ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ & ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ - ΑΤΤΙΚΗ

ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2021-22

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ & ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΜΟΣ 7ος ΑΤΤΙΚΗ

ΣΥΜΦΩΝΟ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ μεταξύ του ερευνητικού φορέα : ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΠΑΤΕΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ με το: ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ Ο ερευνητικός φορέας ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΠΑΤΕΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ και το ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ σύμφωνα με το NOMO ΥΠ’ ΑΡΙΘΜ. 4692/2020 ΦΕΚ 111/Α/12-6-2020 «Αναβάθμιση του Σχολείου και άλλες διατάξεις» συμφωνούν να συνεργαστούν στον τομέα: Tου σχεδιασμού, της ανάπτυξης και της αξιολόγησης εκπαιδευτικού προγράμματος «ΕΙΚΟΝΙΚΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΜΟΥ»

Παιδαγωγική Ομάδα: Σπυροπούλου Μαργιάννα Πολυδωροπούλου Μαρία Συντονιστής: Κυριακουλόπουλος Ευάγγελος

ΣΚΟΠΟΣ: Ανάδειξη βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων του ελλαδικού χώρου ΣΤΟΧΟΙ:  Επαφή με την τέχνη της Ναοδομίας  Κατανόηση των αρχών που διέπουν την βυζαντινή ναοδομία.  Προσέγγιση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς  Τοποθέτηση των λατρευτικών μνημείων στο γεωγραφικό χάρτη (google map)  Καλλιτεχνικός & αισθητικός γραμματισμός  Ψηφιακός γραμματισμός

ΜΕΘΟΔΟΣ: 

Ερευνητική & Ομαδοσυνεργατική



Ψηφιακή αφήγηση

Τόπος : εργαστήριο Η/Υ Μέσα: Κοινόχρηστη παρουσίαση στο Google Drive Χρόνος: 3 διδακτικές ώρες

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Με τα έργα της τέχνης του, το Βυζάντιο άφησε στον κόσμο τη μεγαλοπρεπέστερη και διαρκέστερη κληρονομιά του. Η βυζαντινή τέχνη είναι ο καθαρότερος καθρέπτης όπου φαίνεται η σύνθεση του βυζαντινού πολιτισμού. Εκεί μπορεί να δει κανείς όλα τα στοιχεία, ελληνορωμαϊκά, αραμαϊκά, περσικά, σε ποικίλες αναλογίες, αλλά ενωμένα πάντα σε ένα μίγμα τέλειο, σε κάτι το μοναδικό και πρωτότυπο παρά τις διαφορετικές προελεύσεις. Η αρχιτεκτονική πέτυχε από πολύ νωρίς τη σύνθεσή της και εξελίχτηκε με τρόπο φυσικό στη δική της γραμμή. Η κυριότερη συμβολή του Βυζαντίου στην αρχιτεκτονική ήταν το μυστήριο της ισορροπίας του θόλου απάνω σε τετράγωνη βάση, βρήκε δηλαδή αυτό ακριβώς που αναζητούσε ο νέος κόσμος. Για τους πρώτους χριστιανούς μια απλή αίθουσα ήταν αρκετή για τη λατρεία τους. Το εσωτερικό ήταν τόσο απέριττο όπως και το εσωτερικό ενός κλασικού ναού. Σιγά-σιγά όμως, και ιδίως τον 4ο αιώνα, η εκκλησία άρχισε να μην ικανοποιείται πια με το ενιαίο εσωτερικό και ζητούσε μια διαρρύθμιση πιο πολυσύνθετη. Ένας θόλος τοποθετημένος πάνω από το κέντρο της βασιλικής, θα χώριζε το εσωτερικό, ενώ συγχρόνως θα έδινε την εντύπωση μιας μεγαλύτερης λαμπρότητας. Οι αρχιτέκτονες ήξεραν από καιρό να τοποθετούν θόλους σε στρογγυλά οικοδομήματα, όπως το Πάνθεο της Ρώμης, τώρα όμως έπρεπε να τον τοποθετήσουν σε βάση τετράγωνη.

Η Αγία Σοφία παρέμεινε η κορωνίδα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Και οι ίδιοι οι Βυζαντινοί έτσι την έβλεπαν και για πολύ καιρό τη χρησιμοποιούσαν σαν πρότυπο. Η βυζαντινή αρχιτεκτονική ωστόσο δεν έμεινε στάσιμη. Σιγά-σιγά αναπτύχθηκε ο σταυρικός τύπος. Ο τύπος αυτός χάρη στην απλότητα και την τέλεια οικοδομική του ισορροπία είναι ίσως ο ωραιότερος της αρχιτεκτονικής. Είναι δύσκολο να αποδώσει κανείς δικαιοσύνη στη βυζαντινή τέχνη σε τόσο περιορισμένο χώρο. Παραμελημένη και περιφρονημένη τόσο καιρό, της αποδίδεται επιτέλους τώρα η εκτίμηση που της αξίζει. Ο ζήλος της νεώτερης έρευνας ευρύνει συνεχώς το πεδίο για την κατανόησή της. Τοιχογραφίες άγνωστες ανακαλύφθηκαν, ψηφιδωτά που ήταν πολύ καιρό κρυμμένα κάτω από ασβέστη, ξεσκεπάστηκαν, ναοί που παραμελήθηκαν στο χρόνο αναστηλώνονται και συντηρούνται. Ιστορικοί και αισθητικοί συγκεντρώνουν την προσοχή τους στη βυζαντινή τέχνη όσο ποτέ άλλοτε. Θαρρώ ότι σε λίγα χρόνια θα είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε καλύτερα πόσο μεγάλη είναι η οφειλή του κόσμου της ομορφιάς στους καλλιτέχνες του Βυζαντίου. Κυριακουλόπουλος Ευάγγελος

