwszych kadetów PAF. Czworo dzieci Turowiczów otrzymało wykształcenie w szkołach w Karaczi i Wielkiej Brytanii. Turowicz zmarł wskutek wypadku samochodowego. Pochowano go na cmentarzu chrześcijańskim Gora Qabrista n w Karaczi. W 2006 roku, w dniu Święta Niepodległości Pakistanu, odsłonięto pomnik generała Władysława Turowicza w sali głównej Muzeum Pakistańskich Sił Powietrznych w Karaczi.

Z lewej: Władysław Turowicz, b.d. Powyżej: Zofia Turowicz podczas szkolenia grupy kadetów, b.d. Poniżej: Władysław Turowicz egzaminuje kandydata na pilota, b.d.

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

PAKISTAN 101

Konstanty Wołłosowicz „Mapy sporządzone przez Wołłosowicza, podobnie jak mapy Czekanowskiego i Czerskiego, przez wiele lat stanowiły podstawę do bardziej nowoczesnych opracowań. Nic więc dziwnego, że przyjaciele polarnika, którzy w okresie międzywojennym zdołali odnaleźć część notatek Wołłosowicza, opublikowali je z takim pietyzmem jak rękopisy Czekanowskiego.” Z. Wójcik 102

Z lewej: Konstanty Wołłosowicz, b.d. Powyżej z lewej: żaglowiec „Zaria”, 1873 Powyżej z prawej: Wyspa Miedziana, fot. J. Morozewicz, b.d. Obok: rysunek mamuta, b.d.

Konstanty Wołłosowicz (1866–1919), geolog, paleontolog, prawdopodobnie w 1892 roku za działalność spiskową został zesłany do Archangielska. W latach 1896–1899 prowadził badania w dolnym biegu Dwiny i Pinegi. W okresie 1900–1912 pracował w Ministerstwie Oświecenia Publicznego w Petersburgu, uczestniczył w wyprawach naukowych organizowanych przez Cesarską Akademię Nauk, m.in. do Jakucji i na wyspy Morza Arktycznego. Celem pierwszej ekspedycji było odnalezienie legendarnej Ziemi Sannikowa. Wołłosowicz kierował tzw. grupą lądową, która dotarła na Wyspy Nowosyberyjskie. Uruchomił tu stację meteorologiczną i rozpoczął badania geologiczne terenu, zebrał wówczas pokaźną kolekcję kości ssaków czwartorzędowych. W 1906 roku sporządził pierwszą geologiczną mapę Wysp Nowosyberyjskich. W 1908 roku kontynuował badania Jana Czerskiego i Edwarda von Tolla na północy Jakucji i na sąsiednich wyspach. Odkrył kilka lodowców, odnalazł szczątki mamuta i wyjaśnił przyczyny jego nagłej śmierci. W 1909 roku, na zlecenie Ministerstwa Handlu i Przemysłu, uczestniczył w wyprawie leńsko-kołymskiej w celu zbadania możliwości żeglugi wzdłuż północnych wybrzeży Syberii oraz możliwości zawijania statków przy ujściach rzek i w zatokach. Zmarł w okolicach Charkowa. Imię Wołłosowicza nosi przylądek i wyspa u północno-wschodniego wybrzeża Wyspy Rewolucji Październikowej w Archipelagu Ziemi Północnej, kilka kopalnych organizmów i roślin, np. Piscea wollosowiczii. Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

SYBERIA 103

Aleksander Zatajewicz „Muzykolog etnograf, kompozytor, artysta ludowy Kazachstanu. Aleksander Zatajewicz znał cały step — w Irtyszu i na Uralu, w Karkaralińsku i Kyzył-Ordzie, na stepie Bukiejewskiego, w Orenburgu, u podnóża Żytego. Chodził po bazarach, mieszkał w jurcie z pasterzami, wędrował z nimi na wielbłądach i koniach [...] i zapisywał wszystko, zapisywał.” E. Hemec 104

leksander Zatajewicz (1869–1936), najwybitniejszy w skali światowej badacz i znawca kazachskiego folkloru, od najmłodszych lat zajmował się muzyką, grał na fortepianie i komponował. Od 1886 roku był urzędnikiem gubernialnym w Płocku, w latach 1904–1915 pracował jako doradca generała-gubernatora w Warszawie. Zajmował się także krytyką muzyczną, publikował liczne recenzje w „Dzienniku Warszawskim”. W 1915 roku wyjechał do Moskwy, a potem do Orenburga. Pracował jako księgowy i akompaniator w miejscowej filharmonii. Interesował się twórczością ludów stepowych, a szczególnie pieśniarzami improwizatorami, zwanymi Akynami. W ich twórczości przewijały się motywy stepowych przestrzeni, a opowieści o życiu Kazachów były przekazywane z pokolenia na pokolenie. Towarzyszyły im dźwięki dombry, szarpanego instrumentu strunowego. W celu dokładnej dokumentacji Zatajewicz opracował własną metodę zapisu nutowego, pozwalającą na oddanie, poza linią melodyczną, nastroju kompozycji. Zebrał i opracował do druku 2300 pieśni i melodii ludowych. Jego zbiory posłużyły do komponowania pierwszych oper kazachskich. Wzorował się na nich także Siergiej Prokofjew. Zmarł w 1936 roku w Moskwie.

Z lewej: Aleksander Zatajewicz, b.d. Powyżej: Aleksander Zatajewicz przy pracy, Moskwa, 1924 Obok: kazachska dombra, b.d. Poniżej: Akyn Balabek i Aleksander Zatajewicz, ilustracja z Encyklopedii kazachskiej, b.d.

KAZACHSTAN Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

105

Gustaw Zieliński „Mnie tu nuda zabije! Ha!... tam chyba ożyję Gdzie powietrze…, gdzie stepów do woli.” G. Zieliński 106

ustaw Zieliński (1809–1881), poeta i pisarz, uczestnik powstania listopadowego, zesłaniec syberyjski zaliczany do ukraińskiej szkoły poetów, ukończył Wydział Prawa i Administracji Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Po powstaniu listopadowym uciekł do Prus. Wrócił w 1832 roku i wkrótce został aresztowany i skazany na bezterminowe osiedlenie na Syberii. Przebywał w Tobolsku i Iszyniu, gdzie poznał środowisko filomatów i dekabrystów. Pracował w miejscowej administracji i współpracował z Kazachami. Chętnie wędrował po stepach w poszukiwaniu pozorów wolności i opisywał ich piękno. Najbardziej znanym jest poemat Kirgiz wydany w 1842 roku. Utwór doczekał się wielu wydań, a autorowi przyniósł sławę piewcy wolności. Inne znane utwory to Koń beduina i Stepy. Zieliński wrócił do kraju w 1842 roku i zajął się gospodarką w swoim majątku w Skępem. Zgromadził księgozbiór liczący około 20 tysięcy woluminów, który stał się podstawą obecnej Biblioteki Towarzystwa Naukowego im. Zielińskich w Płocku. Został pochowany w miejscowym kościele na terenie swojego majątku.

Z lewej: Gustaw Zieliński, rys. M. Fajans, ok. 1851 Powyżej z lewej Kirgiz na koniu, lit. K. Bachmatowicza ok. 1836 Powyżej: okładka poematu Kirgiz, 1925 Poniżej: stepy Kazachstanu, fot. A. Szwed, 2016

KAZACHSTAN Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

107

Władysław Żebrowski „Dziwny to był człowiek: zdolny fachowiec, ale mało rzeczy umiał robić naprawdę dobrze; nie skończył właściwie żadnej szkoły, a jednak budził podziw wykształconych i mądrych ludzi; był tylko braciszkiem w zakonie, lecz znali go papieże, kardynałowie i biskupi; choć mieszkał w Japonii jako przeciętny cudzoziemiec, rozmawiali z nim najwyżsi dostojnicy państwowi.” L.I. Bernatek 108

ładysław Żebrowski, brat Zeno (ok. 1898–1982), misjonarz, franciszkanin konwentualny, w 1925 roku wstąpił do zakonu franciszkanów w Grodnie, przybierając imię Zenon. Uczestniczył w wydawaniu „Rycerza Niepokalanej”, kierował budową klasztoru w Niepokalanowie. W 1930 roku wraz z Maksymilianem Kolbem wyjechał do Japonii. Współpracował przy tworzeniu misji katolickiej w Nagasaki. Po zakończeniu II wojny światowej zajął się organizowaniem sierocińców dla japońskich dzieci i zakładaniem osiedli dla bezdomnych. Spędził w tym kraju ponad 50 lat, niosąc pomoc sierotom, kalekom i ofiarom wojny. Odwiedzali go m.in. cesarz Japonii Hirohito oraz papież Jan Paweł II. W 1969 roku został odznaczony przez cesarza Orderem Skarbu Świętego IV klasy, a w 1979 roku u podnóża góry Fudżi wzniesiono jego pomnik autorstwa Adolfa Ryszki i Togashi Hajime. Rząd Polski uhonorował go w 1976 roku Złotą Odznaką Orderu Zasługi PRL. W 1998 roku wzniesiono pomnik brata Zenona w Czarni na Kurpiach, jego rodzinnej parafii. W 2002 roku otwarto tam Muzeum Brata Zenona Żebrowskiego. Na podstawie jego życiorysu w 1998 roku zrealizowano film animowany zatytułowany Brat Zeno — bezgraniczna miłość.

Z lewej: Władysław Żebrowski, b.d. Z prawej: brat Zeno na uroczystości kanonizacji św. Maksymiliana Kolbe, 1982 Obok z lewej: pomnik Zenona Żebrowskiego w Czarni, b.d. Poniżej: Muzeum Brata Zenona Żebrowskiego w Czarni, b.d.

JAPONIA Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

109

110

SPIS ILUSTRACJI Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

111

Henryk Arctowski

Henryk Arctowski w trakcie wyprawy polarnej, b.d., Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Statek „Belgica” skuty lodem, zima 1898/1899, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Henryk Arctowski w swojej bibliotece, b.d., Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie

Leon Barszczewski

Leon Barszczewski w trakcie jednej z wypraw, lata 80. XIX wieku, Kolekcja Igora Strojeckiego Zdjęcie z wyprawy Leona Barszczewskiego, 1894, Kolekcja Igora Strojeckiego Tragarze z wyprawy Leona Barszczewskiego, b.d., Kolekcja Igora Strojeckiego Michał Boym Domniemany wizerunek Michała Boyma, domena publiczna Mapa podróży Michała Boyma, b.d., rys. E. Kajdański, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Władysław Bukowiński Władysław Bukowiński, b.d., domena publiczna Stepy Kazachstanu, 2016, fot. A. Szwed, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Kaplica w Karagandzie, b.d., [za:] W. Bukowiński, Wspomnienia z Kazachstanu, Warszawa 2016, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Henryk Bukowski Henryk Bukowski, fot. L. Szaciński, 1896, Polona Nowa sztuka i handel antykwaryczny przy ul. Arsenalsgatan, ilustracja prasowa, b.d., domena publiczna Pokój sprzedaży w antykwariacie Henryka Bukowskiego w Sztokholmie, ok. 1880, domena publiczna

Aleksander Czekanowski

Aleksander Czekanowski, ryc. J. Regulski, 1877, Polona Wybrzeże Bajkału, rys. A. Czekanowski, b.d., [w:] Z. Wójcik, Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Polscy przyrodnicy w Kijowie, b.d., [w:] Z. Wójcik, Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Góra Czekanowskiego, b.d., [w:] Z. Wójcik, Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Jan Czerski Jan Czerski, b.d., [w:] Z. Wójcik, Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Kaplica przy grobie Jana Czerskiego, b.d., [w:] Z. Wójcik, Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Wycinek prasowy poświęcony Janowi Czerskiemu, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Jezioro Bajkał, fot. J. Arvaniti

112

Stefan Drzewiecki

Stefan Drzewiecki, b.d., domena publiczna Projekty łodzi podwodnych z lat 1887–1892, http://niezwykle.com/stefan-drzewiecki-polski-edison-tworca-wieluprzelomowych-wynalazkow-do-dzis-stosowanych-na-calym-swiecie Samolot „Canard”, proj. S. Drzewiecki, na wystawie w Paryżu, 1912, [w:] B. Orłowski, Polska przygoda z techniką. Wielkie i małe sukcesy polskich inżynierów, wynalazców i menedżerów, Warszawa 2009, Biblioteka Instytutu Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk Benedykt Dybowski Benedykt Dybowski, ok. 1910, Polona Janina, Władysław i Halina Dybowscy, b.d., Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Benedykt Dybowski, córka Halina, żona Helena z Lipnickich, z tyłu brat Władysław, ok. 1890, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Rodzaj czworobocznego opalanego wojłokowego namiotu, b.d., Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie

Wiktor Godlewski

Wiktor Godlewski, b.d., [w:] G. Brzęk, Benedykt Dybowski. Życie i dzieło, Warszawa-Wrocław 1994, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Ryba Limnocottus godlewskii, http://fishbiosystem.ru Wiktor Godlewski w Tajdze, [za:] http://www.kulturalowiecka.pl/artykuly_prasowe/wiktor_godlewski.pdf Józef Gosławski Józef Gosławski, domena publiczna Budynek Teatru Tagijewa, proj. Józefa Gosławski, b.d., domena publiczna Tablica pamiątkowa na budynku Muzeum Gosławskiego, Ambasada RP w Baku Muzeum Gosławskiego w mieszkaniu prywatnym w Baku, Ambasada RP w Baku Henryk Groppler Henryk Groppler, b.d., Polona Ludwika z Głowackich Gropplerowa, b.d., Polona Jan Matejko (siedzi na podłodze) z żoną Teodorą z Giebułtowskich (obok) oraz Henryk Groppler z żoną Ludwiką z Głowackich w Stambule; fotografia wykonano w atelier braci Abdullah, którzy w 2. połowie XIX w. obsługiwali w zakresie fotografii Turcję Osmańską i Egipt, 1872, [w:] S. Serafińska, Jan Matejko. Wspomnienia rodzinne, Kraków 1995, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Jan Matejko, Widok Bebeku pod Konstantynopolem, obraz namalowany w 1872 roku w willi Gropplerów, domena publiczna Kazimierz Gzowski Kazimierz Gzowski, 1872, Ambasada RP w Ottawie Międzynarodowy Most Kolejowy z 1873 roku, łączący Fort Erie w kanadyjskim stanie Ontario z Buffalo w amerykańskim stanie New York, b.d., domena publiczna Kanadyjski znaczek pocztowy z wizerunkiem Kazimierza Gzowskiego, b.d., domena publiczna Pocztówka z wizerunkiem Kazimierza Gzowskiego, b.d., Ambasada RP w Ottawie Pokój bilardowy w domu Gzowskiego w Toronto przy Bathurst Street, 1896, Toronto Public Library, domena publiczna

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

113

Ludwik Hirszfeld Ludwik Hirszfeld, 1951, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Fragment rysunku L. Hirszfelda do wykładu o genetyce, b.d., Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Ludwik Hirszfeld, b.d., archiwum rodzinne Joanny Kiełbasińskiej-Belin Fragment listu profesora Ernesta Witebsky’ego zgłaszającego kandydaturę Ludwika Hirszfelda do Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny, 1950, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Hanna Hirszfeldowa Hanna Hirszfeldowa, b.d., domena publiczna Portret Hanny Hirszfeldowej autorstwa Romana Kramsztyka, b.d., Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Karta rejestracyjna Hanny Hirszfeldowej, 1947, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie

Władysław Horodecki Władysław Horodecki, 1909, domena publiczna Dom pod chimerami w Kijowie, fot. W. Sasha, 2005, domena publiczna Plan mieszkania Horodeckiego w domu z chimerami, 1901, domena publiczna Władysław Horodecki, 1910, domena publiczna Henryk Hryniewski Henryk Hryniewski, b.d., domena publiczna Matka Armenia, 1914., il. H. Hryniewskiego do poematu Ilii Czawczawadzego, Polona Fragment fresku H. Hryniewskiego w Bibliotece Parlamentu Gruzji, Muzeum Narodowe Gruzji Latarnia morska, akwarela H. Hryniewskiego, Muzeum Narodowe Gruzji

JMichał Jankowski

Michał Jankowski, 1909, Władywostok, domena publiczna Motyl żyjący na Półwyspie Sidemi, domena publiczna Michał Jankowski, ok. 1912, domena publiczna Jeleń gatunku sika, b.d., Freepik

Adolf Januszkiewicz Adolf Januszkiewicz, ryc. J. Lemencier, b.d., Polona Karta tytułowa Żywota Adolfa Januszkiewicza…, Polona Stepy Kazachstanu, fot. A. Szwed, 2016

Ferdynand Karo Ferdynand Karo, 1907, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Pocztówka wysłana przez Ferdynanda Karo do córki Marii, 1903, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Rynek w Błagowieszczeńsku, fot. F. Karo, 1913, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie

Emil Korytko Okładka książki Emila Korytki Slovenske pesmi, 1839, domena publiczna Ilustracje słoweńskich strojów ludowych Franza Kurza, powstałe na zamówienie Emila Korytki, [za:] https://metinalista. siemil-korytko-in-slovenske-narodne-nose/ Inskrypcja na grobie Emila Korytki w Lublanie, 2010, fot. M. Hladnik, domena publiczna Józef Kowalewski Józef Kowalewski, rys. J. Mukařovskiego, 1878, Polona Fragment Słownika mandżursko-łacińskiego Józefa Kowalewskiego, Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego Pocztówka z serii “Polacy światu”, 2018, Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą Ministerstwo Spraw Zagranicznych Fragment Kur Ukgej (język mongolski), Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiegoi

114

Bronisław Malinowski Bronisław Malinowski, 1907, Polona Józefa, Wanda, Bronisław Elsie i Helena Malinowscy, ok. 1926, [w:] Historia pewnego małżeństwa, pod red. H. Wayne, Warszawa 2012 Bronisław Malinowski wśród mieszkańców Wysp Trobriandzkich, 1917/1918, London School of Economics Library Collections, domena publiczna Ernest Malinowski Portret Ernesta Malinowskiego, ok. 1890, Polona Ernest Malinowski, Lima, 1896, Polona Ernest Malinowski w gronie współpracowników, 1848, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie

Józef Morozewicz Józef Morozewicz, b.d., Narodowe Archiwum Cyfrowe Zatoka Piaskowa Wyspy Miedzianej, fot. J. Morozewicz, 1903, Muzeum Ziemii Polskiej Akademii Nauk Notatki J. Morozewicza do wykładu Krystalografia, 1913, Polona Aleutki starsze z Wyspy Miedzianej, fot. J. Morozewicz, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie

Kazimierz Nowak Kazimierz Nowak przy bananowcu podczas pobytu w Cyrenajce, 1932, Narodowe Archiwum Cyfrowe Kazimierz Nowak podczas pobytu w Kongu Belgijskim (w drodze do masywu górskiego Ruwenzori), 1933, Narodowe Archiwum Cyfrowe Karawana Kazimierza Nowaka na Saharze, 1936, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Józef Obrębski Józef Obrębski, ok. 1932, [w:] J. Obrębski, Dzisiejsi ludzie Polesia i inne eseje, Warszawa 2005, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk Kobieta z Polesia, ok. 1934, fot. J. Obrębskiego, [w:] J. Obrębski, Dzisiejsi ludzie Polesia i inne eseje, Warszawa 2005, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk Wiejska znachorka z Porecza, ok. 1932, fot. J. Obrębskiego, [w:] Józef Obrębski. Katalog wystawy, Ambasada RP w Skopje, 2018

Krystyn Olszewski Krystyn Olszewski, b.d., [w:] O. Drost, Krystyn Olszewski — polski projektant Singapuru, http://podroze.onet.pl/ciekawe/krystynolszewski-polak-ktory-budowal-singapur/8xhx9n Iluminacja świetlna Ogród nad zatoką, b.d., Freepik Marina City, proj. K. Olszewski, Freepik

Bohdan Paczyński Bohdan Paczyński, b.d., https://news.astronet.pl/index.php/2018/11/11/ludzie-kosmosu-bohdan-paczynski/ Obserwatorium astronomiczne La Silla, Chile, 2009, fot. C. Foellmi, domena publiczna Bohdan Paczyński w swojej pracowni, b.d.; [za:] http://www.nasonline.org/publications/biographical-memoirs/memoirpdfs/paczynski-bohdan.pdf

Antoni Patek Antoni Patek, 2005, domena publiczna Zegarki Patek Philippe, [za:] https://zegarkiipasja.pl/artykul/1199-antoni-norbert-patek Panorama Genewy, fot. S. Pecorini, 2005, domena publiczna Tablica pamiątkowa na ścianie Gimnazjum nr 1 im. Antoniego Norberta Patka w Piaskach, 2018, fot. A. Jaremek Edward Piekarski Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

115

Edward Piekarski, b.d., [w:] Z. Wójcik, Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Dom muzeum Edwarda Piekarskiego w Jakucji, 1978, [w:] Z. Wójcik, Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Zagadki jakuckie Edwarda Piekarskiego, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Rzeka Lena, fot. H. Krajewska, 2015

Aleksander Rogojski Budynek bramny Seminarium w Tibilisi, 1901, proj. A. Rogojski, fot. J. Opaska, http://journals.pan.pl/Content/87482/mainfile.pdf Kościół (obecnie cerkiew) w Batumi, proj. A. Rogojskiego, fot. J. Opaska, http://journals.pan.pl/Content/87482/mainfile.pdf Dawne Kaukaskie Oficerskie Towarzystwo Ekonomiczne w Tibilisi, obecnie TBC Bank, fot. J. Opaska, http://journals.pan.pl/ Content/87482/mainfile.pdf

Wacław Sieroszewski Wacław Sieroszewski w swoim gabinecie podczas pracy, b.d., Narodowe Archiwum Cyfrowe Znaczek emisji „Polacy na Syberii, Wacław Sieroszewski (1858–1945)”, proj. R. Kufel, Poczta Polska S.A. Wacław Sieroszewski i Józef Piłsudski w Zakopanem, zima 1915/1916, Narodowe Archiwum Cyfrowe Fragment rękopisu Wspomnień z Kaukazu, b.d., Biblioteka Narodowa Czesław Słania Czesław Słania, b.d., [w:] Z. K. Jagodziński, Czesław Słania (1921–2005). Polski grafik, genialny rytownik, Warszawa 2006, Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego Znaczki zaprojektowane przez Czesława Słanię, Kolekcja Zofii Baryły Bitwa pod Grunwaldem, staloryt w formie znaczka – praca dyplomowa Czesława Słani, 1954–1956, [w:] Czesław Słania, artysta grafik, wystawa zorganizowana przez Jeleniogórskie Stowarzyszenie Filatelistów i Kolekcjonerów, Grodzką Bibliotekę Publiczną w Jeleniej Górze, Ogólnopolski Klub Zainteresowań Znaczkami „Czesław Słania” w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2001, Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego Ludwik Szaciński Ludwik Szaciński, b.d., Muzeum w Oslo, domena publiczna Widok Oslo, 1899–1905, fot. L. Szaciński, Muzeum w Oslo, domena publiczna Panna młoda, fot. L. Szaciński, 1882, Muzeum w Oslo, domena publiczna Hulda Szacińska w obiektywie męża, b.d., Muzeum w Oslo, domena publiczna Wacław Szuniewicz Wacław Szuniewicz, b.d., domena publiczna Pomnik Wacława Szuniewicza przed szpitalem okulistycznym w Xingtai, 2015, fot. M. Formanowicz, domena publiczna Władysław Szuniewicz, b.d., [za:] http://www.formanowicz.pl/biografie/Waclaw%20Szuniewicz.pdf Doktor Wacław Szuniewicz przy pracy, b.d., domena publiczna Roman Szwoynicki Roman Szwoynicki przy pracy, przed 1867, fot. J. Bułhak, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Roman Szwoynicki w Kazaniu, przed 1867, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Rysunek z albumu Romana Szwoynickiego b.d., Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Saturnin Jakubowski i Roman Szwoynicki, 1913, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie

Aleksander Szymkiewicz Aleksander Szymkiewicz, b.d., domena publiczna Jeden z pawilonów wystawy Przemysł i Rolnictwo Kaukazu i Zakaukazia w Tbilisi, proj. A. Szymkiewicz, 1889,, [za:] http:// journals.pan.pl/Content/87482/mainfile.pdf Wnętrze Sądu Najwyższego Gruzji w Tbilisi, proj. A. Szymkiewicz, fot. Slawkuwal, 2015, domena publiczna

