Przerwana misja. Straty dyplomacji polskiej w okresie II wojny światowej

Marek Pernal

Przerwana misja Straty dyplomacji polskiej w okresie II wojny światowej

Departament Dyplomacji Publicznej i Kulturalnej MSZ Warszawa 2020

„Oddali życie za Ojczyznę” W 1990 roku minister spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski zaakceptował projekt uhonorowania pamięci pracowników przedwojennego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, którzy stracili życie w latach 1939–1945. 1 września 1990 r. przy wejściu do budynku MSZ w Alei Szucha 23 umieszczona została tablica zawierająca nazwiska 69 osób (lista powinna obejmować kilka postaci więcej), które poległy z bronią w ręku w czasie działań wojennych, straciły życie podczas internowania lub w czasie ewakuacji, zostały zamordowane w niemieckich obozach koncentracyjnych lub zginęły w ZSRS. Przypomniani zostali zarówno szef resortu, minister Józef Beck, zmarły w 1944 roku podczas internowania w Rumunii, jak i szeregowi urzędnicy MSZ zatrudnieni przed wojną na stanowiskach administracyjnych. Tablicę odsłonił uroczyście minister Krzysztof Skubiszewski. Głos zabrali weterani przedwojennej dyplomacji, Ludwik Łubieński, były sekretarz ministra Józefa Becka i Jan Meysztowicz, były attaché w Delegaturze RP przy Lidze Narodów w Genewie, potem uczestnik kampanii norweskiej w 1940 roku i oficer Polskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii, a w końcowym okresie wojny konsul RP w Dublinie. Obecny był inicjator tablicy, Zbigniew Czeczot-Gawrak, przed wojną pracownik konsulatów w Strasburgu i w Lille, po 1939 roku czynny w konspiracji w szeregach Armii Krajowej, uczestnik powstania warszawskiego.

Przed wybuchem wojny w Ministerstwie Spraw Zagranicznych zatrudnionych było około 530 pracowników etatowych, w tym 94 osoby w warszawskiej Centrali, a pozostali dyplomaci i urzędnicy – w placówkach zagranicznych. Około 770 osób pracowało na stanowiskach kontraktowych. W 1939 roku ministerstwu podlegało na całym świecie 10 ambasad, 20 poselstw, 24 konsulaty generalne i 42 konsulaty oraz prawie 130 konsulatów honorowych.

Jako pierwsi odczuli konsekwencje wybuchu wojny dyplomaci i urzędnicy polskich placówek w Niemczech. Atak III Rzeszy na Polskę oznaczał kres działalności Ambasady RP w Berlinie i 15 urzędów konsularnych RP. Na liście strat polskiej dyplomacji w okresie wojny przedstawiciele RP w III Rzeszy – w szczególności zatrudnieni przed 1939 rokiem na terenie Prus Wschodnich – stanowią wyjątkowo liczną grupę.

Po 17 września 1939 r. zakończyły funkcjonowanie Ambasada RP w Moskwie i trzy istniejące w ZSRS polskie placówki konsularne. Do grona polskich dyplomatów w ZSRS należał pierwszy z zamordowanych przez NKWD pracowników MSZ – konsul generalny RP w Kijowie Jerzy Matusiński. Co najmniej pięciu dyplomatów i urzędników ministerstwa trafiło do obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, a wiosną 1940 roku poniosło z rąk Rosjan śmierć w Katyniu i innych miejscach masowych egzekucji polskich jeńców wojennych.

Liczne straty poniosła polska dyplomacja we Francji. Ponad 60 dyplomatów i urzędników służby zagranicznej pracujących przed wybuchem wojny w polskich placówkach dyplomatycznych i konsularnych w tym kraju wstąpiło w 1941 roku w szeregi polskiego ruchu oporu we Francji, do utworzonej wówczas Polskiej Organizacji Walki o Niepodległość, noszącej kryptonim „Monika”.

Zginęło sześciu z nich, ponad dwudziestu przypłaciło swą działalność pobytem w niemieckich więzieniach i obozach.

Ponad dwudziestu pracowników przedwojennej polskiej służby zagranicznej zginęło w niemieckich obozach koncentracyjnych na terenie Polski, Niemiec i Austrii. Śmierć poniosło kilkoro dyplomatów i urzędników MSZ, którzy w okupowanej Polsce zaangażowali się w działalność konspiracyjną, w Departamencie Spraw Zagranicznych Delegatury Rządu na Kraj i w innych strukturach ruchu oporu. Kilku oddało życie, walcząc o wolną Polskę z bronią w ręku w polskich formacjach zbrojnych, w szeregach Brygady Podhalańskiej w Norwegii, 2 Korpusu Polskiego we Włoszech i 1 Dywizji Pancernej we Francji.

Tragiczne losy wielu polskich dyplomatów w latach 1939–1945 nie powinny zostać zapomniane. Na dzisiejszych spadkobiercach tradycji przedwojennego MSZ ciąży moralna powinność przypominania tych, którzy w ciągu swego życia pełnili misję reprezentantów Rzeczypospolitej wobec innych państw i którzy – będąc w 1939 roku czynnymi członkami służby zagranicznej lub byłymi pracownikami resortu po zakończeniu kariery dyplomatycznej – oddali w okresie walki z okupantami życie za ojczyznę.

Poniższe krótkie biogramy przywołujące zasługi i wojenne losy postaci związanych z Ministerstwem Spraw Zagranicznych II RP są świadectwem tego zobowiązania.

Marek Pernal -2-

Tablica przed wejściem do budynku Ministerstwa Spraw Zagranicznych (fot. Darek Kondefer)

-3-

Jerzy Matusiński (w środku) w Nowym Jorku, po lewej Maria Szczytt-Lednicka, po prawej Edward House, Nowy Jork 1935 (NAC)

Jerzy Matusiński (zm. po 8 października 1939, ZSRS)

Na jedynej zachowanej fotografii przedstawiającej go w zbliżeniu Jerzy Matusiński z uroczystą miną prezentuje pułkownikowi Edwardowi House’owi, doradcy prezydenta USA Thomasa Woodrow Wilsona, wielce zasłużonemu dla sprawy polskiej w okresie I wojny światowej, okazałą plakietę z podobizną samego House’a. Obok stoi autorka dzieła, rzeźbiarka Maria Szczytt-Lednicka. Jest rok 1935, Matusiński pełni misję konsula generalnego RP w Nowym Jorku. Nikt z widocznych na zdjęciu nie przypuszcza, co zdarzy się zaledwie cztery lata później.

Wkrótce po uroczystości z udziałem pułkownika House’a Matusiński opuścił placówkę w USA i został mianowany konsulem generalnym RP w Lille. W dwa lata później, w 1937 roku, objął kolejną funkcję, tym razem konsula generalnego RP w Kijowie. Wracał do kraju, który dobrze znał, w latach 1918–1920 przebywał bowiem na rosyjskim Dalekim Wschodzie. Po powrocie do Polski był urzędnikiem Oddziału II (wywiadu) Ministerstwa Spraw Wojskowych, a w latach 1923–1926 zajmował się repatriacją Polaków z ZSRS i był kierownikiem Ekspozytury Komisji Mieszanej do Spraw Repatriacji w Czycie na Zabajkalu.

Pełniąc od 1937 roku zadania konsula generalnego RP w Kijowie, obserwował zapewne z niepokojem sytuację międzynarodową w lecie 1939 roku, podpisanie przez ministrów von Ribbentropa i Mołotowa 23 sierpnia 1939 roku układu niemiecko-sowieckiego (formalnie jedynie „paktu o nieagresji”) i atak III Rzeszy na Polskę 1 września 1939 r.

17 września na Polskę ruszyły także oddziały sowieckie. Zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego polscy dyplomaci chronieni immunitetem zamierzali opuścić teren ZSRS. Łamiąc obowiązujące normy, władze sowieckie zgodziły się jednak na wyjazd jedynie ambasadora Wacława Grzybowskiego, odmawiając przywileju nietykalności innym członkom polskiego personelu. Dopiero po interwencji wicedziekana moskiewskiego korpusu dyplomatycznego, ambasadora Włoch Augusto Rosso, Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych, Narkomindieł, zezwolił pracownikom polskich placówek konsularnych w Kijowie, Mińsku i Leningradzie na przyjazd do Ambasady RP w Moskwie i ewakuację do Finlandii. Niestety, wśród zgromadzonych nie było szefa Konsulatu Generalnego RP w Kijowie, którego mimo starań i interwencji nie udało się odszukać. Z ówczesnych relacji i z badań prowadzonych po wznowieniu przez rząd polski w Londynie stosunków z ZSRS w 1941 roku wynika, iż 30 września 1939 przed północą konsul Matusiński został wezwany do kijowskiego przedstawicielstwa Narkomindiełu. Wyjechał około godziny 2 w nocy, w towarzystwie dwóch szoferów. Jeden z kierowców konsula odnalazł się w 1941 roku szeregach Armii Polskiej w ZSRS i zeznał, że wszyscy trzej zostali aresztowani przez NKWD przed siedzibą Narkomindiełu i osadzeni w kijowskim więzieniu. Stamtąd 8 października przewieziono ich koleją, każdego w osobnym przedziale, do Moskwy. Kierowca, który dostrzegł Matusińskiego w wagonie, był ostatnim świadkiem widzącym polskiego dyplomatę żywego. Losy Jerzego Matusińskiego nigdy się nie wyjaśniły. Został najprawdopodobniej zamordowany przez NKWD w nieznanym miejscu i czasie. Nie wiadomo także, co stało się z drugim aresztowanym przez Rosjan kierowcą konsulatu, Andrzejem Orszyńskim.

-4-

Konsulat Generalny RP w Kijowie do 1939 r.

(NAC)

Więcej informacji: Zdelegalizowani dyplomaci. Nóż w plecy. Dodatek specjalny „Rzeczypospolitej” oraz Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych nr 218 (8424), 2009.

Porwanie konsula. Dodatek specjalny „Rzeczypospolitej” oraz Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanychnr 218 (8424), 2009.

-5-

Zdjęcie ślubne Stanisława Sierakowskiego w polskim stroju szlacheckim i Heleny z Lubomirskich w 1910 r. (domena publiczna)

Stanisław Sierakowski (zm. 26 października 1939, Rypin)

Należący do rodziny Sierakowskich rozległy dwór w Waplewie Wielkim na Pojezierzu Iławskim był przez lata centrum polskiego życia kulturalnego i społecznego na Pomorzu.

W jego progach gościło wielu wybitnych Polaków, między innymi Chopin, Matejko, Kraszewski, Kasprowicz, Kolberg i Żeromski. Przed 1939 rokiem ostatnim właścicielem posiadłości, w której dziś mieści się Muzeum Tradycji Szlacheckiej, oddział Muzeum Narodowego w Gdańsku, był Stanisław Sierakowski, jeden z najwybitniejszych działaczy polskich w Niemczech w okresie międzywojennym. Urodzony w Poznaniu w 1881 roku już w młodości związał się z polskim ruchem patriotycznym i spędził tydzień w pruskim więzieniu za działalność w kółku Filomatów Pomorskich w gimnazjum w Chełmnie.

Studiował w Berlinie i w Brukseli. W końcowym okresie I wojny światowej wszedł w skład Podkomisariatu na Prusy Królewskie, Warmię i Pomorze w Naczelnej Radzie Ludowej, polskiej organizacji politycznej w zaborze niemieckim.

W 1919 roku Sierakowski należał do grona założycieli Związku Polaków w Prusach Wschodnich, a w 1922 – Związku Polaków w Niemczech. Wybrano go pierwszym prezesem organizacji. Gdy w lutym 1920 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP powołało w Kwidzynie Konsulat Generalny RP, został konsulem generalnym i kierownikiem nowej placówki. Sprawował swój urząd w okresie kluczowym z powodu przygotowań do plebiscytu na Warmii i Mazurach 11 lipca 1920 r. Wyniki głosowania były dla Polski druzgocącą klęską, za przynależnością do Rzeczypospolitej opowiedziało się w skali całego obszaru plebiscytowego zaledwie 3,4% uczestników. Sierakowski pozostał w Waplewie, które znalazło się na terenie Niemiec. Przestał pełnić funkcję konsula generalnego w 1921 roku.

Ranga placówki w Kwidzynie została wówczas obniżona do konsulatu, a jej kierownictwo objął Józef Gieburowski.

W latach 1921–1928 Stanisław Sierakowski piastował mandat wybieranego z listy mniejszości narodowych posła do sejmu pruskiego. Kontynuował swą pracę na rzecz społeczności polskiej w Republice Weimarskiej. Po zwycięstwie partii hitlerowskiej w 1933 roku otrzymał nakaz opuszczenia Niemiec, przeniósł się wówczas do swego majątku w Osieku na terenie Rzeczypospolitej.

Niemcy aresztowali go wkrótce po wybuchu wojny i rozpoczęciu okupacji. 20 października 1939 r. trafił do więzienia w Rypinie. Po kilku dniach tortur został 26 października zamordowany, wraz z żoną Heleną, córką i jej mężem.

Stanisław Sierakowski w latach 30.

(Muzeum Tradycji Szlacheckich/Muzeum Narodowe w Gdańsku)

Więcej informacji: Mirosław Krajewski, Nowy słownik biograficzny Ziemi Dobrzyńskiej. T.2. Rypin 2014 -6-

-7-

Minister August Zaleski i ambasador RP Alfred Chłapowski (z prawej) w 1926 roku (domena publiczna)

Alfred Chłapowski (zm. 19 lutego 1940, Kościan)

Alfred Chłapowski, potomek zasłużonego rodu wielkopolskich ziemian, zyskał gruntowną wiedzę akademicką i doświadczenie polityczne na długo przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości. Urodzony w 1874 roku, jeszcze przed końcem stulecia miał za sobą studia ekonomii, prawa, historii i filozofii na uniwersytetach w Berlinie, Paryżu, Halle i Monachium. W 1899 roku uzyskał stopień doktora nauk ekonomicznych. W 1904 roku został wybrany posłem do niemieckiego Reichstagu, gdzie zasiadł w gronie członków Koła Polskiego. W grudniu 1918 roku był jednym z 1100 przedstawicieli Polaków zamieszkujących na terenie Niemiec, którzy zgromadzili się na obradach Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu. W 1922 wziął udział w wyborach do Sejmu RP i uzyskał w nich mandat poselski. Od października do grudnia 1923 roku był ministrem rolnictwa i dóbr państwowych w rządzie Wincentego Witosa.

Mimo braku dyplomatycznego doświadczenia został w marcu 1924 polskim posłem we Francji, a w listopadzie tego samego roku, po podniesieniu rangi przedstawicielstw dyplomatycznych obu krajów do szczebla ambasad – pierwszym ambasadorem II RP nad Sekwaną. Piastował ten urząd niewiarygodnie długo, bo 12 lat! Jego pracy nie towarzyszyła nadmiernie życzliwa atmosfera. Kolejne rządy związane z obozem piłsudczykowskim w Polsce nie darzyły Francji wielką sympatią. I wzajemnie, ani marszałek Piłsudski, ani minister Józef Beck nie byli lubiani wśród francuskich elit, co przekładało się na temperaturę dwustronnych relacji. Nie zmieniało to faktu, iż do bliskich przyjaciół Chłapowskiego należał wybitny polityk francuski Aristide Briand, wielokrotny premier i minister spraw zagranicznych, współlaureat Pokojowej Nagrody Nobla w 1926 roku.

Niewątpliwą zasługą Chłapowskiego dla polskiej dyplomacji było pozyskanie na siedzibę ambasady RP w Paryżu okazałego pałacu Hotel de Monaco, jednej z najpiękniejszych paryskich rezydencji, najbardziej okazałej polskiej placówki dyplomatycznej na świecie. Polska flaga zawisła nad budynkiem przy rue Saint-Dominique w pobliżu Esplanady Inwalidów 3 maja 1936 r. Państwo polskie uzyskało reprezentacyjny zabytkowy pałac, w dużej mierze dzięki zabiegom Chłapowskiego, w zamian za poprzednią siedzibę przy Quai de Tokyo, która musiała zostać zburzona w związku z przygotowaniem terenów dla Wystawy Światowej w 1937 roku.