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟΔΩΡΩΝ

Στο κέντρο της Αθήνας, κοντά στην πλατεία Κλαυθμώνος, βρίσκεται ο ιερός ναός των Αγίων Θεοδώρων, ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της πόλης. Ο ναός είναι κτισμένος πάνω σε μια ρωμαϊκή έπαυλη. Αρχιτεκτονικά ανήκει σε μια σπάνια παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου, καθώς ο οκταγωνικός τρούλος στηρίζεται ανατολικά σε δύο κίονες και δυτικά σε δύο πεσσούς, οι οποίοι είναι ενσωματωμένοι στον δυτικό τοίχο του ναού. Στα ανατολικά έχει τριμερές Ιερό Βήμα με τρίπλευρες εξωτερικά αψίδες. Έχει κατασκευαστεί σύμφωνα με τη χαρακτηριστική πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία και είναι διακοσμημένος με διάφορα κεραμικά μοτίβα (φυτικά, κουφικά κ.ά.).

ΜΟΝΗ ΔΑΦΝΙΟΥ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

Η ίδρυση της μονής τοποθετείται χρονικά στα τέλη του 11ου αιώνα, πιθανώς γύρω στο 1080. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του λεγόμενου «ηπειρωτικού» οκταγωνικού σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού και είναι κτισμένο με το συνηθισμένο, αλλά ιδιαίτερα φροντισμένο, πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας των βυζαντινών χρόνων. Χαρακτηριστικό του αρχιτεκτονικού αυτού τύπου είναι ότι ο κυρίως ναός είναι ενιαίος χώρος, καθώς οι οκτώ πεσσοί (τετράπλευροι κίονες) που στηρίζουν τον τρούλο απωθούνται προς τα πλάγια. Στο εσωτερικό του ναού δεσπόζουν τα λαμπρά ψηφιδωτά στα οποία οφείλει τη μεγάλη φήμη της η Μονή. Ο ψηφιδωτός αυτός διάκοσμος του τέλους του 11ου αιώνα αποτελεί πραγματικό αριστούργημα της βυζαντινής τέχνης, είναι από τα καλύτερα έργα της εποχής του, και η άψογη τεχνική του εκτέλεση παραπέμπει στην τέχνη της Κωνσταντινούπολης.

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ

Σε ένα από τα πιο πολυσύχναστα σημεία της Αθήνας, στην Πλατεία Μοναστηρακίου, βρίσκεται ένας από τους πιο παλαιούς και λιγότερο γνωστούς ναούς της πόλης, αφιερωμένος στην Παναγία Παντάνασσα. Σήμερα είναι αρκετά χαμηλότερα από το επίπεδο του εδάφους λόγω των διαμορφώσεων του χώρου γύρω του, ωστόσο στην αρχική του μορφή δέσποζε στην κεντρική αυτή περιοχή της πόλης. Ο σημερινός σωζόμενος ναός χρονολογείται πιθανόν στις αρχές του 17ου αιώνα και είναι κτισμένος πάνω σε παλαιότερο μνημείο. Όπως μας πληροφορεί ένα πατριαρχικό σιγίλλιο του 1678, αποτελούσε το καθολικό γυναικείας μονής, μετόχι της Μονής Καισαριανής, στην οποία δωρήθηκε από τον Νικόλαο Μπονεφατζή.

ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΑΠΝΙΚΑΡΕΑ

Το γνωστό σε όλους βυζαντινό εκκλησάκι τις Καπνικαρέας, βρίσκεται στον εμπορικότερο δρόμο του ιστορικού κέντρου της Αθήνας, στην οδό Ερμού. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Χρονολογία: τρίτο τέταρτο του 11ου αιώνος μ.Χ., Τύπος: σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο Η εκκλησία είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου και εορτάζει την 21 Νοεμβρίου κάθε έτους. O ναός το έτος 1931 μ.Χ. πέρασε στην κατοχή του Πανεπιστημίου Αθηνών προς άσκηση των λατρευτικών αναγκών των φοιτητών της Θεολογικής Σχολής των Αθηνών.