116

Julian Talko-Hryncewicz Julian Talko-Hryncewicz, 1932, Narodowe Archiwum Cyfrowe Badania cmentarzyska na Sudży, [za:] J. Talko-Hryncewicz, Z przeżytych dni (1850–1908), Warszawa 1930, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Julian Talko-Hryncewicz w gronie profesorów w Truskawcu, ok. 1925, Narodowe Archiwum Cyfrowe Władysław Turowicz Władysław Turowicz, b.d., fot. czołówka propagandowa Polskiej Agencji Fotograficznej, Archiwum Turowiczów Marta Mikulska (2. od lewej) i Zofia Turowicz (w środku) podczas szkolenia z grupą kadetów, b.d., fot. czołówka propagandowa Polskiej Agencji Fotograficznej, Archiwum Turowiczów Władysław Turowicz egzaminuje kandydata na pilota, b.d., fot. czołówka propagandowa Polskiej Agencji Fotograficznej, Archiwum Turowiczów

Konstanty Wołłosowicz Konstanty Wołłosowicz, b.d., [za:] Wójcik Z., Aleksander Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, Polska Akademia Nauk Biblioteka Archiwum w Warszawie Żaglowiec „Zaria”, 1873, domena publiczna Wyspa Miedziana, fot. J. Morozewicz, Muzeum Ziemii Polskiej Akademii Nauk Rysunek mamuta, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie

Aleksander Zatajewicz Aleksander Zatajewicz, b.d., domena publiczna Aleksander Zatajewicz przy pracy, Moskwa, 1924, domena publiczna Kazachska dombra, domena publiczna Akyn Balabek i Aleksander Zatajewicz, ilustracja z Encyklopedii kazachskiej, domena publiczna Gustaw Zieliński Gustaw Zieliński, rys. M. Fajansa, ok. 1851, Polona Kirgiz na koniu, litografia K. Bachmatowicza, ok. 1836, Polona Stepy Kazachstanu, fot. A. Szwed, 2016 Okładka poematu Kirgiz, wyd. Lwów 1906, Polona

Władysław Żebrowski Władysław Żebrowski, 1983, Archiwum Konopków Brat Zeno na uroczystości kanonizacji św. Maksymiliana Kolbe, 1982, http://kolbemissionusa.blogspot.com Pomnik Zenona Żebrowskiego w Czarni, fot. M. Samsel, Archiwum Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce Muzeum Brata Zenona Żebrowskiego w Czarni, fot. S. Górski, 2016, domena publiczna

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

117

118

WYSTAWA Departament Współpracy z Polonią i Polakami Ministerstwo Spraw Zagranicznych Departament Współpracy z Polonią i Polakami za za Granicą Granicą ––Ministerstwo Spraw Zagranicznych

119

Projekt zrealizowany w ramach programu „Polacy Światu” Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP we współpracy z Polską Akademią Nauk Archiwum w Warszawie. Spis skrótów: AK — Archiwum Stanisławy i Tadeusza Konopków z Kadzidła, AMKK — Archiwum Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce, ANPAN i PAU — Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności, APAN — Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie, ARAN — Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk, AT — Archiwum Turowiczów, BAPAN — Biblioteka Archiwum Polskiej Akademii Nauk, BIHN — Biblioteka Instytutu Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk, BNPAU i PAN — Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk, BUW — Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, BUwW — Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, IBL — Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, KAK — Kolekcja Antoniego Kuczyńskiego, KDM — Kolekcja Danuty Mazurczak, KIG — Kolekcja Izabeli Gass, KIS — Kolekcja Igora Strojeckiego, KZB — Kolekcja Zofii Baryły , MT — Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem, MZPAN — Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk, NAC — Narodowe Archiwum Cyfrowe, PP — Poczta Polska, ZF — Zbiór Fotografii, ZHA — Zbiory Henryka Arctowskiego, ZSRS — Zbiory Stanisława Rakusy-Suszczewskiego

120 Panorama Warszawy od strony mostu Siekierkowskiego, 2013, fot. F. Bramorski, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:FB_Warszawa_panorama.jpg, 4 września 2018

Poznań, Lotnisko Ławica, październik 2019 fot. Gabriel Piętka /MSZ Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

121

„Dybowski zaś [w Godlewskim] zyskał nieocenionego pomocnika, którego zmysł praktyczny, pomysłowość (sybiracy nazywali go „Złotorękim”) w konstruowaniu przyrządów, zdolność wnikliwej obserwacji znacznie ułatwiła mu prace badawcze.” (K. Kowalska)

Wiktor Godlewski, b.d., [w:] G. Brzęk, Benedykt Dybowski. Życie i dzieło, Warszawa-Wrocław 1994, BAPAN

Benedykt Dybowski, 1888, APAN

Benedykt Dybowski

herbu Nałęcz (1833–1930), lekarz, zoolog, przyrodnik, limnolog, pedagog, propagator teorii ewolucji Darwina i języka esperanto, za udział w powstaniu styczniowym został zesłany na 12 lat na Syberię (Irkuck, Siwakowa, Czyta, Darasuń, Kułtuk), gdzie prowadził badania faunistyczne i pracował, często bezinteresownie, jako lekarz. Odkrył wiele gatunków ryb, płazów i skorupiaków, prowadził badania limnologiczne Bajka łu, Anga r y i Selengi, uczestniczył w wyprawach badawczych. W roku 1877 został ułaskawiony. W latach 1879–1883 już dobrowolnie przebywał na Kamczatce, gdzie zajmował się nadal wielostronnymi badaniami naukowymi

i leczył chorych na trąd. W latach 1884–1906 kontynuował pracę na Uniwersytecie Lwowskim. Został pochowany w kwaterze powstańczej na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Dedykowano mu kilkadziesiąt nowo odkrytych zwierząt żyjących w Bajkale i innych środowiskach Azji i Europy. Dwa szczyty na Wyspie Beringa nazwano Górami Dybowskiego. Imieniem Benedykta Dybowskiego nazwano ulicę w Irkucku (1997) i odsłonięto tablice pamiątkowe w Irkucku i Adamarynie. Był członkiem korespondentem Akademii Nauk ZSRR (1928), (Polskiej) Akademii Umiejętności. Otrzymał Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1921).

Wiktor Godlewski

herbu Gozdawa (1831–1900), przyrodnik, ornitolog, rolnik, technik, w 1864 roku został zesłany za udział w powstaniu styczniowym na Syberię. W 1865 roku zetknął się z Benedyktem Dybowskim, z którym w Kułtuku prowadził badania fauny i flory Bajkału. Założyli tam stację meteorologiczną, skonstruowali potrzebne przyrządy i mierzyli głębokość jeziora oraz wahania poziomu jego wód. Uczestniczył z Benedyktem Dybowskim w wyprawach bajkalskich i syberyjskich. Wysłał do Gabinetu Zoologicznego w Warszawie wiele

okazów fauny syberyjskiej. W 1877 roku wrócił z zesłania i zajął się rolnictwem. Z nasion przywiezionych z Syberii aklimatyzował modrzewie, cedry, pichty, krzewy i kwiaty. Kontynuował też pasję kolekcjonerską, gromadząc wielką ilość okazów ptaków, które po jego śmierci przekazano Benedyktowi Dybowskiemu. Działał w wielu organizacjach społecznych i publicznych. W 1870 roku uhonorowano go Złotym Medalem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Od jego nazwiska pochodzi kilka nazw gatunków fauny bajkalskiej, np. ryba głowacz Limnocottus godlewskii.

Benedykt Dybowski w Irkucku, ok. 1873, APAN

Benedykt Dybowski z rodziną; od lewej: Benedykt, córka Halina, żona Helena z Lipnickich, z tyłu brat Władysław, Lwów, ok. 1890, APAN

Rodzaj czworobocznego opalanego wojłokowego namiotu na saniach; 2. od lewej siedzi Benedykt Dybowski, 5. stoi Wiktor Godlewski, b.d., APAN

Wycinek prasowy z wizerunkami Benedykta Dybowskiego i Wiktora Godlewskiego, b.d., APAN

Benedykt Dybowski z wnuczką Dusią, 1925, APAN

Karta pocztowa wydana na pamiątkę Wiktora Godlewskiego, 2005, http://www.to.com.pl/tag/wiktor-godlewski, 16 kwietnia 2018

Benedykt Dybowski, 1928, APAN

Dyplom przyjęcia Benedykta Dybowskiego w korespondentów Akademii Nauk ZSRR, 1928, APAN

poczet

członków Wiktor Godlewski, b.d., [w:] Z. Wójcik, Aleksander Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, BAPAN

Grób Wiktora Godlewskiego, cmentarz w Jasienicy, 2009, fot. M.T. Żuk

Medal im. Wiktora Godlewskiego, b.d., https://www.google.pl/search?q=wiktor+godlewsk i&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwi V1qGM5b7aAhXBhywKHdoBCBoQ_AUICigB&bi w = 1 3 6 6 & b i h = 5 8 6 #i m g r c = J b n Xw4 9 z XG g gY M , 16 kwietnia 2018

Wycinek prasowy na temat Benedykta Dybowskiego, „Dookoła świata”, 1956, APAN Rybka Dybowskiego z jeziora Bajkał, APAN

W roku 1992 Roman Świerżewski, dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury i Sportu w Bogutach-Piankach, zainicjował powołanie Kapituły Medalu im. Wiktora Godlewskiego, rokrocznie przyznającej i wręczającej medal im. Wiktora Godlewskiego organizacjom i osobom, które w sposób szczególny przyczyniły się do ochrony przyrody w Polsce.

Kamień wmurowany na cześć Wiktora Godlewskiego w jego rodzinnej miejscowości w Bogutach-Piankach, 2015, http://www.to.com.pl/tag/wiktor-godlewski, 16 kwietnia 2018

122 Jezioro Bajkał, 2008, fot. J. Arvaniti

„Wyróżniała się pośród swoich rówieśniczek jakąś pełną powagi słodyczą, ciągnącą ku niej nie tylko Ludwikowe oczy.” (W. Kozuschek)

„Prawem uczonego jest wolność, a obowiązkiem prawdomówność.” (L. Hirszfeld)

Hanna Kasman, ok. 1902, [w:] W. Kozuschek, Ludwik Hirszfeld (1884–1954). Rys życia i działalność naukowa, Wrocław 2005, BAPAN

Hanna Hirszfeldowa

z domu Kasman (1884–1964), lekarz pediatra, immunolog, serolog, hematolog, w czasie 1. wojny wraz z mężem badała w Serbii grupy krwi u różnych narodów i ras oraz problem ich dziedziczenia. Pracowała w Klinice Pediatrycznej Uniwersytetu Warszawskiego. W getcie była ordynatorem Szpitala Zakaźnego. Objęła Katedrę Pediatrii i zorganizowała Klinikę Pediatryczną na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (1944, profesor nadzwyczajny). Została dyrektorem Miejskiego Szpitala dla Dzieci we

Wrocławiu, prowadziła wykłady na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Wrocławskiego, potem na Akademii Medycznej. W 1949 roku mianowano ją profesorem zwyczajnym. Wraz z mężem prowadziła badania seroantropologiczne. Jest autorką ponad 100 prac, głównie z zakresu pediatrii. Była członkiem wielu polskich i międzynarodowych komisji i towarzystw pediatrycznych. Odznaczona została m.in. Krzyżem Kawalerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, serbskim Orderem św. Sawy i francuskim Złotym Medalem Epidemicznym.

Ludwik Hirszfeld w wieku 18 lat, [w:] W. Kozuschek, Ludwik Hirszfeld (1884–1954). Rys życia i działalność naukowa, Wrocław 2005, BAPAN

Ludwik Hirszfeld

(1884–1954), bakteriolog, immunolog, serolog, twórca seroantropologii oraz — wraz z Emilem von Dungernem — podstaw nauki o grupach krwi, wprowadził oznaczanie grup krwi przyjęte w 1928 roku na świecie. Wyniki badań wykorzystał do celów dochodzenia ojcostwa. Oznaczył czynnik RH i odkrył przyczynę konfliktu serologicznego. W czasie 1. wojny zwalczał wraz z żoną epidemię duru plamistego, rzekomego, zimnicy, cholery i czerwonki w Serbii. Zorganizował w Warszawie Państwowy Zakład Badania Surowic (1919) i Ośrodek Przetaczania Krwi (1939). Był profesorem

Ludwik Hirszfeld, 1951, fot. J. Mierzecka, APAN

Materiały biograficzne Hanny Hirszfeldowej, 1947, APAN

na Uniwersytecie Warszawskim (1931–1939). W getcie stanął na czele Rady Zdrowia. Po śmierci córki napisał powieść Historia jednego życia (1943). Organizował Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (1944, prorektor). Stworzył Wydział Lekarski (1945) na Uniwersytecie Wrocławskim (dziekan, profesor mikrobiologii). Ernest Witebsky z Uniwersytetu w Buffalo nominował go do Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny (1950). Utworzył i został pierwszym dyrektorem Instytutu Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN we Wrocławiu (1954). Hirszfeldowie pochowani zostali na cmentarzu św. Wawrzyńca we Wrocławiu.

Rysunek Ludwika Hirszfelda do jego wykładu o genetyce, b.d., APAN

Marysia Hirszfeldówna, córka Hanny i Ludwika Hirszfeldów, i Jacek Prentki, wychowanek Hirszfeldów, [w:] W. Kozuschek, Ludwik Hirszfeld (1884–1954). Rys życia i działalność naukowa, Wrocław 2005, BAPAN

Hanna Hirszfeldowa, około 1917, [w:] W. Kozuschek, Ludwik Hirszfeld (1884–1954). Rys życia i działalność naukowa, Wrocław 2005, BAPAN

Podziękowania dla Ludwika Hirszfelda za jego postawę i aktywność w czasie działań wojennych w Warszawie, 1939, APAN

Działalność Ludwika Hirszfelda w Radzie Zdrowia w getcie warszawskim, 1941, APAN

Korespondencja Hanny Hirszfeldowej związana z pośmiertnym wydaniem Historii jednego życia Ludwika Hirszfelda, 1956, APAN

Dokument dotyczący przebiegu pracy zawodowej Ludwika Hirszfelda, 1951, APAN

Hanna Hirszfeldowa, b.d., APAN

Pismo profesora Ernesta Witebsky’ego zgłaszającego kandydaturę Ludwika Hirszfelda do Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny, 1950, APAN

R. Kramsztyk, Portret Hanny Hirszfeldowej, [w:] W. Kozuschek, Ludwik Hirszfeld (1884–1954). Rys życia i działalność naukowa, Wrocław 2005, BAPAN Korespondencja Hanny Hirszfeldowej dotycząca przyznania jej tytułu członka honorowego Towarzystwa Medycznego CSRS im. J.E. Purkyne, 1962, APAN

Maska pośmiertna Ludwika Hirszfelda, 1954, APAN

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ruiny kościoła Świętego Zbawcy, Prizren, 2007, fot. M. Manske, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Church_of_the_Holy_Saviour_-_Prizen.jpg, 28 sierpnia 2018

123

„Wśród prac naukowych Czerskiego największe znaczenie mają jego badania brzegów jeziora Bajkał i w górach Przybajkala. Stanowią one podwalinę naszej wiedzy współczesnej o budowie tej wysokogórskiej części Syberii. Jego mapa geologiczna strefy brzegowej Bajkału do tej pory jest jedyną, niezastąpioną nowszą.” (W.A. Obruczew)

„Grzeczność Czekanowskiego, jakaś arystokratyczna dystynkcja, która go znamionowała, była powodem, że wszyscy Sybiracy uznawali go za istotę wyższą od zwykłych i za pana znamienitszego od reszty Polaków.” (B. Dybowski)

A. Sochaczewski, Aleksander Czekanowski, [w:] Z. Wójcik, Aleksander Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, BAPAN

Jan Czerski, [w:] Z. Wójcik, Aleksander Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, BAPAN

Jan Czerski

(1845–1892), geolog, paleontolog, geograf, zoolog, badacz, podróżnik, w 1863 roku został aresztowany i wywieziony na Syberię za udział w powstaniu styczniowym (Omsk, Irkuck). Opisał budowę geologiczną ziem wzdłuż traktu syberyjskiego, prowadził badania geologiczne w Irkucku i Syberii Wschodniej. Zebrał wiadomości o szczątkach ludu Sojotów. Opracował pierwszą mapę geognostyczną jeziora Bajkał. Badał minerały i faunę kopalną. W okresie 1882–1883 prowadził badania w dolinie Katangi dotyczące młodszych formacji i opracowań szczątków człowieka. W latach 1891–1892 wyprawił się wraz z żoną Mawrą, która była jego współpracownikiem i pomocnikiem, oraz synem Aleksandrem na wschód Syberii. Podroż

okazała się zbyt męcząca dla chorego na serce i mającego od dzieciństwa słabe zdrowie zesłańca. Umarł w miejscu, gdzie do Kołymy wpada Prorwa. Pochowano go w uroczysku Omołon, na wysokim brzegu Kołymy. Jego imię noszą: Góry Czerskiego — jedno z największych pasm górskich na Zabajkalu, Pik Czerskiego — szczyt w górach Chamar-Daban, Góra Czerskiego — szczyt w centralnej części Gór Bajkalskich, Kamień Czerskiego — szczyt położony nieopodal Listwianki, Przełęcz Czerskiego. Jego imieniem nazwano też niektóre zwierzęta wykopaliskowe. Otrzymał nagrodę w Bolonii za opisanie budowy geologicznej jeziora Bajkał oraz trzy medale Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (1876, 1878, 1886).

Kaplica przy grobie Jana Czerskiego, [w:] B. Dybowski, Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego, Lwów 1930, BAPAN

Aleksander Czekanowski

(1833–1876), geolog, paleontolog, geograf, kartograf, podróżnik, w 1857 roku opracował i usystematyzował zbiory Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie. W 1863 roku został zesłany na katorgę za udział w powstaniu styczniowym. Przebywał w Siwakowej nad Ingodą, w Darasuniu nad Turą i w osadzie Padun nad Angarą. W latach 1866–1871, 1873–1875 gromadził zbiory przyrodnicze, prowadził badania meteorologiczne i geologiczne, a jednocześnie pracował fizycznie u syberyjskich chłopów i brał udział m.in. z Dybowskim, Godlewskim

Przyrodnicy w Kijowie; 2. od lewej Benedykt Dybowski, 3. od lewej Aleksander Czekanowski, [w:] Z. Wójcik, Aleksander Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, BAPAN

i Wrońskim w wyprawach syberyjskich. Odkrył pokłady węgla kamiennego, grafitu i liczne miejsca występowania paleozoicznej i mezozoicznej fauny i flory. W 1874 roku opracował monografię budowy geologicznej badanych rejonów, opatrzoną mapą geologiczną. Zmarł prawdopodobnie śmiercią samobójczą w Petersburgu. Jego imię nosi pasmo górskie w Jakucji między ujściami rzek Leny i Olenioka do Morza Łaptiewów, osada w pobliżu Bracka nad Angarą, 23 skamieliny flory i fauny kopalnej, 5 gatunków flory współczesnej oraz co najmniej 2 gatunki ryb. Za swoje badania otrzymał w 1870 roku Złoty Medal Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego.

A. Czekanowski, Wybrzeże Bajkału, [w:] Z. Wójcik, Aleksander Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, BAPAN

Jan Czerski z żoną Mawrą, b.d., [w:] B. Orłowski, Polacy światu, Warszawa 1987, BIHN

Góra Czekanowskiego, [w:] B. Dybowski, Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego, Lwów 1930, BAPAN Wycinek prasowy poświęcony Janowi Czerskiemu, b.d., APAN

Znaczek pocztowy z wizerunkiem Aleksandra Czekanowskiego z serii „Polacy na świecie”, wyemitowany w 100-lecie śmierci geologa, proj. M. Jędrysik, 1976, PP

J. Czerski, Pamiętnik z wyprawy do północnej części Syberii Wschodniej, cz. 1 Od Irkucka do rzeki Kołymy, 1891, ARAN

A. Czekanowski, Schemat leńskiej ekspedycji, ARAN

A. Czekanowski, Notatnik z podróży po Syberii 1872–1875, ARAN

J. Czerski, Notatnik z podróży po Syberii, 1887, ARAN

Krzyż Czerskiego, okolice wioski Bajkalskoje, fot. K. Pietruszka, 2003 Miejsce w Jakucku upamiętniające dokonania Jana Czerskiego i Aleksandra Czekanowskiego na Syberii, 2008, fot. W. Bajor Tablica na pomniku nagrobnym Jana Czerskiego, b.d., [w:] Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, Wrocław 1998, BAPAN

124 Wieś Listwianka nad Bajkałem, 2008, fot. J. Arvaniti

„Osobiste nieszczęście Edwarda Piekarskiego stało się prawdziwym błogosławieństwem dla badań nad językiem jakuckim.” (N. Poppe)

„Czy warto czytać lub pisać tak grubą książkę o Jakutach, narodzie tak małym i dalekim? W drobnej kropli rosy wszechświat się czasami odbija.” (W. Sieroszewski)

Wacław Sieroszewski, b.d., [w:] Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, Wrocław 1998, BAPAN

Edward Piekarski, [w:] Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, Warszawa 1966, BAPAN

Edward Piekarski

(1858–1934), językoznawca, leksykograf, etnograf, w 1879 roku został aresztowany w Moskwie i po rocznym pobycie w więzieniu w Butyrkach skazany na bezterminowe osadzenie w najdalszych miejscach Syberii Wschodniej. W latach 1881–1905 przebywał w Jakucji, gdzie uprawiał ziemię. Brał udział w ekspedycji I.M. Sibiriakowa (1894–1896) i W.E. Popowa (1903–1904). W 1900 roku zezwolono mu na przeniesienie się do Jakucka i zaliczono w poczet pracowników Zarządu Okręgu. W 1904 roku otrzymał stypendium Cesarskiej Akademii Nauk i przeniósł się do Petersburga, gdzie pracował w Muzeum Rosyjskim, Akademickim Muzeum

Antropologii i Etnografii, a w 1914 roku został sekretarzem Działu Etnograficznego Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego i był ostatnim redaktorem jego organu „Żywaja Starina”. Od 1917 roku pracował w Gabinecie Turkologicznym Rosyjskiej Akademii Nauk. Ożenił się z ubogą Jakutką, z którą miał kilkoro dzieci. Zmarł w Leningradzie. W 1907 roku otrzymał Złoty Medal Cesarskiej Akademii Nauk, a w 1911 roku Złoty Medal Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Jego imieniem nazwano szkołę w miejscowości, do której go zesłano i której przekazał przed śmiercią część swojej biblioteki, oraz jedną z ulic w Jakucku.

celem zbadania ludu Ajnów. Odkrył rudy żelaza w okręgu kołymskim i wierchojańskim, zgromadził też bogate zbiory botaniczne. W 1914 roku przyjechał do Krakowa, by pełnić służbę frontową. W 1918 roku wszedł do Rządu Tymczasowego jako minister propagandy. W okresie międzywojennym odbywał podróże za granicę jako delegat Pen Clubu. Był żonaty ze Stefanią z Mianowskich, miał trzech synów: Władysława, Stanisława i Kazimierza. Był przewodniczącym Związku Zawodowego Literatów Polskich oraz prezesem Polskiej Akademii Literatury, członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Zmarł w Piasecznie pod Warszawą, a w 1949 roku jego prochy przeniesiono do grobu rodzinnego i pochowano na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Wacław Sieroszewski

pseudonimy W. Sirko, K. Bagrynowski (1858–1945), etnograf, geograf, literat, w 1878 roku za działania w konspiracji został aresztowany i skazany na ośmioletnie osiedlenie w Wierchojańsku. W 1883 roku za nieudaną próbę ucieczki został skazany na wieczyste zesłanie do Sriedniekołymska (Jąża). W 1887 roku zezwolono mu na przeniesienie się do ułusu namskiego. Wydał monografię Jakuty. Opyt etnograficzeskogo issledowanija (1896), polski tytuł 12 lat w kraju Jakutów (1900), za którą otrzymał Złoty Medal Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego i prawo przebywania na terenie Królestwa Polskiego. W 1898 roku za udział w manifestacji zmuszono go do powrotu do Irkucka. W 1903 roku wyprawił się z Bronisławem Piłsudskim na Hokkaido

Wacław Sieroszewski, Warszawa, b.d., NAC

Edward Piekarski z żoną, b.d., „Przegląd Orientalistyczny”, 1979, nr 1 (109), IBL

Wacław Sieroszewski przed swoją chatą na syberyjskim zesłaniu, b.d., [w:] B. Orłowski, Polacy światu, Warszawa 1987, BIHN

E. Piekarski, Zagadki jakuckie, tłum. W. Kotwicz, 1926, ANPAN i PAU

Zjazd uczestników ekspedycji I.M. Sibiriakowa; 7. od lewej siedzi Edward Piekarski, 1895, [w:] Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii, Wrocław 1976, BAPAN

Wacław Sieroszewski na Wystawie Książki Polskiej, Częstochowa 1934, NAC Wacław Sieroszewski, Gdynia, 1928, fot. Z. Elżanowski, NAC

Dom muzeum Edwarda Piekarskiego, b.d., „Przegląd Orientalistyczny”, 1979, nr 1 (109), IBL

List Edwarda Piekarskiego do Władysława Kotwicza, 1932, BNPAU i PAN

Autograf Wacława Sieroszewskiego na pamiątkowej liście obecności na zebraniu Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 25 listopada 1934 roku, APAN

Wacław Sieroszewski, Warszawa, b.d., NAC

Zawiadomienie o śmierci Edwarda Piekarskiego w Leningradzie, 1934, BNPAU i PAN

P. Ettinger, Edward Piekarski, Literackie”, 1927, nr 12, IBL

„Wiadomości

Był członkiem Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego (od 1925 roku) i Akademii Nauk ZSRR (w 1927 roku członek korespondent, w 1931 roku członek honorowy). Był wybitnym znawcą obyczajów i języka Jakutów. Napisał ponad 100 prac, głównie po rosyjsku, dotyczących kultury Jakutów i Tunguzów. Publikował swoje prace również po polsku w „Roczniku Orientalistycznym”. Ważniejsze publikacje: Słownik języka jakuckiego, t. I–XIII, Petersburg (Leningrad) 1907–1930; Mały słownik rosyjsko-jakucki, Jakuck 1905; Przysłowia i przypowiastki jakuckie, „Rocznik Orientalistyczny”, 1919–1924, t. II.