Wraz z zakończeniem swej misji w 1936 roku Chłapowski opuścił służbę dyplomatyczną i przeszedł na emeryturę. Osiadł w rodzinnym majątku w powiecie kościańskim.

Po agresji III Rzeszy na Polskę został przez Niemców aresztowany i przetrzymywany pod strażą w szpitalu w Kościanie, gdzie zmarł 19 lutego 1940 r.

Ambasador Chłapowski (w mundurze dyplomatycznym) po zakończeniu nabożeństwa z okazji święta 3 Maja w kościele pw. św. Kazimierza w Paryżu w 1933 roku (NAC) Więcej informacji: Mariusz Wołos, Alfred Chłapowski (1874–1940). Biografia ambasadora Polski we Francji, Toruń 1999.

-8-

-9-

Leon Malhomme

Leon Malhomme, karta z kroniki działalności dyplomatycznej Leona Malhomme w roku 1932 (Śląska Biblioteka Cyfrowa)

(zm. wiosna 1940, Katyń)

Rodzina Malhomme de la Roche osiadła w Polsce pod koniec XVIII wieku. Mimo francuskich korzeni wrosła w polskość, a jej członkowie dołączyli w XIX wieku do grona zesłańców politycznych na Syberię. Po odzyskaniu niepodległości dwaj przedstawiciele rodziny zapisali ważne karty w historii dyplomacji odrodzonego państwa. Młodszy, urodzony w 1894 roku Henryk Malhomme, poświęcił się początkowo służbie wojskowej, osiągając stopień podpułkownika WP. W latach 1935–1939 był I sekretarzem Ambasady RP w Berlinie. Po wybuchu wojny i ewakuacji placówki z Niemiec wraz z ambasadorem Józefem Lipskim zgłosili się na ochotników do formowanej we Francji Armii Polskiej. Wziął udział w kampanii francuskiej 1940 roku. Po przedostaniu się do Wielkiej Brytanii został przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych skierowany na Bliski Wschód, gdzie najpierw był przedstawicielem Naczelnego Wodza w Kairze, a potem, w latach 1942–1944 pełnił funkcję chargé d’affaires Poselstwa RP w Iraku. Po zakończeniu wojny był delegatem polskiego MSZ w Londynie w amerykańskiej strefie okupacyjnej w Niemczech. Pozostał na emigracji, gdzie zmarł w 1977 roku.

Starszy z braci, urodzony w 1888 roku Leon Malhomme, po studiach na uniwersytetach w Petersburgu i Dorpacie wstąpił do polskiej służby dyplomatycznej już w 1918 roku. Do roku 1928 pracował w Departamencie Konsularnym MSZ, będąc w tym czasie m.in. stałym delegatem na konferencję międzynarodową poświęconą uchodźcom z Rosji i kierując polską delegacją w komisji mieszanej do spraw likwidacji zatargów granicznych z ZSRS. Z początkiem 1929 roku został konsulem generalnym kierującym Konsulatem RP w Bytomiu.

Kontynuował swą misję szefa placówki po przeniesieniu konsulatu do Opola w lipcu 1931 roku. Doprowadzał niemieckich nacjonalistów do pasji, uprawiając na podległym sobie terenie sławne przejażdżki konne, będące demonstracyjną okazją do kontaktów z ogromną społecznością polską na Opolszczyźnie. Z powodu swej wyrazistej postawy stał się obiektem ostrych napaści ze strony prasy niemieckiej. Po dwóch latach został przeniesiony do Ambasady RP w Paryżu, gdzie powierzono mu stanowisko radcy do spraw emigracyjnych. W lutym 1934 roku powrócił do pracy konsularnej, został konsulem generalnym RP w Morawskiej Ostrawie. Zapisał się w historii Polaków w Czechosłowacji jako aktywny obrońca praw mniejszości polskiej na Śląsku Cieszyńskim. Działania, jakie w tej dziedzinie podejmował, zostały krytycznie przyjęte przez władze czechosłowackie, które w maju 1935 roku uznały Leona Malhomme za persona non grata.

Po powrocie do Polski Malhomme został wicewojewodą śląskim. W połowie listopada 1938 roku został ponownie powołany do czynnej służby w MSZ. Po wybuchu wojny stał się jedną z osób umieszczonych przez Niemców w Sonderfahndungsbuch Polen, zawierającej listę „wrogów Rzeszy”. Usiłował schronić się przed niebezpieczeństwem na Wileńszczyźnie, ale tam został aresztowany przez drugiego z okupantów. 20 lub 22 września 1939 r. znalazł się w więzieniu NKWD, najpierw w Mołodecznie, potem w Mińsku. Później trafił do Starobielska, a następnie do Kozielska. Zginął wiosną 1940 roku, zamordowany przez Rosjan w lesie katyńskim.

- 10 -

Budynek Konsulatu Generalnego RP w Opolu (Śląska Biblioteka Cyfrowa)

Więcej informacji: Jan Szermański, Leon Malhomme (1888–1940). Biografia polityczna. Bielsko-Biała 2006.

- 11 -

Samuel Wacław Aleksandrowicz (Archiwum IPN)

Samuel Wacław Aleksandrowicz (zm. wiosna 1940, Katyń)

Listę pracowników MSZ umieszczoną przed wejściem do gmachu Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie otwiera nazwisko Samuela Wacława Aleksandrowicza. Niewiele wiadomo o jego biografii. Należał do grona Polaków, którzy całe dorosłe życie spędzili już w niepodległej Polsce. Urodził się w 1905 roku na Kielecczyźnie, w wiosce Charsznica w powiecie miechowskim, w regionie słabo rozwiniętym i skomunikowanym, zaborca rosyjski prowadził bowiem świadomą politykę niebudowania dróg bitych i kolei w stukilometrowym pasie granicznym izolującym Kongresówkę od Galicji. Miejscowa szkoła powszechna liczyła do 1920 roku tylko cztery klasy, w 1921 uroczyście otwarto V oddział! Wyrastając w tak ubogiej społeczności, Aleksandrowicz ukończył w 1927 roku kieleckie Gimnazjum im. Jędrzeja Śniadeckiego. Potem kontynuował naukę w Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty nr 10 w Gródku Jagiellońskim. Został jej absolwentem w 1929 roku. 1 stycznia 1938 r. otrzymał mianowanie na stopień podporucznika.

W 1930 roku jako pracownik kontraktowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych wyjechał do Konsulatu RP w Tuluzie. Potem przez 10 miesięcy pracował w placówce w Marsylii, by w sierpniu 1931 roku powrócić na trzy lata do Tuluzy. Służbę w MSZ zakończył w 1934 roku.

Zmobilizowany we wrześniu 1939 roku dostał się do niewoli sowieckiej. Zginął zamordowany przez NKWD w Katyniu wiosną 1940 roku.

Egzemplarz „Gońca Krakowskiego” z 16 kwietnia 1943 (Archiwum IPN) - 12 -

- 13 -

Wacław Russocki-Brzezie (Archiwum IPN)

Wacław Russocki-Brzezie (zm. wiosna 1940, Katyń)

Potomek ziemiańskiej rodziny Russockich herbu Zadora, spokrewnionej z Joachimem Lelewelem, urodził się w 1904 roku w Stryju, niegdyś należącym do ziemi przemyskiej województwa ruskiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zaczął studia na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Poznańskiego. Po ich ukończeniu odbył roczną służbę w Szkole Podchorążych Rezerwy w Grudziądzu i praktykę w 6 pułku ułanów w Stanisławowie. W 1928 roku podjął zatrudnienie w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Został pracownikiem konsularnym Ambasady RP przy Kwirynale w Rzymie (1928–1930), potem Komisariatu Generalnego RP w Wolnym Mieście Gdańsku (1930–1933), wreszcie – po pobycie w Centrali MSZ, gdzie był m.in. kierownikiem referatu w Departamencie Politycznym (1935–1938) – objął na rok przed wybuchem wojny stanowisko konsula kierującego pracą konsulatu RP w Szczecinie.

Polska placówka była największym pod względem personalnym urzędem obcym w Szczecinie i prowincji pomorskiej. (W mieście funkcjonowały także zawodowe konsulaty Wielkiej Brytanii, Włoch i ZSRS, a także 22 konsulaty honorowe). Russocki rozpoczął pracę w marcu 1938 roku. Drugi rok jego misji przypadł na okres narastania napięć w stosunkach polsko-niemieckich, wywołanych formułowanymi pod adresem Warszawy żądaniami ustępstw terytorialnych na rzecz III Rzeszy. W atmosferze nasilających się aktów nieprzyjaznych wobec Polski i Polaków, w połowie czerwca 1939 roku Niemcy oskarżyli konsula Russockiego o prowadzenie z władzami prowincji korespondencji zawierającej określenia „nieprzyjęte w międzynarodowych stosunkach konsularnych”. Auswärtiges Amt, niemieckie ministerstwo spraw zagranicznych przekazało Ambasadzie RP w Berlinie żądanie, by kierownik szczecińskiego konsulatu opuścił III Rzeszę w ciągu 48 godzin. Russocki jako persona non grata wyjechał do Polski.

W sierpniu 1939 roku Wacław Russocki został zmobilizowany do 1 pułku kawalerii Korpusu Ochrony Pogranicza i objął w nim stanowisko dowódcy plutonu. Miał ku temu wszelkie kompetencje, 1 stycznia 1935 r. otrzymał awans na stopień podporucznika w korpusie oficerów rezerwy kawalerii. Podzielił los tysięcy żołnierzy i oficerów WP na wschodnich rubieżach kraju – dostał się do niewoli sowieckiej. Uwięziony w obozie w Kozielsku, wiosną 1940 roku został zamordowany przez NKWD w Katyniu.

Oryginalny szyld z herbem państwowym z Konsulatu RP w Szczecinie zdjęty z budynku konsulatu przez Niemców we wrześniu 1939 r. i wrzucony do Odry, wydobyty przypadkowo po trzydziestu latach (domena publiczna)

Więcej informacji: Wacław Piotr Russocki. IPN oddział w Szczecinie. Szczecin 2018 (online) - 14 -

- 15 -

Paweł Morstin (pierwszy z lewej) podczas wizyty składanej prezydentowi RP Władysławowi Raczkiewiczowi (pierwszy z prawej) przez ambasadora Stanów Zjednoczonych przy Rządzie RP Anthony Drexel Biddle’a w pałacu w Pignerolles, 6 kwietnia 1940.

(Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie)

Paweł Morstin (zm. 4 lipca 1940, Ocean Atlantycki)

Postępy ofensywy niemieckiej przeciwko Francji w maju 1940 roku były bardzo szybkie.

Generał Władysław Sikorski, premier i Naczelny Wódz zdawał się bezkrytycznie ufać w siłę koalicji francusko-angielskiej i wierzył, że atak niemiecki jednak się załamie, ale zgodnie z zaleceniem władz francuskich podjął decyzję o ewakuowaniu rządu polskiego, do tej pory urzędującego w Angers, ok. 300 km na południowy zachód od Paryża, w miejsce będące bliżej wybrzeża atlantyckiego. 14 czerwca najwyższe władze RP, rząd z Angers i Prezydent RP z pobliskiego Pignerolles, przeniosły się do Libourne w pobliżu Bordeaux. Nie na długo.

Już 20 czerwca grupa najważniejszych osobistości, m.in. prezydent Władysław Raczkiewicz i członkowie rządu z ministrem spraw zagranicznych Augustem Zaleskim wypłynęli z portu Le Verdon-sur-Mer na pokładzie brytyjskiego krążownika HMS Arethusa i następnego dnia przybyli do Plymouth.

W gronie 221 polityków i urzędników nie znalazł się dyrektor Protokołu Dyplomatycznego Paweł Morstin. W chaosie, jaki panował, nie dotarł na czas na miejsce ewakuacji? Czy ustąpił miejsca osobom wyżej postawionym w hierarchii urzędniczej? Stronił, jak się wydaje, od pewnej wyniosłości, być może związanej z godnością urzędu, która cechowała niektórych szefów przedwojennego Protokołu Dyplomatycznego.

Urodził się w 1888 roku jako syn Kazimierza, sekretarza konsulatu angielskiego w Warszawie. Podjął pracę w nowo powstającym Ministerstwie Spraw Zagranicznych już na przełomie 1918 i 1919 roku. Został mianowany urzędnikiem do specjalnych poruczeń w Sekretariacie Ministra. W latach 1920–1923 był sekretarzem legacyjnym w Poselstwie RP w Pradze, a potem, przez kilka miesięcy, w Poselstwie RP w Kopenhadze. Przez siedem lat (1926–1933) pracował jako sekretarz, a potem radca poselstwa w Delegacji RP przy Lidze Narodów. W 1933 roku wrócił do Warszawy, gdzie wkrótce objął stanowisko kierownika referatu ogólnego w Protokole Dyplomatycznym. W maju 1939 został zastępcą dyrektora Protokołu Aleksandra Łubieńskiego. We wrześniu 1939 ewakuował się wraz z personelem MSZ z Warszawy i przez Rumunię dotarł do Paryża, gdzie w nowo utworzonym rządzie w ministerstwie kierowanym przez Augusta Zaleskiego objął stanowisko dyrektora Protokołu. Piastował je także w okresie funkcjonowania rządu w Angers. Wydostał się z Francji bardzo późno, już po końcowej dacie ewakuacji prowadzonej przez aliantów w ramach operacji Aerial od 13 do 25 czerwca 1940 r. W jej trakcie z portów na atlantyckim wybrzeżu Francji udało się wywieźć ponad 24 tysiące polskich żołnierzy, urzędników i ich rodzin. Jedno ze źródeł wskazuje, że Morstin płynął do Wielkiej Brytanii nie z portu francuskiego, lecz z Portugalii, gdzie wcześniej udało mu się dotrzeć. Zmarł na pokładzie statku na Atlantyku na atak serca 4 lipca 1940 r., w dziesięć dni po kapitulacji Francji.

Paweł Morstin w styczniu 1939 r.

(NAC)

Ewakuacja z Pignerolles, 14 czerwca 1940 r.

(Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie) - 16 -

- 17 -

Zygmunt Graliński (zm. 17 września 1940, Ocean Atlantycki)

Obsada Ministerstwa Spraw Zagranicznych w rządzie formowanym we wrześniu 1939 roku przez generała Władysława Sikorskiego w Paryżu była dla premiera wyzwaniem politycznym i personalnym. W obliczu klęski, jaką poniosła ekipa rządząca Polską przed wybuchem wojny, Sikorski chciał jednoznacznie potępić i odsunąć od wszelkich wpływów osoby związane z obozem piłsudczykowskim. August Zaleski, choć nie był wymarzonym kandydatem, wydawał się najlepszym z możliwych szefów resortu. Trudno było zaprzeczyć, iż miał ścisłe powiązania z obozem pomajowym – w latach 1926–1932 był przecież ministrem spraw zagranicznych w kolejnych 11 rządach RP. Z drugiej jednak strony został odsunięty z MSZ wskutek personalnych roszad piłsudczyków w 1932 roku i jako były szef placówek w Bernie, Atenach i Rzymie miał bezdyskusyjne doświadczenie dyplomatyczne, bez którego trudno sobie było wyobrazić kierowanie ministerstwem.