Ο ΝΑΌΣ ΤΗΣ ΧΡΥΣΟΣΠΗΛΙΏΤΙΣΣΑΣ

Θεμελιώθηκε (οδό Αιόλου 60) το 1863. Στη θέση αυτή βρισκόταν άλλοτε μια παλαιά μετρίων διαστάσεων εκκλησία, ρυθμού βασιλικής με αντηρίδες στις πλάγιες όψεις, η οποία ερειπώθηκε σε μεγάλο βαθμό κατά την περίοδο της Επανάστασης. Μετά την απελευθέρωση επισκευάστηκε προχείρως από τους ενορίτες της, οι οποίοι στη συνέχεια αγόρασαν τα παρακείμενα οικόπεδα επιδιώκοντας την ανέγερση στο ίδιο σημείο ενός μεγαλύτερου ναού. Τα σχέδια εκπονήθηκαν από τον αρχιτέκτονα Δημήτριο Ζέζο, ο οποίος θεωρείται εισηγητής μιας "ελληνο-βυζαντινής" αρχιτεκτονικής ρυθμολογίας και ο νέος ναός θεμελιώθηκε το 1863 και ολοκληρώθηκε μόλις το 1892, μετά από αλλεπάλληλους εράνους.

ΝΑΌΣ ΤΟΥ ΑΓΊΟΥ ΝΙΚΟΛΆΟΥ ΡΑΓΚΑΒΆ

Ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά (Πρυτανείου 1, Πλάκα) βρίσκεται στα Αναφιώτικα. Ο πρώτος ναός χτίστηκε τον 9ο αιώνα με χαρακτηριστικά αρχαίου ναού (σώζονται δύο κιονόκρανα, ένα ιωνικού ρυθμού στη βορειοανατολική πλευρά του ναού κι ένα κορινθιακού ρυθμού που στηρίζει την Αγία Τράπεζα), ο οποίος καταστράφηκε από άγνωστη αιτία. Ο δεύτερος ναός, που χτίστηκε τον 11ο αι., απέκτησε τη σημερινή μορφή του μετά από εργασίες συντήρησης το 1979-1980.

Ο ΙΕΡΌΣ ΝΑΌΣ ΤΟΥ ΑΓΊΟΥ ΑΠΟΣΤΌΛΟΥ ΦΙΛΊΠΠΟΥ

Ο Ιερός Ναός του Αγίου Αποστόλου Φιλίππου (Αδριανού & Αγίου Φιλίππου 1) βρίσκεται στο Μοναστηράκι. Κατά την παλαιοχριστιανική εποχή στον χώρο κτίστηκε τρίκλιτη βασιλική, που ίχνη της σώζονταν, σύμφωνα με αρχαιολογικές έρευνες, κάτω από το δάπεδο του σημερινού ναού, ενώ αργότερα, στη σημερινή επιφάνεια του εδάφους, οικοδομήθηκε άλλη, η οποία καταστράφηκε το 1827 από τον Κιουταχή, για ν' αναστηλωθεί εκ νέου το 1833.

Ο ΝΑΌΣ ΤΟΥ ΑΓΊΟΥ ΔΗΜΗΤΡΊΟΥ ΛΟΥΜΠΑΡΔΙΆΡΗ

Ο ναός του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη στον λόφο του Φιλοπάππου χρονολογείται στον 12ο αι. και ανήκει στον τύπο της καμαρωτής μονόκλιτης βασιλικής. Ο ναός είναι κτισμένος στη θέση του βόρειου πύργου της πύλης του Διατειχίσματος που έφερε το όνομα Δίπυλο υπέρ των Πυλών. Βρισκόταν σε επαφή με μικρό κτίσμα υπό την μορφή ναού, σύμφωνα με την αρχαία παράδοση της προστασίας των πυλών από κάποια θεότητα. Η οικοδόμηση του Λουμπαρδιάρη πιθανόν συνδέεται με την τελευταία φάση του Διατειχίσματος, τον 12ο αι. μ.Χ. Στο εσωτερικό σώζονται τοιχογραφίες που η κτητορική επιγραφή τις ανάγει στο 1732.

ΠΑΝΑΓΊΑ (ΑΘΗΝΙΏΤΙΣΣΑ), ΑΚΡΌΠΟΛΗ-ΑΘΉΝΑ

Αφετηρία για τη μετατροπή αρχαίων μνημείων σε χριστιανικούς ναούς στάθηκε το διάταγμα του Ιουστιανιανού στα 529 μ.Χ. Έτσι, ο μεγαλύτερος ναός της κλασικής αρχαιότητας και συνώνυμος του κλέους της Αθήνας και του χρυσού αιώνα της, ο Παρθενώνας, μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία. Η λατρεία της ειδωλολατρικής Παρθένου έδωσε τη θέση της στη χριστιανή Παρθένο, τη Θεοτόκο, και ονομάστηκε από Εκείνη (Παναγία Αθηνιώτισσα). Αυτό έγινε ίσως στα μέσα του 6ου αιώνα με μερικές αρχιτεκτονικές μετατροπές, όπως ήταν η πρόσθεση μιας αψίδας στα ανατολικά. Επίσης, η είσοδος πλέον μετατοπίστηκε στη δυτική πλευρά του ναού και οι τρεις θύρες που διανοίχτηκαν στον τοίχο που χώριζε τον ναό από τον οπισθόδομο, τον μετέτρεψαν σε νάρθηκα του χριστιανικού, πλέον, ναού. Έτσι, ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε τρίκλιτη βασιλική με πανελλήνιο – ίσως ακόμα και σε ολόκληρη την αυτοκρατορία- κύρος και αίγλη, αφού αποτέλεσε τόπο προσκυνήματος αλλά και το ναό στον οποίο ο ίδιος ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος εόρτασε τη συντριπτική νίκη του επί των Βουλγάρων.