Grób Wacława Sieroszewskiego, cmentarz Powązkowski w Warszawie, b.d., fot. H. Szymczyk, APAN List Wacława Sieroszewskiego do Artura Śliwińskiego, 1940, APAN Miejsce w Jakucku upamiętniające dokonania Edwarda Piekarskiego i Wacława Sieroszewskiego na Syberii, 2008, fot. W. Bajor

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Lena, 2015, fot. H. Krajewska

125

„Ferdynand Karo zawsze skromny, aczkolwiek brał żywy udział w powstaniu w 1863 roku, nie dopatrywał się w czynie tym żadnych zasług. Na zasługi te zwrócili uwagę sami weterani i władze wojskowe.” („Wiadomości Farmaceutyczne”)

„Ziemio rodzinna! Ostatnie westchnienia, myśli, uczucia ku Tobie leciały, do ostatniej chwili naszego cierpienia stygnące usta jeszcze Cię żegnały.” (R. Szwoynicki)

Roman Szwoynicki przy pracy, przed 1867, APAN

Ferdynand Karo, 1907, APAN

Ferdynand Karo

(1845–1927), farmaceuta, florysta, w czasie powstania styczniowego brał udział w poczcie konspiracyjnej w aptece Henryka Spiessa, za co osadzono go w Cytadeli Warszawskiej. Prowadził jako prowizor aptekę w Łosicach koło Siedlec (1868– 1874), założoną przez siebie aptekę w Częstochowie (1874–1880), zarządzał wojskową apteką w Lublinie (1880–1886). W 1887 roku wyjechał do Irkucka, w 1893 roku do Nerczyńska, gdzie objął kierownictwo apteki wojskowej, równocześnie gromadził zbiory zielnikowe. W tymże roku powrócił do Polski, kupił aptekę w Magnuszewie koło Radomia. W 1897 roku udał się ponownie na Syberię. W 1913 roku powrócił na stałe do Polski. Pracował jako farmaceuta,

zielarz oraz kustosz i bibliotekarz w Towarzystwie Farmaceutycznym. Zmarł w Konstancinie, pochowany jest na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. W 1868 roku ożenił się z Zofią z Barthlów de Weidenthal i miał 5 dzieci: córki Zofię, Ludwikę i Marię oraz synów Mieczysława i Jana. Zebrał 18000 okazów roślinnych, należących do 400 gatunków. Za swe zielniki otrzymał na wystawach medale, np. w 1892 roku w Moskwie i 1899 w Chabarowsku. Zasługi jego zostały upamiętnione kilkoma nazwami botanicznymi, w tym: Linum karoi, Euphorbia karoi, Pedicularis karoi, Saussurea karoi i Galium karoi. Spisy gatunków publikował w „Österreichische Botanische Zeitschrift” i „Pamiętniku Fizjograficznym”.

Roman Szwoynicki

(1845–1915), artysta malarz, kuzyn Henryka Sienkiewicza, jego siostra była matką Melchiora Wańkowicza. Za udział w walkach powstańczych w oddziałach generała Zygmunta Sierakowskiego został zesłany w głąb Rosji. Przebywał w Tobolsku, Krasnoufimsku, Jekatierynburgu, Cywilsku i Kazaniu, gdzie prowadził zakład fotograficzno-malarski. W 1867 roku powrócił do kraju i rozpoczął naukę w Szkole Głównej Warszawskiej. Jednocześnie uczęszczał do Klasy Rysunkowej prowadzonej przez profesora Wojciecha Gersona. W latach 1874–1875 studiował malarstwo

w Monachium. Zorganizował pracownię malarską na Zamku Królewskim, a następnie w domu przy ulicy Oboźnej. W 1898 roku ożenił się z Franciszką Złotarewicz, z którą miał dwoje dzieci: syna i córkę. Ojcem chrzestnym jego córki Danuty był Henryk Sienkiewicz. Jego temperament, duże poczucie humoru oraz sława powstańca i sybiraka zjednały mu powszechną sympatię wśród ówczesnych artystów i literatów. U niego mieszkał Henryk Sienkiewicz i z nim konsultował tekst Potopu w części wydarzeń dotyczących Laudy (lit. Liaudė). Zmarł w rodzinnym majątku w Radach.

Roman Szwoynicki w stroju kontuszowym w Kazaniu, przed 1867, APAN

List Ferdynanda Karo z Buriacji do córki Ludwiki, 1902, APAN

Roman Szwoynicki w swoim kazańskim domu, przed 1867, APAN

List Ferdynanda Karo z okręgu amurskiego do córki Marii, 1903, APAN

Rysunek z albumu Romana Szwoynickiego, b.d., APAN

List Ferdynanda Karo z Moskwy do córki Zofii, 1903, APAN

Dwaj towarzysze broni i zesłania: Saturnin Jakubowski i Roman Szwoynicki, 1913, APAN

Ferdynand Karo, „Wiadomości Farmaceutyczne”, 1927, APAN

Bolcewicz i Szwoynicki w Cywilsku, 1867, APAN Dyplom Cesarskiej Akademii Sztuk dla Romana Szwoynickiego, 1875, APAN Ferdynand Karo ze swymi współpracownikami w Błagowieszczeńsku nad Amurem; siedzi 1. od lewej, b.d., APAN

W swoich szkicach, rysunkach i akwarelach utrwalił Szwoynicki wizerunki polskich zesłańców, rdzennych mieszkańców Syberii, zwierząt oraz ujmująco piękne w swej monotonii i bezkresności syberyjskie krajobrazy.

Błagowieszczeńsk, ul. Bolszaja, 1913, fot. F. Karo, APAN

„Dnia 3 września sunął ulicami Warszawy dziwny orszak. Na czele oddział wojskowy z orkiestrą, później karawan, tonący w kwieciu, za nim kilkanaście osób w żałobie, dużo wojskowych starszych rang, profesorowie. To odprowadzano do miasta umarłych — na Powązki — Ferdynanda Karo.” („Wiadomości Farmaceutyczne”) Galium karoi — roślinę tę zebrał i opisał Ferdynand Karo w 1865 roku, APAN

Rysunek z albumu Romana Szwoynickiego, b.d., APAN

126 Tajga, 2015, fot. H. Krajewska

„Osobiście jestem amatorem i literatury, i sztuk pięknych, ale uważam je za pewien luksus, za przysmak. Chlebem powszednim naszej pracy duchowej winny być nauki przyrodnicze. I tak jak dnia zwykłego do pracy wkładamy bluzę robotniczą, odkładając na niedzielę paradną bekieszę, tak sześć dni w tygodniu pracować winniśmy na niwie przyrodoznawstwa, siódmy poświęcając humanizmowi.” (J. Morozewicz)

„Mapy sporządzone przez Wołłosowicza, podobnie jak mapy Czekanowskiego i Czerskiego, przez wiele lat stanowiły podstawę do bardziej nowoczesnych opracowań. Nic więc dziwnego, że przyjaciele polarnika, którzy w okresie międzywojennym zdołali odnaleźć część notatek Wołłosowicza, opublikowali je z takim pietyzmem jak rękopisy Czekanowskiego.” (Z. Wójcik)

Konstanty Wołłosowicz, b.d., [w:] Z. Wójcik, Aleksander Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, BAPAN

Józef Morozewicz, b.d., MZPAN

Józef Morozewicz

(1865–1941), mineralog, geolog, petrograf, w okresie 1892–1897 był kustoszem w Gabinecie Mineralogicznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1895 roku został zaproszony przez T. Czernyszewa, ówczesnego wicedyrektora Komitetu Geologicznego w Petersburgu, do wzięcia udziału w wyprawie na Nową Ziemię. W latach 1897–1904, po wydaleniu z Uniwersytetu Warszawskiego i przymusowym przesiedleniu do Petersburga, pracował w Komitecie Geologicznym w Petersburgu. Brał udział w wyprawach badawczych, w tym na Krym, Ural, Wyspy Komandorskie (1903). Odkrył nowe typy skał, m.in. kaszynit, beringit i mariupolit. Organizował pionierskie badania w zakresie

syntezy skał i minerałów oraz krystalizacji magm, np. przeprowadził pierwsze na świecie udane eksperymenty dotyczące otrzymywania sztucznego bazaltu. Uczestniczył w pracach z zakresu historii nauki polskiej oraz prowadził działalność popularyzatorską. W latach 1904– 1919 sprawował funkcję profesora mineralogii i petrografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1913 roku był przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Akademii Górniczej w Krakowie oraz założycielem i pierwszym dyrektorem Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie (1919–1937). Ożeniony był z Walentyną z Kruszewskich, miał córkę Zofię. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, a grób jego przykrywa płyta andezytu z regionu Pienin (z góry Wżar).

Konstanty Wołłosowicz

(1866–1919), geolog, paleontolog, prawdopodobnie w 1892 roku za działalność spiskową został zesłany do Archangielska. W latach 1896–1899 prowadził badania w dolnym biegu Dwiny i Pinegi. W okresie 1900–1912 pracował w Ministerstwie Oświecenia Publicznego w Petersburgu, uczestniczył w wyprawach naukowych organizowanych przez Cesarską Akademię Nauk, m.in. do Jakucji i na wyspy Morza Arktycznego. Celem pierwszej ekspedycji było odnalezienie legendarnej Ziemi Sannikowa. Wołłosowicz kierował tzw. grupą lądową, która dotarła na Wyspy Nowosyberyjskie. Uruchomił tu stację meteorologiczną i rozpoczął badania geologiczne terenu, zebrał wówczas pokaźną kolekcję kości ssaków czwartorzędowych.

W 1906 roku sporządził pierwszą geologiczną mapę Wysp Nowosyberyjskich. W 1908 roku kontynuował badania Jana Czerskiego i Edwarda von Tolla na północy Jakucji i na sąsiednich wyspach. Odkrył kilka lodowców, odnalazł szczątki mamuta i wyjaśnił przyczyny jego nagłej śmierci. W 1909 roku, na zlecenie Ministerstwa Handlu i Przemysłu, uczestniczył w wyprawie leńsko-kołymskiej w celu zbadania możliwości żeglugi wzdłuż północnych wybrzeży Syberii oraz możliwości zawijania statków przy ujściach rzek i w zatokach. Zmarł w okolicach Charkowa. Imię Wołłosowicza nosi przylądek i wyspa u północno-wschodniego wybrzeża Wyspy Rewolucji Październikowej w Archipelagu Ziemi Północnej, kilka kopalnych organizmów i roślin, np. Piscea wollosowiczii.

Aleutki starsze z Wyspy Miedzianej, b.d., APAN

Józef Morozewicz wśród tubylców; stoi 7. od lewej, b.d., MZPAN Edward von Toll, [w:] Z. Wójcik, Aleksander Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, BAPAN Fryderyk Schmidt, [w:] Z. Wójcik, Aleksander Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, BAPAN

Autograf Józefa Morozowicza na pamiątkowej liście obecności na zebraniu Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 25 listopada 1934 roku, APAN

Aleuckie dzieci z Wyspy Miedzianej, b.d., APAN

Mamut, b.d., BAPAN

Fotografia z podróży Józefa Morozewicza, 1903, MZPAN List Konstantego Wołłosowicza do M.W. Pawłowej, b.d., ARAN Fotografia z podróży Józefa Morozewicza, 1903, MZPAN

Eksponat w Muzeum Mamutów w Jakucku, 2015, fot. H. Krajewska

Fotografia z podróży Józefa Morozewicza, 1903, MZPAN

J. Morozewicz, Komandory, Warszawa 1925, MZPAN

Ważniejsze publikacje: Gieołogiczeskije nabludienija w niżniem tieczenii Siewiernoj Dwiny, Ust’-Piniega-Archangielsk, „Trudy Warszawskogo Obszczestwa Jestiestwoispytatielej”, 1897; O gieołogiczeskom strojenii Nowosibirskich Ostrowow i Ziemli Biennietta, „Zapiski Impieratorskogo Minierałogiczeskogo Obszczestwa”, 1905, seria 2, nr 43; Raskopki Sanga-Jurachskogo mamonta w 1908 godu, „Izwiestija Impieratorskoj Akadiemii Nauk”, 1909, seria 6, t. III.

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych Fotografia z podróży Józefa Morozewicza, 1903, MZPAN

127

„Dłuższe obcowanie z półdzikimi mieszkańcami nauczyło mnie wielu rzeczy. Jak fałszywie i źle sądzimy tych biedaków. Najczęściej sami jesteśmy przyczyną nieporozumień, jakie wynikają pomiędzy nami i nimi. Niejednokrotnie sam, zdawało się, byłem w położeniu bez wyjścia wśród tych półdzikich ludów, gdzie byle drobiazg mógł pociągnąć za sobą utratę życia. A przecież zawsze dawałem sobie radę, co zawdzięczam temu, że stosunek mój do mieszkańców był zawsze serdeczny, że starałem się wniknąć w ich życie, zwyczaje i obrzędy, wierzenia i przesądy. Zjednałem sobie wśród nich wielu prawdziwych przyjaciół. Dziewiętnaście lat obracałem się między nimi i nie mogę znaleźć ani jednego przykładu ich rzekomej zwierzęcości, o czym tak chętnie piszą rozmaici podróżnicy.” (L. Barszczewski)

„Przyjechałem na Sybir przed szesnastoma laty nie tyle dla chleba, co dla pracy. Jako obcy nie wiedziałem, jak będę przyjęty, czy praca moja będzie zrozumiana.” (J. Talko-Hryncewicz)

Julian Talko-Hryncewicz,1932, NAC

Leon Barszczewski, b.d., KIS

Leon Barszczewski

(1849–1910), geolog, geograf, przyrodnik, glacjolog, podróżnik, badacz emiratu bucharskiego oraz wielu białych plam na mapach Azji Środkowej, odkrywca starożytnej Samarkandy, dokumentalista, fotograf, w latach 1876–1896 pełnił służbę w oddziale topograficznym garnizonu w Samarkandzie. Podejmował liczne samotne wyprawy oraz uczestniczył wraz z badaczami rosyjskimi i francuskimi w ekspedycjach naukowych lub militarnych do Azji Środkowej. Ustanowił wiele nowych nazw na tych terenach, m.in. Przełęcz św. Anny. Odkrył liczne złoża rud metali i kamieni szlachetnych, pokłady złota, srebra i węgla kamiennego, złoża ropy naftowej oraz źródła mineralne, prowadził badania lodowców oraz obserwacje geograficzne, antropologiczne i etnograficzne, wykonywał

liczne fotografie topograficzne i zdjęcia dokumentujące życie napotykanych w wyprawach ludów, zbierał okazy przyrodnicze, archeologiczne i etnograficzne, które stały się podstawą założonego przez niego Muzeum Przyrodniczo-Etnograficznego w Samarkandzie. W 1896 roku za odmowę przejścia na prawosławie przeniesiono go do Siedlec. W latach 1904–1905 uczestniczył w wojnie rosyjsko-japońskiej i przebywał na Dalekim Wschodzie. W 1906 roku zakończył służbę wojskową. W 1880 roku ożenił się z Ireną Niedźwiecką (zmarłą w 1890 roku); miał pięcioro dzieci: Wiktorię, Jadwigę, Irenę, Annę, Leonarda. Zmarł tragicznie w Częstochowie i został pochowany na cmentarzu w Kulach, skąd — po kradzieży pomnika z jego mogiły — prochy przeniesiono w 1995 roku do grobu rodzinnego na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Julian Talko-Hryncewicz

pseudonim Jan Iłgowski (1850–1936), etnograf, antropolog, lekarz, w 1891 roku był delegowany w celu badań antropologicznych przez Akademię Umiejętności na Litwę i Ruś. W 1891 roku wyjechał dobrowolnie na Syberię i objął stanowisko lekarza okręgowego w Troickosawsku. W 1893 roku przeprowadził pomiary antropologiczne wśród Buriatów. W 1894 roku stworzył w Troickosawsku filię Przyamurskiego Oddziału Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, a także muzeum i bibliotekę. Rozkopał około 500 kurhanów i mogił przedhistorycznych, gromadząc

przy tym przebogaty materiał antropologiczny. W 1898 roku otrzymał Nagrodę Towarzystwa Miłośników Przyrody, Antropologii i Etnografii w Moskwie (od 1900 roku członek tegoż). W 1904 roku uhonorowano go Złotym Medalem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W 1908 roku przyjechał do Krakowa. W latach 1908–1931 pracował jako profesor antropologii na Uniwersytecie Jagiellońskim; w 1913 roku otrzymał nominację na profesora zwyczajnego. Od 1891 roku był żonaty z Krystyną z Szabuniewiczów. Został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

W 1894 roku, podczas przeprawy przez lodowiec Gawa-Gissari, uległ poważnemu wypadkowi.

Badania cmentarzyska na Sudży; 3. od lewej siedzi Julian Talko-Hryncewicz, 5. od lewej siedzi Krystyna Talko-Hryncewiczowa, b.d., [w:] J. Talko-Hryncewicz, Z przeżytych dni (1850–1908), Warszawa 1930, BAPAN Leon Barszczewski z dziećmi w pracowni, Samarkanda, 1893, KIS Julian Talko-Hryncewicz, b.d., [w:] J. Talko-Hryncewicz, Z przeżytych dni (1850–1908), Warszawa 1930, BAPAN

Przełęcz i lodowiec Rowosang, b.d., fot. L. Barszczewski, KIS

Pracownicy Szpitala Miejskiego Buriackiego nr 245 w Piotrogrodzie; Julian Talko-Hryncewicz siedzi 3. od lewej w 2. rzędzie, 1915, [w:] J. Talko-Hryncewicz, Wspomnienia z lat ostatnich (1908–1932), Warszawa 1932, BAPAN

Leon Barszczewski i hrabia Bobriński w grocie maszewackiego świętego; Leon Barszczewski siedzi 1. od lewej, 1895, APAN Leon Barszczewski w grupie przewodników; stoi 3. od lewej, b.d., APAN

Odznaczony został m.in.: Orderem św. Stanisława III stopnia (1888), św. Anny III stopnia (1894), Złotą Gwiazdą Emira Bucharskiego (1895), Orderem św. Stanisława II stopnia (1902), św. Włodzimierza IV stopnia (1905), Srebrnym Medalem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W 1895 roku za dokumentację fotograficzną swoich podróży otrzymał złoty medal przyznany mu na wystawie fotograficznej w Paryżu, a w 1901 najwyższe wyróżnienie na wystawie fotograficznej w Warszawie. Jego imię nosi lodowiec w Górach Hisarskich.

List Juliana Talki-Hryncewicza do Benedykta Dybowskiego, 1899, APAN

Wyższe Polskie Kursy w Piotrogrodzie; Julian Talko-Hryncewicz siedzi 7. od lewej, 1916–1917, [w:] J. Talko-Hryncewicz, Wspomnienia z lat ostatnich (1908–1932), Warszawa 1932, BAPAN

Rodzina Leona Barszczewskiego na pomoście młyna nad Muchawką, Sekuła koło Siedlec,1901, KIS

W 1904 roku założył dla dziewcząt Szkołę Handlową w Siedlcach (obecnie Liceum im. Królowej Jadwigi), której pierwszą przełożoną została jego córka Jadwiga.

Polskie Kolegium Uniwersyteckie w Kijowie; Julian Talko-Hryncewicz siedzi 2. od lewej, 1917–1918, [w:] J. Talko-Hryncewicz, Wspomnienia z lat ostatnich (1908–1932), Warszawa 1932, BAPAN

Julian Talko-Hryncewicz w gronie profesorów; siedzi 4. od lewej, Truskawiec, ok. 1925–1927, NAC

Szkice marszowe Leona Barszczewskiego z wyprawy w Góry Zerawszańskie i Góry Hisarskie, 1896, APAN

Mapa Azji z odręcznymi notatkami Leona Barszczewskiego, 1894, APAN

128 Tragarze z wyprawy Leona Barszczewskiego, b.d., fot. L. Barszczewski, KIS

„Budynki zaprojektowane przez Aleksandra Szymkiewicza do czasów obecnych są uważane za jedne z najbardziej reprezentacyjnych obiektów w Tbilisi.” (https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander_Szymkiewicz, 28 sierpnia 2018)

„W 1910 roku kolonia polska w Tbilisi liczyła już prawie 8 tysięcy osób. Są wśród nich lekarze, architekci, malarze, rzeźbiarze, żołnierze. To wszystko nie pozostało bez śladu. Spacer po centrum Tbilisi, Kutaisi czy Batumi może nas napawać dumą, bowiem wiele znaczących budowli, gmachy publiczne, teatry, urzędy, szkoły, kamienice to dzieło polskich architektów. Prym wiedzie tu zdecydowanie Aleksander Szymkiewicz. Inni? Choćby Aleksander Rogojski. Warto też czasem wejść do środka, by poczuć dumę albo… mocno się zdziwić.” (J. Rohoziński)

Aleksander Szymkiewicz, b.d., fot. N.N., http://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Alexander_Shimkevich.png, 28 sierpnia 2018

Aleksander Szymkiewicz

(1858–1908), architekt mający niemiecko-szwedzkie korzenie od strony matki, działający w Gruzji, za wybitne osiągnięcia podczas nauki w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu na Wydziale Architektury otrzymał Mały i Duży Srebrny Medal. Po czterech latach studiów za projekt podmiejskiej rezydencji wielkoksiążęcej otrzymał tytuł architekta 2. klasy. W 1885 roku wyjechał do Tbilisi, gdzie pełnił funkcję sekretarza gubernialnego, architekta miejskiego, potem radnego miejskiego. W latach 1905– 1906 wykładał rysunek i architekturę w Szkole Malarstwa i Rzeźby przy Kaukaskim Towarzystwie Krzewienia Sztuk Pięknych w Tbilisi. Zmarł w 1908 roku, rok później grupa architektów i urzędników powołała nazwany jego imieniem fundusz stypendialny, który co roku przyznawał stypendia dwóm studentom z Zakaukazia, pragnącym rozpocząć studia techniczne. Miał syna Mikołaja, również architekta, działającego we Francji.Najpiękniejsze projekty A. Szymkiewicza: dom islamski przy ul. Uznadze 19 (1885),

wybudowany dla Kateriny Rodinowej; kamienica przy ul. Igorowkwa 6 (1887); kamienica przy ul. Czonkadze 8 (1888); Kaukaska Stacja Hodowli Jedwabników, obecnie Państwowe Muzeum Jedwabnictwa przy ul. Tsabadze 6 (1890–1892); Sąd Gubernialny, obecnie Sąd Najwyższy Gruzji przy ul. Braci Zubalaszwili 32 (1894); Towarzystwo Artystyczne, obecnie Państwowy Teatr Akademicki im. Szoty Rustawelego przy al. Rustawelego (1898–1901), wspólnie z Kornelim Tatiszczewem; modernizacja pasażu przy ul. Puszkina (1901– 1902); kamienica Archangela Andreolettiego przy ul. Agmaszenebeli 75 (1901); stacje kolejki szynowej na wzgórze Mtacminda (1903–1905); Szkoła Muzyczna Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego, obecnie Państwowa Akademia Muzyczna im. Wano Sarajiszwili przy ul. Gribojedowa 8 (1901–1904), dawniej budynek sądowy; Gimnazjum Męskie w Batumi przy ul. Ninoszwili 35, obecnie siedziba Państwowego Uniwersytetu im. Szoty Rustawelego (1897); Sąd Apelacyjny w Kutaisi (1898–1900).