Problem politycznego klucza dla obsady personalnej MSZ dotyczył także stanowiska wiceministra. Stronnictwo Ludowe współtworzące rząd, z wpływowym Stanisławem Kotem jako jednym z najbliższych doradców premiera, przeforsowało na funkcję zastępcy Zaleskiego działacza SL Zygmunta Gralińskiego, prawnika, obrońcę w procesach politycznych, wykładowcę prawa międzynarodowego i posła na Sejm II kadencji, który miał doświadczenia z pracy w MSZ w latach 1922–1928. Wiedza Gralińskiego w zakresie funkcjonowania Ligi Narodów okazała się szczególnie przydatna w grudniu 1939 roku, gdy stanął na czele delegacji polskiej na ostatnią w historii, nadzwyczajną sesję Zgromadzenia Ligi w Genewie. Posiedzenie to zwołano w związku z wybuchem wojny sowiecko-fińskiej. Zgodnie z życzeniem rządu szwajcarskiego będącego pod stałą presją polityczną III Rzeszy, Sekretariat Ligi zagwarantował, że obrady 11 grudnia 1939 r. nie zostaną wykorzystane jako forum ataków antyniemieckich. W tej sytuacji Graliński wygłosił błyskotliwe przemówienie, w którym pominął sprawę polsko-niemiecką, ale kierując krytykę wobec ZSRS, ostro potępił wszelkie wojny agresywne w ogóle. Kończył słowami: „Każde z państw, należących do Ligi Narodów, winno odpowiedzieć czynem na pytanie, czy rozwój ludzkości ma się opierać na prawie, czy na przemocy; na sprawiedliwości czy na gwałcie; na wolności narodów i jednostek, czy też na ich ujarzmieniu; na nihiliźmie moralnym czy też na moralności chrześcijańskiej; na cywilizacji czy na barbarzyństwie? Polska dokonała już swego wyboru”. Intencje polskiego wiceministra zostały odczytane, zaś wystąpienie, być może szczytowe osiągnięcie dyplomatyczne w karierze Gralińskiego, spotkało się z powszechnym uznaniem. Na dodatek delegacja polska rozdała wszystkim delegatom materiały przedstawiające problematykę agresji i okupacji niemieckiej w Polsce, czego Sekretariat Ligi nie mógł zabronić.

Genewskim obradom przysłuchiwał się przybyły specjalnie do Genewy Ignacy Jan Paderewski.

Po ewakuacji władz RP do Wielkiej Brytanii rząd, stojący wobec trudności finansowych, zdecydował o zlikwidowaniu stanowisk wiceministrów w trzech resortach, w tym także w MSZ. Gralińskiego zaczęto zarazem obwiniać za chaos panujący podczas ewakuacji Ministerstwa z Angers i z Francji w ogóle. Zniechęcony polityk zdecydował się na wyjazd do Kanady, gdzie miał zostać pełnomocnikiem Rządu RP. 13 września 1940 r. odpłynął z Liverpoolu do Montrealu na pokładzie brytyjskiego statku „City of Benares”. Zginął w cztery dni później, gdy jednostkę zatopił na północnym Atlantyku niemiecki okręt podwodny U-48.

- 18 -

Zygmunt Graliński (pierwszy z prawej) w czasie sesji Zgromadzenia Ligi Narodów w Genewie, 14 grudnia 1939 r., obok Kazimierz Trębicki, konsul generalny w Genewie i Ignacy Jan Paderewski (zbiory K. Trębickiego)

Zygmunt Graliński jako adwokat w procesie brzeskim w 1931 roku (NAC)

Więcej informacji: Henryk Batowski, Z dziejów dyplomacji polskiej na obczyźnie, wrzesień 1939 – lipiec 1941, Kraków 1984.

- 19 -

Podpis Stanisława Świętochowskiego w paszporcie polskim wydanym w Konsulacie Generalnym w Lille w 1932 roku (Archiwum MSZ)

Stanisław Świętochowski (zm. 25 grudnia 1940, Moskwa)

Po odzyskaniu niepodległości Polska zadebiutowała na Igrzyskach Olimpijskich w 1924 roku. Na zawody w stolicy Francji wysłaliśmy 78 sportowców. Ekipa kraju, który zaledwie 3 lata wcześniej zakończył walkę o swe granice i budował dopiero zręby systemu wychowania sportowego nie wypadła najgorzej. W historii olimpijskich zmagań zapisany został sukces polskiej drużyny kolarskiej, która zdobyła srebrny medal w walce na dystansie 4 kilometrów i brązowy krążek kawalerzysty Adama Królikiewicza na koniu Pikador w konkursie skoków przez przeszkody. Niewiele osób pamięta, że członkiem ekipy lekkoatletów był 25-letni Stanisław Świętochowski, były ochotnik w wojnie polsko-sowieckiej, ranny w walkach pod Rembertowem, w latach 1921–1923 sześciokrotny rekordzista i trzykrotny mistrz Polski w biegach na 400 i 800 metrów i w sztafecie 4 x 100 metrów, występujący w barwach klubu Polonia Warszawa. Niestety, w Paryżu nie sprostał rywalom i powrócił do kraju już po eliminacjach biegu na 400 metrów.

Po zakończeniu kariery sportowej w 1924 roku Świętochowski podjął pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Wyjechał do Lille, gdzie w Konsulacie Generalnym RP pełnił funkcję sekretarza konsularnego. W czasie pobytu we Francji ukończył studia prawnicze. W latach 1935 został attaché konsularnym w Konsulacie RP w Essen, a gdy placówka ta została w 1936 roku zlikwidowana – przeniósł się wraz z całym jej personelem do nowo utworzonego Konsulatu RP w Düsseldorfie, gdzie został awansowany na stanowisko wicekonsula. Po powrocie do centrali ministerstwa w październiku 1938 roku pracował na stanowisku radcy w Departamencie Konsularnym. Po wybuchu wojny miał zostać ewakuowany wraz z innymi pracownikami ministerstwa do Rumunii, ale nie dotarł do przygotowanego transportu i przez Lwów usiłował samodzielnie wydostać się z kraju.

Po wkroczeniu wojsk sowieckich do Polski został aresztowany przez NKWD w Śniatyniu.

Rosjanie przetrzymywali go w więzieniach w Stanisławowie i Kozielsku, potem trafił do centrali NKWD na moskiewskiej Łubiance. Po trwającym rok procesie 10 listopada 1940 r. został skazany przez tajne Wojenne Kolegium Sądu Najwyższego ZSRS za rzekome szpiegostwo na karę śmierci przez rozstrzelanie. Wyrok został wykonany w dniu Bożego Narodzenia, 25 grudnia 1940 r.

Nazwisko Stanisława Świętochowskiego na tablicy upamiętniającej polskich olimpijczyków zamordowanych przez NKWD w 1940 roku (kościół pw. św.

Floriana w Warszawie); na tablicy błędna informacja o śmierci Świętochowskiego w Katyniu (fot. Marek Pernal)

Więcej informacji: Bogdan Tuszyński, Księga sportowców polskich ofiar II wojny światowej 1939–1945, Warszawa 1999.

- 20 -

- 21 -

Budynek Konsulatu RP w Olsztynie w 1. poł. lat 30.; na zdjęciu pracownicy placówki (NAC)

Bohdan Jałowiecki (zm. w styczniu lub lutym 1941, Działdowo)

Po zamachu majowym w 1926 roku do Ministerstwa Spraw Zagranicznych przyjęto ponad stu zawodowych oficerów. Objęli oni zarówno etatowe stanowiska urzędnicze, zazwyczaj wysokie i wpływowe, jak i funkcje zatrudnionych oficjalnie w resorcie attachés wojskowych. Trzecią grupę stanowili pracujący w placówkach zagranicznych zakonspirowani rezydenci II Oddziału Sztabu Generalnego WP (wywiadu). Czołowymi przedstawicielami grupy byłych oficerów w resorcie spraw zagranicznych byli wyznaczony przez marszałka Józefa Piłsudskiego na ministra spraw zagranicznych płk Józef Beck oraz kpt. Wiktor Tomir Drymmer, od 1931 do wybuchu wojny naczelnik, a potem dyrektor Wydziału Personalnego, zaś od 1933 także dyrektor Departamentu Konsularnego MSZ. Wpływ wojskowych, zwłaszcza związanych z wywiadem na funkcjonowanie ministerstwa rósł stale od 1926 roku i osiągnął maksymalne nasilenie w latach 1938–1939. Szczególnie wyraziście obecność oficerów zaznaczyła się w działalności służby konsularnej. W drugiej połowie lat 30. niemal wszystkie najważniejsze stanowiska w Departamencie Konsularnym piastowali byli oficerowie zawodowi.

Do grupy przyjętych do MSZ wojskowych związanych z wywiadem należał kpt Bohdan Jałowiecki, urodzony w Wilnie w 1897 roku, w latach 20. pilot obserwator, jeden z wybitnych oficerów polskiego lotnictwa. W Ministerstwie Spraw Zagranicznych powierzono mu znaczące funkcje. W latach 1930–35 był wicekonsulem, a następnie kierownikiem (w randze radcy ambasady) Konsulatu Generalnego RP w Mińsku i jednocześnie szefem polskiej placówki wywiadowczej „B-17” i „F-16”, następnie radcą w Departamencie Konsularnym w Warszawie, a od 1936 roku konsulem RP w Olsztynie, gdzie kierował także placówką wywiadowczą „Toro”. Jako kierownik urzędu położył bezdyskusyjne zasługi dla społeczności polskiej na Warmii i Mazurach, walczącej o utrzymanie swej tożsamości po klęsce opcji polskiej w plebiscycie w 1920 roku.

1 września 1939 r. Niemcy aresztowali Jałowieckiego, ignorując przysługujący mu immunitet. Był jedynym szefem polskiej placówki dyplomatycznej w Niemczech, który już nie odzyskał wolności. Czy na jego los wpłynął fakt, iż Niemcy uwięzili go, bo wiedzieli, że był zarazem zakonspirowanym oficerem polskiego wywiadu? Drugi z rezydentów wywiadu na kierowniczym stanowisku na terenie III Rzeszy, Edward Czyżewski, szef placówki wywiadowczej „Federer”, oficjalnie będący konsulem i kierownikiem konsulatu RP w Kwidzynie, został uwięziony, ale potem szybko zwolniony.

Po aresztowaniu konsul Bohdan Jałowiecki został osadzony w więzieniu w Królewcu, a następnie w obozach w Hohenbruch i w Soldau (Działdowo), gdzie zmarł w styczniu lub lutym 1941 roku. W obozie w Działdowie zginęli także zastępca Jałowieckiego z Olsztyna – konsul Jan Piotrowski oraz attaché konsularny z Konsulatu Generalnego RP w Królewcu Witold Winiarski i pracownik tegoż konsulatu – Ludwik Borek.

- 22 -

Fragment raportu konsula Bohdana Jałowieckiego w 1938 roku (Archiwum Państwowe w Olsztynie)

Więcej informacji: Wojciech Skóra, Czy Ministerstwo Spraw Zagranicznych Drugiej Rzeczpospolitej było zdominowane przez byłych oficerów Wojska Polskiego? Pamięć i Sprawiedliwość nr 2 (32) 2018, s. 440–481.

Małgorzata Szostakowska, Konsulaty polskie w Prusach Wschodnich w latach 1920-1939, Pojezierze, Olsztyn 1990.

- 23 -

Stanisław Głąbiński

Stanisław Głąbiński w okresie międzywojennym (NAC)

(zm. 14 sierpnia 1941, Charków)

To najbardziej wstrząsająca fotografia, jaką zamieszczam w tym zbiorze. Ze zdjęcia wykonanego przez NKWD jesienią 1939 roku patrzy na nas udręczony człowiek, będący niegdyś jednym z najtęższych umysłów politycznych II Rzeczypospolitej. Zdecydowałem się wykorzystać ten poruszający wizerunek Stanisława Głąbińskiego mimo dyskusji, jaka toczy się w niewielkim kręgu purystów prawnych rozważających kwestię praw autorskich do zdjęcia wykonanego przez więziennego fotografa do oficjalnej dokumentacji sowieckiego „wymiaru sprawiedliwości”.

Urodził się w 1862 roku w Skolem na terenie ówczesnej monarchii austro-węgierskiej.

Po ukończeniu studiów prawniczych na Uniwersytecie Lwowskim rozpoczął działalność publicystyczną i polityczną. Jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości był radnym Lwowa, prezesem Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, posłem do Rady Państwa (1902–1918) i do Sejmu Krajowego Galicji (1904–1918). Szczytowym punktem jego kariery w monarchii austro-węgierskiej było stanowisko ministra kolei w rządzie C.K. monarchii (1911). Pozostawał zarazem niestrudzonym publicystą i wykładowcą akademickim, członkiem krajowych i zagranicznych towarzystw naukowych. W latach 1914–1918 był członkiem Naczelnego Komitetu Narodowego, organu skupiającego galicyjskie środowiska polityczne dążącego do zjednoczenia ziem polskich z zaborów austriackiego i rosyjskiego pod berłem Habsburgów. Od 26 października do 4 listopada 1918 r. kierował Ministerstwem Spraw Zewnętrznych w rządzie Królestwa Polskiego utworzonym przez Radę Regencyjną (stał zatem na czele urzędu będącego poprzednikiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych II RP). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości był m.in. posłem do Sejmu Ustawodawczego i przewodniczył w nim klubowi Związku Ludowo-Narodowego. W lipcu 1920 wszedł w skład Rady Obrony Państwa powołanej w obliczu sowieckiego zagrożenia.

W 1923 roku piastował funkcję wicepremiera i ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego w drugim rządzie Wincentego Witosa. Potępił zamach majowy i pozostawał w opozycji do rządów piłsudczyków. Był posłem Sejmu I kadencji w latach 1922–1927 i senatorem w latach 1928–1935.

We wrześniu 1939 roku wyjechał samochodem ze Lwowa w kierunku granicy rumuńskiej z zamiarem przedostania się później do Francji. W pobliżu Złoczowa nastąpił jednak wypadek drogowy, w wyniku którego Głąbiński nie mógł kontynuować podróży. Po wkroczeniu wojsk sowieckich do Polski powrócił do Lwowa. 17 listopada podjął próbę potajemnego przedostania się do Rumunii, ale w Śniatyniu został zatrzymany i aresztowany przez Rosjan. Przebywał najpierw w więzieniu we Lwowie, a od marca 1940 roku – w Moskwie.

14 czerwca 1941 został skazany na 8 lat pozbawienia wolności „za działalność antysowiecką i próbę przekroczenia granicy”. Zmarł 14 sierpnia 1941 r. w więzieniu etapowym w Charkowie.

Stanisław Głąbiński w więzieniu NKWD (domena publiczna)

Więcej informacji: Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne. Pelplin 1939.

Stanisław Głąbiński (syn), W cieniu ojca. Warszawa 2001 - 24 -

- 25 -

Zofia Brzoskówna

(zm. 1942, Majdanek)

Międzywojenna dyplomacja, nie tylko polska, była światem zmaskulinizowanym.

Pozycja, jaką w Ministerstwie Spraw Zagranicznych zajęła poetka i emancypantka Kazimiera Iłłakowiczówna (zatrudniona w resorcie w latach 1918–1926 i 1936–1939), w okresie poprzedzającym wybuch wojny pełniąca zadania radcy referatu politycznego w Gabinecie Ministra, była absolutnym wyjątkiem. Kobiety w przedwojennym resorcie sprawowały niższe funkcje administracyjne i biurowe, najczęściej jako pracownice kontraktowe. W 1939 roku żadna nie osiągnęła III, IV czy V grupy uposażenia, zaledwie dwie (wobec 113 mężczyzn) zakwalifikowano do grupy VI. Na liście zamordowanych i poległych w czasie wojny pracowników polskiego MSZ, sporządzonej na podstawie informacji dostępnych w Londynie w roku 1954, figurują nieliczne nazwiska kobiece. Kazimiera Dąbrowska, podreferendarz w Gabinecie Ministra zmarła w Auschwitz, Zofia Dąbrowska, podreferendarz w Protokole Dyplomatycznym, zmarła w Warszawie w 1942 roku, Karolina Gembicka, pracująca przed wojną w konsulatach w Nowym Jorku, w Pittsburgu, w Detroit i w Londynie (1932–1937) zginęła w Auschwitz w 1944 roku, Jadwiga Konówna, podreferendarz w Wydziale Budżetowym, Leonia Zembrzuska, podreferendarz w Wydziale Budżetowym i Aniela Żakowa-Łączyńska podreferendarz w Referacie Funduszu Specjalnego zginęły w Warszawie w 1944 roku.