ΜΟΝΉ ΠΕΤΡΆΚΗ

Από τις παλιότερες εκκλησίες και με ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στα βυζαντινά μνημεία των Αθηνών είναι το Καθολικό της μονής Πετράκη (Ταξιάρχες). Μνεία του ναού έχουμε μόλις από τον 17ο αιώνα οπότε η Μονή ανακαινίστηκε από τον ιερομόναχο Παρθένιο Πετράκη. Ο ναός κτισμένος με απλή αργολιθοδομή, είναι σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος, χρονολογούμενος στα τέλη του 10ου αιώνα, ο τρούλος θεωρείται μεταγενέστερος όπως και ο εξωνάρθηκας. Μορφολογικά στοιχεία τον σχετίζουν με την αρχιτεκτονική παράδοση της Κωνσταντινούπολης.

ΆΓΙΟΙ ΑΠΌΣΤΟΛΟΙ ΤΟΥ ΣΟΛΆΚΗ

Βρίσκεται στη ΝΑ γωνιά της Αρχαίας Αγοράς. Κατά την Τουρκοκρατία ήταν ενοριακή εκκλησία ονομαζόμενη «του Σολάκη» πιθανόν από την οικογένεια στην οποία ανήκε. Έχει απλό τετρακιόνιο σταυροειδή πυρήνα και καλύπτεται με τρούλο. Οι κεραίες του σταυρού απολήγουν σε ημικυκλικές κόγχες. Εφαρμόστηκε εδώ ένας πρωτότυπος συνδυασμός κτιρίου με κυκλική χάραξη με σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό. Έτσι αποκτήθηκε ενότητα στο εσωτερικό. Είναι κτισμένος με πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία, άφθονα ψευδοκουφικά κοσμήματα και πυκνές οδοντωτές ταινίες. Στα κάτω μέρη των τοίχων υπάρχουν όρθιοι δόμοι κα τα δίλοβα παράθυρα του ανήκουν σε πρώιμο τύπο. Με τα χαρακτηριστικά αυτά ο ναός χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 10ου αιώνα.

ΣΩΤΕΊΡΑ ΛΥΚΟΔΉΜΟΥ - ΡΩΣΙΚΉ ΕΚΚΛΗΣΊΑ

Βρίσκεται στην οδό Φιλελλήνων και χρονολογήθηκε με ακρίβεια σχετική από χαράγματα στον Β τοίχο. Ο ναός λοιπόν πρέπει να κτίστηκε λίγο πριν το 1031. Ήταν το καθολικό μοναστηριού που καταστράφηκε από σεισμό το 1701. Το 1780 κατεδαφίστηκαν τα προκτίσματά του από τον Αλή- Χασεκή για να κτιστεί ο περίβολος της πόλεως. Μισοερειπωμένη το 1847 την αγόρασαν οι Ρώσοι, που την επισκεύασαν το 1855, προκαλώντας αρκετές μεταβολές, έβαλαν και νέο καμπαναριό. Σήμερα χρησιμοποιείται ακόμα ως ενοριακή της εδώ ρωσικής παροικίας. Ο ναός έχει κτιστεί σε μεγαλύτερη κλίμακα από τους άλλους αθηναϊκούς ναούς και ανήκει στον οκταγωνικό τύπο. Ο μεγάλος τρούλος δίνει στο εσωτερικό μια αίσθηση ενότητας χώρου και μεγαλείο. Εξωτερικά έχει πολύ φροντισμένο πλινθοπερίκλειστο σύστημα με πολλά κουφικά κοσμήματα στους κατακόρυφους αρμούς και μια μόνο ζωφόρο χαμηλά στην ανατολική και βόρεια πλευρά πλαισιωμένη με οδοντωτές ταινίες.