Jeden z pawilonów wystawy Przemysł i Rolnictwo Kaukazu i Zakaukazia w Tbilisi, proj. A. Szymkiewicz, 1889, http://journals.pan.pl/Content/87482/mainfile.pdf, 26 czerwca 2018

E. Wajs-Baryła, Aleksander Rogojski, 2018, KZB

Aleksander Rogojski

(18[?]–1912), architekt, prawdopodobnie po ukończeniu studiów architektonicznych w Sankt Petersburgu wyjechał do Tyfilisu (obecnie Tbilisi), gdzie został członkiem Komitetu Wykonawczego Kaukaskiego Imperialnego Towarzystwa Technicznego. Wchodził w skład komitetu, który sfinansował prace renowacyjne w kościele Kaszweti św. Jerzego. Przewodniczył zespołom technicznym i artystycznym powstałym w czasie budowy gmachu Teatru Narodowego w Tbilisi, był również skarbnikiem w Teatrze Skarbowym. W 1903 roku zaprojektował zespół budynków Seminarium Teologicznego w stylu art nouveau. W latach 1911–1913 powstał według jego projektu budynek TBC Banku, mieszczący się przy ulicy Mardżaniszwili 7 w Tbilisi. Pierwotnie znajdowała się tam siedziba Towarzystwa

Gmach Sądu Najwyższego Gruzji przy ul. Braci Zubalaszyili 32, Tibilisi, proj. A. Szymkiewicz, 1894, 2015, fot. Slawkuwal, https://commons.wikipediaorg/wiki/File:Wikiwyprawa_2015_GmachS%C4%85du_ Najwy%C5%BCszego_Gruzji_proj_Aleksander_Szymkiewicz_2.jpg, 26 czerwca 2018

Ekonomicznego Oficerów Kaukazu. W czasach komunistycznych budynek pełnił funkcje handlowe. Gmach odzyskał swój dawny blask w 2005 roku, gdy TBC Bank podjął decyzję o przeniesieniu pod ten adres swojej głównej siedziby. Największe dzieła Aleksandra Rogojskiego: kaplica grobowa książąt Brataszwili przy kościele Kaszweti św. Jerzego (1899); Seminarium Prawosławne (1901–1903); kościół Rzymskokatolicki w Batumi (1898–1903), obecnie prawosławna katedra pw. Najświętszej Marii Panny; wnętrza pałacu księcia Konstantego Oldenburga (1904), obecnie Państwowe Muzeum Teatru, Muzyki, Kina i Choreografii; Dom Ludowy (1903–1909), realizacja projektu Stefana Kryczyńskiego; Kaukaskie Oficerskie Towarzystwo Ekonomiczne (1912), obecnie gmach TBC Banku; Zakaukaski Instytut Położniczy im. Olgi Nikołajewny Romanowej (1912).

Tbilisi, dawne Kaukaskie Oficerskie Towarzystwo Ekonomiczne, obecnie TBC Bank, proj. A. Rogojski, 1912, 2010, fot. J. Opaska, http://journals.pan.pl/Content/87482/mainfile.pdf, 26 czerwca 2018 Tablica upamiętniająca Aleksandra Rogojskiego uroczyście została odsłonięta 1 lutego 2016 roku na zaprojektowanym przez niego budynku w Tbilisi, gdzie obecnie mieści się główna siedziba TBC Banku. Uroczystego odsłonięcia tablicy wspólnie dokonali ambasador RP Andrzej Cieszkowski, dyrektor TBC Banku Wachtang Bucchiridze oraz mer Tbilisi Dawid Narmania. Jest to już druga tablica wykonana przez Ambasadę RP we współpracy z Urzędem Miasta Tbilisi w ramach projektu upamiętnienia polskiego dziedzictwa kulturowego w Gruzji.

Dawne Seminarium Prawosławne w Tbilisi, proj. A. Rogojski, 1901–1903, 2011, fot. J. Opaska, http://journals.pan.pl/Content/87482/mainfile.pdf, 26 czerwca 2018 Gmach Sądu Najwyższego Gruzji, proj. A. Szymkiewicz, 2015, fot. Slawkuwal, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?search= Aleksander+Szymkiewicz&title=Special:Search&go=G o&searchToken=7n3g3f8j8zx6vv6u8slmkvaa#/media/ File:Wikiwyprawa_2015_G, 26 czerwca 2018

Państwowy Akademicki Teatr im. Szoty Rustawelego w Tbilisi, proj. A. Szymkiewicz, 2007, fot. Alsandro, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/67/Rustaveli_Theatre_Facade%2C_ Tbilisi.JPG, 27 czerwca 2018

Budynek bramny Seminarium Prawosławnego w Tbilisi, proj. A. Rogojski, 1901, 2010, fot. J. Opaska, http://journals.pan.pl/Content/87482/mainfile.pdf, 26 czerwca 2018

Fasada budynku umiejscowiona jest w samym sercu ulicy, a jej znakiem charakterystycznym jest obfita ilość lukarn, czyli małych, pionowych okienek na dachu, doświetlających poddasze. W środku znajdują się ogromne półfiglarny oraz zdobienia, takie jak: muszle, girlandy i inne ornamenty nawiązujące do baroku i rokoko.

Wnętrze dawnego kościoła Rzymskokatolickiego w Batumi, obecnie cerkiew pw. Najświętszej Marii Panny, proj. A. Rogojski, 1898–1903, 2011, fot. J. Opaska, http://journals.pan.pl/Content/87482/mainfile.pdf, 26 czerwca 2018 Odsłonięcie tablicy pamiątkowej Aleksandra Szymkiewicza, 2015, fot. A. Hrechorowicz, G. Jakubowski, https://tbilisi.msz.gov.pl/pl/wizyta_oficjalna_prezydenta_rp_pana_andrzeja_ dudy_w_gruzji, 27 czerwca 2018 W 2015 roku Ambasada RP uczciła pamięć najbardziej znanego polskiego architekta tworzącego w Gruzji Aleksandra Szymkiewicza, który wniósł istotny wkład w rozwój urbanistyczny Tbilisi. Na budynku Sądu Najwyższego, autorstwa Aleksandra Szymkiewicza, zainstalowana została pierwsza tablica w ramach projektu upamiętnienia polskiego dziedzictwa kulturowego w Gruzji. Dawny kościół Rzymskokatolicki, obecnie cerkiew w Batumi, proj. A. Rogojski, 1898–1903, 2011, fot. J. Opaska, http://journals.pan.pl/Content/87482/mainfile.pdf, 26 czerwca 2018

Gmach Sądu Najwyższego Gruzji, proj. A. Szymkiewicz, 2015, fot. Slawkuwal, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wikiwyprawa_2015_ G mach_ S %C4 %85 du _ Najwy %C5 %B C sz e go _ G ru z ji _ pro j_ Aleksander_Szymkiewicz_11.jpg, 17 czerwca 2018 Projekt budynku zakładał wzniesienie go w krzyżowym układzie konstrukcyjnym — typowym dla kościołów chrześcijańskich. Zdobiona fasada budynku wykazuje cechy charakterystyczne zarówno dla epoki baroku, jak i epoki renesansu. Elementy neobarokowe i neorenesansowe przeplatane są naprzemiennie ceglanymi elewacjami, co pozwala wpisać się konstrukcji w miejską przestrzeń. Budynek uprzednio pełnił funkcję Sądu Gubernialnego. Tablica na grobie Aleksandra Szymkiewicza na cmentarzu luterańskim w Tbilisi, 2018, fot. Giftzwerg 88, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?search=A leksander+Szymkiewicz&title=Special:Search&go=Go&searchToken=2pr7dagg 7aybki6u0delzdar5#/media/File:Grabsteintafel_Aleksander_Szymkiewicz.jpg, 17 czerwca 2018

Tbilisi w 1892 roku, plan miasta, zbiory J. Opaski, http://journals.pan.pl/Content/87482/mainfile.pdf, 26 czerwca 2018

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Widok Tbilisi, b.d., https://www.google.pl/search?q=Tbilisi&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiP8

129

„Postać siedemnastowiecznego polskiego jezuity Michała Boyma [wnuka przybyłego z Węgier wraz ze Stefanem Batorym Jerzego Boima, syna Pawła Jerzego, lekarza Zygmunta III Wazy] pełna jest zagadek, natomiast losy jego życia z powodzeniem mogą posłużyć na scenariusz wartkiej powieści podróżniczo-przygodowej. Zapisał się na kartach historii między innymi rolą posła cesarza chińskiego oraz jako wszechstronnie uzdolniony uczony. Był autorem prac z zakresu botaniki, zoologii, medycyny, historii, geografii i języka chińskiego, co stawia go w czołówce pionierów europejskiej sinologii.” (T. Bazylewicz)

„Podkreślał, że chce pomagać innym, ale będąc kapłanem i lekarzem. Leczył ciało i duszę. Mając przed sobą osobę niewierzącą, przemawiał do niej przez wiedzę medyczną, lecz zdarzało się, że ktoś nie tylko przejrzał na oczy, ale i dochodził do wiary w Chrystusa.” (M. Cichoń)

Ksiądz dr Wacław Szuniewicz, b.d., h t t p : // w w w. f o r m a n o w i c z . p l / szuniewicz/zdjecia/zdjecie_11235.html, 27 czerwca 2018

Domniemana podobizna Michała Boyma z China ilustrata, b.d., [w:] E. Kajdański, Michał Boym, ostatni wysłannik dynastii Ming, Warszawa 1988, IBL

Michał Boym

(1612/1614–1659), orientalista, jezuita, misjonarz, przyrodnik, kartograf, jeden z pierwszych sinologów, propagator chińskiej medycyny, poseł cesarza Yongli, w 1643 roku odpłynął z dziesięcioma księżmi i kilkoma klerykami do Makau, gdzie wykładał w Kolegium Jezuickim, później prowadził pracę misyjną na wyspie Hajnan, którą jako pierwszy dokładnie opisał, potem w Tonkinie. W 1649 roku został wysłany na dwór cesarza Yongli, którego ochrzcił. Po wydostaniu się z niewoli portugalskiej odbył podróż pieszo niezbadanym szlakiem — Golkonda (Hajdarabad), Surat, Bandar-e Abbas (na wybrzeżu cieśniny Ormuz), Sziraz, Isfahanu,

Tebriz, Erzerum, Trapezunt nad Morzem Czarnym, a stąd statkiem do Izmiru i Wenecji. Zaangażował zakon w chińskie konflikty. W 1655 roku uzyskał przychylność papieża Aleksandra VII dla dynastii Ming. W 1656 roku wyruszył w podróż powrotną do Chin, jednak nie udało mu się wypełnić swej misji. W 1659 roku zmarł w chińskiej prowincji Kuangsi w nieznanym miejscu. Sporządził rysunki flory i fauny Mozambiku i atlas Chin. Uzmysłowił współczesnym wielkość i położenie Chin, zaznaczył na mapach Mur Chiński, Koreę przedstawił jako półwysep. Jego mapy zdobione były ilustracjami pokazującymi chińską florę (Flora sinensis), faunę, architekturę i sceny z życia Chin. Stworzył dzieło Specimen medicinae Sinicae, w którym opisuje chińską medycynę.

Wacław Szuniewicz

(1892–1963), misjonarz ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy św. Wincentego á Paulo, okulista, pediatra, od 1898 roku w Smoleńsku (ordynator Szpitala Czerwonego Krzyża), potem w Woroneżu (okulista w Szpitalu Kasy Chorych) i Wilnie (asystent w Klinice Pediatrii Uniwersytetu im. Stefana Batorego), gdzie zorganizował żłobek dla biednych dzieci, „Kuchnię Mleczną” i 4 stacje opieki nad niemowlętami, które sam bezpłatnie obsługiwał. W 1927 roku wstąpił w Krakowie do Zgromadzenia Księży Misjonarzy św. Wincentego á Paulo. W 1930 roku wyjechał do Chin. Stworzył w Xingtai 19-łóżkowy szpital, który stale powiększał, i otworzył 18 przychodni położonych w pobliżu Xingtai. Przeprowadzał wówczas 35 operacji okulistycznych dziennie. Został

mianowany dyrektorem generalnym wszystkich szpitali katolickich w północnych Chinach. Nazywano go „Człowiekiem ze srebrną brodą”. W 1937 roku został odznaczony w Polsce Złotym Krzyżem Zasługi. W 1938 roku uruchomił Oddział Okulistyczny w Szpitalu Głównym na Uniwersytecie Katolickim w Pekinie. Potem pracował we Francuskim Prowincjonalnym Szpitalu Sióstr Miłosierdzia w Tiencinie, we Francuskim Szpitalu w Pekinie i w Szanghaju. Po 2. wojnie misja księdza Szuniewicza została zamknięta, a on wyjechał do USA (Uniwersytet Yale), w 1952 roku do Brazylii (Mafra, Irati). Przewodniczył wielu organizacjom społecznym. Z myślą o Polonii tworzył biblioteki, działał wśród dzieci i młodzieży. Znał biegle 7 języków. Nigdy nie zapomniał o swoich polskich korzeniach. Pochowany został w Irati.

Panorama Xingtai, 2013, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Xingtai,_Hebei,_China_-_ panoramio_%282%29.jpg, 27 czerwca 2018 Ksiądz dr Wacław Szuniewicz przy pracy, b.d., http://m.niedziela.pl/artykul/136379/nd/Otwieral-ludziom-oczy, 28 czerwca 2018

Rośliny opisane i narysowane przez Michała Boyma, Item of the month (May 2013) Michael Boym, Flora sinensis, 1656, h t t p : // w w w. n h m . a c . u k / n a t u r e p l u s / c o m m u n i t y / l i b r a r y / blog/2013/05/08/item-of-the-month-may-2013-michael-boymsflora-sinensis-1656, 2 kwietnia 2018

Prof. zw. dr hab. n. med. Edward Wylęgała został powołany na profesora wizytującego w największym szpitalu okulistycznym w Chinach Hebei Provincial Eye Hospital w Xingtai. Kontrakt został podpisany przez prof. Minglian Zhang MD PhD oraz przez prof. Edwarda Wylęgałę 27 października 2015 roku w Xingtai na trzy lata. Zakres współpracy obejmuje: wymianę doświadczeń w zakresie prowadzenia badań naukowych; prowadzenie wykładów, seminariów oraz organizację sympozjów naukowych; wspólne kursy i projekty naukowe; stały regularny kontakt w celu realizacji projektów. Pierwsza wizyta obejmowała trzy wykłady z zakresu okulistyki, zwiedzanie szpitala oraz konsultacje chorych. Wykład na temat leczenia złamań oczodołu przedstawiała dr n. med. Bogusława Orzechowska-Wylęgała. Wykłady były tłumaczone na język chiński i spotkały się z bardzo dobrym przyjęciem, czego wyrazem była długa dyskusja. Muzeum Pamięci w Xingtai, 2009, fot. Fanghong, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:GuoShoujingMemorialHallInXingtai.jpg, 27 czerwca 2018

Rośliny i zwierzęta opisane i narysowane przez Michała Boyma, Bibliothèque Universtaire Moretus Plantin, Michael Boym, Flora sinensis (1656), https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Flora_Sinensis, 16 maja 2018

Szpital w Xingtai, 2016, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:2016_Xingtai_Flood_4.jpg, 27 czerwca 2018 Ksiądz Szuniewicz był dyrektorem szpitala przez 17 lat. Szpital obecnie posiada 500 łóżek okulistycznych, 160 lóżek z zakresu chirurgii szczękowo-twarzowej, 80 laryngologii i 80 interny.

Pomnik księdza dr. Wacława Szuniewicza przed szpitalem okulistycznym w Xingtai, 2015, fot. M. Formanowicz, https://pl.wikipedia.org/wiki/Wac%C5%82aw_Szuniewicz#/media/ File:Szuniewicz_pomnik.jpg, 23 czerwca 2018

Karta tytułowa Flory Chin Michała Boyma, 1656, [w:] E. Kajdański, Michał Boym, ostatni wysłannik dynastii Ming, Warszawa 1988, IBL

Ksiądz dr Wacław Szuniewicz był prekursorem chirurgicznego leczenia astygmatyzmu rogówkowego. Badania nad tą metodą rozpoczął w Chinach, zintensyfikował je na Uniwersytecie Yale, a część z nich kontynuował także w Mafra. W uznaniu zasług w 1968 roku Rada Miejska Irati nazwała jego imieniem jedną z ulic i szkołę w Villa Rio Bonito. W istniejącym do dziś i znacznie rozbudowanym szpitalu w Xingtai otwarto muzeum poświęcone księdzu dr. Wacławowi Szuniewiczowi, a przed szpitalem postawiono jego pomnik.

Panorama Xingtai, 2013, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Xingtai,_Hebei,_China_-_panoramio_%282%29.jpg, 27 czerwca 2018

130 Chiński Mur, 2011, fot. Jsporysz, https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:P1090059_Ching.jpg, 11 lipca 2018

„Największy antykwariusz Skandynawii, niezwykle majętny i poważany człowiek, większość swoich dochodów przeznaczał na zakupy dla polskich instytucji kulturalnych i naukowych. Szczególną opieką otoczył Muzeum Polskie w Raperswilu.” (Polskie Radio)

„Jakie szanse mógł mieć nieznany nikomu polski emigrant? Okazało się jednak, że Ludwik posiadał coś, czego brakowało miejscowym, czyli otwartość i zdolność do nawiązywania interesujących kontaktów towarzyskich. Szybko zjednywał sobie ludzi ze wszystkich środowisk, wkrótce jego talent stał się znany. Zakład Polaka entuzjastycznie polecała sobie ówczesna arystokracja.” (S. Skorstad)

Ludwik Szaciński w wieku kilkunastu lat, b.d., [w:] M. Sokół-Rudowska, Ludwik Szaciński — powstaniec i fotograf, [w:] Polacy w Norwegii XIX–XXI wiek. Wybór materiałów źródłowych, Kraków 2010, BAPAN

Henryk Bukowski, [w:] M. Haykowski, Henryk Bukowski: Namnet lever kvar, Bromberg 1990, BUwW

Henryk Bukowski

(1839–1900), antykwariusz, uczestnik i ranny podczas powstania styczniowego, emigrant polityczny, członek wieczysty Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Raperswilu od 1891 roku, po upadku powstania styczniowego przedostał się do Szwecji i w 1870 roku, po otrzymaniu spadku, założył w Sztokholmie polski antywariat, który odegrał rolę polskiej stacji naukowej w Szwecji. W krótkim czasie przedsiębiorstwo stało się nie tylko sklepem, ale także gabinetem muzealnym i warsztatem pracy naukowej. Henryk Bukowski był członkiem licznych towarzystw

naukowych i artystycznych. Otrzymywał od szwedzkich królów wysokie odznaczenia państwowe. Należał też do założycieli Muzeum Nordyckiego. Aktywnie wspierał Muzeum Polskie w Raperswilu oraz muzea i biblioteki w Krakowie. Był członkiem Ligi Polskiej. Zmarł w Sztokholmie i tam go pochowano tymczasowo, planując przewiezienie ciała do Krakowa lub do grobu rodzinnego w Poszołatach w guberni kowieńskiej. Na żądanie mieszkających za granicą rodaków podjęto decyzję o przewiezieniu jego doczesnych szczątków do Raperswilu i pochowaniu obok hrabiego Władysława Platera, założyciela Muzeum Polskiego w Raperswilu.

Ludwik Szaciński

Christiania). W 1888 roku został fotografem królewskim. Był miłośnikiem polowań i rybołówstwa. Należał do Towarzystwa Łowieckiego. Zginął śmiercią samobójczą, pochowano go z honorami. Żona prowadziła jego firmę do 1914 roku. W wolnym czasie Ludwik Szaciński między innymi zgłębiał tajemnice okultyzmu, brał udział w seansach hipnozy. Był prawdziwym artystą fotografii. Obok portretów najznamienitszych osobistości tamtych czasów uwieczniał zaułki Christianii, miejskich biedaków, osoby brzydkie i zdeformowane. Zdecydował się nawet robić portrety zatrzymanych pań lekkich obyczajów na zamówienie norweskiej policji.

de Rawicz (1844–1894), fotograf, emigrant, jeden z pierwszych profesjonalnych fotografów w Norwegii, absolwent Korpusu Kadetów, czynny uczestnik powstania styczniowego (porucznik), uciekinier z carskiego więzienia (ranny). Po roku tułaczki po Europie osiedlił się w Christianii (dzisiejsze Oslo), gdzie założył atelier, w którym fotografowała się rodzina królewska, arystokracja, artyści, i ożenił z córką rybaka Huddą Hansen. Miał syna Stanniego. Powołał Norweskie Towarzystwo Fotograficzne (przewodniczący) i Związek Zawodowy Fotografów (przewodniczący). Za swoje prace zdobył liczne nagrody (Paryż, Wiedeń, Drezno, Filadelfia,

Nowa sztuka i handel antykwaryczny na ul. Arsenalsgatan (Muzeum w Stockholmie), [w:] M. Haykowski, Henryk Bukowski: Namnet lever kvar, Bromberg 1990, BUwW Rodzina Szacińskich w Suwałkach; Ludwik siedzi na podłodze, b.d., [w:] M. Sokół-Rudowska, Ludwik Szaciński — powstaniec i fotograf, [w:] Polacy w Norwegii XIX–XXI wiek. Wybór materiałów źródłowych, Kraków 2010, BAPAN

Rewers fotografii wykonanej w atelier Ludwika Szacińskiego informujący o nagrodach, jakie zdobył jej autor na wystawach w Wiedniu, Filadelfii, Paryżu i Christianii, b.d., [w:] M. Sokół-Rudowska, Ludwik Szaciński — powstaniec i fotograf, [w:] Polacy w Norwegii XIX–XXI wiek. Wybór materiałów źródłowych, Kraków 2010, BAPAN

Odezwa w sprawie Muzeum Narodowego w Raperswilu po naradzie członków zaproszonych do Zarządu Muzeum w Raperswilu przez jego założyciela Władysława Platera; odezwa została przyjęta 8 września 1875 roku, ale wydrukowana została kilka dni później: autorzy: Stefan Buszczyński, Józef Ignacy Kraszewski, Agaton Giller, Henryk Bukowski, Władysław Tarnowski, 1875, Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=File:Odezwa_w_sprawie_muzeum_ Narodowego_w_Rapperswyl.pdf&page=1, 17 czerwca 2018

Michał Wielgoławski, Kazimierz Szaciński, Władysław Strutyński w drodze do Christianii; młodszy brat Ludwika Karzimierz stoi 2. od lewej, b.d., [w:] M. Sokół-Rudowska, Ludwik Szaciński — powstaniec i fotograf, [w:] Polacy w Norwegii XIX–XXI wiek. Wybór materiałów źródłowych, Kraków 2010, BAPAN

Zamek w Raperswilu na pocztówce z XIX wieku, [w:] A. Badach, A. Piotrowska, Muzeum Polskie w Raperswilu, Warszawa-Raperswil 2008, BAPAN

Ludwik Szaciński na polowaniu wraz z synem i przyjaciółmi, b.d., [w:] M. Sokół-Rudowska, Ludwik Szaciński — powstaniec i fotograf, [w:] Polacy w Norwegii XIX–XXI wiek. Wybór materiałów źródłowych, Kraków 2010, BAPAN

Roald Amundsen, słynny polarnik, również pozował w atelier Ludwika Szacińskiego, b.d., [w:] M. Sokół-Rudowska, Ludwik Szaciński — powstaniec i fotograf, [w:] Polacy w Norwegii XIX– XXI wiek. Wybór materiałów źródłowych, Kraków 2010, BAPAN

Wnętrze antykwariatu Henryka Bukowskiego w Sztokholmie, [w:] M. Haykowski, H. Bukowski: Namnet lever kvar, Bromberg 1990, BUwW

Grób Władysława Platera, Karoline Bauer i Henryka Bukowskiego w Raperswilu, [w:] A. Badach, A. Piotrowska, Muzeum Polskie w Raperswilu, Warszawa-Raperswil 2008, BAPAN

Fotografia ślubna Ludwika Szacińskiego i Huldy Hansen, 1871, [w:] M. Sokół-Rudowska, Ludwik Szaciński — powstaniec i fotograf, [w:] Polacy w Norwegii XIX–XXI wiek. Wybór materiałów źródłowych, Kraków 2010, BAPAN

Portret nagrobny Ludwika Szacińskiego, b.d., [w:] M. Sokół-Rudowska, Ludwik Szaciński — powstaniec i fotograf, [w] Polacy w Norwegii XIX–XXI wiek. Wybór materiałów źródłowych, Kraków 2010, BAPAN

Widok Raperswilu, b.d., KIG

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych Centrum Oslo, 1899–1905, fot. L. Szaciński, Muzeum w Oslo, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gardekasernen_i_Tordenskiolds_gate_9,ca._18991905, _Ludwik_szacinski_%29,Oslo_museum,_OB.F1864F.jpg?useland=pl, 23 czerwca 2018

131

„Mój chłopak […] jest w 5. klasie, a dotąd przechodzi gimnazjum jako uczeń celujący. Jest zdolny, sprytny, bystry, ale leniwy i nieobowiązkowy. Zdaje mi się, że ja głównie jestem winną wad jego, ale mając jedynaka, zanadto się nim zajmowałam, zanadto mu ułatwiałam naukę. Aż do końca 4. klasy uczyłam się z nim razem wszystkich przedmiotów i dopiero od 5. pozostawiony jest siłom własnym, toteż zaczyna się po trochu brać lepiej do pracy. A jeżeli pracy nie lubi, to namiętnie lubi czytanie i poważne rozmowy. Dla książki nawet dość, jak na niego, ciężkiej gotów wyrzec się obiadu i spania. […] Charakter ma prawy, bardzo uczciwy i prosty, ale bez zbytniej czułości. Lubi niezmiernie świat i zabawy, rwie się też do życia i ludzi, że mnie to aż czasem przestrasza. Księdzem z pewnością nie będzie.” (J. z Łąckich Malinowska)

„Egzotyka i oryginalność Polesia nie polega na archaiczności i prymitywizmie miejscowych stosunków społecznych i form życia kulturalnego. Polega ona na tym, że proces przemiany kulturalnej, któremu od szeregu dziesięcioleci podlega wieś wschodnioeuropejska, rozpoczął się tu stosunkowo niedawno i dokonał się bardzo szybko, czyniąc z Polesia teren bardzo ostrych kontrastów.” (J. Obrębski)

Bronisław Malinowski, b.d., [w:] L. Paszkowski, Polacy w Australii i Oceanii 1790–1940, Toruń-Melbourne 2008, IBL

Bronisław Malinowski

(1884–1942), antropolog społeczny i ekonomiczny, podróżnik, etnolog, religioznawca, socjolog, w latach 1914–1920 prowadził badania terenowe w Australii i Oceanii. W 1914 roku towarzyszył mu przyjaciel Stanisław Ignacy Witkiewicz. W 1919 roku poślubił Elisię Rosalinę Masson, córkę sir Davida Orme Massona, profesora chemii na Uniwersytecie w Melbourne, z którą miał trzy córki: Józefę, Wandę i Helenę. W 1927 roku objął profesurę i pierwszą Katedrę Antropologii na Uniwersytecie Londyńskim. W 1934 roku odbył podróż naukową do południowej i wschodniej Afryki. W 1935 roku zmarła jego żona. W 1936

roku otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Harvarda, od 1939 roku był profesorem Uniwersytetu Yale. W 1940 roku poślubił malarkę Annę Valettę Hayman-Joyce. Stworzył podstawy teorii funkcjonalistycznej oraz brytyjskiej antropologii społecznej. Wprowadził nowy styl pracy terenowej, którym było długotrwałe i głębokie zetknięcie z badaną społecznością. Opublikował m.in. Argonauci zachodniego Pacyfiku oraz Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji. Jego praca Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich ma duże znaczenie dla socjologii i antropologii prawa. Zmarł na zawał serca w New Haven w Stanach Zjednoczonych.