Nieco więcej światła pada na osobę Zofii Brzoskówny, urodzonej 17 maja 1890 r.

W okresie walki o niepodległość należała do Polskiej Organizacji Wojskowej utworzonej w początkach sierpnia 1914 roku pod zwierzchnictwem Józefa Piłsudskiego, komendanta głównego POW. W sierpniu 1915 roku, w momencie wkroczenia Niemców do Warszawy, zaangażowała się w wyekwipowanie i umundurowanie Batalionu Warszawskiego POW, zmobilizowanego w celu uzupełnienia kadr I Brygady Legionów. Rozpoczęła pracę w MSZ jako pracownica kontraktowa, w Wydziale Historyczno-Naukowym MSZ w 1931 roku.

W 1933 wyjechała do Konsulatu Honorowego RP w Brukseli i była w nim zatrudniona na kontrakcie do 1935 roku. Po powrocie do Warszawy przestała pracować w MSZ. Po wybuchu wojny pozostała w Polsce. Zmarła w obozie w Majdanku w 1942 roku.

- 26 -

Nagłówek artykułu Zofii Brzoskówny w piśmie „Polacy Zagranicą” z numerze z marca 1938 r.

(Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa)

Pokój biurowy w Konsulacie RP w Marsylii, fotografia ilustracyjna ukazująca pracę kobiet zatrudnionych w polskich placówkach zagranicznych w okresie międzywojennym (NAC).

Zdjęciem Zofii Brzoskówny niestety nie dysponujemy.

- 27 -

Tadeusz Perkowski w 1939 r. (zbiory J. Perkowskiego)

Tadeusz Perkowski (zm. 27 czerwca 1942, Miory k. Brasławia)

Polskie placówki celne na granicy z Wolnym Miastem Gdańskiem były wielokrotnie obiektem niemieckiej wrogości. 20 maja 1939 napastnicy byli wyjątkowo agresywni. Tłum zaatakował budynek, w którym urzędowali polscy inspektorzy celni w Kalthofie (obecnie Kałdowo) na przedmieściu Malborka. Pod presją bojówkarzy polscy urzędnicy ok. godziny 23 opuścili swą siedzibę i przedostali się do pobliskiego Szymankowa, już po polskiej stronie granicy. Tłum wtargnął do budynku celników i splądrował jego wnętrze. Komisarz Generalny RP w Wolnym Mieście Gdańsku Marian Chodacki skierował na miejsce swego zastępcę, radcę Tadeusza Perkowskiego. Ten przyjechał do Kałdowa, mimo braku ochrony policyjnej, której odmówił mu przedstawiciel Senatu Wolnego Miasta. Gdy Perkowski oglądał zniszczoną siedzibę celników, grupa niemieckich bojówkarzy zaatakowała jego samochód. Kierowca posiadał broń, oddał dwa strzały ostrzegawcze, a następnie śmiertelnie zranił jednego z napastników, którym okazał się szef lokalnej komórki NSDAP. Kierowcy udało się ujść z życiem, samochód komisariatu wpadł w ręce napastników. W dramatycznych okolicznościach Perkowski nie dopuścił do odwetu na pracowniku polskiej placówki.

Telefonicznie wezwał na pomoc polskich kolejarzy z Tczewa. Na miejsce zajścia przyjechała lokomotywa PKP, którą dyplomata i towarzyszące mu osoby przedostali się na terytorium Polski. Pogrzeb zabitego Niemca w Malborku w kilka dni później przerodził się w antypolską demonstrację, a Perkowskiego hitlerowska prasa okrzyknęła dyplomatą chroniącym mordercę.

Po wydarzeniach w Kalthofie komisarz Chodacki złożył w Senacie Wolnego Miasta Gdańska oficjalny protest, w którym oskarżył władze o tolerowanie aktów agresji przeciwko urzędom polskim. W obliczu eskalacji napięcia minister spraw zagranicznych Józef Beck zdecydował się zarazem na odwołanie Perkowskiego z Gdańska. Zastępca komisarza miał zostać skierowany na inną placówkę, był przecież doświadczonym dyplomatą. Urodzony w 1896 roku, był od 1921 roku pracownikiem Departamentu Polityczno-Ekonomicznego MSZ, sekretarzem Poselstwa RP w Moskwie, delegowanym kierownikiem Konsulatu Generalnego RP w Mińsku, uczestnikiem rokowań polsko-litewskich w 1928 r., członkiem Delegacji Polskiej na 54. posiedzenie Ligi Narodów i Mieszanej Komisji Granicznej PolskoLitewskiej w latach 1933–1935, a w końcu radcą w Komisariacie Generalnym RP w Wolnym Mieście Gdańsku od 1937 roku. Wybuch wojny przekreślił jednak dalsze plany zawodowe Perkowskiego. Świadomy zagrożenia, z jakim wiązałoby się aresztowanie przez Niemców, jesienią 1939 roku Perkowski zdecydował się wyjechać do rodzinnego majątku w Dżuginianach na Żmudzi. Przebywał tam do momentu wkroczenia Armii Czerwonej na Litwę w czerwcu 1940 roku. Wiedział, że w Generalnej Guberni Gestapo rozpisało za nim list gończy. Unikając aresztowania także przez Rosjan, do połowy 1942 roku przemieszczał się po Litwie bez stałego miejsca pobytu. Po agresji III Rzeszy na ZSRS usiłował schronić się w dyskretnym miejscu, w Miorach koło Brasławia, na wschodzie województwa wileńskiego. 27 czerwca 1942 r. został zamordowany, najprawdopodobniej przez niedobitki Armii Czerwonej, w otoczonym lasami i bagnami majątku Ustronie, gdzie przebywał u swego dalekiego krewnego.

- 28 -

Egzemplarz Polski Zbrojnej z 22 maja 1939 r. z opisem zajścia w Kalthofie (domena publiczna)

Więcej informacji: Katarzyna i Jerzy Samusikowie, Dwory i pałace pogranicza. Dżuginiany (dostęp online) - 29 -

Tytus Zbyszewski jako konsul generalny RP w Jerozolimie (z prawej) wraz z metropolitą krakowskim abp.

Adamem Sapiehą przed wejściem do Bazyliki Grobu Pańskiego, 1930 (NAC)

Tytus Zbyszewski (zm. 29 czerwca 1942, Auschwitz)

Karierę dyplomatyczną Tytusa Zbyszewskiego przerwał w pierwszych dniach września 1934 roku poważny wypadek samochodowy. Zbyszewski, kończący swą misję Konsula Generalnego RP w Chicago jechał do Nowego Jorku, gdzie miał wsiąść na statek płynący do Europy. W pobliżu wodospadów Niagara prowadzony przez niego samochód zderzył się na przejeździe kolejowym z pociągiem osobowym. Zbyszewski doznał licznych obrażeń, spędził w szpitalu trzy miesiące. Wkrótce po powrocie do Polski opuścił służbę dyplomatyczną, uzyskał emeryturę i został dyrektorem Izby Handlowej Polsko-Rumuńskiej.

Urodził się w rumuńskich Jassach w 1886 roku, tam też chodził do szkoły średniej. Na studia wyjechał do Lwowa, gdzie ukończył Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego, a następnie do Szkoły Nauk Społecznych i Politycznych w Brukseli, gdzie uzyskał stopień doktora praw. Jako poddany austro-węgierski służył w czasie I wojny światowej w szeregach C.K. armii. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został mianowany oficerem artylerii Wojska Polskiego.

Wkrótce potem wstąpił do służby zagranicznej RP. W latach 1923–1927 był konsulem i konsulem generalnym w Lipsku, a w okresie 1927–1930 – konsulem generalnym w Jerozolimie. Od 1931 do feralnego wypadku w 1934 roku sprawował funkcję konsula generalnego RP w Chicago.

W czasie wojny został aresztowany przez Niemców i osadzony na Pawiaku. 17 kwietnia 1942 r. trafił do transportu do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz. Nadano mu numer 31390. Zmarł w obozie dwa miesiące później, 29 czerwca 1942 r.

- 30 -

Tytus Zbyszewski jako konsul generalny RP w Chicago (siedzi w środku) z drużyną polskich hokeistów składających wizytę w konsulacie po zakończeniu Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Lake Placid, 1932 (NAC)

- 31 -

Szymon Rundstein (źródło nieznane, za: archiwum.rp.pl)

Szymon Rundstein (zm. w sierpniu 1942, Treblinka)

W opinii licznych autorytetów prawniczych Szymon Rundstein był jednym z najwybitniejszych jurystów europejskich w okresie międzywojennym. Urodzony w 1876 roku w spolonizowanej rodzinie żydowskiej Markusa Rundsteina, ławnika Zarządu Miejskiego m.st. Warszawy, ukończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim, a w latach 1898–1900 studia uzupełniające na Uniwersytecie w Heidelbergu. Opublikował w tym czasie wiele prac z zakresu prawa cywilnego i publicznego. W 1906 roku powrócił z Niemiec do Warszawy, gdzie otworzył kancelarię prawniczą. Włączył się w proces budowania polskiej służby zagranicznej jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, już w październiku 1917 rozpoczął bowiem pracę w Departamencie Politycznym Tymczasowej Rady Stanu, będącym jednym z zalążków przyszłego MSZ. W latach 1918–1926 był naczelnikiem Wydziału Prawnego MSZ. Położył w tym czasie wielkie zasługi jako negocjator i znawca prawa międzynarodowego. Wspierał m.in. polską delegację przy pracach nad Traktatem Wersalskim w 1919 roku i przy rozmowach nad brzmieniem Traktatu Ryskiego w 1921 roku. W uznaniu zasług dla Polski został w 1921 roku uhonorowany Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta. Od roku 1923 reprezentował Polskę w Komisji do Stopniowej Kodyfikacji Prawa Międzynarodowego Ligi Narodów. Zakończył etatowe zatrudnienie w ministerstwie w 1926 roku, ale i po tej dacie nadal współpracował z MSZ jako „kontraktowy iuris consultus”. Wielokrotnie towarzyszył szefowi resortu w jego podróżach zagranicznych. Opublikował wiele prac naukowych z dziedziny teorii prawa międzynarodowego, ale także prawa prywatnego i procesowego.

W latach 1928 i 1933, jako jeden z nielicznych Polaków, prowadził wykłady na Akademii Prawa Międzynarodowego w Hadze.

Po wybuchu wojny nie skorzystał z propozycji wyjazdu z Polski i podjęcia wykładów w Szwajcarii i Wielkiej Brytanii. Pozostał w Warszawie. Jego mieszkanie, obszerna biblioteka i bogaty zbiór dzieł sztuki przy ul. Tłomackie spłonęły we wrześniu 1939 roku podczas oblężenia stolicy. Rodzinę Rundsteinów otoczył wówczas opieką były długoletni prezes Prokuratorii Generalnej RP Stanisław Bukowiecki. Po utworzeniu przez Niemców dzielnicy żydowskiej w Warszawie w 1940 roku Szymon Rundstein trafił do getta. Wraz z bliskimi został w sierpniu 1942 roku wywieziony do obozu zagłady w Treblince i tam zamordowany.

Jedna z publikacji Szymona Rundsteina (domena publiczna)

Więcej informacji: Rundstein Szymon, biogram w: Mecenasi.pl (dostęp online) - 32 -

- 33 -

Henryk Dunin-Borkowski (zm. 31 marca 1943, Flossenbürg)

Konkordat podpisany między Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską w 1925 roku nie był bynajmniej układem ocenianym w Warszawie bezkrytycznie pozytywnie. Na konferencji międzyresortowej poświęconej ocenie skutków konkordatu po 13 latach obowiązywania, zorganizowanej w 1938 roku, ówczesny dyrektor Departamentu Wyznań w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego stwierdził: „Konkordat nie przyniósł państwu korzyści i w przyszłości należy zmierzać do stanu bezkonkordatowego.

Sprawy Kościoła regulować ustawami wewnętrznymi, po ewentualnym uzgodnieniu ich zasad z Watykanem”.

Autor tej wypowiedzi, Henryk Dunin-Borkowski, był osobą dobrze zorientowaną w materii. Urodzony w 1907 roku w rodzinie blisko spokrewnionej z sygnatariuszem konkordatu, Władysławem Skrzyńskim ( jego matka Maria była siostrą Władysława), studiował w okresie międzywojennym prawo w Genewie i nauki polityczne w Paryżu, gdzie uzyskał dyplom w École Libre des Sciences Politiques. Pracował w dyplomacji od 1930 roku, początkowo jako praktykant w Centrali Ministerstwa Spraw Zagranicznych, a od 1931 roku w Ambasadzie RP przy Stolicy Apostolskiej. Pod okiem wuja Władysława, będącego od 1921 do 1937 roku szefem watykańskiej placówki, pełnił obowiązki sekretarza ambasadora. Ankieta personalna MSZ informuje, iż do obowiązków Dunin-Borkowskiego należało zbieranie materiałów do raportów i przygotowywanie opracowań i tłumaczeń w języku francuskim. Ocena pracownicza stwierdza: „Zdolny, interesuje się zagadnieniami politycznemi, dobrze pisze po francusku. Pracuje bardzo równo i chętnie, bardzo często poza godzinami służbowemi. Taktowny z postępowaniu z otoczeniem i interesantami. Dyskretny i godny zaufania, nadaje się do służby na odpowiednim stanowisku”. W lipcu 1931 roku został pracownikiem kontraktowym służby zagranicznej i objął funkcję attaché placówki.

Odszedł z ambasady przed czerwcem 1932 roku.

Po powrocie do Warszawy został referentem, a potem kierownikiem Referatu Wyznań w Wydziale Organizacji Międzynarodowych w MSZ. W służbie dyplomatycznej pozostawał do 1938 roku, gdy przeszedł do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, gdzie objął funkcję dyrektora Departamentu Wyznań. Po wybuchu wojny pozostał w Polsce. Włączył się w działalność konspiracyjną, biorąc udział w Konfederacji Narodu (przyjął pseudonim „Zaremba”, jako członek Prezydium odpowiadał za sprawy społeczne i gospodarcze), Obozie Polski Walczącej (redagował jej organ prasowy „Myśl Państwowa”) i Konwencie Organizacji Niepodległościowych.

Aresztowany przez Niemców we wrześniu 1943 roku został osadzony na Pawiaku, a następnie w obozach koncentracyjnych Majdanek i Flossenbürg. Zginął w KL Flossenbürg 31 marca 1943 r.

Tablica upamiętniająca Henryka Dunin-Borkowskiego na cmentarzu w Montmorency (fot. Hanna Zaworonko-Olejniczak)

Palazzo Frascara w Rzymie, siedziba Ambasady RP przy Stolicy Apostolskiej w latach 1931–1940 (fot. Dominika Wronikowska)

Więcej informacji: Ambasada RP przy Stolicy Apostolskiej w latach 1919–1976. Materiały do studiów nad historią. Rzym 2016 (dostęp online) - 34 -

- 35 -

Czesław Andrycz w 1900 roku (AAN)

Czesław Andrycz (zm. 16 lipca 1943, Warszawa)

Wiosną 1943 r. w okupowanej Polsce utworzono z inicjatywy gen. Sikorskiego Departament Spraw Zagranicznych przy Delegaturze Rządu na Kraj. Komórka działająca pod kryptonimem „Moc” miała opracowywać raporty, analizy i ekspertyzy, zgłaszać sugestie polityczne i formułować własne oceny sytuacji międzynarodowej, a także szkolić przyszłe kadry na potrzeby MSZ. Na czele głęboko zakonspirowanej struktury stanął doświadczony dyplomata Roman Knoll, były poseł RP w Ankarze, Rzymie i Berlinie, w 1926 roku pełniący nawet funkcję wiceministra spraw zagranicznych. Rolę i znaczenie Departamentu znacznie ograniczał jednak słaby zakres współpracy z MSZ w Londynie. „Moc” nie dysponowała żadnymi materiałami pochodzącymi z polskich placówek dyplomatycznych ani informacjami dotyczącymi działań podejmowanych przez ministerstwo.