ΆΓΙΟΙ ΑΣΏΜΑΤΟΙ, ΘΗΣΕΊΟ

O αθηναικού τύπου τρούλος και τμήματα του βόρειου και νότιου τοίχου κτισμένα με τη χαρακτηριστική πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία μαρτυρούν την παλαιότητά του. O ναός αποκαταστάθηκε το 1960 στον αρχικό τύπο του απλού τετρακιόνιου σταυροειδούς με νάρθηκα. Στον κατεδαφισμένο δυτικό τοίχο υπήρχε πιθανώς ζωφόρος από πήλινα πλακίδια μα ανάγλυφη, κουφική διακόσμηση. Δύο τέτοιες πλάκες που βρέθηκαν στις εργασίες εντοιχίστηκαν στον αποκατεστημένο δυτικό τοίχο. Με βάση τα πλακίδια αυτά που μοιάζουν με των Αγίων Θεοδώρων ο ναός χρονολογείται στο β΄μισό του 11ου αιώνα. Με τη χρονολόγηση αυτή συμφωνούν και άλλα στοιχεία, όπως οι μεγάλοι λίθινοι σταυροί στη βάση των τοίχων κα διάφορα κουφικά κοσμήματα στους τοίχους του ναού. Στο εσωτερικό του ναού αποκαλύφθηκαν πολύ φθαρμένες τοιχογραφίες που δε φαίνεται να ανήκουν στη αρχική φάση του μνημείου.

ΑΝΆΡΓΥΡΟΙ, ΆΓΙΟΙ, ΨΥΡΡΉ-ΑΘΉΝΑ

Ο ναός βρίσκεται στη συνοικία Ψυρρή, στην ομώνυμη πλατεία. Χρονολογείται στον 11ο αιώνα και ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού. Ο τρούλος έχει μιαν ιδιαιτερότητα: δεν είναι αθηναϊκός, αλλά, με ένα οριζόντιο γείσο, χωρίζεται σε δύο τμήματα. Σήμερα είναι αλλοιωμένος από τις επισκευές που έγιναν στις αρχές του 20ου αιώνα, τα βιομηχανοποιημένα κεραμίδια καθώς και το κίτρινο τσιμεντοκονίαμα που καλύπτει τους τοίχους του.

ΠΆΝΤΕΣ, ΆΓΙΟΙ, ΑΜΠΕΛΌΚΗΠΟΙ-ΑΘΉΝΑ

Πρόκειται για τον μικρό, κομψό ναό που βρίσκεται στην οδό Τσόχα στους Αμπελοκήπους, πολύ κοντά στο νοσοκομείο Άγιος Σάββας και στο γήπεδο του Παναθηναϊκού. Είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός και χρονολογείται πριν τον 12ο αιώνα.

ΑΙΚΑΤΕΡΊΝΗ, ΑΓΊΑ, ΠΛΆΚΑ-ΑΘΉΝΑ

Ναός του δεύτερου τετάρτου του 11ου αώνα, από τους παλαιότερους αυτού του αρχιτεκτονικού τύπου ναούς της Αθήνας Είναι σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με αθηναϊκό τρούλο. Αρχικά θα πρέπει να ήταν αφιερωμένος στη λατρεία του Αγίου Θεοδώρου, όπως φαίνεται και από αφιερωματική επιγραφή που σώζεται σε τμήμα μεγάλου κυλινδρικού κίονα που στηρίζει την Αγία Τράπεζα. Σήμερα είναι παραμορφωμένος από ακαλαίσθητες προσθήκες. Βρίσκεται στη συνοικία Αλικόκκου της Πλάκας, κοντά στο χορηγικό μνημείο του Λυσικράτους. Η αγιογράφησή του έχει εκτελεστεί από τον Γ.Δ. Καφή ή Καφετζιδάκη στα τέλη του 19ου αιώνα.

ΜΕΛΈΤΙΟΣ, ΌΣΙΟΣ, ΚΙΘΑΙΡΏΝΑΣ

Το μοναστήρι συνδέεται με την αναμόρφωση του μοναστικού βίου στην Ελλάδα. Πολύτιμη πηγή για το μνημείο, αποτελεί ο βίος του Οσίου Μελετίου του Νέου, ο οποίος και υπήρξε ιδρυτής, όχι μόνο της Μονής αυτής, αλλά και πλήθους παραλαυρίων της. Το καθολικό είναι ένας μικρός ναός, τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και προσαρτημένο παρεκκλήσιο . Χρονολογείται στον 12ο αιώνα. Από τον αρχικό ζωγραφικό διάκοσμο του ναού μόνο σπαράγματα σώζονται.

ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΉΣ, ΜΟΝΉ, ΥΜΗΤΤΌΣ

Στην κοιλάδα που σχηματίζεται περίπου στο μέσον της δυτικής κλιτύος του Υμηττού, βρίσκεται η Μονή της Καισαριανής. Πρόκειται για ημισύνθετο τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό και τοποθετείται στο β΄ μισό του 11ου αιώνα. Ωστόσο, ο καθηγητής Μπούρας αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο για αναχρονολόγηση που ανεβάζει το μνημείο στον 12ο αιώνα. Η τοιχοποιία του είναι πλινθοπερίκλειστη. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, νότια του καθολικού προσκολλήθηκε το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου ενώ στα δυτικά προσαρτήθηκε νάρθηκας

