Monitor05:2015 04/05/15 11:14 Page 22
sobotę, a nie niedzielę jak ich sąsiedzi, mieli swoją specyficzną koszerną kuchnię, poza handlowymi i usługowymi kontaktami żyli w swoim własnym świecie i mówili własnym językiem, opartym na staroniemieckim z dodatkami hebrajskiego, polskiego i rosyjskiego (filolodzy do dzisiaj spierają się, czy jidysz to odrębny język). Żydzi nie mogli wykonywać wielu zawodów – nie pracowali na roli, nie byli urzędnikami, wojskowymi czy policjantami. Nie zastanawiano się nad podziałem i rozczłonkowaniem społeczeństwa – szlachta, arystokracja, duchowni, chłopi, mieszczanie – wszystko było częścią normalności. Wszyscy byli podzieleni i gdzieś przypisani. Przyzwyczajono się do tego i uznawano za odwieczny naturalny porządek świata. Sąsiedzi z innych ulic trzymali się na dystans od Żydów, ale i Żydzi byli zadowoleni, że mogą żyć w swoim własnym świecie, do którego nikt im się nie wtrącał. Wielu Żydów było wybitnymi krawcami, szewcami, stolarzami. Powszechnie znani i cenieni byli żydowscy lekarze i akuszerki. Żydzi wyspecjalizowali się – po części dlatego, że byli do tego zmuszeni – w handlu, prowadzeniu karczm i udzielaniu pożyczek. Znani byli ze swej religijności pełnej tradycyjnych nakazów i zakazów (dokładnie 613) orientalnego pochodzenia. Niestety, przez swą odmienność często przyjmowano ich z niechęcią, czasem z lękiem. Historia Europy pełna jest antysemickich uprzedzeń i gwałtów; niektórzy twierdzą, że przodowali w nich ci, co się najbardziej u nich zadłużyli. W czasach nowożytnych najwięcej Żydów, bo mniej więcej połowa, żyło na ziemiach polskich. Żydzi w zachodniej Słowacji i w Bratysławie pochodzili z Czech, Moraw, Austrii i Niemiec. Ale Żydzi ze wschodniej Słowacji i Spisza pochodzili z ziem polskich, z Galicji. W połowie XVIII wieku oświeceniowa modernizacja, upowszechnienie oświaty, idee równości i braterstwa zmieniły świat, a przynajmniej Europę. Wszyscy ludzie mieli być 22
równi, a więc także Żydzi stać się mieli obywatelami jak wszyscy inni. Nowe budziło strach i niepokój. Przez świat przetaczały się dwie równoległe, ale przeciwstawne sobie tendencje – jedna dotyczyła modernizacji, zaś druga uporczywego trzymania się starego świata i obyczajów. Narastał antysemityzm z hasłami, by nie dopuścić do wyjścia Żydów z narzuconych im norm, zawodów i zwyczajów. Sami Żydzi byli podzieleni – jedni cieszyli się, że będą mogli żyć jak pozostali ludzie, zaś drudzy uważali, że nowe zwyczaje oznaczają koniec żydostwa i religii judaistycznej. Przywódcą konserwatystów w Bratysławie i w całych ówczesnych Węgrzech był właśnie Moshe Sofer. Celem jego życia i pracy było spisanie zasad tradycyjnego żydowskiego życia i wychowanie rzeszy rabinów, którzy mieli iść w świat pilnować, by Żydzi nie odstępowali od swych zasad, zwyczajów i przepisów. Była to jego odpowiedź na tzw. haskalę – ideologię modernistów i asymilatorów żydowskich. Żywiołem i dziełem życia Moshe Sofera była szkoła rabiniczna, którą stworzył w Bratysławie, tzw. Pressburg Yeshiva (jesziwa to w świecie żydowskim szkoła teologiczna, coś jak seminarium duchowne w świecie katolickim). Sofer urodził się we Frankfurcie nad Menem w roku 1762 (dwa lat przed objęciem tronu w Polsce przez
króla Stanisława Augusta; w roku 5523 kalendarza żydowskiego). Pochodził z rodziny rabinów. Był cudownym dzieckiem: od piątego roku życia uczył się kabały (żydowskiej mistyki liczb i liter), mając 10 lat rozpoczął studia teologiczne. Kiedy miał lat 13, zaczął wygłaszać swoje religijne wykłady. Przez prawie 10 lat jeździł w Niemczech od miasta do miasta, ucząc się sztuki interpretacji Talmu du (ale także historii i astronomii) od znanych rabinów. W roku 1782 w ślad za swoim głównym mistrzem rabinem Natanem Adlerem przeniósł się na Morawy, a w roku 1794 sam został rabinem w gminie Strażnice koło Hodonina. W roku 1806, kiedy stał się już sławny, zaakceptował propozycję wspólnoty żydowskiej z Bratysławy i objął stanowisko rabina tego miasta. Tutaj skoncentrował się na utworzeniu, a później prowadzeniu szkoły teologicznej dla przyszłych rabinów, która miała wychowywać ich w duchu konserwatyzmu i jak najbardziej tradycyjnego i formalnego przestrzegania żydowskich praw i zwyczajów. Rabin Sofer prowadził swoją jesziwę przez 33 lata. Za swoje motto przyjął twierdzenie: „Innowacja jest zakazana przez Torę”, a za podstawę liturgii i wzór norm obyczajowych uznał księgę Szulchan Aruch z XVI wieku. Jego jesziwa stała się znana w całej Europie Środkowej. Były lata, że studiowało w niej jednocześnie nawet 500 chłopców. Wykształciła setki rabinów. Historycy uznają ją za największą żydowską szkołę rabiniczną
MONITOR POLONIJNY