Wśród osób, jakie włączyły się w Warszawie w pracę Departamentu znalazł się 65-letni Czesław Andrycz, emerytowany dyplomata z bogatą kartą zawodowych dokonań.

Urodzony w 1878 roku, absolwent Wydziału Architektury Politechniki Ryskiej i Wydziału Prawa Uniwersytetu Petersburskiego, uczestniczył w czasie I wojny światowej w pracach Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, gdzie pełnił funkcję szefa Departamentu Administracyjno-Technicznego przy Sekretariacie Generalnym KNP. Od maja 1919 roku, już jako pracownik odrodzonego MSZ, był konsulem i kierownikiem Konsulatu RP w Paryżu.

Od maja do lipca 1920 pełnił misję konsula generalnego RP w Olsztynie i delegata rządu polskiego do Komisji Mieszanej podczas plebiscytu 1920 roku na Warmii i Mazurach. Po zakończeniu akcji plebiscytowej objął obowiązki radcy legacyjnego w Wydziale Konsularnym w Delegacji Polskiej przy Komisji Międzysojuszniczej w Kłajpedzie (w okresie, gdy ta część Litwy pozostawała na mocy Traktatu Wersalskiego pod zarządem Ligi Narodów). Od grudnia 1921 roku do listopada 1924 roku pracował w Centrali MSZ jako naczelnik Wydziału Ogólnego w Departamencie Politycznym i zastępca dyrektora Protokołu Dyplomatycznego.

W grudniu 1924 roku po wyjeździe posła Mikołaja Jurystowskiego był ponad rok chargé d’affaires Poselstwa RP w Atenach. Powrócił do Polski i Centrali MSZ w lutym 1926.

Przeszedł w stan spoczynku w sierpniu 1931. Poświęcił się wówczas hodowli koni rasowych. Wierzchowce ze stajni „Topór”, której był właścicielem, uczestniczyły w gonitwach na torze wyścigów na Służewcu. W czasie okupacji, po zaangażowaniu się w 1943 roku w pracę konspiracyjną został sekretarzem Romana Knolla, kierującego pracami „Mocy”.

Aresztowany i uwięziony na Pawiaku, zginął rozstrzelany w grupowej egzekucji na terenach zrujnowanego getta 16 lipca 1943 r.

- 36 -

Czesław Andrycz w 1928 roku (NAC)

- 37 -

Gustaw Firla (zm. 2 grudnia 1943, Paryż) Urodził się w 1900 roku w Opawie na Śląsku. W okresie międzywojennym związał swą przyszłość z wojskiem. Uzyskał stopień kapitana WP. Jako oficer Oddziału II Sztabu Generalnego (wywiad) był pracownikiem referatu „Zachód” działającym w zakonspirowany sposób w polskich placówkach dyplomatycznych i konsularnych, najpierw w Konsulacie RP w Lipsku (1936–1938), potem jako attaché do spraw handlowych w Poselstwie RP w Sztokholmie, gdzie kierował placówką wywiadowczą „Sajgon II”. Świadectwem uznania dla jego działań był Srebrny Krzyż Zasługi „za specjalne wyróżnienie” w służbie na stanowisku szefa ekspozytury wywiadu w stolicy Szwecji.

Po wybuchu wojny został w lutym 1940 roku instruktorem w obozie szkoleniowym Armii Polskiej w Coëtquidan. Po zakończeniu kampanii francuskiej w 1940 roku włączył się w tworzenie nowych placówek polskiego wywiadu. Odegrał ważną rolę w tworzeniu siatki informacyjnej w Tuluzie. Była to pierwsza struktura wywiadowcza działająca we Francji zorganizowana przez wywiad polski we współpracy z tajnymi służbami brytyjskimi, początkowo pod kryptonimem „Famille”, a wkrótce potem „F-2”. Kapitan Firla objął jej kierownictwo jako „Commandant dans les Forces françaises combattantes” (FCC). Używał pseudonimów „Frig”, „Spends” i „Benz”.

Aresztowany przez Niemców w Tuluzie 18 czerwca 1943 r., został oskarżony o szpiegostwo i 25 listopada skazany przez sąd wojskowy w Paryżu na karę śmierci. Rozstrzelano go na terenie fortu Mont-Valérien 2 grudnia 1943 r. Został pochowany na cmentarzu w podparyskim Ivry-sur-Seine. W 1946 roku sekretariat generalny francuskiego Stowarzyszenia Kombatantów uznał kpt. Gustawa Firlę za „Poległego za Francję”.

Pomnik Francji Walczącej odsłonięty w 1960 roku na murach fortu Mont-Valérien (fot. Binche, fr. Wikipedia)

Więcej informacji:

Le Maitron. Dictionnaire biographique fusillés, guillotinés, executes, massacres 1940–1944. (dostęp online) Łukasz Ulatowski, Polski wywiad wojskowy w 1939 roku. Struktura organizacyjna, składy osobowe, personel, budżet, mob., Warszawa 2013 (dostęp online)

- 38 -

- 39 -

Władysław Mierzyński

Władysław Mierzyński w 1939 r. (domena publiczna)

(zm. 24 marca 1944, Buchenwald/Mittelbau-Dora)

Czy to zbieg okoliczności, że ofiarami niemieckich represji padła wyjątkowo liczna grupa polskich urzędników konsularnych z terenu Prus Wschodnich? I to zarówno tych, których – jak wspominani w innym miejscu tej publikacji Bohdan Jałowiecki, Jan Piotrowski, Witold Winiarski czy Ludwik Borek – wybuch wojny w 1939 roku zastał na placówce w Niemczech, jak i tych, którzy od dawna nie pracowali już na Warmii i Mazurach.

Władysław Mierzyński, urodzony w 1901 roku w Moskwie, rozpoczął swoją karierę pracownika Ministerstwa Spraw Zagranicznych w wieku 21 lat. Początkowo zatrudniony w Centrali MSZ, związał się na zawsze ze służbą konsularną. W 1923 roku objął funkcję kierownika Konsulatu RP w Rydze. Po trzyletniej misji w stolicy Łotwy został w okresie 1926–1928 sekretarzem Konsulatu RP w Lipsku, w latach 1928–1929 wicekonsulem w Konsulacie RP w Hamburgu, a wreszcie wicekonsulem i kierownikiem Konsulatu RP w Kwidzynie, mieście, które po przegranym przez Polskę plebiscycie w 1920 roku pozostało w granicach Niemiec jako siedziba rejencji zachodniopruskiej w Prusach Wschodnich.

W placówce tej pracował w latach 1929–1931, a więc jeszcze przed upadkiem Republiki Weimarskiej i dojściem partii hitlerowskiej w Niemczech do władzy. W 1933 roku, po krótkim okresie pracy w Warszawie wyjechał do Paryża, gdzie przez trzy lata, do 1936 roku, był sekretarzem w Ambasadzie RP. Z początkiem 1937 roku objął stanowisko konsula i kierownika Konsulatu RP w Lyonie.

Piastował je w momencie agresji niemieckiej na Polskę, we wrześniu 1939 roku, i przez następne miesiące „dziwnej wojny”. Kres jego misji położyła dopiero klęska Francji w czerwcu 1940 roku i wymuszone przez Niemców zamknięcie wszystkich polskich placówek konsularnych na obszarze Państwa Francuskiego ze stolicą w Vichy, na terenie którego znalazł się Lyon. W 1941 roku Mierzyński włączył się w prace Polskiej Organizacji Walki o Niepodległość założonej przez byłego konsula generalnego w Lille Aleksandra Kawałkowskiego. W dziesięć miesięcy po tym, jak w listopadzie 1942 roku Wehrmacht wkroczył na teren Państwa Francuskiego i rozpoczął jego okupację, Mierzyński został przez Niemców 15 września 1943 r. aresztowany. Jego żona Maria uwięziona tego samego dnia trafiła do więzienia w Lyonie, a były konsul w Kwidzynie – do filii obozu koncentracyjnego KL Buchenwald w Mittelbau-Dora. Otrzymał tam numer obozowy 44227. Zmarł 24 marca 1944 r. (według innych danych 25 kwietnia 1945 r.)

Gabinet w Konsulacie RP w Lyonie (NAC)

Więcej informacji: Stanisław Schmitzek, Na krawędzi Europy. Wspomnienia portugalskie 1939–1946. Warszawa 1970.

- 40 -

- 41 -

Jan Scazighino

Arkusz spisu powszechnego w USA z 1940 r. z danymi Jana Scazighino i jego rodziny (National Archives and Records Administration)

(zm. 12 maja 1944, Monte Cassino)

Arkusz amerykańskiego spisu powszechnego z 1940 roku przynosi suchą informację, że 33-letni Jan Scazighino, pracownik polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych mieszka z 27-letnią żoną Krystyną i roczną córeczką Małgorzatą w domu, którego jest właścicielem, w Lacey w hrabstwie Ocean w stanie New Jersey. Dom jest zapewne okazały, z arkuszy spisowych wynika, że należy do najdroższych w mieście. Lacey, niewielkie miasteczko około 130 kilometrów na południe od Nowego Jorku, cieszy się wspaniałym nadmorskim klimatem, leży bowiem tuż przy ujściu Forked River do spokojnych wód Zatoki Barnegat osłoniętych od Atlantyku archipelagiem wrzecionowatych Wysp Sedge. Te personalno-topograficzne informacje stanowią poruszający kontekst do decyzji Jana Scazighino, który wkrótce po złożeniu wymaganych przez prawo spisowych zeznań żegna się z rodziną i wyrusza do Kanady, by wstąpić do formowanych tam polskich oddziałów wojskowych. Nigdy już nie wróci do Lacey i nie zobaczy swoich bliskich.

Był potomkiem włoskiej rodziny, która podobno osiedliła się w Polsce przed 300 laty. Urodził się w 1905 roku (w amerykańskim spisie z jakiegoś powodu ujął sobie dwa lata) w Przewoźcu w pobliżu Kałusza w województwie stanisławowskim. Ukończył studia uniwersyteckie w Louvain w Belgii. W 1932 roku rozpoczął pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, najpierw w Departamencie Polityczno-Ekonomicznym, a potem w Konsularnym. W 1935 był na krótko skierowany do Konsulatu RP w Dyneburgu, a w 1937 został sekretarzem w Konsulacie Generalnym RP w Nowym Jorku.

W 1940 lub 1941 roku wyjechał z USA do Kanady, gdzie w wyniku porozumienia zawartego w lutym 1941 r. między kanadyjskim premierem Williamem Lyon Mackenzie Kingiem i gen. Władysławem Sikorskim w miejscowości Owe Sound w prowincji Ontario powstał ośrodek rekrutacyjny i obóz treningowy Armii Polskiej, „Tadeusz Kościuszko Polish Soldier Training Camp”. Po zakończeniu szkolenia w Owe Sound Scazighino trafił do Iraku, gdzie służył jako tłumacz i kierowca w sztabie gen. Władysława Andersa. Jako porucznik 12 Pułku Ułanów Podolskich przeszedł szlak bojowy 2 Korpusu Polskiego. Zginął, dowodząc plutonem podczas bitwy o Monte Cassino 12 maja 1944 r., na sześć dni przed zdobyciem klasztoru zażarcie bronionego przez Niemców.

Grób Jana Scazighino na Cmentarzu Monte Cassino (zbiory Billy Bishop Home and Museum)

Jan Scazighino w Owe Sound (zbiory Billy Bishop Home and Museum)

Więcej informacji: Zbigniew Czeczot-Gawrak, Wspomnienia ze stulecia dyplomatyczne, żołnierskie i inne. Warszawa 2004 Lisa Marie Murphy-Gemmill, „Poland is Not Yet Lost”: The Tadeusz Kościuszko Polish Armed Unit in Canada 1941–1942, The Polish Review vol.62 No. 4 (2017) (dostęp online) - 42 -

- 43 -

Józef Beck (5 czerwca 1944, Stăneşti)

Minister spraw zagranicznych Józef Beck sprawował swój urząd w okresie siedmiu lat poprzedzających wybuch wojny i w ciągu pierwszych trzydziestu dni konfliktu. Urodzony 4 października 1894 r., podczas I wojny światowej wstąpił do Legionów Polskich, a następnie z ramienia Polskiej Organizacji Wojskowej przebywał w misji wywiadowczej na Ukrainie. Brał udział w wojnie polsko-sowieckiej, a po jej zakończeniu był w latach 1922–1923 attaché wojskowym w Paryżu i Brukseli. Po przewrocie majowym w 1926 roku został szefem gabinetu ministra spraw wojskowych Józefa Piłsudskiego, a w 1930 roku objął w jego rządzie stanowisko ministra bez teki i wicepremiera. W latach 1930–1932 sprawował funkcję wiceministra spraw zagranicznych, a 2 listopada 1932 r. uzyskał nominację na szefa resortu. Prowadził politykę równowagi wobec obu sąsiadów Polski – Związku Sowieckiego i III Rzeszy. 5 maja 1939 r. wygłosił w Sejmie sławne przemówienie, w którym przeciwstawił się agresywnym żądaniom Niemiec.

W nocy z 6 na 7 września 1939 r. opuścił wraz z rządem Warszawę, po czym przez Brześć dotarł do Krzemieńca. 17 września przekroczył granicę polsko-rumuńską. Następnego dnia został internowany przez władze rumuńskie, podobnie jak pozostali członkowie najwyższych władz RP. 30 września wraz z całym rządem Felicjana Sławoja Składkowskiego podał się do dymisji. Przeniesiony z miejsca internowania w uzdrowisku Slanic do obozu w Braszowie, a następnie do wsi Dobroeşti, podjął w październiku 1940 roku nieudaną próbę ucieczki. Chory na gruźlicę zmarł w ostatnim miejscu internowania w Stăneşti w Rumunii 5 czerwca 1944 r.

Most w Kutach, przez który najwyższe władze RP przekroczyły 17 września 1939 r. granicę polsko-rumuńską (domena publiczna)

Grób Józefa Becka na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. (fot. M. Pernal)

Józef Beck (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie) - 44 -

- 45 -

Mieczysław Oxner (zm. 4 lipca 1944, Auschwitz)

Uwagę zagranicznych gości przybywających do księstwa Monako, jednego z najmniejszych niezależnych państw świata, przyciągały do końca XIX wieku największe atrakcje miasta – pałac książęcy, katedra, zbudowane w 1868 roku sławne w całej Europie Kasyno Monte Carlo. W 1906 roku grupa obiektów wzbudzających powszechne zainteresowanie powiększyła się o imponujące Muzeum Oceanograficzne założone przez księcia Alberta I, będące jedną z największych i najbogatszych placówek tego typu w Europie i poza jej granicami.

Niewiele osób wie, że jednym z twórców muzeum był dr Mieczysław Oxner, wybitny polski zoolog i oceanograf, konsul honorowy RP od 1931 do 1940 roku.

Oxner, urodzony w 1879 roku w rodzinie żydowskich przemysłowców w Rudzie Guzowskiej w pobliżu Żyrardowa, już w warszawskiej szkole średniej zaangażował się w działalność patriotyczną, co w 1899 roku zmusiło go do kontynuowania nauki poza granicami kraju. Do 1902 roku studiował medycynę i nauki przyrodnicze w Berlinie. Ponieważ i tu nie stronił od polskich środowisk niepodległościowych, wydalono go z uczelni i nakazano opuszczenie Cesarstwa Niemieckiego. Studia zoologiczne ukończył ostatecznie na uniwersytecie w Zurychu. Prowadził badania nad rozwojem ryb morskich, w 1905 roku uzyskał tytuł doktora filozofii w dziedzinie zoologii. Podczas pobytu w Paryżu studiował w College de France fizjologię zwierząt i pracował w laboratorium zoologicznym na Sorbonie. W 1907 roku został zatrudniony w muzeum w Monako, początkowo jako sekretarz, potem asystent, a od 1928 roku – wicedyrektor muzealnego laboratorium chemicznego. Był specjalistą w dziedzinie wielkich akwariów i aklimatyzacji żyjących w nich stworzeń, opiekował się i stale rozbudowywał imponujące Akwarium Muzeum Oceanograficznego. Był autorem ponad 50 prac naukowych. Czynił starania na rzecz stworzenia w Polsce morskiej stacji biologicznej współpracującej z muzeum w Monako. Za swe zasługi dla kraju został w 1928 roku uhonorowany Orderem Odrodzenia Polski.