ΙΩΆΝΝΗΣ, ΆΓΙΟΣ ΠΡΌΔΡΟΜΟΣ (ΚΥΝΗΓΌΣ), ΥΜΗΤΤΌΣ

Στο πλάτωμα ενός λόφου του Υμηττού, κάτω από τη βορειότερη κορυφή του, βρίσκεται η Μονή Αγίου Ιωάννη Κυνηγού των Φιλοσόφων, σε θέση που εποπτεύει την πεδιάδα των Αθηνών και των Μεσογείων. Το καθολικό της Μονής ανήκει στον τύπο των σταυροειδών εγγεγραμμένων δικιονίων ναών και είχε χρονολογηθεί από τον Α.Megaw στο δεύτερο τέταρτο του 12ου αι., όμως σύμφωνα με τα τελευταία επιστημονικά δεδομένα, ο καθηγητής Μπούρας τον αναχρονολόγησε στις αρχές του 13ου αι.

ΝΤΑΟΎ, ΜΟΝΉ, ΠΕΝΤΈΛΗ

Η Μονή βρίσκεται στην ανατολική πλαγιά της Πεντέλης, στο δρόμο προς ΠικέρμιΡαφήνα, κοντά σε ρεματιά. Πρόκειται για ένα μοναστικό συγκρότημα, αποτελούμενο, εκτός του Καθολικού, από τα κελιά, Τράπεζα, κρήνη και αμυντικό πύργο βυζαντινών χρόνων, ο οποίος υψώνεται στην πύλη της εισόδου. Το μεταβυζαντινό Καθολικό ανήκει στον ιδιόρρυθμο εξαγωνικό τύπο, όπου ο τρούλος στηρίζεται σε έξι στηρίγματα. Ο ναϊκός αυτός τύπος απαντά στην Αρμενία και τη Γεωργία.

ΙΩΆΝΝΗΣ, ΆΓΙΟΣ, ΤΩΝ ΜΠΕΝΙΖΈΛΩΝ, ΕΛΑΙΏΝΑΣ

Ο ναΐσκος βρίσκεται στην περιοχή του Αιγάλεω. Πρόκειται για το παλαιό κτήμα Μερκάτη- Αλ. Μπενιζέλου της παλαιάς αθηναϊκής οικογένειας των Μπενιζέλων. Ο ναός είναι τρίκογχος τρουλαίος με ημικυκλική αψίδα. Ο τρούλος είναι κυλινδρικός. Η τοιχοποιία είναι ακανόνιστη χωρίς διακόσμηση. Δε φαίνεται να διασώζει τοιχογραφίες. Στο νότιο τοίχο είναι εντοιχισμένα δύο θωράκια μαρμάρινα, προερχόμενα από το παλαιό τέμπλο του 12ου-13ου αιώνα.

ΠΑΝΑΓΊΑ, ΜΕΣΟΣΠΟΡΊΤΙΣΣΑ, ΕΝΝΈΑ ΠΎΡΓΟΙ ΚΑΛΥΒΊΩΝ

Σε απόσταση ενός χιλιομέτρου δυτικά των Καλυβίων, στην περιοχή που είναι γνωστή με την ονομασία Εννέα Πύργοι, βρίσκεται ο κομψός ναός της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας ( η ονομασία Μεσοσπορίτισσα αποδίδεται στην Παναγία ως προστάτιδας της σποράς). Ο ναός είναι μονόκλιτη βασιλική, στην οποία, μεταγενέστερα, προστέθηκε καμαροσκέπαστος νάρθηκας και παρεκκλήσιο στη δυτική και βόρεια πλευρά αντίστοιχα. Ο Ορλάνδος τη χρονολόγησε στον 11ο ή 12ο αιώνα. Ο καθηγητής Μπούρας την τοποθετεί στα τέλη του 12ου αιώνα. Ο τρούλος του ναού είναι αθηναϊκός και η τοιχοδομία του συνδυάζει την απλή αργολιθοδομή με την καλή πλινθοπερίκλειστη τεχνική στην κόγχη του Ιερού και του τρούλου.

ΖΑΧΑΡΊΑΣ, ΆΓΙΟΣ, ΕΛΕΥΣΊΝΑ

Ο ναός του Αγίου Ζαχαρία ανήκει στη μεταβυζαντινή εποχή. Έχει κτιστεί πάνω στο ανατολικό τμήμα του μεσαίου κλίτους της ομώνυμης παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου αιώνα. Βρίσκεται στην πλατεία Ηρώων, σε πολύ κοντινή απόσταση από τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας.

ΤΑΞΙΆΡΧΗΣ ΔΆΓΛΑ, ΜΑΡΚΌΠΟΥΛΟ

ΣτοΜαρκόπουλου, μέσα στα όρια του αρχαιολογικού χώρου της Μερέντας βρίσκεται ομάδα μνημείων που χρονολογούνται από τα χρόνια της ύστερης αρχαιότητας μέχρι τους υστεροβυζαντινούς χρόνους. Η εκκλησία έχει τον τύπο ελεύθερου σταυρού και σήμερα φέρει προσθήκες στη δυτική πλευρά και ασβεστώματα στις όψεις που καλύπτουν την αρχική τοιχοποιία της. Οι τοιχογραφίες του Ταξιάρχη που χρονολογούνται στα τέλη του 13ου αι. διατηρούνται κυρίως στο Ιερό και στον τρούλο.

