q U E S T SZLAKIEM PIASECZYŃSKICH ŻYDÓW
hodź, wędrowcze, i posłuchaj opowieści prawdziwej o ludności żydowskiej i jej historii wciąż żywej. Piaseczno – miasto mazowieckie od wielu wieków znane, było przez ludzi często podziwiane. Osiedlali się tu Żydzi szukający szczęścia, lecz zanim je osiągnęli, czekały ich trudne przejścia. Niemniej zacznijmy opowieść od nowa, z chronologią zdarzeń, aby nie pominąć wszystkich ważnych wydarzeń.
C
aśnie Wielmożny August III, król z dynastii Wettinów nad nami panujący, wydał 12 listopada 1740 roku przywilej prawa ludności miejskiej potwierdzający. Ludzie wołali: osiedlanie, posiadanie i handel dla Żydów zabronione! Bo szkody dla mieszczan mogły być nieocenione. Starosta piaseczyński jednak, nie zważając na nic, pozwolił działać starozakonnym w obrębie miasta granic.
J
iek XVIII dał już tego przykłady, gdy Żydzi zaczęli prowadzić w Piasecznie swe zakłady. W kramach na rynku przekupnie żydowscy działali, a mieszkańcy karczmę prowadzoną przez Moszka Aronowicza licznie odwiedzali. Moszko nie tylko swoją karczmę miał, ale również o pobór podatków od mieszkańców skrupulatnie dbał. Dlatego też orędzie przywileje mieszczan potwierdzające i osiedlaniu się Żydom zabraniające, nie odbiło się bez echa większego, bo choć wysiedlić z miasta ich po trzykroć postanowiono, to zamierzeń tych i tak nie spełniono.
W
rzy daty powinny cię interesować, jednak jeśli chcesz się dowiedzieć jakie, to musisz pierw trochę pogłówkować. Poniżej zagadka się znajduje: odpowiedz na nią, a rozwiązanie Ci powie, w jakich latach spotkały ich trudy i znoje.
T
A–1 B–2 C–3 itd. ... AHCG AHCI AHDG rzejdź na rynek miasta, bo stamtąd twa wędrówka się zacznie i policz dysze z wodą, rachując wszystko bacznie. Podstaw liczby do działania: tak, jak na matematyce rozwiązywałeś równania i wszystko wnet stanie się jasne, przez tyle lat zakaz króla był ważny.
P
X * 3 + 11 = _ _ _ Zakaz trwał do roku _ _ _ _
udność żydowska była bardzo zorganizowana i w efekcie też dobrze zarządzana. Już rok 1797 odznaczył się w historii powołaniem zgromadzenia zarządzającego zwanego kahałem. Lecz pod naciskiem carskiego bata przetrwał on tylko 24 lata. Dozór bożniczy w jego miejsce powołano, jednak przy tym kompetencje mu pomniejszano. W Nadarzynie okręg bożniczy funkcjonował oraz opiekę nad piaseczyńskimi Żydami sprawował.
L
1869 roku sytuacja się zmieniła i żydowska gmina piaseczyńska się utworzyła. Od teraz to ona sprawami wszystkimi zarządzała, a także swoich braci w wierze na miejscu chowała. Teren piękny pod cmentarz wykupiono i wiele macew z biegiem czasu na nim ustawiono. Co to macewa? Ktoś mógłby zapytać. To nic innego jak stella nagrobna, z której epitafium możesz odczytać. Z dwóch części zawsze się składała: z ozdobnej, symbolicznej płaskorzeźby i inskrypcji – oto tajemnica cała. Kirkut to cmentarz żydowski – zapamiętaj. Dziś tam dojdziesz, więc wszystko po drodze spamiętaj. Teren jego był ogromny –
W
kirkut
Kirkut przy ul. Tuwima
Kirkut przy ul. Tuwima mieścił się poza granicami miasta, które z każdym rokiem coraz bardziej zaczęło się rozrastać. Stopniowo parcele wykupywano i jego powierzchnię zmniejszano. Dzisiaj mały obszar, zupełnie pierwotnego nieprzypominający, mieści _ _ macew piaseczyńskich Żydów upamiętniających. Ile nagrobków wszystkich zostało? Dowiesz się, jeśli porachujesz je śmiało. iczba ludności miasta ciągle się zwiększała. Już w 1854 roku było Piaseczynian 1230 bez mała. Starozakonni też się licznie osiedlili w liczbie 521 czyli blisko _ _ % wszystkich mieszkańców tutaj stanowili.