W 1931 roku objął kierownictwo Konsulatu Honorowego RP w Monako, placówce podlegającej kompetencyjnie Konsulatowi Generalnemu RP we francuskiej Marsylii. Po wybuchu wojny konsul Oxner udzielał pomocy obywatelom polskim, którzy znaleźli się na terenie Księstwa lub w jego sąsiedztwie. Kontynuował swą działalność, gdy po niemieckim ataku na Francję uzależniony od III Rzeszy rząd pod kierownictwem marszałka Pétaina przez pewien czas zezwalał na funkcjonowanie polskiej ambasady i konsulatów na terenie Państwa Francuskiego ze stolicą w Vichy. Władze hitlerowskie nie życzyły sobie jednak żadnej formy stosunków polsko-francuskich i relacje dyplomatyczne między rządem RP a rządem Pétaina zostały we wrześniu 1940 zerwane. Konsulat Honorowy w Monako przekształcił się wówczas w Biuro Polskie, nadal opiekujące się obywatelami RP, choć już bez statusu konsularnego. Po wkroczeniu na teren Monako w listopadzie 1942 roku wojsk Mussoliniego Oxner został przez Włochów aresztowany i więziony kilka miesięcy w Genui. Ponownie aresztowany przez Niemców 30 kwietnia 1944, został przez Niemców osadzony w Nicei, a następnie 3 czerwca umieszczony w obozie internowania zachodnioeuropejskich Żydów w Drancy pod Paryżem. 30 czerwca 1944 r. trafił do transportu do Auschwitz, gdzie 4 lipca, prawdopodobnie natychmiast po przyjeździe do obozu, zginął w komorze gazowej (według innych danych został zamordowany dopiero w styczniu 1945 r.).

- 46 -

Mieczysław Oxner w swoim laboratorium (zbiory Musée Océanographique de Monaco)

Nazwisko konsula Oxnera (w prawej dolnej części tablicy) na liście bohaterów ruchu oporu umieszczonej w La Maison de France w Monako (domena publiczna)

Więcej informacji: Marian Kałuski, Śladami Polaków po świecie, Polacy w Monako, Przegląd Australijski 2011. (dostęp online) - 47 -

Włodzimierz Kaczorowski (za: Radomszczański Słownik Biograficzny)

Włodzimierz Kaczorowski (zm. 20 lipca 1944, Paryż)

Urodził się w 1892 roku w Łodzi. Po ukończeniu 7-klasowej Szkoły Handlowej w Pabianicach wyjechał do Paryża, gdzie podjął studia na Sorbonie na wydziale nauk ścisłych i wydziale literatury. Po powrocie do Polski został nauczycielem w Radomsku, potem w Mławie. W 1922 roku otrzymał stypendium naukowe i ponownie wyjechał do Paryża, gdzie kontynuował studia psychologiczne na Uniwersytecie Paryskim i naukę języka chińskiego w Ècole des Langues Orientales Vivantes (obdarzony talentem lingwistycznym, opanował także język hebrajski). Równocześnie 1 lutego 1923 r. rozpoczął pracę w Konsulacie Generalnym RP w Paryżu. Czas urzędnika dzielił z pasjami naukowymi i literackimi, zajmując się przekładami na polski współczesnej poezji francuskiej.

Po wybuchu wojny został zaangażowany w prace Centralnego Biura Rekrutacyjnego przy Ambasadzie RP. Sam także zgłosił się na ochotnika do formującej się we Francji Armii Polskiej. Nie wiadomo, czy wziął udział w walkach z Niemcami w czerwcu 1940 roku, ale po wkroczeniu oddziałów hitlerowskich do Paryża nie wyjechał wraz z innymi pracownikami polskiej placówki do Vichy. Pozostał w stolicy, współorganizując przy Polskiej Misji Katolickiej komitet zajmujący się udzielaniem pomocy Polakom w okupowanym mieście.

W lutym 1941 roku został aresztowany i pod zarzutem prowadzenia działalności konspiracyjnej osadzony w więzieniu Santé. Niemcy szczęśliwie nie znaleźli dowodów potwierdzających oskarżenia i Kaczorowski został wkrótce wypuszczony. Uwolniony od zarzutów – zaangażował się w funkcjonowanie Polskiej Organizacji Walki o Niepodległość, w której stał się bliskim współpracownikiem komendanta P.O.W.N. Aleksandra Kawałkowskiego, swego dawnego zwierzchnika z Konsulatu Generalnego RP w Paryżu, a w okresie „dziwnej wojny” między wrześniem 1939 i czerwcem 1940 roku – szefa Centralnego Biura Rekrutacyjnego.

Ponownie znalazł się w więzieniu w nocy z 13 na 14 lipca 1944 r., w czasie obławy prowadzonej przez Niemców na Kawałkowskiego. Tym razem trafił w ręce oprawców z osławionej katowni gestapo przy rue des Saussaies. Nie złamał się, ale nie przeżył tortur, jakie mu zadano. Zmarł 20 lipca 1944 r. i został pogrzebany w zbiorowej mogile na cmentarzu Pantin. Po wyzwoleniu Paryża ciało Kaczorowskiego zostało zidentyfikowane i uroczyście przeniesione na zwany panteonem polskiej emigracji cmentarz Les Champeaux w Montmorency. Podczas ceremonii pogrzebowej w grudniu 1944 roku Aleksander Kawałkowski, sprawujący po wyzwoleniu Paryża funkcję reprezentanta rządu na Francję, Holandię i Belgię, udekorował trumnę Władysława Kaczorowskiego przyznanym mu pośmiertnie Orderem Virtuti Militari.

Na pięć miesięcy przed aresztowaniem Kaczorowskiego w ręce Niemców wpadł inny były pracownik Konsulatu Generalnego RP w Paryżu i członek Polskiej Organizacji Walki o Niepodległość, Jan Jankowski. Zginął z rąk hitlerowców 9 marca 1944 r. w Nȋmes w południowo-wschodniej Francji.

Nagrobek Włodzimierza Kaczorowskiego na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency.

Tekst po polsku i po francusku na płycie nagrobnej: ŚP. Włodzimierz Kaczorowski. Uczony.

Członek P.O.W.N. Zginął za ojczyznę w Paryżu 20 lipca 1944 r. umęczony na śmierć przez Niemców. Polska wdzięczna swojemu synowi mianowała go kawalerem Orderu Virtuti Militari (Archiwum Towarzystwa Opieki nad Polskimi Zabytkami i Grobami Historycznymi we Francji)

Więcej informacji: Kaczorowski Włodzimierz, biogram w: Radomszczański Słownik Biograficzny, t. I, Radomsko 2017 (dostęp online) - 48 -

- 49 -

Maria Magdalena Morawska (domena publiczna)

Maria Magdalena Morawska (zm. 6 sierpnia 1944, Warszawa)

Urodziła się w 1922 roku. Jej ojciec, Kajetan Dzierżykraj-Morawski, był jednym z doświadczonych dyplomatów II Rzeczypospolitej, w okresie międzywojennym między innymi Komisarzem RP w Wolnym Mieście Gdańsku, wiceministrem i przez krótki czas pełniącym obowiązki ministra spraw zagranicznych, wiceministrem skarbu, a w latach 1939–1945, przebywając na Zachodzie m.in. posłem RP przy emigracyjnym rządzie czechosłowackim, sekretarzem generalnym MSZ i ambasadorem RP w Paryżu. Czterej pradziadkowie Morawskiej to z kolei wybitni generałowie: Jan Henryk Dąbrowski, Franciszek Morawski, Karol Turno i Dezydery Chłapowski.

Maria Morawska ukończyła szkołę średnią już w czasie okupacji, na tajnych kompletach.

Działała w ruchu oporu, współpracowała z Kierownictwem Dywersji (Kedywem) i wywiadem AK. Od maja 1943 roku pełniła funkcję łączniczki Wydziału Łączności Departamentu Spraw Zagranicznych Delegatury Rządu. Prawdopodobnie w ramach zadań tej komórki jeździła z dokumentami volksdeutschki z Warszawy do Hamburga i Berlina. Uczestniczyła w powstaniu warszawskim jako łączniczka batalionu „Parasol”. Została ciężko ranna 6 sierpnia 1944 r. w budynku przy ul. Okopowej 41. Zmarła w szpitalu Jana Bożego przy ul. Bonifraterskiej. Została pośmiertnie odznaczona Krzyżem Walecznych.

Grób Marii Magdaleny Morawskiej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. (fot. M. Pernal)

Więcej informacji: Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939–1945. Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej. Warszawa 1988

- 50 -

- 51 -

Franciszek Gocki (www.polishwargraves.nl)

Franciszek Gocki (zm. 9 sierpnia 1944, Cauvicourt)

Należał do grupy kilku dyplomatów, którzy polegli na polu chwały, z bronią w ręku, stawiając czoła nieprzyjacielowi. Pochodził z rodziny polskich emigrantów osiadłych w Niemczech. Urodził się w 1912 roku w Hamborn w Nadrenii-Północnej Westfalii. Po zakończeniu wojny szybko znalazł się jednak na terenie Francji, w Zagłębiu Północnym w regionie Nord-Pas-de-Calais z centrum w Lille. Okręg przemysłowy, jaki powstał tu wokół wielkich złóż węgla kamiennego, stał się w dwudziestoleciu międzywojennym jednym z największych skupisk polskiej emigracji zarobkowej w Europie.

13-letniego Franciszka Gockiego odnajdujemy już w styczniu 1925 roku w gronie członków La Société des Ouvriers Polonais de France w Lille. Kilka lat później został zatrudniony jako pracownik kontraktowy w Konsulacie Generalnym RP w tym mieście. Nie wiadomo, co działo się z nim w początkowej fazie wojny. Z dużym prawdopodobieństwem można jednak założyć, że tak jak tysiące Polaków, zgłosił się w 1939 roku na ochotnika do formowanej we Francji Armii Polskiej, przeszedł przez obóz szkoleniowy w Coëtquidan (zwany przez polskich poborowych „koczkodanem”), wziął udział walkach w czasie kampanii francuskiej, a potem znalazł się w gronie 25 tysięcy żołnierzy, którym w chaotycznej, improwizowanej ewakuacji udało się wydostać z Francji do Wielkiej Brytanii.

Ponownie zjawił się na kontynencie cztery lata później, tym razem jako żołnierz 1 Dywizji Pancernej sformowanej w 1942 roku pod dowództwem gen. Stanisława Maczka.

Wylądował wraz z całą formacją 1 sierpnia 1944 w Normandii. Wziął udział w pierwszych walkach, jakie poprzedzały zasadniczy etap bitwy pod Falaise. Jako żołnierz 1 Dywizji walczącej w składzie 1 Armii Kanadyjskiej uczestniczył w natarciu wzdłuż drogi Caen-Falaise i pierwszej nieudanej próbie okrążenia 7 Armii niemieckiej. Zginął pod Cauvicourt, 9 sierpnia 1944 r. Spoczywa obok swych 696 towarzyszy broni na polskim cmentarzu wojskowym w Grainville-Langannerie, miejscowości w połowie drogi pomiędzy Caen a Falaise.

Grób Franciszka Gockiego na cmentarzu w Langganerie (www.polishwargraves.nl, fot.

Stéphane Brière)

Więcej informacji: Stanisław Maczek, Od podwody do czołga. Wspomnienia wojenne 1918–1945, Edinburgh 1961.

Franciszek Skibiński, Pierwsza pancerna. Warszawa 1979.

Juliusz S. Tym, Polska 1 Dywizja Pancerna 1942–1947 (dostęp online) - 52 -

- 53 -

Jan Harwas (zm. około 20 sierpnia 1944, Lyon)

„Erudyta, miłośnik kultury i języków starożytnych. Wykładał grekę i łacinę, które znał równie dobrze jak język ojczysty”. Taką pamięć zachowuje o swym profesorze Janie Harwasie grono byłych wychowanków Gimnazjum i Liceum im. Cypriana Norwida w Villard-de-Lans. Nie była to szkoła jak każda inna. Została utworzona po porażce Francji w starciu z hitlerowskimi Niemcami w 1940 roku.

Powstała w październiku 1940 roku w Villard-de-Lans, mieście położonym w nieokupowanej przez hitlerowców części kraju, ok. 30 km od Grenoble, na skraju górzystego, pozbawionego niemal mieszkańców Płaskowyżu Vercors. Edukację na poziomie dwóch ostatnich klas gimnazjalnych i dwóch licealnych prowadziło grono nauczycieli kierowane przez przedwojennego profesora Uniwersytetu Warszawskiego i wykładowcę Instytutu Studiów Słowiańskich na Sorbonie, Zygmunta LubiczZaleskiego, reprezentującego we Francji polskie Ministerstwo Oświaty.

Do zespołu pedagogów dołączył także Jan Harwas. Urodzony w 1909 roku w Dortmundzie, w 1928 ukończył wydział filologii klasycznej i socjologii na uniwersytecie poznańskim. Od listopada 1938 do października 1940 roku był pracownikiem kontraktowym – attaché kulturalnym – w Konsulacie Generalnym w Lille. Ucząc od jesieni 1940 roku w liceum w Villard-de-Lans, zajmował się także działalnością translatorską, przekładając na polski dzieła Jacquesa Maritaina. Włączył się również do pracy konspiracyjnej, wstąpił do Polskiej Organizacji Walki o Niepodległość, kierowanej przez byłego zwierzchnika z Konsulatu, Aleksandra Kawałkowskiego.

Latem 1944 roku francuski ruch oporu wszedł w stan maksymalnej gotowości bojowej. Czerwcowe lądowanie aliantów w Normandii rozbudziło nadzieje na szybkie pokonanie Niemców. Oczekiwano, że celem następnego desantu będzie południe Francji. Dowództwo Maquis du Vercors, francuskiej partyzantki w regionie Płaskowyżu Vercors ogłosiło 3 lipca utworzenie „Wolnej Republiki Vercors”, pierwszego wolnego terytorium francuskiego od czasu agresji niemieckiej w 1940 roku. Siły partyzantów liczące ok. 5000 osób zostały zaopatrzone przez alianckie lotnictwo. 14 lipca 72 amerykańskie bombowce zrzuciły na Płaskowyż blisko 900 kontenerów z bronią i zaopatrzeniem. Maquis w starciach z zaalarmowanymi Niemcami wspierały misje wywiadu amerykańskiego (OSS) i angielskiego (SOE). W składzie tej ostatniej znalazła się Christine Granville (Krystyna Skarbek), jedna z najskuteczniejszych agentek tajnych służb Wielkiej Brytanii. W pobliżu miejscowości Vassieux-en-Vercors maquis przygotowali lądowisko na przyjęcie kolejnych zrzutów i samolotów. W operację tę zaangażowany był powstańczy oddział, w skład którego weszli Jan Harwas oraz grupa starszych uczniów liceum z Villard-de-Lans. Rano 21 lipca, ku zupełnemu zaskoczeniu powstańców, w Vassieux wylądowało, nie czyniąc hałasu, kilkanaście transportowych szybowców niemieckich wyniesionych w powietrze z lotniska w Grenoble. Z ich wnętrz wysypali się niemieccy komandosi. W walkach, jakie rozgorzały tego dnia i trwały po lądowaniu kolejnych szybowców w dwa dni później, zginęło na terenie Płaskowyżu ok. 600 partyzantów. Okupanci zamordowali także ok. 200 mieszkańców Vassieux. W akcję pacyfikacji „Wolnej Republiki Vercors” Niemcy zaangażowali ok. 10 tys. żołnierzy i była to największa w czasie wojny operacja przeciwko siłom ruchu oporu na terenie Europy Zachodniej.