Józef Obrębski na terenie Porecza, 1932–1933, http://polacywmacedonii.net/wywiady/jozefobrebski/, 5 maja 2018

Józef Obrębski

(1905–1967), etnolog, slawista, socjolog, w latach 1931–1933 doktoryzował się w London School of Economics u Bronisława Malinowskiego. Prowadził etnosocjologiczne badania terenowe w Macedonii dotyczące archaicznej kultury materialnej, rolnictwa i łowiectwa (1932–1933). Badał kulturę górali Porecza. Przebywał we wsi Wołcze, w której dokumentował strukturę społeczności wiejskiej i rodziny, życie religijne, obrzędowość, lecznictwo ludowe i rytuały magiczne. Opracował monografię magii na Poreczu. Maszynopis książki w większości nie zachował się. Był jednym z pierwszych popularyzatorów badań i nauk Bronisława Malinowskiego w Polsce. Przybliżył literaturę

Malinowskiego polskim czytelnikom. W latach 1934–1937 prowadził badania na zachodnim Polesiu, wykładał w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Łodzi (1938–1939) i na Uniwersytecie Łódzkim (od 1945). W 1945 uzyskał habilitację. W okresie okupacji mieszkał z żoną Tamarą w Warszawie, przy ulicy Ursynowskiej 58; miejsce to było ośrodkiem działalności konspiracyjnej. W roku 1946 z żoną i synem Stefanem wyjechał do Londynu, gdzie został zatrudniony przez London School of Economics and Political Science jako socjolog terenowy do badań na Jamajce. Przyjął propozycję pracy w Departamencie Powierniczym ONZ w Nowym Jorku (1948–1958), potem powrócił do pracy akademickiej w USA. Zmarł nagle w Hollis.

Wiejska znachorka z rożkiem sarnim w ręku, symbolem swego kunsztu, Rastesz, b.d., fot. J. Obrębski, [w:] J. Obrębski, Dzisiejsi ludzie Polesia i inne eseje, Warszawa 2005, IBL Bronisław Malinowski, ok. 1916, [w:] Historia pewnego małżeństwa, pod red. H. Wayne, Warszawa 2012, IBL Bronisław Malinowski, 1895, [w:] Historia pewnego małżeństwa, pod red. H. Wayne, Warszawa 2012, IBL

Matka i dziecko „woczosano” (zauroczone złym spojrzeniem), b.d., fot. J. Obrębski, [w:] J. Obrębski, Dzisiejsi ludzie Polesia i inne eseje, Warszawa 2005, IBL

Elsie Rosaline Masson-Malinowska, pierwsza żona uczonego, b.d., [w:] K. Pisarkowa, Językoznawstwo Bronisława Malinowskiego, t. I, Kraków 2000, IBL Kobieta z Polesia (Nujno i okolice), Mielec, pow. kowelski, b.d., fot. J. Obrębski, [w:] J. Obrębski, Dzisiejsi ludzie Polesia i inne eseje, Warszawa 2005, IBL Bronisław Malinowski wśród mieszkańców Wysp Trobriandzkich, 1917–1918, [w:] Historia pewnego małżeństwa, pod red. H. Wayne, Warszawa 2012, IBL

Państwo młodzi, Myzowo, pow. kowelski, b.d., fot. J. Obrębski, [w:] J. Obrębski, Dzisiejsi ludzie Polesia i inne eseje, Warszawa 2005, IBL

Billy Hancock, Bronisław Malinowski (2. od lewej) i Kirwińczyk, b.d., [w:] Historia pewnego małżeństwa, pod red. H. Wayne, Warszawa 2012, IBL

Rodzice i córki; od lewej: Józefa, Wanda, Bronisław, Elsie i Helena Malinowscy, ok. 1926, [w:] Historia pewnego małżeństwa, pod red. H. Wayne, Warszawa 2012, IBL

Mężczyzna z Polesia, Mielec, pow. kowelski, b.d., fot. J. Obrębski, [w:] J. Obrębski, Dzisiejsi ludzie Polesia i inne eseje, Warszawa 2005, IBL

Moneta o nominale 10 zł z wizerunkiem Bronisława Malinowskiego z serii „Polscy badacze i podróżnicy”, 2002, http://ipsb.nina.gov.pl/a/foto/bronislaw-malinowski-wsrodmieszkancow-wysp-trobriandskich-1, 2 kwietnia 2018

Popiersie Józefa Obrębskiego w Samokowie w Macedonii, 2017, fot. K. Simeonovski, https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Józef_ Obrębski, 10 maja 2018

Pasmo górskie za Kelsey Creek, Australia, 2011, fot. Greditdesu, https://en.wikipedia.org/wiki/File:Kelsey_Creek-Dittmer_Mountains.jpg, 28 sierpnia 2018

132 Macedonia, 2013, fot. Dennis Jarvis, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/10/Macedonia-02724_-_Samuel’s_Fortress_%2810903998104%29.jpg,

„Będąc architektem obdarzonym twórczą fantazją i artystycznym talentem, Gosławski docenił wyjątkowe walory miejscowego wapienia, jakby stworzonego do wcielania w życie klasycznych form. Ten wielbiciel klasyki projektował jednak także w innych stylach, żywo interesując się nowymi ideami i modami, w jakie obfitowały ostatnie dekady XIX wieku.” (Sz. Fatułłajew-Figarow)

„Urodzony w 1921 roku w Czeladzi, Czesław Słania od najmłodszych lat przejawiał talent, choć jeszcze nie do projektowania znaczków, a do… podrabiania dokumentów. Już jako nastolatek sfałszował szkolną legitymację, której oryginał zgubił. Kiedy sprawa wyszła na jaw, dyrektor szkoły wyrzucił go ze słowami: «Albo skończysz w więzieniu, albo będziesz wielkim człowiekiem». Oprócz tego rysował np. szkice banknotów, na których twarze oryginałów zastępował twarzami koleżanek z klasy.” (Ł. Kielban)

Czesław Słania, lata 40. XX wieku, [w:] Czesław Słania, artysta grafik, wystawa zorganizowana przez Jeleniogórskie Stowarzyszenie Filatelistów i Kolekcjonerów, Grodzką Bibliotekę Publiczną w Jeleniej Górze, Ogólnopolski Klub Zainteresowań Znaczkami „Czesław Słania” w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2001, BUwW

Józef Gosławski, XIX wiek, fot. N.N., https://commons.wikimedia.org/w/index.p hp?search=Goslawski+J%C3%B3zef+Baku &title=Special:Search&go=Go&searchToke n=cga8aiicl3h5f6t0cpr5fw0vx, 17 czerwca 2018

Józef Gosławski

(1865–1904), architekt, po ukończeniu studiów w roku 1890 rozpoczął pracę w Budowlanym Komitecie Technicznym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, w 1891 roku wyjechał do Baku, gdzie objął nadzór nad budową soboru Aleksandra Newskiego, wznoszonego według projektu architekta R.R. Marfelda. W roku 1892 objął stanowisko architekta miejskiego. W czasie swojej pracy w Baku zrealizował wiele obiektów, które ukształtowały obraz miasta z początku XX wieku, np. trójkondygnacyjny dom mieszkalny Melikowa przy ul. Woroncowskiej, obecnie Safarły 19, 1893–1897, pałac Tagijewa przy ul.

Gorczakowskiej, obecnie Tagijewa 4, 1893–1902, dom mieszkalny przy ul. Nikołajewskiej, obecnie Istigłalijat 7, 1893–1895. W ciągu siedmiu lat zdołał zaprojektować i wybudować 12 gmachów, które zmieniły oblicze miasta. Miał troje dzieci — Helenę, Czesława i Łucję. Zmarł na gruźlicę w wieku 39 lat. W dawnym mieszkaniu Józefa Gosławskiego przy ul. MirzyIbragimowa 11 utworzono muzeum poświęcone pamięci architekta. W czerwcu 2008 roku Maria Kaczyńska odsłoniła w Baku tablicę pamiątkową ku czci Józefa Gosławskiego.

Budynek Teatru Tagijewa przy ul. Merkuriewskiej, obecnie prospekt Azerbejdżanu 8, proj. J. Gosławski wspólnie z P. Kognowickim, 1899–1904, pocz. XX w., fot. N.N., https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Theatre_of_Tagiyev_in_Baku.jpg, 17 czerwca 2018

Czesław Słania

(1921–2005), grawer, projektant znaczków pocztowych i banknotów, od 1959 roku działający w Szwecji, gdzie założył firmę i związał się z Pocztą Szwedzką. Zaprojektował serie znaczków poświęcone 90. urodzinom króla Gustawa VI Adolfa, podróżom Linneusza, grzybom, motylom, zwierzętom, badaniom morskim. Łącznie — także dla poczt innych krajów, w tym Polski — wykonał ponad 1000 projektów znaczków (m.in. w Danii, Grenlandii, Wyspach Owczych, Islandii, Monako, Niemczech, Francji, Belgii, San Marino, Szwajcarii, Australii, USA, Chinach, Tajlandii, Watykanie, ONZ). Jego nazwisko wpisano do Księgi Rekordów Guinnessa. Pierwszą Szwedzką Akademię Sztuki Filatelistycznej (1981) nazwano jego imieniem. Zajmował się też projektowaniem banknotów. Z jego usług korzystały Argentyna, Belgia,

Brazylia, Dominikana, Iran, Izrael, Kanada, Kazachstan, Litwa, Portugalia i Wenezuela. Ponadto grawerował ekslibrisy, plakietki, medale, wykonywał prace dla związków i organizacji polonijnych. Pochowano go na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Uhonorowany został przez króla Szwecji Gustawa XVI Adolfa tytułem Nadwornego Grawera i wyróżniony Złotym Medalem Królewskim, przez królową Danii Małgorzatę II Orderem Danebroga, przez księcia Monako Rainera III Kawalerskim Orderem św. Karola, przez prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. W 2006 roku odsłonięto tablicę pamiątkową na ścianie budynku przy ullicy Krzywej 2 w Czeladzi, w którym mieszkał artysta.

Dyplom Czesława Słani ukończenia wyższych studiów na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, 1953, [w:] Z.K. Jagodziński, Czesław Słania (1921–2005). Polski grafik, genialny rytownik, Warszawa 2006, BUwW

Pałac Tagijewa przy ul. Tagijewa 4, 1893, proj. J. Gosławski, 2014, fot. Interfase, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/66/ Building_on_2_Zeynalabdin_Taghiyev_Street.jpg, 17 czerwca 2018 W pałacu założono w 1920 roku Muzeum Historii Azerbejdżanu; jest to największe Muzeum Azerbejdżanu i jedno z największych na całym Zakaukaziu.

Cz. Słania, Józefa Słania 1897–1993, matka artysty, staloryt, 1994–1995, [w:] Czesław Słania, artysta grafik, wystawa zorganizowana przez Jeleniogórskie Stowarzyszenie Filatelistów i Kolekcjonerów, Grodzką Bibliotekę Publiczną w Jeleniej Górze, Ogólnopolski Klub Zainteresowań Znaczkami „Czesław Słania” w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2001, BUwW

Znaczek pocztowy z serii „Zwierzęta pod ochroną”, ryt. Cz. Słania, 1954, nr kat. 746, KDM

Znaczek pocztowy z serii „Igrzyska Olimpijskie w Melbourne”, ryt. Cz. Słania, 1956, nr kat. 847, KDM

Znaczek pocztowy proj. Cz. Słania, lata 50., KZB

Znaczki Słani znane są miedzy innymi z posiadania tak zwanych tajnopisów. Podczas grawerowania artysta umieszczał na nich mikroskopijne imiona i nazwiska swoich bliskich. Często postaci, które znajdują się na znaczkach, mają rysy twarzy jego krewnych, a nawet samego Słani.

Budynek Rady Miejskiej Baku przy ul. Nikołajewskiej, obecnie Istigłalijat 4, proj. J. Gosławski, 1904, fot. Urek Meniashvili, https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Mayoralty_of_Baku_7.JPG, 17 czerwca 2018

Muzeum Józefa Gosławskiego w mieszkaniu prywatnym przy ul. Mirzy Ibragimowa 11 w Baku, 2010, https://baku.msz.gov.pl/pl/aktualnosci/20101112, 24 czerwca 2018

Czesław Słania z córką Oliwią, 1998, [w:] Z.K. Jagodziński, Czesław Słania (1921–2005). Polski grafik, genialny rytownik, Warszawa 2006, BUwW

Budynek Imperatorskiego Towarzystwa Technicznego przy ul. Targowej, obecnie Nizami 115, proj. J. Gosławski, 1898–1899, 2010, fot. Shikhlinski, http://www.polonia-baku.org/pl/goslawski.phtml, 17 czerwca 2018

Czesław Słania, b.d., [w:] Z.K. Jagodziński, Czesław Słania (1921–2005). Polski grafik, genialny rytownik, Warszawa 2006, BUwW

Jego praca dyplomowa Bitwa pod Grunwaldem według obrazu Jana Matejki, wykonana stalorytem w formie znaczka pocztowego, przyniosła mu uznanie. Otrzymał za nią dyplom z cennym odznaczeniem Summa Cum Laude.

Znaczek pocztowy „80. rocznica Unii Architektów Azerbejdżanu”; w lewym górnym rogu Józef Gosławski, 2016, http://www.ictnews.az/read-41842-news-2.html, 24 czerwca 2018

Cz. Słania, Bitwa pod Grunwaldem według obrazu Jana Matejki, praca dyplomowa, 202x115 mm, 1954–1956, [w:] Czesław Słania, artysta grafik, wystawa zorganizowana przez Jeleniogórskie Stowarzyszenie Filatelistów i Kolekcjonerów, Grodzką Bibliotekę Publiczną w Jeleniej Górze, Ogólnopolski Klub Zainteresowań Znaczkami „Czesław Słania” w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2001, BUwW Tablica pamiątkowa na ścianie Muzeum Józefa Gosławskiego przy ul. Mirzy Ibragimowa 11 w Baku, 2008, https://baku.msz.gov.pl/pl/aktualnosci/20101112, 24 czerwca 2018

Nadbrzeżny bulwar w Baku, 2011, fot. E. Jafarov, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bakuview.jpg, 11 lipca 2018

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Stare miasto w Sztokholmie, 2014, fot. Brorsson,

133

„Nie ma dziedziny, w której nie dałoby się odnaleźć śladów działalności mieszkających w Gruzji Polaków — artystów, architektów, inżynierów, lekarzy czy nauczycieli. Jedną z piękniejszych kart w historii gruzińskiej kultury zapisał Henryk Hryniewski. W jego przypadku należałoby raczej powiedzieć «zilustrował».” (ze wstępu do monografii Henryk Hryniewski)

„Nazywany niekiedy Gaudím Kijowa, Horodecki był bon vivantem i kobieciarzem. Miał opinię człowieka wszechstronnego, który potrafił nie tylko być architektem i dekoratorem wnętrz, ale także malarzem, rzeźbiarzem, grawerem i jubilerem, a nawet projektantem kostiumów dla Teatru Sołowcowa i własnej żony. Jako jeden z pierwszych w mieście posiadał samochód. Podobno jeździł nim z odkrytym dachem i małpą na ramieniu. Trudno dziś orzec z pewnością, czy to prawda — Horodecki sam rozsiewał fałszywe plotki o swoich dziwactwach po to tylko, aby «ożywić» życie. Latał pierwszymi samolotami.” (M. Pawlak)

Henryk Hryniewski, 1914, fot. N.N., https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Henryk_Hryniewski,_June_1914.jpg, 28 sieprnia 2018

Henryk Hryniewski

(1869–1937), malarz, architekt, działacz społeczny, badacz architektury Gruzji, po śmierci ojca zesłańca wraz z matką wyjechał do Włoch. W 1898 roku zamieszkał na stałe w Tbilisi i zajął się badaniem średniowiecznych zabytków Gruzji. W 1912 roku komisja pod kierownictwem Iwana Dżawachiszwilego powierzyła mu wykonanie ilustracji do dzieł klasyka literatury gruzińskiej Ilii Czawczawadzego. Dzieło ukazało się w 1914 roku. Od 1902 roku wykładał na uczelni Kaukaskiego Towarzystwa Popierania Sztuk Pięknych, w latach 1918–1921 sprawował funkcję

jej dyrektora. Był współzałożycielem Akademii Sztuki w Tbilisi i w latach 1922–1937 jej profesorem, a od 1927 roku prorektorem. Zaprojektował architekturę i wystrój budynku Banku Szlacheckiego przy ulicy Gudiaszwili 3, obecnie Biblioteka Parlamentu Gruzji. Stworzył ikonostas w świątyni Kaszweti (św. Jerzego) w Tbilisi. Zginął podczas represji w 1937 roku (został rozstrzelany). Większośc jego prac na Akademii Sztuk Pięknych zniszczono. Jego żona Włoszka Maria Perini (1873–1939) opuściła Gruzję natychmiast po aresztowaniu męża.

Władysław Horodecki, 1909, [w:] D. Malakov, Arhitektor Gorodec’kij: arhìvnì rozvìdki, Kijów 1999, BUwW

Władysław Horodecki

herbu Kornic (1863–1930), architekt, przedstawiciel modernizmu, przedsiębiorca, mecenas, od 1890 roku w Kijowie. Po przejęciu władzy przez bolszewików wyjechał w 1920 roku do Polski i pracował w Ministerstwie Robót Publicznych oraz prowadził biuro projektowe, stworzone w celu rozwoju gospodarstwa komunalnego kilku polskich miast (1924–1928). Przeniósł się do Teheranu, gdzie zajmował się na zlecenie amerykańskiej kompanii budową infrastruktury kolejowej i gdzie zmarł. Pochowano go na katolickim cmentarzu Dulab. Nagrobek zdobi napis w języku polskim „profesor architektury”. Od 1996 roku jest patronem dawnej ulicy Karola Marksa (Nikołajewskiej) w Kijowie. Jego stryjecznym wnukiem jest

Zdzisław Otello Horodecki. Najważniejsze projekty Horodeckiego: budynek Narodowego Muzeum Sztuki Ukrainy przy ul. Hruszewskiego 6 w Kijowie; kościół św. Mikołaja przy ul. Wielkiej Wasylkowskiej 75 w Kijowie; kienesa karaimska przy ul. Jarosławowy Wał 7 w Kijowie; gmach Fabryki Mebli J. Kimayera przy ul. Bankowej 13 w Kijowie; budynek Południoworosyjskiej Fabryki Maszyn przy ul. Żyliańskiej 101 w Kijowie; dom z chimerami przy ul. Bankowej 10 w Kijowie; willa własna w Eupatorii na Krymie; Mauzoleum Potockich w Pieczerze; Fabryka Cukru w Szpikowie; gimnazjum w Humaniu; wieża ciśnień w Piotrkowie Trybunalskim; kasyno w Otwocku; pałac szacha w Teheranie; dworzec kolejowy w Teheranie; łaźnia miejska w Zgierzu; odnowiony pałac Wiśniowieckich i Mniszchów w Wiśniowcu.

Dawny budynek Banku Szlacheckiego w Tbilisi, ozdobiony przez H. Hryniewskiego, 1910, 2010, fot. Kober, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:NPLG_building,_Tbilisi.jpg, 2 lipca 2018

Budynek z chimerami przy ul. Bankowej 10, zbudowany w stylu modernizmu, obecnie jedna z siedzib prezydenta Ukrainy, Kijów, 1901– 1903, proj. W. Horodecki, 2005, fot. A. Ilin, https://commons.wikimedia. org/wiki/File:House_with_Chimaeras_RU.JPG, 26 czerwca 2018 Wnętrze gmachu Narodowej Biblioteki Parlamentu Gruzińskiego przy ul. Gudiaszwili 3, 1913–1916, proj. H. Hryniewski i A. Kalgin, 2015, fot. Slawkuwal, h t t p s : //c o m m o n s .wi k i m e d i a . o rg/wi k i / File:Wikiwyprawa_2015_Budynek_Narodowej_Biblioteki_ Parlamentu_Gruzi%C5%84skiego,_proj_Anatolij_Kalgin_i_ Henryk_Hryniewski_9.jpg, 28 czerwca 2018

Dom ten należał do samego architekta. Budynek pełen jest motywów myśliwskich i mitologicznych, bajkowych istot i dziwacznych stworów. Na dachu i kolumnach można zobaczyć syreny i zwierzęta, takie jak: lwy, żyrafy, krokodyle, jelenie, sarny, zające, a także ryby i małże.

Władysław Horodecki; na odwrocie napis: „Władek 1910, foto z zasobów rodzinnych, oznaczone nr. 2, pozostawione mnie Zdzisławowi Otello Horodeckiemu”, 2017, fot. Flawiuszott, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hor odecki_W%C5%82adys%C5%82aw._1910.jpg, 27 czerwca 2018

Budynek Narodowego Muzeum Sztuki Ukrainy przy ul. Hruszewskiego 6 z zastosowaniem starogreckiej kolumnady, z reliefem na frontonie przedstawiającym alegorię sztuki i rzeźbami dwóch lwów; autor nadał budynkowi lekki kształt, na co wpłynęło użycie cementu z prywatnej fabryki „Ton” pod Kijowem, Kijów, 1897–1899, proj. W. Horodecki, [w:] D. Malakov, Arhitektor Gorodec’kij: arhìvnì rozvìdki, Kijów 1999, BUwW Gmach Narodowej Biblioteki Parlamentu Gruzińskiego przy ul. Gudiaszwili 3, 1913–1916, proj. H. Hryniewski i A. Kalgin, 2015, fot. Slawkuwal, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wikiwyprawa_2015_Budynek_ Narodowej_Biblioteki_Parlamentu_Gruzi%C5%84skiego,_proj_Anatolij_ Kalgin_i_Henryk_Hryniewski_9.jpg, 28 czerwca 2018

Po rewolucji budynek przeznaczono na cele kulturalno-oświatowe, podczas okupacji niemieckiej odprawiano msze rzymskokatolickie, po wojnie działał tu teatr lalkowy, a od 1952 roku do połowy lat 60. kinoteatr „Zorza”. Dworzec kolejowy, Teheran, ok. 1930, proj. W. Horodecki, [w:] D. Malakov, Arhitektor Gorodec’kij: arhìvnì rozvìdki, Kijów 1999, BUwW

Wnętrze gmachu Narodowej Biblioteki Parlamentu Gruzińskiego przy ul. Gudiaszwili 3, 1913–1916, proj. H. Hryniewski i A. Kalgin, 2015, fot. Slawkuwal, h t t p s : //c o m m o n s .w i k i m e d i a . o r g /w i k i / File:Wikiwyprawa_2015_Budynek_Narodowej_Biblioteki_ Parlamentu_Gruzi%C5%84skiego,_proj_Anatolij_Kalgin_i_ Henryk_Hryniewski_9.jpg, 28 czerwca 2018

Pałac szacha, Teheran, ok. 1930, proj. W. Horodecki, [w:] D. Malakov, Arhitektor Gorodec’kij: arhìvnì rozvìdki, Kijów 1999, BUwW Gmach Narodowej Biblioteki Parlamentu Gruzińskiego przy ul. Gudiaszwili 3, 1913–1916, proj. H. Hryniewski i A. Kalgin, 2015, fot. Slawkuwal, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wikiwyprawa_2015_Budynek_Narodowej_Biblioteki_ Parlamentu_Gruzi%C5%84skiego,_proj_Anatolij_Kalgin_i_Henryk_Hryniewski_9.jpg, 28 czerwca 2018 Album poświęcony osobie i pracy Henryka Hryniewskiego, potomka polskich zesłańców, praca zbiorowa wydana przez Ambasadę RP w Tibilisi, 2007 Henryk Hryniewski, profesor ASP i gruziński patriota, zasłużony dla nauki i sztuki Gruzji, jako inteligent obcego pochodzenia padł ofiarą stalinowskich represji w 1937 roku. Album zawiera grafiki, dokumenty, wspomnienia o artyście.