L
1230 – 100 % 521 – x 521 * 100% x = --------------- = _ _ 1230 iedy już czasy zakazów dla Żydów minęły, życie, kultura i handel rozwijać się zaczęły. Będąc na rynku, wyobraź sobie czasy dawne. Tu, gdzie teraz stoisz, były targi sławne. Dwa dni w tygodniu: we wtorki i piątki mieszkańcy na nich handlowali, a przybysze jakością towarów się zachwycali. Plac targowy przed kościołem był. Spójrz w jego stronę i wyobraź sobie, kto tu żył. Stojąc twarzą do niego,
K
po swej lewicy na rogu rynku i Kościuszki ulicy, ujrzysz piękny dom trzypiętrowy, w pewnym sensie, rzec by można, towarowy. Odbudowany został starannie według przedwojennych planów bardzo dokładnie. W latach 30. XX wieku jego właściciel, Srul Bender, bardzo z niego dumny był, spokojnie na pierwszym piętrze z rodziną sobie żył. A na parterze sklep kolonialny, bogato zaopatrywany, dla wszystkich codziennie był otwierany. Zwrócony twarzą do niego, obróć się o 180o. Podejdź do budynku na przeciwległym końcu rynku. kręcałeś w lewo przed chwilą, teraz stając twarzą do budynku, skręć w prawo, a nowe ciekawostki z pewnością czas Ci umilą. Idź prosto, aż znajdziesz zwierza na ziemi, przejdź przez niego i wśród kamienic cieni skręć w „owarp”, a następnie w „owel”. Na ulicy Rynkowej się znajdziesz, gdzie na jej końcu tył mykwy odnajdziesz. Okrąż ją, z przodu do niej podejdziesz, a dowiesz się ciekawych rzeczy, zanim w dalszą
S
Mykwa
Budynek dawnej mykwy przy ul. Zgoda 1a
Budynek dawnej mykwy przy ul. Zgoda 1a drogę odejdziesz. Mykwa to zbiornik lub basen wodą bieżącą wypełniony, tą z deszczu bądź ze źródła pochodzącą był zasilony. Słuchaj, bo to sprawa poważna! Rola mykwy była niezwykle ważna. Przychodzili tutaj Żydzi, bogobojni mężowie, i dokonywali ablucji – każdy Ci to powie. Co to ablucja? Spytać można nieśmiało. To rytualne oczyszczenie przed modłami czynione, a jakby tego było mało, przybory kuchenne przez gojów sprzedawane, przed pierwszym użyciem w mykwie obmywane. d wieczoru piątkowego do wieczoru sobotniego święto odprawiane przez Żydów Szabasem jest nazywane. W bożnicy modlitwy przez całą sobotę trwały, choć na chwilę obecną ślady po niej się nie zachowały. Bożnicą dom modlitwy jest zwany, lecz częściej pod nazwą synagoga rozpoznawany. Już w 1862 roku piaseczyńscy Żydzi taki posiadali, piękny budynek z drewna wybudowali. Niestety pożar z 1886 roku pozbawił miasto jej uroku. Następna murowana w 1887 powstała, lecz i ta naszych czasów nie doczekała. Dziś o jej istnieniu tylko puste miejsce obok mykwy świadczy i tylko na archiwalnych zdjęciach zainteresowany ją zobaczy.