W trakcie walk na Płaskowyżu Vercors poległo 24 profesorów, uczniów i członków personelu liceum z Villard-de-Lans. Około trzydzieści osób zostało deportowanych i nigdy nie powróciło.

W grupie partyzantów wziętych do niewoli znalazł się Jan Harwas. Niemcy przewieźli go do więzienia w Valence, a następnie do fortu Montluc w Lyonie. Został zamordowany na terenie lotniska Bron pod Lyonem około 20 sierpnia 1944 r., na kilka dni przed wyzwoleniem miasta.

- 54 -

Pedagodzy z liceum w Villard-de-Lans; od lewej profesor Ćwikliński, Janina Harwas, Jan Harwas, profesor Makomaski (zbiory Association Mémoire du Lycée Polonais Cyprian Norwid)

Jan Harwas w liceum w Villard-de-Lans (zbiory Association Mémoire du Lycée Polonais Cyprian Norwid)

Amerykańskie bombowce B-17 zrzucające broń i zaopatrzenie nad Płaskowyżem Vercors, 14 lipca 1944 (domena publiczna)

Więcej informacji: Tadeusz Łepkowski, Wolna szkoła polska w okupowanej Francji. Historia Gimnazjum i Liceum im.

Cypriana Norwida w Villard-de-Lans 1940–1946, Warszawa 1990.

- 55 -

Podpis Stanisława Patka pod polskosowieckim paktem o nieagresji z 25 lipca 1932 r.; z prawej podpis sygnatariusza po stronie sowieckiej, zastępcy komisarza ludowego spraw zagranicznych Mikołaja Kriestinskiego (Archiwum MSZ)

Stanisław Patek (zm. 25 sierpnia 1944, Warszawa)

Co myślał, gdy dowiedział się, że w grudniu 1941 roku Japonia zaatakowała Stany Zjednoczone i od tego momentu w stanie wojny są już trzy światowe potęgi, które znał jak mało kto, był bowiem jedynym polskim dyplomatą reprezentującym w czasie długiej kariery majestat Rzeczypospolitej zarówno w salonach pałacu cesarskiego w Tokio, i Kremla, i Białego Domu? Nie dowiemy się. Wspomnienia Stanisława Patka – bo o nim mowa – obejmujące okres wojny spłonęły w 1944 roku w czasie powstania warszawskiego.

Urodził się w Rusinowie koło Przysuchy w 1866 roku, ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim w 1889. Rozpoczął praktykę adwokacką i od 1905 roku występował w sądach rosyjskich jako obrońca w procesach politycznych licznych polskich rewolucjonistów, między innymi Stefana Okrzei, Józefa Montwiłła-Mireckiego i 67 członków Organizacji Bojowej PPS. Sam aresztowany na krótko w 1908 roku, poddany licznym szykanom i postępowaniom administracyjnym, został trzy lata później skreślony z listy adwokatów i nigdy nie powrócił w szeregi palestry. Organizował pomoc dla pozbawionych pracy robotników w Warszawie i Łodzi. Był masonem, współorganizatorem Wielkiego Wschodu Polski. Blisko związany z Józefem Piłsudskim, był przez niego wysłany w latach 1914–1915 do Francji i Wielkiej Brytanii jako rzecznik ruchu niepodległościowego. Już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wszedł w lutym 1919 roku z mandatu władz w Warszawie w skład Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu.

Wstąpił do służby zagranicznej w maju 1919 roku. Został wówczas mianowany posłem RP w Pradze, nie objął jednak tej placówki. Od początku listopada do połowy grudnia 1919 roku był zastępcą delegata rządu polskiego na paryską Konferencję Pokojową. Bezpośrednio po powrocie z Paryża 16 grudnia 1919 r. objął fotel ministra spraw zagranicznych w rządzie kierowanym przez Leopolda Skulskiego i piastował to stanowisko do czerwca 1920 roku. W trakcie swej pierwszej wizyty zagranicznej do Paryża 10 stycznia 1920 r. złożył podpis pod dokumentami ratyfikacyjnymi Traktatu Wersalskiego. W czasie wojny polskobolszewickiej, nie piastując już stanowiska rządowego, ochotniczo wstąpił w czerwcu 1920 roku do Wojska Polskiego i do marca 1921 służył w stopniu podporucznika w 1 pułku szwoleżerów. Po powrocie do MSZ był przez pięć lat posłem RP w Japonii (1921–1926), następnie posłem RP w ZSRS (1926–1932) i ambasadorem RP w Stanach Zjednoczonych (1933–1936). Po zdiagnozowaniu ciężkiej choroby odszedł w 1936 roku ze służby dyplomatycznej. Nadal pozostał w kręgu problematyki międzynarodowej, aktywnie pracując jako senator RP w Komisji Spraw Zagranicznych. Zmarł w szpitalu 25 sierpnia 1944 w wyniku ran odniesionych 22 sierpnia podczas bombardowania Starego Miasta przez Luftwaffe w trakcie powstania warszawskiego.

Stanisław Patek (z lewej) podczas ceremonii złożenia listów uwierzytelniających przewodniczącemu Centralnego Komitetu Wykonawczego ZSRS Michaiłowi Kalininowi, Kreml, 10 grudnia 1926 r.

(NAC)

Więcej informacji: Jarosław Reszczyński, Miejsce Stanisława Patka w historii polskiej dyplomacji (dostęp online) Janusz Pajewski, Stanisław Patek, w: Ministrowie spraw zagranicznych (1919–1939), Szczecin 1992.

- 56 -

- 57 -

Jan Jaworski (zm. 19 lutego 1945, Stargard)

Kolejnym – obok przypomnianego w innym miejscu tego zbioru Czesława Andrycza – dyplomatą II RP, który zaangażował się w pracę zakonspirowanego Departamentu Spraw Zagranicznych przy Delegaturze Rządu na Kraj i który zginął w czasie okupacji, był znany badacz kultur Dalekiego Wschodu Jan Jaworski. Urodzony w 1903 roku, studiował w Warszawie i w Paryżu sinologię i japonistykę. W 1930 roku uzyskał na Uniwersytecie Warszawskim tytuł doktora habilitowanego, a w sześć lat później pierwszy w Polsce tytuł profesora nadzwyczajnego sinologii. Swą wiedzę w zakresie historii i kultury Dalekiego Wschodu wykorzystał w Konsulacie RP w Harbinie, w którym w latach 1934–1936 pracował jako urzędnik kontraktowy. Zapisał się w historii społeczności polskiej w Mandżurii jako opiekun polskiego gimnazjum w Harbinie, placówki, którą zreformował i dostosował do miejscowych warunków i potrzeb. W szkole, która do tej pory funkcjonowała według programów obowiązujących w Polsce, zlikwidowano naukę niektórych przedmiotów, np. łaciny, kładąc nacisk na język chiński i angielski. Wprowadzono przedmioty związane z historią i ekonomią Mandżurii oraz Chin. Zreformowana placówka dawała nadzieję na lepsze wykształcenie jej absolwentów, plan, który ze względu na wybuch wojny nie mógł zostać poddany weryfikacji.

Podczas agresji Niemiec na Polskę Jan Jaworski wziął udział w kampanii wrześniowej.

Po utworzeniu w 1943 roku Departamentu Spraw Zagranicznych, działającego pod kryptonimem „Moc”, został w nim kierownikiem referatu Dalekiego Wschodu. Przyjął pseudonim „Długosz”. Walczył w powstaniu warszawskim i po 2 października 1944 r. dostał się do niemieckiej niewoli. Został umieszczony w obozie Stalag II B Hammerstein. Zginął 19 lutego 1945 r. w transporcie ewakuacyjnym na dworcu kolejowym w Stargardzie, podczas alianckiego nalotu na miasto.

Jan Jaworski w gronie luminarzy nauki polskiej w czasie wizyty prof. O.V. Laurenta z Instytutu Bizantyjskiego w Kadıköy pod Stambułem w 1933 roku; od lewej doc. Aleksander Turyn, prof. Marceli Handelsman, prof. O.V. Laurent, konsul Francji Ronflard, doc. Jan Jaworski, prof. Tadeusz Zieliński, prof. Oskar Halecki, doc. Jerzy Manteuffel (NAC) Konsulat RP w Harbinie w 1934 r. (NAC)

Jan Jaworski w 1931 r. (NAC) Więcej informacji: Janusz Chmielewski, Jan Godzimir Jaworski, biogram w Polskim Słowniku Biograficznym t. XI., Wrocław–Warszawa–Kraków 1964–1965 - 58 -

- 59 -

Okładka pierwszej powojennej edycji poezji Jerzego Paczkowskiego (domena publiczna)

Jerzy Paczkowski (26 lutego 1945, Neuengamme)

W latach dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wieku nazwisko Jerzego Paczkowskiego było na ustach całej literackiej Warszawy. Poeta, satyryk, bywalec najgłośniejszych przybytków stołecznej bohemy – „Ziemiańskiej”, „Adrii” i słynnej kawiarni IPS na tyłach Pałacu Kronenberga, cieszył się sławą utalentowanego „ucznia Skamandrytów”.

Urodził się w 16 stycznia 1909 r. w Warszawie. Wyrastał w miejscu dobrze znanym każdemu mieszkańcowi stolicy – w Pałacyku Sobańskich w Alejach Ujazdowskich, gdzie ojciec Jerzego był plenipotentem rodziny Michała Sobańskiego, a matka – nauczycielką muzyki i francuskiego dzieci właściciela. Debiutował jako poeta zaraz po maturze w 1927 roku w „Cyruliku Warszawskim”, znanym piśmie satyrycznym, którego redaktorem – po Janie Lechoniu – stał się w dwa lata później. Znajdując uznanie w oczach Lechonia, współpracował także z innymi poetami i prozaikami tego okresu, Julianem Tuwimem, Marianem Hemarem, Tadeuszem Brezą, Józefem Wittlinem, Arturem Marią Swinarskim, Konstantym Gałczyńskim. Jego utwory ukazywały się na łamach „Skamandra” i „Wiadomości Literackich”. Uprawiał satyrę przychylną obozowi sanacji i zwalczającą tendencje nacjonalistyczne, klerykalne i antysemickie. Epigramat Paczkowskiego „Refleksja patrioty” o dwóch powodach, dla których może zbrzydnąć ukochany kraj, ma swe miejsce w każdym almanachu polskiej satyry okresu międzywojennego.

W 1935 roku wyjechał do Francji. Od 1 grudnia 1936 do 1939 roku pracował na kontrakcie w Biurze Prasowym Ambasady RP w Paryżu. Już we wrześniu 1939 roku wstąpił jako ochotnik do tworzącej się Armii Polskiej, ukończył szkołę podchorążych w Coëtquidan i jako dowódca drużyny ciężkich karabinów maszynowych wziął udział w walkach w szeregach 1 Dywizji Grenadierów na linii Maginota. Za odwagę i poświęcenie otrzymał wysokie odznaczenie francuskie, Croix de Guerre ze srebrną gwiazdą. Po upadku Francji przedostał się do strefy nieokupowanej. W Grenoble dołączył do grupy byłych wysokich urzędników administracji państwowej, dyplomatów, pisarzy i artystów tworzących pod egidą PCK aktywne centrum polskiej kultury i konspiracji. Stał się jednym z najbliższych współpracowników Aleksandra Kawałkowskiego, stojącego na czele Polskiej Organizacji Walki o Niepodległość „Monika”, organizacji polskiego ruchu oporu we Francji. Paczkowski objął funkcję szefa Obwodu Grenoble POWN. Był jednym z wydawców tajnych wydawnictw POWN: „Komunikatu” i „Walki”. Współtworzył sieć placówek, które powstały w każdym ośrodku polskim w zasięgu Grenoble.

Wiosną 1942 roku POWN zaczęła organizować swe struktury na północy Francji. Paczkowski przyjął pseudonim „Gabriel” i w maju 1943 r. stanął na czele Okręgu „Mazowsze”, obejmującego rejon Béthune – Mazingarbe – Liévin i mającego ponad 1500 zakonspirowanych członków.

Realizował działania wywiadowcze (m.in. lokalizowanie wyrzutni pocisków V-1 jako celów nalotów dla brytyjskiego lotnictwa) i dywersję propagandową. We fragmencie listu z 1–2 lipca 1944 r. do Aleksandra Kawałkowskiego pisał: „Hulamy sobie po Zagłębiu (węglowym północnej Francji), ważniejsi od wojewodów (…) Ja, rozmarzony jak zawsze, pruję pod wiatr i mówię sobie wiersze, których nigdy nie zdążę dokończyć”. Niemcy aresztowali go 28 lub 29 lipca 1944 r. podczas obławy na konspiracyjną radiostację. Po pobycie w więzieniu w Loos pod Lille został 1 września 1944 r. przewieziony do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, a potem w Neuengamme, gdzie zmarł zapewne 26 lutego 1945 r. W kwietniu 1945 roku został pośmiertnie odznaczony Orderem Virtuti Militari i awansowany do stopnia majora.

- 60 -

Jerzy Paczkowski w mundurze aspiranta 1 Dywizji Grenadierów w 1940 r. (fot za: J. Paczkowski, Wiersze zebrane i Pierwsza bitwa, Londyn 1946)

Tablica upamiętniająca Jerzego Paczkowskiego na cmentarzu w Montmorency (fot. Hanna ZaworonkoOlejniczak)

Więcej informacji: Wojciech J. Podgórski. Poeci na tułaczce. Wyd. SBP. Warszawa 2002 (dostęp online) - 61 -

Henryk Palmbach (zm. 3 maja 1945, Lubeka)

Niemiecki transatlantyk „Cap Arcona” należał do najbardziej luksusowych liniowców pasażerskich zwodowanych w okresie międzywojennym. Na jego ogromnym pokładzie zbudowano pełnowymiarowy kort tenisowy, a sylwetkę, ze względów estetycznych, wzbogacono o trzeci, niepotrzebny komin. W latach 1927–1939 przewiózł na trasie Hamburg – porty Ameryki Południowej ponad 200 tysięcy pasażerów. Po wybuchu wojny został przejęty przez niemiecką marynarkę wojenną, w roku 1944 rozpoczął ewakuowanie uchodźców z Prus Wschodnich do zachodnich części Niemiec. Jego zatonięcie w maju 1945 roku stało się jedną z największych katastrof morskich w dziejach żeglugi.

Z tragedią „Cap Arcony” dramatycznie związały się losy Henryka Palmbacha, urzędnika Konsulatu Generalnego RP w Paryżu. Palmbach, urodzony w roku 1894, w okresie międzywojennym zajmował się między innymi krytyką i historią literatury. Po klęsce Francji w 1940 roku znalazł się w nieokupowanej przez Niemców części kraju. Tam w latach 1940–1942 redagował wraz z Józefem Łobodowskim pismo „Wrócimy”, wydawane dla polskich żołnierzy internowanych przez władze Vichy w obozie w Notre Dame de Livron w pobliżu Tuluzy.

Był już wówczas jednym z szefów Polskiej Organizacji Walki o Niepodległość, polskiego ruchu oporu we Francji. Kamuflażem dla działalności konspiracyjnej była funkcja nauczyciela młodzieży polskiej, realizowana w oparciu o placówkę YMCA w Cagnac-les-Mines.

Został aresztowany na skutek donosu 9 marca 1944 r., torturowany przez Gestapo w Albi, a w końcu zesłany do obozu koncentracyjnego w Neuengamme w pobliżu Hamburga.