Panorama Tbilisi, stolicy Gruzji, widziana z twierdzy Narikala, 2016, fot. D. Delso, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vista_de_Tiflis,_Georgia,_2016-09-29,_DD_52-55_PAN.jpg, 2 lipca 2018

Grób Władysława Horodeckiego, Teheran, 2005, Archiwum Rodzinne Zdzisława Otella Horodeckiego, h t t p s : //u p l o a d .wi k i m e d i a . o rg/wi k i p e d i a /c o m m o n s/ 3 / 3 c/ G r % C 3 % B 3 b _W % C 5 % 8 2 a d ys % C 5 % 8 2 awa _ H o ro d e c k i e g o . Teheran.2005.Archiwum_rodzinne_Zdzis%C5%82awa_Otella_ Horodeckiego.2017.jpg, 27 czerwca 2018

Gmach otwockiego kasyna, 1927, proj. W. Horodecki, 2007, fot. J. Zimończyk, h t t p s : //c o m m o n s .w i k i m e d i a . o r g / w i k i / F i l e : L i c e u m _ i m . _ K . _ I . _ Ga%C5%82czy%C5%84skiego_w_Otwocku_-_prz%C3%B3d,_lewa.jpg, 27 czerwca 2018

134 Panorama Kijowa, 2009, fot. S. Ilski, https://www.panoramio.com/photo/104546169,

„Uznany za bohatera dzięki udziałowi w bitwie pod Callao w trakcie wojny o wyspy Chincha, Malinowski pomógł Peruwiańczykom w tym trudnym czasie obronić suwerenność ich kraju. Zaangażował się także w dalszy rozwój Peru, budując «linię kolejową w chmurach», czyli Centralną Kolej Transandyjską.” (M. Kępa)

N.N., Kazimierz Gzowski, obraz obecnie w kolorze szarym, pierwotnie był purpurowy, 2004, https://commons, wikimedia.org/wiki/Category:Kazimierz _Gzowski, 10 maja 2018

Kazimierz Gzowski

herbu Junosza (1813–1898), inżynier, budowniczy mostów, dróg, linii kolejowych, portów, przedsiębiorca, polityk, prawnik, działacz społeczny, od 1841 roku w Stanach Zjednoczonych, potem w Kanadzie, gdzie m.in. koordynował konstrukcję Drugiego Kanału Wellandzkiego i zbudował setki kilometrów linii kolejowych (m.in. Grand Trunk Railway). Był współtwórcą centralnego systemu transportowego Kanady, publicznego i otwartego dla obywateli parku Niagara Falls, Instytutu Inżynieryjnego, administratorem prowincji Ontario, wysokim urzędnikiem Kościoła anglikańskiego, założycielem Wycliffe College w Toronto (prezes i przewodniczący Rady Wykonawczej), firmy budowlanej

Kazimierz S. Gzowski w otoczeniu rodziny na werandzie domu w Toronto przy ul. Bathurst, 1854, [w:] W. Turek, Sir Casimir S. Gzowski, Toronto 1957, IBL

Gzowski&Co oraz pierwszej w Kanadzie huty produkującej szyny kolejowe Toronto Rolling Mills. Zbudował w Kanadzie kilka mostów, m.in. Międzynarodowy Most Kolejowy, który połączył Kanadę ze Stanami Zjednoczonymi. W 1858 roku na zachodnich obrzeżach Toronto zbudował wiktoriańską gotycką rezydencję. W 1890 roku został odznaczony Orderem św. Michała i św. Jerzego przez królową Wiktorię, otrzymując tym samym szlachectwo brytyjskie. W Kanadzie zmienił wyznanie z katolicyzmu na anglikanizm. W USA ożenił się z Marią M. Beebe z Erie w Pensylwanii, z którą miał ośmioro dzieci: pięciu synów oraz trzy córki. Zmarł w Toronto i pochowany został w rodzinnym mauzoleum na anglikańskim cmentarzu St. James Cemetery.

Toronto Rolling Mills, zakład wybudowany przez Kazimierza Gzowskiego w 1857 roku, produkujący szyny kolejowe, założony przez grupę biznesmenów, kierowaną przez magnata kolejowego Sir Kazimierza Gzowskiego; w tym czasie była to największa huta żelaza w Kanadzie i największy producent w Toronto; wprowadzenie stalowych szyn doprowadziło do zamknięcia zakładu w 1873 roku, 1864, rys. W. Armstrong, https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Kazimierz_Gzowski, 10 maja 2018

Ernest Malinowski, Lima, ok. 1875, [w:] M. Borucki, Wielcy zapomniani Polacy, którzy zmienili świat, Warszawa 2015, BAPAN

Ernest Malinowski

(1818–1899), inżynier drogowy i kolejowy, projektant i budowniczy kolei w Peru i Ekwadorze, po powstaniu listopadowym wyjechał do Paryża, gdzie studiował w École polytechnique i École nationale des ponts et chaussées. Po otrzymaniu kontraktu w Peru zajął się organizowaniem tam wyższej uczelni dla kadr technicznych. Do jego obowiązków jako inżyniera rządowego należało opracowywanie projektów i nadzór nad wykonywaniem prac budowlano-melioracyjnych, wytyczanie dróg, konstruowanie mostów, kreślenie map topograficznych oraz kształcenie peruwiańskiej kadry technicznej. Zbudował najwyżej położoną kolej świata — Centralną Kolej Transandyjską (wysokość 4818 m n.p.m., długość

346 km). Za udział w walce z Hiszpanią otrzymał tytuł narodowego bohatera Peru za obronę portu Callao, podczas której zastosował wiele nowatorskich rozwiązań inżynieryjnych. Pamięć o Erneście Malinowskim została zachowana dzięki wielu jego podobiznom i tablicom pamiątkowym, a także w malarstwie, literaturze, kinematografii, numizmatyce i filatelistyce. Jego imię nadano m.in. ulicy, szkole, mostowi i pociągowi. W 1999 roku w najwyższym punkcie Kolei Transandyjskiej, na przełęczy Ticlio, stanął pomnik poświęcony polskiemu inżynierowi. Pod godłami Peru i Polski umieszczono napis: „Ernest Malinowski 1818–1899. Inżynier polski, patriota peruwiański, bohater obrony Callao 1866, budowniczy Centralnej Kolei Transandyjskiej”.

Most El Infiernillo, XIX wiek, [w:] D. Bartkowiak, Ernest Malinowski, konstruktor Kolei Transandyjskiej, Poznań 1996, IBL Ernest Malinowski; siedzi 3. od lewej, 1848, APAN

Most na trasie kolei Callao-Oroya, 1957, [w:] D. Bartkowiak, Ernest Malinowski, konstruktor Kolei Transandyjskiej, Poznań 1996, IBL

Międzynarodowy Most Kolejowy zbudowany przez Kazimierza Gzowskiego w 1873 roku, łączący Fort Erie w kanadyjskim stanie Ontario z Buffalo w amerykańskim stanie New York, 2014, fot. A. Moss, https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Kazimierz_Gzowski, 10 maja 2018 Yonge Street w Toronto, zaprojektowana przez Johna G. Howarda; fasada została zmieniona dla Casimira Gzowskiego ok. 1872–1881 roku, 2009, fot. Skeezix1000, https://commons.wikimedia.org/wiki Category:Kazimierz_ Gzowski, 10 maja 2018

W 1963 roku Poczta Kanadyjska dla uczczenia 150. rocznicy urodzin inżyniera Kazimierza Gzowskiego wyemitowała znaczek pocztowy o nominale 5 centów. W 1978 roku Poczta Polska również uwieczniła Kazimierza Gzowskiego na znaczkach pocztowych. W 1968 roku premier Kanady Pierre Trudeau odsłonił w Toronto pomnik Kazimierza Gzowskiego w parku jego imienia nad brzegiem jeziora Ontario.Jego imieniem nazwano kilka ulic w kanadyjskich miastach, m.in. w Toronto, Fergus, Kitchener, Guelph.

Most Challape, XIX wiek, [w:] D. Bartkowiak, Ernest Malinowski, konstruktor Kolei Transandyjskiej, Poznań 1996, IBL

Most Verrugas, XIX wiek, [w:] D. Bartkowiak, Ernest Malinowski, konstruktor Kolei Transandyjskiej, Poznań 1996, IBL

Obelisk nad grobem Ernesta Malinowskiego, b.d., [w:] D. Bartkowiak, Ernest Malinowski, konstruktor Kolei Transandyjskiej, Poznań 1996, IBL

Tablica pamiątkowa Kazimierza Gzowskiego w Niarga Falls w Ontario, 2005, fot. F. Krauze, https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Kazimierz_Gzowski, 10 maja 2018

Pomnik Kazimierza Gzowskiego w Parku Gzowskiego w Toronto, 2008, fot. Alex Laney, h t t p s : //c o m m o n s . w i k i m e d i a . o r g / w i k i / Category:Kazimierz_Gzowski, 10 maja 2018

Moneta o nominale 10 zł z wizerunkiem Ernesta Malinowskiego, 1998, Warszawskie Centrum Numizmatyczne

Park Narodowy w Kanadzie, 2004, fot. G. Wieschendahl, https://upload.wikimedia.org/wikimedia/commons/8/83/Lake_Louise_Canada_Banff.jpg, 11 lipca 2018

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Andy w Peru, 2003, fot. B. Mering, https://upload.wikimedia.org/wikimedia/commons/2/2f/Alpamayo.jpg,

135

„Dom państwa Gropplerów nazywany był ambasadą Polski, stanowił centrum emigracji polskiej w Turcji.” (B. Sabat)

„Do wszystkiego doszedł sam — uporem, pracą i talentem. Zrewolucjonizował branżę zegarmistrzowską. Wszedł do historii jako genialny przedsiębiorca, a jego zegarki stały się synonimem zamożności albo przynajmniej wysokich aspiracji społecznych. Noszenie na ręku patka (pisanego z małej litery) nobilitowało przed stu laty i dodaje prestiżu także dzisiaj.” (M. Borucki)

J. Matejko, Henryk Groppler, 1872–1900, fot. A. Frères, https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Henryk_Groppler_-_fografia_potretu_ Jana_Matejki.jpg, 11 czerwca 2018

Henryk Groppler

(1822–1887), przez matkę cioteczny brat Jana Matejki, przedsiębiorca, w latach 40. był w Szwajcarii zegarmistrzem i agentem wytwórców zegarków na obszar Polski, który rozwoził na szlakach Wilna, Kijowa, Lwowa i Mołdawii zegarki szwajcarskie, oraz emisariuszem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Należał do spółki wielkiego przedsiębiorstwa kopalń marmurów, gipsu i boracytu w Azji Mniejszej, na południowym brzegu morza Marmara. Dzięki dobrym kontaktom z rządem tureckim pozyskał koncesję na tereny górnicze w Turcji. Eksportowano stamtąd marmury, gips, a następnie boracyt — materiał cenny, używany w hutach szkła.

Dorobił się m.in. na boracycie wielkiego majątku, był właścicielem dziewięciu okrętów. Po 1850 roku zamieszkał w Turcji jako agent firmy zegarmistrzowskiej ze Szwajcarii. W czasie powstania styczniowego jako emisariusz Rządu Narodowego był w Odessie, a później zbierał fundusze na potrzeby powstania. W swojej willi w Konstantynopolu, w dzielnicy Bebek, gościł licznych słynnych Polaków, m.in. Adama Mickiewicza, Jana Matejkę, Henryka Sienkiewicza. Jego żona Ludwika Groppler z domu Głowacka, urodzona około 1830 roku prawdopodobnie w Krakowie, zmarła w 1907 roku w Konstantynopolu, pianistka i kompozytorka, była siostrą malarza Jana Nepomucena Głowackiego.

N.N., Antoni Patek, 2005, https://commons. wikimedia.org/wiki/File:Antoni_Patek.jpg, 11 czerwca 2018

Antoni Patek

herbu Prawdzic (1812–1877), pionier przemysłowej produkcji zegarków, szczególnie kieszonkowych, twórca pierwszego zegarka na rękę oraz najbardziej ekskluzywnych, najlepszych i najpiękniejszych zegarków na świecie, powstaniec listopadowy i działacz polityczny Wielkiej Emigracji, po upadku powstania listopadowego wyjechał do Prus, potem do Francji, na stałe osiadł w Genewie, gdzie w 1839 roku wraz z innym polskim emigrantem Franciszkiem Czapkiem (z pochodzenia Czechem) otworzył manufakturę artystycznych zegarków. W tymże roku ożenił się z córką francuskiego kupca Marie Adelaide Elisabeth Thomasine Dénizart. Patkowie mieli troje dzieci: Bolesława Józefa Aleksandra Tomasza (ur. 1841 i zm. tego samego roku), Leona Mieczysława Wincentego

(ur. 1857) i Marię Jadwigę (ur. 1859). W 1844 roku założył własną firmę, a na stanowisku dyrektora technicznego zatrudnił Adriena Philippe’a, francuskiego zegarmistrza, który skonstruował w zegarku pierwszy mechanizm naciągowy z koronką. W 1851 roku firma zmieniła nazwę na Patek Philippe. Zdobyła kilkaset międzynarodowych nagród. Po śmierci Patka firma kilkakrotnie zmieniała właścicieli. Od 1929 roku należy do rodziny Sternów. Antoni Norbert Patek jest od 2008 roku patronem Gimnazjum nr 1 w Piaskach w województwie lubelskim. Wśród znanych posiadaczy zegarków firmy Patek Philippe byli: królowa Wiktoria, książę Albert, Zygmunt Krasiński, Piotr Czajkowski, Lew Tołstoj, Maria Skłodowska-Curie, Albert Einstein, Niels Bohr, papież Pius XII i Walt Disney.

Jan Matejko (siedzi na podłodze) z żoną Teodorą z Giebułtowskich (obok) oraz Henryk Groppler z żoną Ludwiką z Głowackich w Stambule; fotografia została wykonana w atelier braci Abdullah, którzy w 2. połowie XIX w. obsługiwali w zakresie fotografii Turcję Osmańską i Egipt, 1872, [w:] S. Serafińska, Jan Matejko. Wspomnienia rodzinne, Kraków 1995, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Henryk_Groppler_-_ fografia_potretu_Jana_Matejki.jpg, 11 czerwca 2018 R. Hadziewicz (1803–1883), Portret Ludwiki z Głowackich Gropplerowej (ok. 1834–1907), 1850, Muzeum Narodowe w Kielcach, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hadziewicz_-_Portret_ Ludwiki_Groppler.jpg, 13 czerwca 2018

W 1989 roku świat ujrzał zegarek Patek Philippe Calibre 89 wykonany dla uczczenia 150. rocznicy założenia firmy. Był on określany jako „najbardziej skomplikowany zegarek na świecie”, jego wykonanie zajęło zegarmistrzom i konstruktorom blisko 10 lat pracy, [w:] K. Pajkowska, Sylwetki wielkich zegarmistrzów: Antoni Norbert Patek z Piasków… Szlacheckich, https://zegarkiipasja.pl/artykul/1199-antoni-norbert-patek, 11 czerwca 2018

Zegarki Antoniego Patka trafiały do rąk Polaków arystokratów, którzy także musieli emigrować z kraju. Każdy zegarek był zdobiony motywami patriotycznymi i narodowo-religijnymi, co do perfekcji opanował Antoni Patek, b.d., [w:] K. Pajkowska, Sylwetki wielkich zegarmistrzów: Antoni Norbert Patek z Piasków… Szlacheckich, https://zegarkiipasja.pl/artykul/1199-antoni-norbert-patek, 11 czerwca 2018

Adam Mickiewicz herbu Poraj (1798–1855), b.d., APAN „Wizyta Adama Mickiewicza w domu Gropplerów była wielkim przeżyciem dla wrażliwej 25-letniej Ludwiki Gropplerowej. Nie widziała w Mickiewiczu 57-letniego, podstarzałego, schorowanego człowieka, który przez ostatnie 20 lat właściwie niczego już nie napisał, ale wieszcza narodowego, duchowego przywódcę narodu. Poeta przybył do Konstantynopola 22 września 1855 roku parowcem «Tabor».” (B. Sabat)

Dom Gropplerów w Stambule, w dzielnicy Bebek, b.d., [w:] B. Orłowski, Osiągnięcia inżynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992, BIHN

Muzeum Patka w Genewie, b.d., http://moje.radio.lublin.pl/15-02-2014-reportaz-cafe-reportazczeslawy-borowik-slowo-mistrza-o-patronie-bezcennym.html, 11 czerwca 2018

W 1851 roku tandem Patek i Philippe zdobył Złoty Medal na Wystawie Światowej w Londynie, po której królowa Wiktoria i książę Albert stali się pierwszymi wybitnymi właścicielami tych ekskluzywnych czasomierzy. Za ich przykładem poszły następne ważne osobistości i tak blisko trzydzieści koronowanych głów sukcesywnie wchodziło w posiadanie zegarków marki Patek Philippe, [w:] K. Pajkowska, Sylwetki wielkich zegarmistrzów: Antoni Norbert Patek z Piasków… Szlacheckich, https://zegarkiipasja.pl/artykul/1199-antoni-norbert-patek, 11 czerwca 2018

Henryk Sienkiewicz herbu Oszyk, pseudonim „Litwos” (1846–1916), b.d., APAN

Autoportret Jana Matejki (1838–1893), b.d., [w:] B. Orłowski, Polacy światu, Warszawa 1987, BIHN

W 1886 roku gościł w domu Gropplerów przez dwa tygodnie Henryk Sienkiewicz waz z towarzyszami podróży. Pisarz otrzymał wtedy od Henryka Gropplera piękną, wysadzaną drogimi kamieniami szablę, która potem zdobiła warszawskie mieszkanie Sienkiewicza.

Tablica pamiątkowa na ścianie Gimnazjum nr 1 im. Antoniego Norberta Patka w Piaskach przy ul. Partyzantów 19, 2018, fot. A. Jaremek Gimnazjum nr 1 im. Antoniego Norberta Patka w Piaskach przy ul. Partyzantów 19, 2018, fot. A. Jaremek

Antoni Norbert Patek został wyróżniony tytułem hrabiowskim przez papieża Piusa IX. Choć na emigracji pozostał do końca życia, nie zaprzestał interesować się sprawami polskimi — wspierał wydarzenia Wiosny Ludów, opiekował się uchodźcami po klęsce powstania styczniowego i do końca swoich dni pozostał działaczem katolickim.

J. Matejko, Widok Bebeku pod Konstantynopolem, 1872, https://pt.wikipedia.org/wiki/Bebek, 11 czerwca 2018 Jan Matejko, przebywając u Gropplerów w 1872 roku, namalował obraz Widok Bebeku pod Konstantynopolem, obecnie w zbiorach Lwowskiej Galerii Obrazów. W tym okresie Matejko stworzył też portret Henryka Gropplera, znajdujący się obecnie w zbiorach Domu Jana Matejki w Krakowie.

136 Widok Genewy, 2005, fot. fr:Utilisateur: Ork.ch, https://upload.wikimeia.org/wikipedia/commons/a/ab/Geneve_2005_001_Ork.ch.jpg, 12 lipca 2018

„Lublańczycy szybko poznali się na Korytce. Spotkał się on w Lublanie z przyjaźnią, pomocą i uznaniem. […] Korytko pozostał na stałe w historii kultury Słowenii, głównie jako zbieracz pieśni ludowych i strojów. Należy żałować, że nie zdążył urzeczywistnić swojego zamiaru i napisać obszernego dzieła o literaturze, kulturze ludowej i języku Słowenii, jak zamierzał.” (M. i H. Leeming)

„Należało w stepach, lasach nieprzebytych, bez drogi, wdzierać się na urwiska skał, żeby wynaleźć koczowiska i pod okopciałymi jurtami szukać ludzi, zaznajomić się z lamami, z nimi razem jeździć na nabożeństwa, do świątyń i klasztorów, wszędzie wydobyć coś dla siebie pożytecznego, wydobywać i przepisywać odwieczne rękopisma, ślęczeć nad nimi w dzień i w nocy.” (J. Kowalewski)

N.N., Emil Korytko, polski etnograf, 1930, https://commons.wikimedia.org/ wiki/Category:Emil_Korytko#/media/ File:Ljubljana, 10 maja 2018

Emil Korytko

herbu Jelita (1813–1839), etnograf, powstaniec listopadowy, działacz niepodległościowy, za działalność konspiracyjną zesłany na przymusowy pobyt w Lublanie. Pokazał Słoweńcom, jak ważna jest świadomość narodowa i kultura ludowa; zbierał tamtejsze legendy i pieśni. W 1838 roku wydał odezwę do Słoweńców, w której nawoływał do zbierania słoweńskiego dziedzictwa ludowego. Z pomocą słoweńskich naukowców wydał rozprawę dotyczącą słoweńskiej kultury ludowej Ein Wort über das Volkslied in Krain. Jego zbiory folklorystyczne stały się zawiązkiem oddziału

strojów ludowych w lublańskim „Rudolphinum”. Najważniejszym dziełem Korytki są Slovenske pesmi krajnskiga naroda, wydane w 5 tomach w latach 1839–1844. Popularyzował również polską literaturę w Słowenii, czym rozbudził własny ruch literacki miejscowych uczonych. Postać Emila Korytki jest mało znana w Polsce, jego nazwisko zniknęło z życia literackiego po 2. wojnie światowej. W Słowenii wkład polskiego badacza do dnia dzisiejszego jest doceniany i podkreślany, a nauka o tej postaci jest nieodzownym elementem programu już od szkoły podstawowej. W Lublanie znajduje się ulica jego imienia. Zmarł na tyfus w Lublanie i został tam pochowany.

Józef Szczepan Kowalewski, reprodukcja drzeworytu z „Kłosów”, 1878, [w:] W. Kotwicz, Józef Kowalewski, orientalista (1801–1878), Wrocław 1948, BAPAN

Józef Kowalewski

(1801–1878), językoznawca, orientalista, filomata, po ukończeniu Uniwersytetu Wileńskiego prowadził wykłady z łaciny i języka polskiego w gimnazjum wileńskim. W 1822 roku zadebiutował w „Dzienniku Wileńskim” pracą Wiadomość o życiu i pismach Longina. Należał do Towarzystwa Filomatów i Filaretów; był przewodniczącym Związku Błękitnego. Przyjaźnił się z Adamem Mickiewiczem, Tomaszem Zanem i Janem Czeczotem. W 1823 roku został aresztowany za działalność w Zgromadzeniu Filaretów i w 1824 zesłany do Kazania z zaleceniem studiowania języków orientalnych — arabskiego, perskiego i tatarskiego. W 1828 roku wysłano go na czteroletnie studia do Irkucka, aby zapoznał

się z językiem, gramatyką, obyczajami i religią mongolską. W latach 1828–1833 odbył liczne podróże po Syberii, Mongolii i Chinach. Zajmował się językoznawstwem, literaturą, historią i etnografią ludów mongolskich. W 1833 roku został profesorem adiunktem pierwszej w Europie Katedry Filologii Mongolskiej na Uniwersytecie w Kazaniu. W latach 1855–1860 pełnił funkcję rektora Uniwersytetu w Kazaniu. W roku 1862 objął Katedrę Historii Powszechnej, zajmując stanowisko dziekana Wydziału Historyczno-Filologicznego w Szkole Głównej Warszawskiej, a potem na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, na którym pełnił czynną służbę aż do śmierci. Ożenił się z Rosjanką Anną Sokołowną. Miał z nią trzech synów i córkę. Pochowano go na cmentarzu Powązkowskim.