O
synagoga
Współczesny szkic nieistniejącego budynku bożnicy
tojąc przed mykwą i trzymając questing palcami, będziesz wędrowcze miał wielki parking za plecami. W letnie piątkowe wieczory na dużym ekranie odbywa się filmów wyświetlanie. Przejdź na skos przez niego na ulicę Sierakowskiego. Stojąc już na chodniku, idź tą samą stroną wzdłuż kamienic szyku. Jegomość z czerwoną czapką na głowie, choć niemy, którędy podążać Ci „powie”. A tuż za plecami jegomościa czeka zebra na przechodzącego gościa. Idź alejką na placu Kisiela, aż schodkami wejdziesz na ulicę insurekcji bohatera. Przed oczyma ukaże się twymi budynek piękny, wielki, z oknami licznymi. To Sąd Rejonowy w Piasecznie wybudowany, który niewidomej bogini z mieczem i wagą pod opiekę został oddany. Nie domyśliłbyś się nigdy, choć to prawda najszczersza, kiedyś sądu tu nie było, lecz plac bardzo duży, który mieszkańcom Piaseczna za miejsce handlu bydłem służył.
S
ako ciekawostkę w sekrecie Ci powiem: na ulicy, na której się znajdujesz ludność żydowska wiele zakładów posiadała, w których w kolejkach liczna klientela stała. Duże zaś skupiska Żydów w Piasecznie się znajdowały na ulicy Sierakowskiego, Nadarzyńskiej i prawie rynku całym. Stając oko w oko z Temidą, skręć w stronę lewą i idź przed siebie, stawiając nogę pewną. Już pierwszy z brzegu budynek po twej lewicy – przed wojną z tego słynął, że był miejscem pracy kuśnierza z rodziną.
J
Piaseczno i okolica na mapie z 1914 r.
dź dalej, prosto, tam, gdzie numery rosną. Nie zważając na nic, dojdziesz do ronda i Kościuszki granic. Po drodze wypatruj budynku, gdzie zakład krawca Meppena się mieścił. Fach miał w ręku pewny, brał z każdego miarę skrupulatnie i nie szedł na łatwiznę jak inni, co szyli gotowiznę.
I
tóry numer budynku Cię interesuje, dowiesz się, jeśli trochę pogłówkujesz.
K
1. 02 + 2 =_ 2. Wybierz dowolną cyfrę i pomnóż ją przez 9. Jeżeli uzyskasz wynik dwucyfrowy, dodaj do siebie obie cyfry i - 1 = _ Pod tym numerem mieścił się zakład krawca Meppena _ _ czuj się teraz w kierującego pojazdem i skręć na rondzie drugim zjazdem. Przed kioskiem z prasą udaj się na drugą stronę, bo bez „dzikiego zwierza” przejście zabronione. Zaraz za rogiem miejskiego cmentarza, tę czynność znowu się powtarza. Na ulicę Świętojańską zaprowadzą Cię Twe kroki, a wyobraźnia podsunie Ci niemiłe widoki. Bo idąc prosto i skręcając za szkoły murami, w ulicę Krótką wskoczysz wielkimi susami. Cicha, spokojna i miła okolica była świadkiem trudnego życia.
W
zas drugiej wojny, straszny dla cywilnej ludności, spowodował wysiedlenie i zabranie Żydom ich własności. Piętnowano ich i z nich się naśmiewano, a w późniejszym czasie również naznaczano. Każdego pełnoletniego Żyda oznaczano opaską z Gwiazdą Dawida. A progi ich domów, aby widzieć, do kogo należały, żółtą farbą „władze niemieckie” malowały. W 1940 roku, a dokładnie w listopadzie, mieszkańcy dowiedzieli się o Żydów zagładzie. W tym samym miesiącu w Piasecznie utworzono getto. Niestety nikt nie zna dokładnej daty przeniesienia do niego żydowskich mieszkańców miasta.Wiemy natomiast, że wysiedlono do niego blisko 3000 Żydów, a jego obszar ograniczały ulice: Świętojańska, Czajewicza, Aleja Kalin i Krótka. Tryb postępowania z ludźmi we wszystkich gettach tworzonych w czasie wojny i okupacji, w tym i w piaseczyńskim, był bardzo podobny. Zostali zmuszeni do życia w trudnych
C
Piaseczno
warunkach i brakowało dosłownie wszystkiego (chleba, mleka, odzieży, itp.). Za udzielanie pomocy osobom przebywającym w getcie groziły surowe kary, nawet śmierć. Getto nie istniało długo, bo w początku 1941 roku zaczęto je likwidować, a osoby w nim mieszkające wysiedlano partiami do warszawskiego. lica Krótka na Czajewicza ulicę Cię zaprowadzi, teraz patrzenie na numerki nie zawadzi. W górę ulicy malejące liczby Cię zaprowadzą, a dalsze wskazówki do celu doprowadzą. Dojdziesz do willi, która się zowie zameczkiem, lecz nie każdy Ci to powie. Piękna, neogotycka i zadbana w 1907 roku została wybudowana.