ΠΑΝΑΓΊΑ ΒΑΡΑΜΠΆ, ΜΑΡΚΌΠΟΥΛΟ

Βόρεια απ’ την πόλη του Μαρκόπουλου βρίσκεται η κομψότατη μικρή εκκλησία της Παναγίας Βαραμπά. Ο ναός ανήκει στον τύπο του ελεύθερου σταυρού, χωρίς νάρθηκα. Η αρχική χρονολόγηση τον τοποθετούσε στον 13ο αιώνα, αλλά νεώτερες μελέτες τον έχουν αναχρονολογήσει “κατεβάζοντάς” τον στον 12ο αιώνα (Μπούρας). Η τοιχοποιία παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, δεδομένου ότι στα κάτω μέρη των τοίχων αποτελείται από spolia, ψηλότερα από ογκώδεις πωρόλιθους, ενώ κοντά στις κεραίες είναι κατασκευασμένη με τέλειο πλινθοπερίκλειστο σύστημα, το οποίο πλέον δεν είναι ιδιαίτερα ευδιάκριτο, αφού οι τοίχοι του ναού έχουν καλυφθεί με ασβέστη

ΤΕΣΣΑΡΆΚΟΝΤΑ, ΆΓΙΟΙ, ΣΥΚΆΜΙΝΟ

Ο ναός βρίσκεται μέσα στο χωριό Συκάμινο, 3 περίπου χλμ βόρεια του Ωρωπού. Ανήκει στον τύπο του ελεύθερου σταυρού, χρονολογείται στον 13ο αιώνα και δε διασώζει τοιχογραφίες.

ΓΕΏΡΓΙΟΣ, ΆΓΙΟΣ ΣΤΟ ΠΟΥΡΝΆΡΙ

Ο ναός είναι συνεπτυγμένος σταυροειδής, χρονολογείται στον 12ο αιώνα και είναι παραλαύριο της Μονής Οσίου Μελετίου, δηλαδή είναι ένας από τους ναούς που υπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή της Πάστρας-Κιθαιρώνα και που συναποτελούσαν τη μεγάλη αυτή μοναστική πολιτεία, που ιδρύθηκε από τον ίδιο τον όσιο Μελέτιο.

ΒΑΣΙΛΙΚΉ ΕΛΕΥΣΊΝΑΣ

Τα ερείπια της βασιλικής αυτής βρίσκονται βορειοανατολικά της Αυλής του ιερού της Ελευσίνας, όπου σήμερα βρίσκεται το μεταβυζαντινό ναΰδριο του Αγίου Ζαχαρία. Επρόκειτο για μια τρίκλιτη βασιλική του 5ου αιώνα. Στα βόρεια του νάρθηκά της ήταν προσκολλημένο βαπτιστήριο, το οποίο θυμίζει τα μικρασιατικά αντίστοιχα, δηλαδή ένα τετράγωνο που το περιτρέχει διάδρομος, με κτιστή, σταυροειδή κολυμπήθρα στο κέντρο του, η οποία είναι επενδυμένη με μαρμάρινες πλάκες. Στα ανατολικά, στην αυλή του βαπτιστηρίου ήταν προσκολλημένα δυο μικρότερα, επιμήκη διαμερίσματα, αποδυτήριο και φωτιστήριο.

ΑΣΤΕΡΊΟΥ, ΜΟΝΉ (ΤΑΞΙΆΡΧΕΣ)-ΥΜΗΤΤΌΣ

Η Μονή Αστερίου βρίσκεται σε προφυλαγμένη θέση, βορειοανατολικά και αρκετά ψηλότερα από τη Μονή Καισαριανής. Το Καθολικό ανήκει στον τύπο του σύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού και μέχρι πρότινος πίστευαν ότι ανήκει στον 11ο αιώνα. Η τοιχοποιία είναι αργολιθοδομή και ο τρούλος αθηναϊκού τύπου.

ΝΙΚΌΛΑΟΣ, ΆΓΙΟΣ, ΧΑΛΙΔΟΎ- ΠΑΙΑΝΊΑ

Ο ναός βρίσκεται στην Παιανία, στη θέση Χαλιδού. Είναι μονόχωρος σταυροειδής με τρούλο και διατηρεί τοιχογραφίες τριών διαφορετικών εποχών. Αρχικά είχε χρονολογηθεί στους χρόνους της τουρκοκρατίας, λόγω των μικρών ανοιγμάτων και άλλων αρχιτεκτονικών στοιχείων. Όταν όμως οι τοιχογραφίες του τρούλου χρονολογήθηκαν στην εποχή των Κομνηνών, τότε και αναχρονολογήθηκε. Ωστόσο, επειδή στην επανεξέταση δεν φάνηκε να έχει στοιχεία χαρακτηριστικά της κομνήνειας εποχής, τίποτε δεν αποκλείει το να χτίστηκε αρκετά ή πολύ πριν την τοιχογράφησή του