J. Kowalewski, Etnografia Mongolii (język mongolski), XIX w., BUW

J. Apih (1853–1911), Slovenska bibliografija, 1903, patrz strony poświęcone Emilowi Korytce 237, 239, 381, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Josip_Apih_-_ Slovenska_bibliografija.pdf, 21 czerwca 2018

E. Korytko, Slovenske pesmi, 1839, h t t p s : //w w w. g o o g l e . p l /s e a rc h ? q = E m i l + Ko r yt ko & s o u r c e = l n m s & t b m = i s c h & s a = X & v e d = 0 a h U K E w j t u I Te 8 TbAhUI3CwKHdzQAzUQ_AUICigB&biw=1366&bih=586#imgr c=raScZGA8r23_kM, 21 czerwca 2018

J. Kowalewski, Słownik mandżursko-łaciński, XIX w., BUW Tablica pamiątkowa w Lublanie poświęcona Emilowi Korytce, 2014, fot. D. Osmanagić, https://lublana.msz.gov.pl/pl/c/MOBILE/ aktualnosci/uroczyste_odsloniecie_tablicy_poswieconej_emilowi_ korytko, 21 czerwca 2018 Tablica pamiątkowa poświęcona polskiemu wygnańcowi i poecie Emilowi Korytce została odsłonięta w centrum lublańskiej starówki i zdobi ścianę pałacu Kazina przy Kongresnim trg 1. Uroczyste odsłonięcie tablicy nastąpiło w środę, 4 czerwca 2014 roku o godzinie 14.00.

Inskrypcja na grobie Emila Korytki w Lublanie, 2010, fot. M. Hladnik, https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Emil_ Korytko#/media/File:Ljubljana, 10 maja 2018

J. Kowalewski, Kur Ukgej (język mongolski), XIX w., BUW

Ulica Korytki w Lublanie, gdzie znajduje się Centrum Kliniczne, 2013, fot. Eleassar, https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Emil_Korytko#/media/File:Ljubljana, 10 maja 2018

E. Korytko, Goldenstein in slovenske narodne noše, 2013, fot. Ž. Cerkvenik, https://metinalista.si/emil-korytko-in-slovenske-narodne-nose, 21 czerwca 2018 W. Szymanowski, Krótkie wspomnienie o życiu Józefa Kowalewskiego, Warszawa 1865, IBL Józef Kowalewski był członkiem Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu (od 1837 członek korespondent, od 1847 członek rzeczywisty), Société Asiatique w Paryżu, Towarzystwa Historii i Starożytności Rosyjskich w Moskwie, Wileńskiej Komisji Archeologicznej. Ważniejsze publikacje: Gramatyka języka mongolskiego, Kazań 1835; Mongolskaja chriestomatija, Kazań 1836–1837; Dictionnaire mongol-russe-français, t. I–III, Kazań 1844– 1849.

Grób Józefa Kowalewskiego, cmentarz Powązkowski w Warszawie, 2006, fot. J. Arvaniti

Lublana, 2011, fot. M. Grmek, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lublana_178.jpg, 21 czerwca 2018

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych Widok Urgi, przed 1924, [w:] J. Talko-Hryncewicz, Z przeżytych dni (1858-1908), Warszawa 1930, BAPAN

137

„Kazimierz Nowak był człowiekiem o ogromnej wyobraźni i odwadze, człowiekiem nieustraszonym. Pokazał, że jeden biały człowiek, zupełnie bezbronny, nieposiadający żadnego uzbrojenia, a jedynie wiarę w drugiego człowieka, może przebyć samotnie wielki kontynent, i to w czasach, gdy Europa zaczynała dopiero odkrywać Trzeci Świat i jego mieszkańców. ” (R. Kapuściński)

„Do dzisiaj jest najbardziej znanym polskim badaczem stron polarnych. Jak mało który podróżnik i naukowiec w świecie przyczynił się do poznania Antarktydy. W ciągu długiego, blisko 87-letniego życia opublikował ponad 400 prac, w których opisał swoje wyprawy i rezultaty badań naukowych.” (W. Chrzanowski)

Kazimierz Nowak, b.d., [w:] K. Nowak, Rowerem i pieszo przez Czarny Ląd, Poznań 2007, IBL

Henryk Arctowski, b.d., APAN

Henryk Arctowski

(1871–1958), geograf, geofizyk, geolog, meteorolog, glacjolog, związany z badaniami krajów polarnych, badacz najbardziej niedostępnych rejonów ziemi, zmienił nazwisko (Artzt), by podkreślić swoją polskość. W 1900 roku poślubił amerykańską śpiewaczkę Arian Jane Addy. Kierował stacją meteorologiczną obserwatorium w belgijskim Ukkel (1903–1909). Uczestniczył w USA w rozstrzyganiu sporu dotyczącego pierwszeństwa w dotarciu do bieguna północnego przez Fredericka Cooka i Roberta Peary’ego (1909). Wziął udział we francuskiej wyprawie na Spitsbergen i Lofoty na statku „Ile-de-France” (1910). Był dyrektorem Działu Przyrodniczego Nowojorskiej Biblioteki Publicznej. Prowadził badania nad zmianami klimatycznymi. Pierwszy

określił głębokość podbiegunowych mórz. Dążył do powstania polskich stacji badawczych w Arktyce. W 1918 roku objął Katedrę Geofizyki i Meteorologii na Uniwersytecie we Lwowie. W 1939 roku jako prezydent Międzynarodowej Komisji Zmian Klimatu wyjechał na Kongres Międzynarodowej Unii Geodezyjno-Geofizycznej w Waszyngtonie i przyjął tam propozycję pracy w Smithsonian Institution (1939–1950). Zmarł w Waszyngtonie, a pochowany został na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. W 1976 roku na Szetlandach Południowych powstała polska stacja polarna jego imienia. Jego nazwiskiem nazwano też szczyt, półwysep i skaliste wzniesienie na Antarktydzie, szczyt i lodowiec na Spitsbergenie.

Po powrocie do kraju wygłaszał bogato ilustrowane przezroczami odczyty na temat swoich podróży. Zmarł w niespełna rok po powrocie z podróży na zapalenie płuc, które mogło być rezultatem wycieńczenia organizmu i operacją chirurgiczną nogi. Został pochowany na cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu. Żonaty z Marią z Gorcików (1922), miał dwoje dzieci: Elżbietę (ur. 1922) i Romualda (ur. 1925). W 2006 roku w holu Dworca Kolejowego Poznań Główny Ryszard Kapuściński odsłonił tablicę pamiątkową poświęconą Kazimierzowi Nowakowi. W 2009 roku odsłonięto kolejną tablicę pamiątkową na cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu.

Kazimierz Nowak

(1897–1937), podróżnik, korespondent, fotograf, pionier polskiego reportażu, który w latach 1931– 1936 przebył samotnie kontynent afrykański rowerem, pieszo, konno, na wielbłądzie, czółnem oraz pociągiem. Relacje z podróży po Afryce były publikowane w prasie polskiej („Światowid”, „Na szerokim świecie”, „Naokoło świata”, „Ilustracja Polska”, „Przewodnik Katolicki”), francuskiej, włoskiej i brytyjskiej. W swoich listach do rodziny i przyjaciół oraz na zdjęciach, obok osobistych przeżyć, zaprezentował niezwykłą kulturę mieszkańców Aryki i piękno afrykańskiej przyrody. Wypowiadał się przeciw kolonializmowi.

Kazimierz Nowak z bratem Czesławem, 1931, [w:] J.Y. Łuczak, Polska Kazimierza Nowaka. Przewodnik rowerzysty, Poznań 2011, IBL Widoczny na zdjęciu namiot, który Kazimierz Nowak zabrał ze sobą do Afryki, uszyła jego żona Maria.

Henryk Arctowski z mamą; zdjęcie wykonano w zakładzie fotograficznym przy ul. Krakowskie Przedmieście 32 w Warszawie J. Kostka i Mulert (dawniej K. Bayer), 1872, APAN

Henryk Arctowski, b.d., APAN

Kazimierz Nowak z dziećmi Elżunią i Romualdem, 1925, [w:] J.Y. Łuczak, Polska Kazimierza Nowaka. Przewodnik rowerzysty, Poznań 2011, IBL

Kazimierz Nowak podczas wędrówki przez pustynię Afryki, 1931, [w:] K. Nowak, Rowerem i pieszo przez Czarny Ląd, Poznań 2007, IBL

Henryk Arctowski w swoim laboratorium, b.d., APAN

Kazimierz Nowak w towarzystwie swoich afrykańskich przyjaciół, b.d., [w:] K. Nowak, Rowerem i pieszo przez Czarny Ląd, Poznań 2007, IBL Henryk Arctowski w swojej bibliotece, b.d., APAN

Kazimierz Nowak w Angoli nad rzeką Kassai, 1935, [w:] K. Nowak, Rowerem i pieszo przez Czarny Ląd, Poznań 2007, IBL

Arian Jane Addy Arctowska, żona uczonego, b.d., APAN

Inskrypcja na grobie symbolicznym Kazimierza Nowaka na cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu, 2018, fot. T. Pospieszny

Tablica poświęcona Kazimierzowi Nowakowi na Dworcu Głównym w Poznaniu (stary budynek), 2016, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:2016, 21 maja 2018

Grób Henryka Arctowskiego, b.d., APAN

Statek „Belgica” skuty lodem, 1898–1899, APAN

Antarktyda, 2006, fot. A. Mandemakerot, https://commons.wikimedia.org/windex/php?search=Antarktyda&title=Special&go=Go&searchtoken=dq752edvc6dgqxi3xv4i2w#/media/File:Mt_Herschel,_Antarctica._Jan_2006.jpg, 4 lipca 2018

138 Afryka, pustynia, 2010, fot. Mehrdad68, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:-_panoramio_-_mehrdad68_(22).jpg, 4 lipca 2018

„Profesor Paczyński zawsze starał się pomagać polskim naukowcom. Dzięki niemu w najlepszych ośrodkach astronomicznych na świecie, m.in. w Bostonie, Oxfordzie, Cambridge, Princeton, mogło pracować wielu polskich astronomów i fizyków z Warszawy, Torunia, Krakowa i Wrocławia. Wielu z nich stało się znanymi w świecie specjalistami. W trudnych dla nauki polskiej latach 80. wspierał polskie ośrodki naukowe materialnie, kupując czasopisma i komputery — astronomowie toruńscy zawdzięczają mu m.in. wsparcie aparaturowe budującej się radioastronomii, pierwszy w Toruniu komputer PC, pierwszą astronomiczną kamerę CCD i program badawczy masowej fotometrii gwiazdowej.” (https://www.umk.pl/uczelnia/dhc/paczynski , 22 czerwca 2018)

„Choć w Polsce od dekad pozostaje niemal nieznany, w 180-milionowym Pakistanie Władysław Turowicz uchodzi za bohatera narodowego. W jaki sposób pilot z Polski zasłużył sobie na tak ważne miejsce w historii jednego z najludniejszych państw świata?” (M. Staniul)

Bohdan Paczyński, b.d., http://www.nasonline.org/publications/ biographical-memoirs/memoir-pdfs/ paczynski-bohdan.pdf, 25 czerwca 2018

Bohdan Paczyński

(1940–2007), astronom i astrofizyk zajmujący się teorią ewolucji gwiazd, dysków akrecyjnych, poszukiwaniem obiektów słabo świecących lub nieświecących wcale oraz kosmologicznym pochodzeniem rozbłysków gamma; w 1972 roku z jego inicjatywy powstało Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk, którego w 1976 roku był dyrektorem. W tymże roku nadano mu tytuł profesora i został najmłodszym członkiem Polskiej Akademii Nauk. W 1982 roku objął katedrę zajmowaną wcześniej przez Alberta Einsteina na Uniwersytecie w Princeton. Od 1984 roku był członkiem Narodowej Akademii Nauk Stanów Zjednoczonych. Amerykańskie, europejskie i japońskie korporacje naukowe były zaszczycone

faktem posiadania Bohdana Paczyńskiego w swoim gronie. Wiele towarzystw naukowych świata nadało mu swoje najwyższe medale i dyplomy. Jest laureatem licznych nagród. Na podstawie idei Paczyńskiego zbudowano teleskop w Chile i uruchomiono w 1992 roku projekt badawczy OGLE, mający na celu wykrywanie i obserwację zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego. W 2005 roku był współodkrywcą planety OGLE-2005-BLG-390Lb. Jego imię nosi planetoida 11755 Paczyński. Opublikował ponad 300 prac naukowych. Medal im. Bohdana Paczyńskiego ustanowiony w 2011 roku jest nagrodą dla wybitnych naukowców. Był żonaty z Hanną Adamską (1964). Miał córkę Agnieszkę i syna Marcina. W 2007 roku nadano mu pośmiertnie Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Władysław Turowicz, b.d., fot. czołówka propagandowa PAF, AT

ordery: Sitara i Pakistan (Gwiazdę Pakistanu, 1965), Tamgha i Pakistan (Medal Pakistanu, 1967), Sitara i Khidmat (Gwiazdę Służby Cywilnej, 1967), Sitara e Quaid e Azam (Gwiazdę Wielkiego Przywódcy, 1971). Promował walkę z narkotykami. Pod koniec życia był niepełnosprawny z powodu urazu kręgosłupa podczas kraksy na motocyklu. Miał żonę Zofię, pierwszą pilotkę szybowniczkę, szkolącą pierwszych kadetów PAF. Czworo dzieci Turowiczów otrzymało wykształcenie w szkołach w Karaczi i Wielkiej Brytanii. Syn jest naukowcem w SUPARCO. Turowicz zmarł wskutek wypadku samochodowego. Pochowano go na cmentarzu chrześcijańskim Gora Qabristan w Karaczi. W 2006 roku, w dniu Święta Niepodległości Pakistanu oraz w przeddzień Dnia Wojska Polskiego, odsłonięto pomnik generała Władysława Turowicza w sali głównej Muzeum Pakistańskich Sił Powietrznych w Karaczi. Inny pomnik stoi w SUPARCO w Lahore.

Władysław Turowicz

(1908–1980), inżynier, od 1948 roku pracujący w Pakistanie (Karaczi, Peszawar), współtwórca Pakistańskich Sił Powietrznych, ze względu na słaby wzrok nie mógł być pilotem. W 1952 roku objął stanowisko dowódcy bazy Pakistańskich Sił Powietrznych w Chaklala. W 1959 roku awansował do stopnia pułkownika. W 1960 roku objął stanowisko zastępcy dowódcy Sztabu Sił Powietrznych do spraw szkolenia. W 1965 roku uruchomił produkcję części zapasowych do samolotów. W 1966 roku został skierowany do pracy w Space&Upper Atmosphere Research Committee (SUPARCO), w 1967 został jego komendantem. Kierował przygotowaniem programu rakietowego i kosmicznego oraz pakistańskich astronautów. Blisko współpracował z Abdusem Salamem, pakistańskim fizykiem teoretycznym, późniejszym noblistą. Przeszedł na emeryturę w 1967 roku w randze generała. Otrzymał m.in.

Bohdan Paczyński wśród członków Międzynarodowej Unii Astronomicznej; stoi 1. od lewej, 1988, APAN Zofia Turowicz podczas szkolenia kadeta, b.d., fot. czołówka propagandowa PAF, AT

Nadanie Bohdanowi Paczyńskiemu tytułu profesora nadzwyczajnego, 1974, APAN

Prezydent Pakistanu feldmarszałek Ayub Khan odznacza Władysława Turowicza, 1966, fot. czołówka propagandowa PAF, AT

Nagroda przyznana Bohdanowi Paczyńskiemu przez Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1991, APAN Władysław Turowicz podczas egzaminu pilota, b.d., fot. czołówka propagandowa PAF, AT

Medal Henry’ego Drapera ufundowany przez wdowę po słynnym astronomie, przyznany Bohdanowi Paczyńskiemu przez Narodową Akademię Nauk Stanów Zjednoczonych, 1997, APAN

Władysław Turowicz z kolegami; stoi 3. od lewej, b.d., fot. czołówka propagandowa PAF, AT

Bohdan Paczyński na konferencji w Instytucie Fizyki PAN; siedzi 1. od lewej,, 1999, APAN

Bohdan Paczyński na konferencji w Instytucie Fizyki PAN, 1999, APAN

Marta Mikulska (2. od lewej) i Zofia Turowicz (w środku) podczas szkolenia z grupą kadetów, b.d., fot. czołówka propagandowa PAF, AT Władysław Turowicz, b.d., fot. czołówka propagandowa PAF, AT

Medal Mariana Smoluchowskiego przyznany Bohdanowi Paczyńskiemu przez Polskie Towarzystwo Fizyczne, 2000, APAN

Obserwatorium astronomiczne La Silla, Chile, 2009, fot. F. Kamphues, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:A-360_degree_panorama_of_a_unique_cloudscape_over_La_Silla.jpg, 4 września 2018

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Pakistan, Dolina Swat, 2006, fot. Drnajeebansari, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Falak_Sher.jpg,

139

„Jankowscy nigdy nie wyparli się swojego pochodzenia, płacąc za to ogromną cenę; utraciwszy język ojczysty, nie utracili jednak cząstki polskiego ducha wolności, przeciwstawiając przeciwnościom losu i ciężkim próbom życiowym niezwykły hart ducha, poświęcenie, upór i pracowitość, pośrednio zawsze będąc ambasadorami Polski, która od dawna już, niestety, zaliczyła ich na straty.” (E. Lickiewicz)

„Dziwny to był człowiek: zdolny fachowiec, ale mało rzeczy umiał robić naprawdę dobrze; nie skończył właściwie żadnej szkoły, a jednak budził podziw wykształconych i mądrych ludzi; był tylko braciszkiem w zakonie, lecz znali go papieże, kardynałowie i biskupi; choć mieszkał w Japonii jako przeciętny cudzoziemiec, rozmawiali z nim najwyżsi dostojnicy państwowi.” (L.I. Bernatek)

Władysław Żebrowski, Muzeum Brata Zenona Żebrowskiego w Czarni, b.d., fot. M. Samsel, AMKK

Michał Jankowski, 1909, atelier Japonskaja Fotografija E. Chosita we Władywostoku, h t t p s : //c o m m o n s .w i k i m e d i a . o r g / w i k i / Category:Micha%C5%82_Jankowski#/media/ File:Mikhail_Yankovskiy_1909.jpg, 15 czerwca 2018

Michał Jankowski

herbu Nowina (1842–1912), pionier rosyjskiego Dalekiego Wschodu, przyrodnik i hodowca, zwany Nenuni („Czterooki”), za udział w powstaniu styczniowym zesłany na 8 lat na Syberię (Siwakowa, Badajsk, Kozakiewiczewo), gdzie poznał Wiktora Godlewskiego i Benedykta Dybowskiego; uczestniczył wraz z nimi w ekspedycji naukowej. Pracował, a potem zarządzał kopalnią złota na wyspie Askoid. Ożenił się z Olgą Kuzniecową z buriackiej rodziny Kurtukowych. Miał siedmioro dzieci: Aleksandra, Elżbietę, Jerzego, Annę, Jana, Siergieja i Pawła. Po odbyciu kary osiedlił się na niebezpiecznym pograniczu rosyjsko-mandżurskim. Założył i rozwinął gospodarstwo

hodowlane (sad, pasieka, plantacja żeńszenia, hodowla jeleni sika, koni) na Sidemi — obecnie Półwysep Jankowskiego. Zidentyfikował, opisał i dostarczył do rosyjskich i europejskich muzeów (Władywostok, Irkuck, Chabarowsk, Warszawa, Lwów, Berlin, Paryż) liczne okazy flory i fauny regionu. Dotował budowę muzeum we Władywostoku. Upamiętniono go, nadając wielu ptakom, motylom, chrząszczom, roślinom nazwę „jankowskii”. Prowadził również wykopaliska (Kraj Ussuryjski — kultura Jankowskiego). Założył we Władywostoku firmę wyrobów skórzanych Jankowski, Żułkiewicz&Co i księgarnię Jankowski i Trusow. Synowie Jerzy i Aleksander kontynuowali badania ojca w Rosji, Chinach i Korei.

Władysław Żebrowski

brat Zeno (ok. 1898–1982), misjonarz, franciszkanin konwentualny, w 1925 roku wstąpił do zakonu franciszkanów w Grodnie, przybierając imię Zenon. Uczestniczył w wydawaniu „Rycerza Niepokalanej”, kierował budową klasztoru w Niepokalanowie. W 1930 roku wraz z Maksymilianem Kolbem wyjechał do Japonii. Współpracował przy tworzeniu misji katolickiej w Nagasaki. Po zakończeniu 2. wojny światowej zajął się organizowaniem sierocińców dla japońskich dzieci i zakładaniem osiedli dla bezdomnych. Spędził w tym kraju ponad 50 lat, niosąc pomoc sierotom, kalekom i ofiarom wojny.

Odwiedzali go m.in. cesarz Japonii Hirohito oraz papież Jan Paweł II. W 1969 roku został odznaczony przez cesarza Orderem Skarbu Świętego IV klasy, a w 1979 roku u podnóża góry Fudżi wzniesiono jego pomnik autorstwa Adolfa Ryszki i Togashi Hajime. Rząd Polski uhonorował go w 1976 roku Złotą Odznaką Orderu Zasługi PRL. W 1998 roku wzniesiono pomnik brata Zenona w Czarni na Kurpiach, jego rodzinnej parafii. W 2002 roku otwarto tam Muzeum Brata Zenona Żebrowskiego. Na podstawie jego życiorysu w 1998 roku zrealizowano film animowany zatytułowany Brat Zeno — bezgraniczna miłość.

Eksponaty w Muzeum Brata Zenona Żebrowskiego w Czarni, b.d., fot. M. Samsel, AMKK Motyl żyjący na Sidemi, b.d., 2017, Muzeum Historii Naturalnej w Londynie, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mimas_christophi_BMNHE272339_male_un.jpg, 15 czerwca 2018 Półwysep Jankowskiego, dawniej Sidemi, znajduje się na południu Kraju Nadmorskiego, nad Morzem Japońskim. Położony na zachodnim wybrzeżu Zalewu Piotra Wielkiego, oddziela Zatokę Narwa i Łabędzią Lagunę od Zalewu Słowiańskiego. W zachodniej części połączony z lądem niskim bagnistym przesmykiem. Od północno-wschodniej strony półwysep oblewają wody zatoki Gieka, od południowo-wschodniej — zatoki Tabunnaja, od południowo-zachodniej — zatoki Siewiernaja. Punktem najdalej wysuniętym na północ jest cypel Brinera, na zachód — cypel Kuprianowa. Na południe od półwyspu położone są wyspy Sidorowa i Gierasimowa, na wschód — Wyspa Królicza. Na półwyspie znajduje się wiele niewielkich strumieni. Dominuje krajobraz górzysty, najwyższy punkt 248 m n.p.m. Wybrzeże strome, skaliste, w północno-zachodniej części płaskie, częściowo zalewane. W morzu u wybrzeży półwyspu liczne głazy.