W końcowej fazie wojny Niemcy podjęli decyzję o zamaskowaniu śladów zbrodni dokonywanych w obozie. 26 kwietnia około 7000 więźniów Neuengamme oraz obozu Furstengrube ewakuowano (znaczną część w „marszach śmierci”) w pobliże Lubeki, a następnie umieszczono na pokładach „Cap Arcony” i dwóch mniejszych jednostek „Thielbeck” i „Athen”. Niemcy zamierzali zatopić je wraz z więźniami na Bałtyku, by ukryć ślady zbrodni wojennych. 2 maja dowództwo alianckie, chcąc powstrzymać ucieczki z Rzeszy oddziałów wojskowych i przedstawicieli reżimu hitlerowskiego zamknęło obszar morski wokół wybrzeża Niemiec i wezwało otwartym tekstem statki zakotwiczone na redzie Lubeki do powrotu do portu. Kapitanowie załadowanych do granic pojemności „Cap Arcony” i „Thielback” nie zastosowali się do tego polecenia. 3 maja lotnictwo alianckie, niezdające sobie sprawy z „ładunku” jednostek, zbombardowało niemieckie statki na redzie. Spośród blisko 7 tysięcy zgromadzonych na pokładach więźniów przeżyło ok. 350 osób, którym udało się dopłynąć do brzegu i którzy nie zginęli od kul esesmanów, marynarzy Kriegsmarine i cywilów strzelających do rozbitków.

Henryk Palmbach, który 3 maja poniósł śmierć na pokładzie jednego z zatopionych statków, był zapewne ostatnim pracownikiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych II RP, który oddał życie w okresie drugiej wojny światowej.

- 62 -

„Cap Arcona” płonąca na redzie Lubeki 3 maja 1945 r.

(Memorial Site Neuengamme – Open Archive)

Tablica upamiętniająca Henryka Palmbacha na cmentarzu w Montmorency (fot. Hanna ZaworonkoOlejniczak)

- 63 -

Kazimierz Karowski, sekretarz administracyjny Komisariatu Generalnego RP w Gdańsku, zamordowany w masowych egzekucjach w Bydgoszczy w 1939 r.

Inni dyplomaci i pracownicy MSZ Informacje o większości osób związanych ze służbą zagraniczną II RP, które straciły życie w latach wojny, są niestety lakoniczne i zdawkowe, ograniczają się najczęściej do suchych danych personalnych. Oprócz postaci, którym powyżej poświęcone zostały osobne notki, w okresie 1939–1945 swoje życie oddali także: Bronisław Belina, pracownik MSZ, uwięziony w ZSRS, zmarł 5 VI 1942 r.

Ludwik Borek, pracownik KG w Królewcu, zmarł w obozie koncentracyjnym w Działdowie 29 VI 1941 r.

Zbigniew Borówko, ur. 1905, pracownik Konsulatu w Budapeszcie i KG w Lille, od 1937 r. radiotelegrafista Komisariatu Generalnego RP w Gdańsku, zaginął bez śladu na terenach wschodnich RP. Kazimiera Dąbrowska, ur. 1888, podreferendarz w Gabinecie Ministra, w czasie wojny pracownik Departamentu Spraw Zagranicznych Delegatury Rządu, zmarła w Oświęcimiu.

Jadwiga Konówna, ur.1889, podreferendarz w Departamencie Administracyjnym MSZ, zmarła lub zginęła w Warszawie w 1944.

Stanisław Kossobudzki, ur. 1903, pracownik Konsulatu RP w Kijowie, Konsulatu Generalnego RP w Charkowie i Tyflisie, Konsulatu RP w Lyonie, wicekonsul w Strasburgu, zginął w 1939 r. w okolicach Lwowa.

Michał Łapicki, ur. 1886, radca, kierownik Referatu Traktatowego Wydziału Prawnego MSZ, zginął w powstaniu warszawskim w 1944 r, pochowany na Starych Powązkach w Warszawie.

Józef Łukasiewicz, ur. 1897, pracownik kontraktowy Konsulatów RP w Gałaczu i Bukareszcie oraz Konsulatu Generalnego RP w Pradze, aresztowany w ZSRS, zaginął bez śladu.

Stanisław Narkiewicz-Jodko, ur. 1905, pracownik Konsulatów RP w Szczecinie, w Opolu, w Lille, Konsulatu Generalnego RP w Stambule i Ambasady RP w Ankarze, radca Referatu Sowieckiego Wydziału Wschodniego MSZ, aresztowany na granicy słowackiej, przewieziony 9 XI 1940 r. do Oświęcimia, zmarł w 1942 r.

Olgierd Harry Nosowicz, ur. 1907, urzędnik MSZ, jako podporucznik rezerwy walczył w 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej, zginął w obozie w Starobielsku, pochowany na Cmentarzu Ofiar Totalitaryzmu na Piatichatkach w Charkowie.

Zofia Dąbrowska, ur. 1898, podreferendarz w Protokole Dyplomatycznym, zamordowana w Warszawie w 1942 r.

Zygmunt Dobrowolski, ur. 1906, pracownik kontraktowy Konsulatu Generalnego RP w Lille, zmarł w obozie koncentracyjnym Dora w 1944 r.

Ignacy Fasecki, ur. 1902, pracownik kontraktowy Konsulatów RP w Essen i w Düsseldorfie, zamordowany w Oświęcimiu 9 XI 1940 r.

Jerzy Gąsiorowski, ur. 1912, pracownik kontraktowy Konsulatu Generalnego RP w Lille i w Paryżu, poległ śmiercią żołnierza.

Karolina Gembicka, ur. 1902, była pracownica kontraktowa Konsulatu Generalnego RP w Londynie, członek Armii Krajowej, zmarła w Oświęcimiu w 1944 r.

Jan Jankowski, ur. 1902, pracownik Konsulatu RP w Essen, Konsulatu Generalnego RP w Lille i Konsulatu Generalnego RP w Paryżu, członek Polskiej Organizacji Walki o Niepodległość we Francji, powieszony w Nȋmes 2 III 1944 r.

Olgierd Nosowicz w mundurze podporucznika Franciszek Obrębski, urzędnik Konsulatu Generalnego RP w Lille, zginął w obozie koncentracyjnym 3 V 1945 r.

Andrzej Orszyński, kierowca w Konsulatu Generalnego RP w Kijowie, aresztowany w Kijowie 30 IX 1939 r., zaginął bez wieści.

Jan Piotrowski, ur. 1899, pracownik Konsulatu Generalnego RP w Berlinie, Konsulatu RP w Szczecinie, ponownie KG RP w Berlinie, Wicekonsulatu RP w Ełku, konsul RP w Konsulacie RP w Olsztynie, zginął w obozie koncentracyjnym w Działdowie w 1941 r.

Tablica na miejscu egzekucji Jana Jankowskiego w Nȋmes

- 64 -

Andrzej Powierza, ur. 1911, pracownik Konsulatu RP w Harbinie, attaché Poselstwa RP w Belgradzie, od września 1941 r. do kwietnia 1942 r. I sekretarz ambasady w Ambasadzie RP w Moskwie, zginął na storpedowanym przez Niemców statku w 1942 r.

- 65 -

Stanisław Jan Ptaszycki, ur. 1892, konsul w Pile, b. wicekonsul w Konsulacie Generalnym RP w Berlinie, zginął w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu 10 XII 1940 r.

Stanisław Świętochowski, ur. 1899, pracownik Konsulatu Generalnego RP w Lille, Konsulatu RP w Essen i Konsulatu RP w Düsseldorfie, radca Wydziału Opieki Prawnej MSZ, porucznik rez. aresztowany przez władze sowieckie, więziony w Stanisławowie, znajduje się na liście zaginionych w Kozielsku pod numerem 4608.

Piotr Topczewski, pracownik Konsulatu RP w Kłajpedzie, zamordowany w obozie koncentracyjnym we Flossenbürgu 19 XI 1944 r.

Leon Urbaniak, urzędnik Konsulatu Generalnego RP w Lille, w okresie okupacji niemieckiej Szef Okręgu Tuluza POWN we Francji, aresztowany w lipcu 1943 r., zmarł w obozie koncentracyjnym.

Andrzej Wachowski, pracownik MSZ, rozstrzelany 25 IX 1942 r.

Stanisław Ptaszycki jako konsul RP w Pile w 1928 r.

Bolesław Wawrzynkiewicz, kierowca w Konsulacie RP w Tuluzie, w okresie okupacji niemieckiej członek siatki F2–Tuluza POWN we Francji, aresztowany w styczniu 1943 r., zginął w obozie koncentracyjnym w Mauthausen.

Stanisław Ptaszyński, ur. 1893, pracownik Poselstwa RP w Atenach, radca Gabinetu Ministra, zginął w powstaniu warszawskim.

Marian Wesołowski, pracownik Komisariatu Generalnego w Wolnym Mieście Gdańsku, zginął w obozie koncentracyjnym na terenie Prus.

Kazimierz Puzinowski, ur. 1912, pracownik Konsulatu RP w Charkowie i Ambasady RP w Moskwie, poległ we wrześniu 1939 r.

Witold Winiarski, ur. 1905, pracownik Konsulatu RP w Wiedniu, attaché Konsulatu Generalnego RP w Królewcu, zginął w obozie koncentracyjnym w Działdowie w 1941 r.

Emil Schuller, ur. 1891, pracownik Konsulatu Generalnego RP we Frankfurcie i w Królewcu, popełnił samobójstwo w więzieniu w Królewcu w maju 1941 r.

Piotr Wołodkowicz, ur. 1905, pracownik kontraktowy Konsulatu w Essen i Düsseldorfie, zginął w obozie w Sachsenhausen 16 III 1942 r.

Kazimierz Sośnicki, ur. 1908, pracownik Konsulatu Generalnego RP w Paryżu, Konsulatu RP w Marsylii, Konsulatu Honorowego RP w Algierze, do 1937 r. attaché Ambasady w Paryżu, kierownik Biura Polskiego w Vichy, w okresie okupacji niemieckiej Szef Biura Szyfrów POWN we Francji, aresztowany w styczniu 1943 r., zginął w czasie nalotu w obozie w Buchenwaldzie w 1944 r.

Piotr Wołowski, b. pracownik MSZ, rozstrzelany w Warszawie w 1944 r.

Edward Woroniecki, b. konsul, rozstrzelany w Warszawie w 1943 r.

Stanisław Woźniak, ur. 1890, pracownik kontraktowy Wydziału Konsularnego w Ełku, Konsulatu w Pile, Konsulatu Generalnego RP w Berlinie, Konsulatów RP w Essen i w Tuluzie, w okresie okupacji niemieckiej członek siatki F2–Tuluza POWN we Francji, aresztowany w styczniu 1943 r., zginął w obozie koncentracyjnym w Mauthausen w 1944 r.

Władysław Woźniak, referendarz w Wydziale Polaków Zagranicą MSZ, zginął w obozie koncentracyjnym w Mauthausen w 1944 r.

Jan Wurcel, b. pracownik MSZ, rozstrzelany w Warszawie w 1943 r.

Tadeusz Zalewski, ur. 1910, pracownik kontraktowy Konsulatu RP w Lyonie i Konsulatu Generalnego RP w Lille, poległ na polu chwały w 1944 r.

Tablica upamiętniająca Kazimierza Sośnickiego w Montmorency Andrzej Starzyński, ur. 1905, pracownik kontraktowy Konsulatu Generalnego RP w Lille i Konsulatu RP w Lyonie, po wrześniu 1939 r. kierownik Biura Polskiego, Szef Kwatery Okręgu Lyon POWN we Francji, aresztowany we wrześniu 1943 r., zamordowany w obozie koncentracyjnym w Dora 21 III 1945 r.

Leonia Zembrzuska, ur. 1897, podreferendarz w Wydziale Budżetowym MSZ, zamordowana w Warszawie w 1943 r.

Kazimierz Zieliński, pracownik Konsulatu Generalnego RP w Paryżu, aresztowany w Warszawie przez Gestapo, rozstrzelany w 1941 r.

Aniela Żakowa-Łączyńska, podreferendarz Referatu w Gabinecie Ministra, zamordowana w Warszawie w 1940 r.

Jerzy Szczepanowski, ur. 1913, pracownik Konsulatu Generalnego RP w Paryżu, dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych, poległ, walcząc w szeregach 1 Dywizji Pancernej w 1944 r.

Jan Szeliski, ur. 1908, pracownik Poselstwa RP w Bernie, II sekretarz Ambasady RP przy Kwirynale, poległ w 1940 r. w szeregach Brygady Podhalańskiej pod Narvikiem.

- 66 -

- 67 -

Funduszu

Specjalnego

Spis treści „Oddali życie za Ojczyznę”................................................................................................................................ 2 Jerzy Matusiński (zm. po 8 października 1939, ZSRS)............................................................................. 4 Stanisław Sierakowski (zm. 26 października 1939, Rypin)..................................................................... 6 Alfred Chłapowski (zm. 19 lutego 1940, Kościan).................................................................................... 8 Leon Malhomme (zm. wiosna 1940, Katyń) ............................................................................................10 Samuel Wacław Aleksandrowicz (zm. wiosna 1940, Katyń)................................................................12 Wacław Russocki-Brzezie (zm. wiosna 1940, Katyń)............................................................................14 Paweł Morstin (zm. 4 lipca 1940, Ocean Atlantycki)..............................................................................16 Zygmunt Graliński (zm. 17 września 1940, Ocean Atlantycki)...........................................................18 Stanisław Świętochowski (zm. 25 grudnia 1940, Moskwa).................................................................20 Bohdan Jałowiecki (zm. w styczniu lub lutym 1941, Działdowo)......................................................22 Stanisław Głąbiński (zm. 14 sierpnia 1941, Charków)...........................................................................24 Zofia Brzoskówna (zm. 1942, Majdanek)...................................................................................................26 Tadeusz Perkowski (zm. 27 czerwca 1942, Miory k. Brasławia).........................................................28 Tytus Zbyszewski (zm. 29 czerwca 1942, Auschwitz)............................................................................30 Szymon Rundstein (zm. w sierpniu 1942, Treblinka).............................................................................32 Henryk Dunin-Borkowski (zm. 31 marca 1943, Flossenbürg)............................................................34 Czesław Andrycz (zm. 16 lipca 1943, Warszawa)....................................................................................36 Gustaw Firla (zm. 2 grudnia 1943, Paryż)...................................................................................................38 Władysław Mierzyński (zm. 24 marca 1944, Buchenwald/Mittelbau-Dora).................................40 Jan Scazighino (zm. 12 maja 1944, Monte Cassino)..............................................................................42 Józef Beck (5 czerwca 1944, Stăneşti).........................................................................................................44 Mieczysław Oxner (zm. 4 lipca 1944, Auschwitz)....................................................................................46 Włodzimierz Kaczorowski (zm. 20 lipca 1944, Paryż)...........................................................................48 Maria Magdalena Morawska (zm. 6 sierpnia 1944, Warszawa)........................................................50 Franciszek Gocki (zm. 9 sierpnia 1944, Cauvicourt)...............................................................................52 Jan Harwas (zm. około 20 sierpnia 1944, Lyon)......................................................................................54 Stanisław Patek (zm. 25 sierpnia 1944, Warszawa)................................................................................56 Jan Jaworski (zm. 19 lutego 1945, Stargard)............................................................................................58 Jerzy Paczkowski (26 lutego 1945, Neuengamme)................................................................................60 Henryk Palmbach (zm. 3 maja 1945, Lubeka)..........................................................................................62 Inni dyplomaci i pracownicy MSZ.................................................................................................................64 Ministerstwo Spraw Zagranicznych dołożyło wszelkich starań, aby uszanować prawa autorskie twórców ilustracji zawartych w niniejszej publikacji. Autorów, do których nie udało się dotrzeć, prosimy o kontakt.

Copyright by Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa 2020

Wydawca: Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Dyplomacji Publicznej i Kulturalnej

Projekt graficzny i skład: Agencja reklamowa Czarno na Białym 05-205 Michałów, ul. Wesoła 3 e-mail: biuro@czarno-na-bialym.pl

ISBN: 978-83-66213-54-8