U
Willa zwana „zameczkiem” przy ul. Czajewicza 23
eraz w lewo, w Gerbera ulicę wejdziesz powoli w inną dzielnicę. Na skrzyżowaniu na światłach przejdź na drugą stronę. Skręć w lewo i ruszaj w długą drogę. Na ulicy Sienkiewicza się znajdziesz. Zamknij oczy, a wnet w rwący nurt historii wpadniesz. Twórcą on jest wielu powieści, w których w karczmach postać Żyda gości. Jedną z najsłynniejszych w adaptacji filmowej jest Ogniem i _ _ _ _ _ _ _ w obsadzie doborowej.
T
dź prosto, przejdź dwa skrzyżowania ze światłami, a między nimi - most nad torami. Na drugim odbij w prawo. Już niedaleko – idź, jeno żwawo! Zanim jednak dojdziesz, zważ na jeszcze dwie sprawy. Obie wielce ciekawe – wieńczące nasze zabawy.
I
piaseczyńskimi Żydami jest Kelman Szapiro związany, w wieku lat dziewiętnastu cadykiem młodszym nazywany. W Piasecznie życie Żydów organizował, jednak mało kto pamięć o nim zachował. Przenosząc się do Warszawy, los wcale nie był łaskawy. Osadzony w getcie wraz z innymi zginął z ludźmi niewinnymi.
Z
Cadyk Kelman Szapiro w gronie innych Żydów
o drugie, jeszcze przed wojną w Piasecznie istniała drużyna piłkarska – MAKABI się zwała. Co sobotę na boisku mecze rozgrywała, a wielka publika z całych sił ją dopingowała.
P
licą Pomorską idąc śmiało, zauważysz ulic wcale niemało. Ciebie interesuje nazwa ulicy pochodząca od imienia autora licznych wierszy żydowskiego pochodzenia.
U
o już końcówka, zmierzasz do celu śmiało, dowiedziawszy się o historii wcale niemało. Finał naszej opowieści na piaseczyńskim kirkucie się mieści. Szanując miejsca powagę, zachowaj wędrowcze rozwagę. Cisza i spokój temu miejscu przypisane powinny być na wieki wieków i przez Ciebie zachowane. Stań, pomódl się i wspomnij czasami Questing z piaseczyńskimi Żydami.
T
Opracowanie / Przemysław Kowalski Konsultacja merytoryczna / Jerzy Dusza, Stanisław Hofman Redakcja i korekta tekstu / Anna Wojtyńska Rysunki / Sylwia Walczyk Fotografie / Przemysław Kowalski Projekt graficzny / Łukasz Żywulski Źródła: „Portret Żyda” / www.polona.pl/item/483875/0/ Zdjęcie Kelmana Szapiro / www.studnia.org/piaseczno/cadyk.htm Początek questu / Rynek w Piasecznie Czas przejścia / ok. 90 min. Publikacja sfinansowana ze środków Biblioteki Publicznej oraz Biura Promocji i Informacji Gminy Piaseczno 2015 Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Piaseczno ul. Kościuszki 49 tel. (22) 735 11 38 kontakt@biblioteka-piaseczno.pl www.biblioteka-piaseczno.pl www.facebook.com/biblioteka.piaseczno Tekst, zdjęcia i rysunki zawarte w publikacji dostępne są na licencji Creative Commons Użycie Niekomercyjne (CC NC). Zezwala się na kopiowanie, przedstawianie i wykonywanie objętego prawem autorskim utworu oraz opracowywanie na jego podstawie innych utworów zależnych jedynie do celów niekomercyjnych oraz pod warunkiem podania autorów.