Jeleń mandżurski, 2010, fot. A. Zienowicz, Warszawski Ogród Zoologiczny, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jelen_Mandzurski_-_Cervus_nippon_ mantchuricus.JPG, 15 czerwca 2018

Pomnik brata Zenona Żebrowskiego w Czarni, b.d., fot. M. Samsel, AMKK

Eksponaty w Muzeum Brata Zenona Żebrowskiego w Czarni, b.d., fot. K. Mróz, AMKK

N.N., Michał Jankowski, przed 1912, https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Micha %C5%82_Jankowski#/media/File:Michal_Jankowski.jpg, 15 czerwca 2018

Wycinek prasowy z gazety „Gromada — Rolnik Polski” poświęcony Czesławie Konopce i jej spotkaniu z bratem Zenonem w Tokio, 9 czerwca 1983, AK

Brat Zenon Żebrowski na spotkaniu z Czesławą Konopką z Kurpi, damą polskiej wycinanki, 1983, AK

Tytułowa strona Obrad Towarzystwa Zoologicznego w Londynie, 1889, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Proceedings_of_the_Zoological_ Society_of_London_title_page.jpg, 15 czerwca 2018

Muzeum Brata Zenona Żebrowskiego w Czarni, 2016, fot. S. Górski, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Muzeum_Brata_Zenona_w_Czarni.jpg, 7 maja 2018

Korzeń żeńszenia, b.d., https://www.google.pl/search?q=%C5%BCe%C5%84+sze%C5%84+syberyjski&sourc e=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwi2rM3o4NXbAhVHh6YKHWIQD50Q_AUICi gB&biw=1366&bih=586#imgrc=dOQWYZ-0OHzETM, 15 czerwca 2018 Inskrypcja na pomniku Michała Jankowskiego na Sidemi, 1991, Biblioteka Gorkiego we Władywostoku, h t t p s : //c o m m o n s .w i k i m e d i a . o r g /w i k i / C a t e g o r y : M i c h a % C 5 % 8 2 _ J a n k o w s k i #/m e d i a / File:MJankowski_pamiatnik_nadpis.jpg, 15 czerwca 2018

Habit brata Zenona, Muzeum Brata Zenona Żebrowskiego w Czarni, b.d., fot. S. Balas, AMKK

Jelenie sika, Hostin, okr. Melnik, Stredocesky kraj, 2018, fot. Horakvlado, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d5/Jelen_sika_%28Cervus_nippon%29%2C_obora%2C_Host%C3%ADn%2C_ okr._M%C4%9Bln%C3%ADk%2C_St%C5%99edo%C4%8Desk%C3%BD_kraj_03.jpg, 12 lipca 2018

140 Hokkaido, ogród botaniczny w Shiraoi, 2014, fot. I. Arabas

„Przez całe życie hołdował znakomity inżynier zasadzie, iż «praca jest powołaniem najlepszych», i wykazywał pracowitość, która wprawiała w osłupienie każdego, kto go obserwował.” (http://niezwykle.com/stefan-drzewiecki-polski-edison-tworca-wielu-przelomowych-wynalazkow-dodzis-stosowanych-na-calym-swiecie/#prettyPhoto, 23 czerwca 2018)

„Przedmioty matematyczne, rysunki idą mi dobrze. Gorzej z historią, językami, chociaż na żadnym świadectwie nie mam nigdy niedostatecznych. Lubię geografię, przyrodę, prace ręczne. Fizyka i chemia — średnio.” (K. Olszewski)

Krystyn Olszewski, b.d., [w:] O. Drost, Krystyn Olszewski — polski projektant Singapuru, http://podroze.onet.pl/ciekawe/ krystyn-olszewski-polak-ktory-budowalsingapur/8xhx9n, 20 czerwca 2018

Stefan Drzewiecki, b.d., https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Stefan_Drzewiecki.jpg, 23 czerwca 2018

Stefan Drzewiecki

podwodny z pancerzem wodnym). Wziął udział w wojnie rosyjsko-tureckiej (1877–1878), za którą dostał Żołnierski Krzyż św. Jerzego. Od 1888 roku konstruował okręty podwodne o napędzie elektrycznym. Stworzył wyrzutnię min oraz torpedowiec. Zajmował się badaniem lotu ptaków, a obserwacje wykorzystywał do zgłębiania problemów lotnictwa. Jako pierwszy stwierdził, że możliwy jest lot maszyny cięższej od powietrza. Skonstruował płatowiec „Canard”, wyposażony w tylne śmigło i samoczynne urządzenia stabilizacyjne. Z jego inicjatywy powstały w Paryżu pierwsze tunele aerodynamiczne. Był zastępcą przewodniczącego Sekcji Lotniczej Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego. Otrzymał wiele nagród. Najważniejsze publikacje: O oporze powietrza w zastosowaniu do lotu ptaków i aeroplanów, Aeroplany w przyrodzie. Próba nowej teorii lotu, Śruby powietrzne.

(1844–1938), odkrywca, pionier lotnictwa i żeglugi podwodnej, jego pierwszym wynalazkiem był licznik kilometrów dla dorożek konnych (1867, Paryż), wymyślił cyrkiel do wykreślania przekrojów stożkowych oraz paraboliczny regulator silników parowych (1873, Wystawa Powszechna w Wiedniu). W tym samym okresie skonstruował aparat rejestrujący prędkość parowozu oraz automat do sprzęgania wagonów. Stworzył też dromograf — przyrząd automatycznie kreślący drogę statku na mapie (1873). Przeniósł się do Rosji, gdzie zajął się konstruowaniem okrętów podwodnych, stale je udoskonalając i wyposażając w nowoczesne urządzenia (pierwszy okręt podwodny napędzany siłą ludzkich mięśni, pierwsze zastosowanie peryskopu w okręcie podwodnym, okręt

Łódź podwodna Stefana Drzewieckiego, Centralne Muzeum Wojenno-Morskie w Petersburgu, 2010, fot. W. Muratow, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0%9F%D0%9B_%D0%94%D0%B6%D0%B5%D0%B2% D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_1.jpg, 23 czerwca 2018

Krystyn Olszewski

(1921–2004), architekt, wynalazca, w 1942 roku za posiadanie broni trafił na Pawiak, potem do Oświęcimia, Gross-Rosen, Buchenwaldu i Dachau. Po wojnie mieszkał w Niemczech, gdzie studiował architekturę na Uniwersytecie w Monachium i pracował w Polskim Czerwonym Krzyżu, potem wrócił do Warszawy. W 1949 roku ożenił się z Małgorzatą, z którą miał dwóch synów — Piotra i Jerzego. Pracował m.in. przy projekcie rozwoju kilkunastu polskich miast, portów morskich w Trójmieście oraz Chorzowskiego Parku Kultury i Wypoczynku. Był głównym projektantem planu urbanistycznego stolicy. Po trzęsieniu ziemi w Macedonii w 1963 roku zajął się planami odbudowy Skopje. Później otrzymał dwuletni kontrakt w Iraku, gdzie odpowiadał za planowanie przestrzenne Bagdadu. W 1968 roku wyjechał do Singapuru, gdzie został generalnym projektantem koncepcyjnego planu rozwoju tego miasta. Był twórcą Marina City — miasta-parku nad

zatoką Marina w centrum Singapuru, jednego z największych portów lotniczych na świecie Changi (na morzu) oraz siedmiu nadziemnych stacji metra. Miał dużo pomysłów militarno-pacyfistycznych. Zmarł 30 kwietnia 2004 roku w rocznicę wyjścia z obozu koncentracyjnego. Jego pomysłem było ukształtowanie aglomeracji w formie pierścienia „nowych miast” wokół centralnych terenów zielonych, które służą do pozyskiwania i magazynowania wody deszczowej. W Oświęcimiu zaprzyjaźnił się z Tadeuszem Borowskim i Januszem Nelem Siedleckim. Po wojnie napisał z nimi książkę Byliśmy w Oświęcimiu, ze wspomnieniami z obozu, którą wydał w Monachium Anatol Girs pod szyldem Oficyna Warszawska na Obczyźnie. Część nakładu została oprawiona w oryginalne obozowe pasiaki z naszytym numerem Siedleckiego (6643), w kilku egzemplarzach okładki przepleciono kawałkiem drutu kolczastego, a jeden oprawiono w skórę z esesmańskiego płaszcza.

Krystyn Olszewski, b.d., [w:] O. Drost, Krystyn Olszewski — polski projektant Singapuru, http://podroze.onet.pl/ciekawe/krystyn-olszewski-polak-ktory-budowal-singapur/8xhx9n, 20 czerwca 2018

Stefan Drzewiecki, rysunek układu samolotu samostatecznego ze statecznikami działającymi przeciwstawnie i zawsze w kierunku zwiększania kąta natarcia płatów nośnych, 1882– 1909, [w:] S. Januszewski, Tajne wynalazki lotnicze Polaków, Rosja 1870–1917, Wrocław 1998, BIHN

Krystyn Olszewski z żoną Małgorzatą, b.d., [w:] O. Drost, Krystyn Olszewski — polski projektant Singapuru, http://podroze.onet.pl/ciekawe/krystyn-olszewski-polakktory-budowal-singapur/8xhx9n, 20 czerwca 2018

Singapur nocą, miasto zaprojektowane przez Krystyna Olszewskiego, b.d., [w:] O. Drost, Krystyn Olszewski — polski projektant Singapuru, http://podroze.onet.pl/ciekawe/krystyn-olszewski-polak-ktory-budowalsingapur/8xhx9n, 20 czerwca 2018

Łódź podwodna Stefana Drzewieckiego, pomnik w Gatczynie, 2008, fot. A. Topchiy, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3d/Drzewiecki_submarine._ Monument_in_Gatchina.jpg, 23 czerwca 2018 Łodzie podwodne Stefana Drzewieckiego, 1887–1892, http://niezwykle.com/stefan-drzewiecki-polski-edison-tworca-wieluprzelomowych-wynalazkow-do-dzis-stosowanych-na-calym-swiecie, 26 czerwca 2018

Krystyn Olszewski z synami — Piotrem i Jerzym, b.d., [w:] O. Drost, Krystyn Olszewski — polski projektant Singapuru, http://podroze.onet.pl/ciekawe/krystyn-olszewski-polak-ktory-budowalsingapur/8xhx9n, 20 czerwca 2018

Singapur, Marina City, b.d., [w:] O. Drost, Krystyn Olszewski — polski projektant Singapuru, http://podroze.onet.pl/ciekawe/krystyn-olszewski-polak-ktory-budowalsingapur/8xhx9n, 20 czerwca 2018

Najciekawsze na świecie balansujące skały, Singapur, b.d., [w:] O. Drost, Krystyn Olszewski — polski projektant Singapuru, http://podroze.onet.pl/ciekawe/krystyn-olszewski-polakktory-budowal-singapur/8xhx9n, 20 czerwca 2018

Samolot Stefana Drzewieckiego „Canard” na wystawie w Paryżu, 1912, [w:] B. Orłowski, Polska przygoda z techniką. Wielkie i małe sukcesy polskich inżynierów, wynalazców i menedżerów, Warszawa 2009, BIHN Mapa zagospodarowania Singapuru autorstwa Krystyna Olszewskiego, b.d., [w:] O. Drost, Krystyn Olszewski — polski projektant Singapuru, http://podroze.onet.pl/ciekawe/krystyn-olszewski-polak-ktory-budowal-singapur/8xhx9n, 20 czerwca 2018

Wybrzeże Kresty, Petersburg, 2012, fot. Florstein, http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Kresty_prison_in_SPB.jpg, 3 września 2018

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Panorama Singapuru, 2010,v fot. Chensiyuan, http://commons.wikimedia.org/wiki/File:1_Singapore_city_skyline_2010_day_panorama.jpg,

141

„Muzykologetnograf, kompozytor, artysta ludowy Kazachstanu. Aleksander Zatayewicz znał cały step — w Irtyszu i na Uralu, w Karkaralińsku i KyzyłOrdzie, na stepie Bukiejewskiego, w Orenburgu, u podnóża Żytego. Chodził po bazarach, mieszkał w jurcie z pasterzami, wędrował z nimi na wielbłądach i koniach [...] i zapisywał wszystko, zapisywał .” (E. Hemec)

„W wiosce powitał mnie krótkim przemówieniem w obecności licznie zgromadzonego ludu miejscowy patriarcha, pan Stanisław Lewicki. Było to chyba najbardziej wzruszające przemó wienie wygłoszone do mnie w całym życiu [...]. Mówił: «Wywieźli nas pod te góry, zostawili tutaj i wszyscy zapomnieli o nas. Nikt o nas nie pamiętał. Dopiero Ojciec Duchowny do nas przy jechał. My takie sieroty, my takie sieroty». Płakał czcigodny patriarcha, płakał cały zebrany lud, płakał i ksiądz razem z nimi. Ale to były dobre łzy.” (W. Bukowiński)

Władysław Bukowiński, b.d., https://upload.wikimedia.org/wikipedia/ commons/5/57/Wladyslaw_Bukowinski.jpg

J. Lemencier, Adolf Januszkiewicz, ok. 1857, Biblioteka Narodowa

Aleksander Zatajewicz

(1869–1936) najwybitniejszy w skali światowej badacz i znawca kazachskiego folkloru. Od młodych lat zajmował się muzyką, grał na fortepianie i komponował. Od 1886 roku był urzędnikiem gubernialnym w Płocku, w latach 1904–1915 pracował jako doradca generałagubernatora w Warszawie. Zajmował się także krytyką muzyczną, publikował liczne recenzje w „Dzienniku Warszawskim”. W 1915 roku wyjechał do Moskwy, a potem do Orenburga. Pracował jako księgowy i akompaniator w miejscowej filharmonii. Interesował się twórczością ludów stepowych, a szczególnie pieśniarzami improwizatorami zwanych

akynami. W ich twórczości przewijały się motywy stepowych przestrzeni, a opowieści o życiu Kazachów były przekazywane z pokolenia na pokolenie. Towarzyszyły im dźwięki dombry, szarpanego instrumentu strunowego. W celu dokładnej dokumentacji Zatajewicz opracował własną metodę zapisu nutowego, pozwalającą na oddanie, poza linią melodyczną, nastroju kompozycji. Zebrał i opracował do druku 2300 pieśni i melodii ludowych. Jego zbiory posłużyły do komponowania pierwszych oper kazachskich. Wzorował się na nich także Siergiej Prokofiew. Zmarł w 1936 roku w Moskwie.

Władysław Bukowiński

(1905–1974) ksiądz, więzień sowieckich łagrów, kaznodzieja, błogosławiony kościoła katolickiego. Po studiach prawniczych na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1926 roku postanowił zostać księdzem. Święcenia otrzymał w 1931 roku i pracował jako katecheta i nauczyciel oraz wykładał w Wyższym Seminarium Duchownym w Łucku. W sierpniu 1940 roku aresztowany przez NKWD. Skazany na 8 lat w 1941 roku znalazł się wśród rozstrzeliwanych, cudem ocalał. Powtórnie aresztowany przez NKWD dostał zaoczny wyrok 10 lat karnych obozów pracy i od 1946 roku pracował przy wyrębie lasów na Syberii.

Po uwolnieniu w 1954 roku, skierowany do Karagandy pracował początkowo jako stróż nocny. Jednocześnie odprawiał msze w mieszkaniach prywatnych. Aby móc pozostać w Kazachstanie przyjął obywatelstwo radzieckie. W 1958 roku aresztowany po raz trzeci. Po odbyciu kary wrócił do działalności misyjnej. W 1965 roku przyjechał do Polski. Po śmierci został pochowany w specjalnej krypcie katedry Matki Boskiej Fatimskiej, Matki Wszystkich Narodów w Karagandzie. Za swoje zaangażowanie i ofiarną pracę nazwany jest Apostołem Kazachstanu.

Pożegnanie ks. Bukowińskiego w Suchej Beskidzkiej przed wyjazdem do Łucka, 1936, [w:] Akyn, http://eurasia.travel/kazakhstan/culture/music/, 15 września 2019

Aleksander Zatajewicz przy pracy, Moskwa, 1924, https:// mix.tn.kz/mixnews/aleksandr-zataevich-muzyikalnyiy-metrvlyublennyiy-kazahskie-317193/, 15 września 2019

Wycinek prasowy z wizerunkami Benedykta Dybowskiego i Wiktora Godlewskiego, b.d., APAN

Fragment Curriculum Vitae Władysława Bukowińskiego, napisanego przed wstąpieniem na Wydział Teologii, 1925, [w:] Pierwsza komunia święta w Karagandzie, 1968, [w:]

Akyn Balabek i Aleksander Zatajewicz, ilustracja z Encyklopedii Kazachskiej, domena publiczna

Siergiej Prokopiew, ok. 1918, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sergei_ Prokofiev_03.jpg, 15 września 2019

Wiktor Godlewski, b.d., [w:] Z. Wójcik, Aleksander Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982, BAPAN

Seria monet wyemitowanych przez Bank Narodowy Kazachstanu w 1996 roku z okazji 150 rocznicy urodzin najsławniejszego akyna Abaja Kunanbajewa. https://nationalbank.kz/?docid=29&cat_id=115&switch=english, dostęp 15 września 2019

Akt zgonu Władysława Bukowińskiego, [w:] Grób Aleksandra Zatajewicza na Cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie. W 1956 roku postawiono na grobie pomnik, przestawiający folklorystę zasłuchanego w śpiew akyna, http://devichka.ru/nekropol/view/item/id/204/ catid/1, 15 września 2019

Grób ks. Władysława Bukowińskiego na cmentarzu....., [w:]

Kazachska dombra, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/ ce/Kazakh_Dombra.jpg, 15 września 2019 Seria monet wyemitowanych przez Bank Narodowy Kazachstanu w 1996 roku z okazji 150 rocznicy urodzin najsławniejszego akyna Abaja Kunanbajewa. https://nationalbank.kz/?docid=29&cat_id=115&switch=english, dostęp 15 września 2019

Kaplica w Karagandzie; istniała tylko przez rok, 1956–1957, [w:]

142 Jezioro Bajkał, 2008, fot. J. Arvaniti

„Przetłumacz naprzód wiernie myśl autora, rzuć go potem na stronę i całą robotę odlej wswoim języku. Jak to zrobisz, zamknij ją do kuferka, a weź się znowu do naszychdobrych dawniejszych i nowszych pisarzy, przejmij się duchem ojczystej mowy, nauczsię używać wszystkich jej skarbów i gdy potem odczytawszy twoje tłumaczeniepostrzeżesz, że nie jest złe, to możesz dać je drukować.” (A. Januszkiewicz)

„Mnie tu nuda zabije! Ha!... tam chyba ożyję Gdzie powietrze… gdzie stepów do woli”

J. Lemencier, Adolf Januszkiewicz, ok. 1857, Biblioteka Narodowa

Adolf Januszkiewicz

(1803–1957), polski poeta, powstaniec listopadowy, nazywany “kazachskim Długoszem”. Studiował w Wilnie jako słuchacz Oddziału Literackiego Uniwersytetu, należał do kręgu bliskiego filaretom. Był zaprzyjaźniony z Adamem Mickiewiczem, który uwiecznił go w III części Dziadów. Debiutował w 1821 roku w „Dzienniku Wileńskim”. był przez pewien czas deputatem Sądu Głównego Izby Cywilnej. Później, z powodu choroby kurował się za granicą. We wrześniu 1830 roku powrócił do kraju i wziął udział w powstaniu listopadowym. Ranny, dostał się do niewoli. Został skazany na karę śmierci, później wyrok zamieniono na zesłanie, utratę szlachectwa i konfiskatę majątku. Przebywał w Tobolsku i Omsku. Od 1842 roku

został sekretarzem Komitetu do Ułożenia Projektu Praw Kirgiskich. Z tego powodu odbywał częste podróże w stepy Kazachstanu, które opisał w Listach i Dzienniku, dając szeroką panoramę życia Kazachów. Cieszył się zaufaniem naczelników rodów. W swoich opisach zamieścił ciekawe informacje o ojcu najwybitniejszego kazachskiego poety – Abaja Kunanbajewa. Interesował się folklorem. Jego stepowe zapisy powiązane są z rzeczywistymi wędrówkami i autentycznymi wydarzeniami. W Kazachstanie uważany jest za pierwszego w dziejach Kirgizo-Kazachów historyka, etnografa i pisarza łączącego kulturę kazachską i europejską. W 1856 roku został ułaskawiony i powrócił do kraju ciężko chory na gruźlicę.

A. Regulski, Portret Gustawa Zielińskiego, drzeworyt, ok. 1881, Biblioteka Narodowa

Gustaw Zieliński

(1809–1881), poeta i pisarz uczestnik powstania listopadowego, zesłaniec syberyjski zaliczany do „ukraińskiej szkoły poetów”. Ukończył Wydział Prawa i Administracji Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Po powstaniu listopadowym uciekł do Prus. Wrócił w 1832 roku i wkrótce został aresztowany i skazany na bezterminowe osiedlenie na Syberii. Przebywał w Tobolsku i Iszyniu, gdzie poznał w środowisko filomatów i dekabrystów. Pracował w miejscowej administracji i współpracował z Kazachami. Chętnie wędrował po stepach w poszukiwaniu pozorów wolności

M. Fajans, Gustaw Zieliński, ok. 1851, Biblioteka Narodowa

W. Dümler, Adam Mickiewicz, 1861, Biblioteka Narodowa

(G. Zieliński)

i opisywał ich piękno. Najbardziej znanym jest poemat Kirgiz wydany w 1842 roku. Utwór doczekał się wielu wydań, a autorowi przyniósł sławę piewcy wolności. Inne znane utwory to Koń beduina i Stepy. Zieliński wrócił do kraju w 1842 roku i zajął się gospodarką w swoim majątku Skępe. Zgromadził księgozbiór liczący około 20 tysięcy woluminów, który stał się podstawą obecnej Biblioteki Towarzystwa Naukowego im. Zielińskich w Płocku. Został pochowany w miejscowym kościele w swoim majątku.

J. Holewiński, Portret Gustawa Zielińskiego (na podstawie zdjęcia W. Twardzickiego), drzeworyt, ok. 1881, Biblioteka Narodowa

B. Puc, Portret Gustawa Zielińskiego, drzeworyt, ok. 1881, Biblioteka Narodowa

J. Lemencier, Adolf Januszkiewicz, ok. 1857, Biblioteka Narodowa

K. Beyer, Gustaw Zieliński, fotografia, ok. 1880, Biblioteka Narodowa

List Gustawa Zielińskiego do Walerego Przyborowskiego, 1880, Biblioteka Narodowa

Żywot Adolfa Januszkiewicza i jego listy ze stepów kirgizkich, oprac. E. Januszkiewicz i F. Wrotnowski, Paryż 1861, Biblioteka Narodowa

Dedykacja Eustachego Januszkiewicza dla Wacława Gasztowta w książce Żywot Adolfa Januszkiewicza i jego listy ze stepów kirgizkich, oprac. E. Januszkiewicz i F. Wrotnowski, Paryż 1861, Biblioteka Narodowa

Poemat Kirgiz cieszył się ogromną popularnością i był wielokrotnie wydawany; ze zbiorów Biblioteki Narodowej

W. Górski, Januszkiewicz Adolf, rękopis [w:] Autografy nowsze ze zbioru Władysława Górskiego, t. V, Biblioteka Narodowa

Abilkhan Kasteev, Portret akyna Zhambula, 1937, Państwowe Muzeum Sztuki Republiki Kazachstanu im. A. Kasteeva w Ałmaty. https://arthive.com/artists/21143~Abylkhan_ Kasteevich_Kasteev/works/574373~Portrait_of_ the_national_akyn_Zhambyl, 15 września 2019

K. Bachmatowicz, Kirgiz na koniu, z serii: Orłosiady, litografia, ok. 1836, Biblioteka Narodowa

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych Jezioro Bajkał, 2008, fot. J. Arvaniti

143

144

W POLSCE I NA ŚWIECIE Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

145

Poznań, Lotnisko Ławica, październik 2019

fot. Gabriel Piętka /MSZ, fot. DBM

146

Dni Politechniki Warszawskiej, Warszawa, listopad 2019 fot. DBM

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

147

Ambasada RP w Bogocie, listopad 2019

fot. archiwum Ambasady RP w Bogocie

148

Kongres Jeden świat – wiele kultur, Pomorsko-Kujawska Wyższa Szkoła w Bydgoszczy październik 2019,

fot. DBM

Urząd Wojewódzki w Poznaniu, wrzesień 2019

fot. P. Andrzejewski

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

149

II Światowe Forum Nauki Polskiej poza Granicami Kraju, Pułtusk, wrzesień 2019 fot. serwis PAI

Regionalny Ośrodek Debaty Międzynarodowej w Toruniu, lipiec-sierpień 2019 fot. serwis PAI

Archiwum Państwowe w Lublinie, czerwiec 2019 fot. materiały prasowe AP w Lublinie

150

I Kongres Młodzieży Polonijnej w Ameryce Południowej, Towarzystwo im. J. Piłsudskiego, Kurytyba, lipiec 2019

fot. Paulo Kochanny / KG RP w Kurytybie

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

151

Ambasada RP w Nikozji, czerwiec 2019 fot. archiwum Ambasady RP w Nikozji

152

Pietropawłowsk, Kamczatka, kwiecień 2019 fot. IK

Kokszetau, Kazachstan, maj 2019 fot. IK

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

153

Kokszetau, Kazachstan, maj 2019 fot. IK

Dzień Służby Zagranicznej MSZ, Warszawa, listopad 2018 fot. DBM

154

Ambasada RP w Rijadzie, kwiecień 2019 folder ilustrowany

Konferencja Edukacja dla Polaków na Wschodzie Mazowieckiego Kuratorium Oświaty w Warszawie, Pałac Staszica, październik 2018

fot. DBM

Dzień Azji i Pacyfiku, #DAP18, Sejm RP Warszawa, listopad 2018

fot. DBM

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

155

Inauguracja wystawy, Pałac Staszica w Warszawie, 22 października 2018 fot. Gabriel Piętka/ MSZ

156

Inauguracja wystawy, Pałac Staszica w Warszawie, 22 października 2018

fot. Gabriel Piętka/ MSZ

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

157

Strona tytułowa kalendarza na rok 2017 z serii „Polacy światu” Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą MSZ

158

Strona tytułowa kalendarza na rok 2018 z serii „Polacy światu” Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą MSZ

Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

159

Strona tytułowa kalendarza na rok 2019 z serii „Polacy światu” Departament Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą MSZ

160