ΠΑΝΑΓΊΑ ΜΕΡΈΝΤΑ, ΜΑΡΚΌΠΟΥΛΟ

Κοντά στο Μαρκόπουλο, στη σημερινή τοποθεσία Μερέντα, βρίσκεται ο κομψός ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Πρόκειται για έναν μονόχωρο καμαροσκέπαστο ναό, ο οποίος διαδέχθηκε μια τρίκλιτη βασιλική των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Από τον παλαιότερο ναό είναι εμφανή τυπολογικά στοιχεία του στις όψεις του μεταγενέστερου, όπως τα μέχρι σήμερα ορατά τμήματα των πλαγίων κλιτών που αποκαλύφθηκαν παλαιότερα.

ΝΑΌΣ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟΎ ΤΎΠΟΥ, ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΉ

Πρόκειται για μεσοβυζαντινό (10ος αι.), μεταβατικού τύπου ναό, που χτίστηκε στη θέση "Κοιμητήριο των Πατέρων", σε ύψωμα νοτιοδυτικά του Καθολικού της Μονής Καισαριανής, από τον οποίο ελάχιστα λείψανα σώζονται σήμερα. Ο ναός κτίστηκε επάνω στα λείψανα της παλαιοχριστιανικής βασιλικής.

ΧΡΙΣΤΌΣ, ΕΛΑΙΏΝΑΣ ΜΕΓΆΡΩΝ

Ναός στον Ελαιώνα των Μεγάρων με εξαιρετικής σημασίας τοιχογραφίες. Ανήκει στον τύπο των σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών, απλός τετρακιόνιος, με αθηναϊκό τρούλο. Χρονολογείται στον 12ο αιώνα. Στα δυτικά, υπήρχε εξωνάρθηκας, από τον οποίο όμως ελάχιστα ζωγραφικά σπαράγματα σώζονται.

ΠΈΤΡΟΣ, ΆΓΙΟΣ, ΕΝΝΈΑ ΠΎΡΓΟΙ

Ο ναός βρίσκεται στην περιοχή Καλυβίων και στην τοποθεσία που είναι γνωστή ως Εννέα Πύργοι. Ο αρχιτεκτονικός τύπος αλλά και η χρήση λίθου ανάμεσα στα παράθυρα τον τοποθετεί στα τέλη του 12ου- αρχές 13ου αι. Πρόκειται για δικιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό, με γενικές διαστάσεις 9,82 χ 6,88. Στην τοιχοδομία του από αργούς λίθους έχουν ενσωματωθεί πολλά μέλη από παλαιότερα κτήρια και επιτύμβιες πλάκες. Οι τοιχογραφίες χρνολογούνται ακριβώς στα 1232,

ΙΩΆΝΝΟΥ ΘΕΟΛΌΓΟΥ ΜΟΝΉ, ΠΑΠΆΓΟΥ-ΥΜΗΤΤΌΣ

Η μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου βρίσκεται στις δυτικές παρυφές του Υμηττού, κοντά στο Κοιμητήριο του δήμου Παπάγου. Το μοναστικό συγκρότημα περιβάλλεται από ορθογώνιο περίβολο. Το Καθολικό είναι ένας απλός, τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, ενώ ο τρούλος είναι αθηναϊκός. Το μνημείο έχει μια ιδιαίτερα προβληματική χρονολόγηση. Ο Κ. Krautheimer το έχει χρονολογήσει περί το 1120, ο Μ. Χατζηδάκης μετά τον 12ο αιώνα, ο Αν. Ορλάνδος στον 13ο-14ο αιώνα, ο Γ. Σωτηρίου το ανεβάζει στον 16ο-17ο αιώνα, όπως και ο Χαρ. Μπούρας που τον θεωρεί επίσης μεταβυζαντινό μνημείο, τοποθετώντας το από τον 15ο έως τον 17ο αιώνα

ΘΕΟΤΌΚΟΣ Ή ΑΓΊΑ ΆΝΝΑ (ΠΌΡΤΟ - ΓΕΡΜΕΝΌ)

Κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους, στα δυτικά της αψίδας της παλαιάς βασιλικής κτίστηκε κομψό τρίκογχο ναΰδριο αφιερωμένο στην Παναγία. Από κτιριακά κατάλοιπα στο άμεσο περιβάλλον του εικάζεται η παρουσία μονής. Από νομίσματα που βρέθηκαν στον χώρο (Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου και Μανουήλ Α΄ Κομνηνού), γνωρίζουμε ότι ο ναός θα πρέπει να ήταν σε λειτουργία κατά τον 11ο και 12ο αιώνα. Είναι κτισμένος κυρίως με αρχαίο υλικό σε δεύτερη χρήση και φέρει επιγραφές.

Ψηφιακή Επεξεργασία Παιδαγωγική ομάδα ΠΛΠΠ ΠΑΤΡΑ 2022