IZ december 2022

De nieuwe naam in warmtepompen voor bestaande bouw en nieuwbouw

• Geen buitendeel

• Klein van formaat en flexibele opstellingsmogelijkheden

• Directe CO2-, gas- en geldbesparing/Lage initiële kosten

• Werkt samen met elke cv-ketel (hybride) en onze hoogwaardige

WPV-voorraadvaten (all-electric)

• Eenvoudig te installeren en te onderhouden

• De Nederlandse warmtepomp voor Nederlandse woningen

• Kan ook koelen

Ontmoet Vincent

Scan de QR-code of kijk op ontmoetvincent.nl

WARM WONEN DOE JE MET WASCO

ELEKTRISCH VERWARMEN: WAT ADVISEER JIJ?

Vraagt jouw klant naar manieren om energie te besparen? Adviseer infraroodpanelen, elektrische radiatoren, vloerverwarming, verwarmen met airco of een elektrische cv-ketel! Handig in het gebruik, makkelijk te installeren en energiebesparend. Check wasco.nl/warm-wonen voor de mogelijkheden met de bijhorende voor- en nadelen. Wist je dat...je de kennis automatisch in je mailbox kunt ontvangen? Zo ben jij (en is je klant) goed voorbereid op de winter

 TECHNIEK

 ZAKELIJK

WARM WONEN

VERWARMEN MET AIRCO

HOE ZIT DAT?

Gas besparen en duurzaam verwarmen zijn belangrijker dan ooit. Dit kan op verschillende manieren, maar ook met een airco! Een airco is namelijk een lucht/lucht-warmtepomp en is zeer geschikt als (bij)verwarming. Wil je weten hoe het zit? Kijk op:

wasco.nl/aircoverwarmen

Finishing touch

De vraag naar warmtepompen is het afgelopen jaar wereldwijd verzeventienvoudigd. Verduurzamen is nu echt ‘hot’. Positief nieuws dus, maar die exploderende vraag heeft ervoor gezorgd dat er een tekort is aan grondstoffen en productiecapaciteit. Aan dat laatste werken de fabrikanten volop, bijvoorbeeld door de productiefaciliteiten van aircosystemen steeds meer in te zetten voor warmtpompsystemen of productiecapaciteit uit te breiden. Fabrikanten gaan er ook steeds meer toe over hun producten en/ of onderdelen in Europa te produceren. Maar iedere fabrikant is natuurlijk net zo af-

hankelijk van zijn leveranciers verderop in de supply chain. Als een fabriek mist nog 2% mist door die ene ontbrekende component, dan heb je feitelijk geen product. En dat wreekt zich nu in de bouwsector, waarin volop duurzaam wordt gebouwd maar de ‘finishing touch’ (zoals een warmtepomp) op zich laat wachten. De verwachting is dat pas over een jaar de productieketen weer op het niveau van de vraag zit. Aanbestedende partijen zouden daarom transparanter naar hun opdrachtgevers moeten zijn. De tijd dat je kon zeggen dat je volgende maand tachtig systemen nodig hebt, bestaat (even) niet meer.

Al 50 jaar partner van de installatie sector

Meer info op wildkamp.nl/installatie

Ik kom over een jaartje terug om de warmtepomp aan te sluiten

De juiste producten én advies bij technische vraagstukken Ruim assortiment voor installateurs Altijd & overal online bestellen

Ondersteuning op maat bij projecten

Direct iets nodig? Altijd een vestiging in de buurt

50 jaar dankzij jou! Kijk voor onze acties op wildkamp.nl/50jaar

Met een NIBE All-Electric warmtepomp bespaar je 100% op gas!

Voor het verduurzamen van een woning met een warmtepomp is een NIBE All-Electric warmtepomp de eerste keuze. Een All-Electric warmtepomp zorgt namelijk 100% gasloos voor verwarming, koeling en warmtapwater, zonder in te leveren op comfort. Dankzij het hoge rendement kan tot wel 50% op de totale energielasten worden bespaard. Heeft je klant ook pv-panelen, dan lopen de besparingen nog veel verder op!

Is een All-Electric installatie (nog) geen optie? Adviseer dan een van de hybride warmtepompen van NIBE, want die zijn stuk voor stuk All-Electric Ready. Dit betekent dat je klant nú al fors kan besparen op het gasverbruik en later alsnog kan kiezen voor een 100% gasloze toekomst.

Ontdek alle All-Electric en hybride warmtepompen op nibenl.nl

18

COMISSIONING

Niels en Willemijn Menken toverden in 2016 een historische boerderij om in een duurzame B&B. Uiteraard inclusief groen installatieconcept. In IZ verscheen er destijds een artikel over. Ruim 6 jaar later gingen we wederom om bezoek om te kijken of de beloofde energetische prestaties ook daadwerkelijk zijn gehaald.

26

LEEFKLIMAAT

Ruim één op de drie Nederlanders leeft in een ongezonde woning. Dat is de pijnlijke conclusie van de Healthy Home Barometer 2022, een jaarlijks onderzoek in opdracht van de VELUX Group. Gelukkig zijn er manieren om dit cijfer terug te

MINISTER DE JONGE OP WERKBEZOEK BIJ ITHO DAALDEROP

Op 31 oktober jl. bezocht minister Hugo de Jonge samen met een aantal senior beleidsmakers van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het ministerie van Economische zaken en Klimaat de fabriek van Itho Daalderop in Tiel. Ook Doekle Terpstra was met twee collega’s namens Techniek Nederland aanwezig. De minister wilde zich laten informeren over de plannen die Itho Daalderop op dit moment uitvoert om uiteindelijk 100.000 warmtepompen per jaar in Nederland te produceren. Minister De Jonge liet weten blij te zijn met de opschaling van de productie in Tiel. “Om onze doelstelling van één miljoen warmtepompen in 2030 te halen, hebben we alle productiecapaciteit heel hard nodig. Een productiecapaciteit van 100.000 per jaar is fantastisch en precies wat we nodig hebben.”

Peter van Gameren, directeur Itho Daalderop Nederland: “Wat we hebben afgesproken is dat we in 2050 volledig aardgasvrij zijn in Nederland. Het aandeel van de warmtepomp in dit geheel is aanzienlijk. Een groot deel van de Nederlandse huishoudens is nu al geschikt voor een warmtepomp. We zijn blij met de ondersteuning vanuit het Rijk en de samenwerking en urgentie die ook gezien wordt. Dat sluit uitstekend aan bij onze doelstellingen voor de toekomst.”

dringen – met een belangrijke rol voor de installatietechniek.

32

TRENDS IN DE BADKAMER

Villeroy & Boch heeft het afgelopen een stroom aan nieuwe producten op de markt gebracht. Ook is een aantal bestaande collecties in een ander jasje gestoken. Daarmee speelt de sanitairfabrikant naadloos in op de huidige trends. IZ nam een aantal vernieuwingen onder de loep.

44 BIJZONDERE PROJECTEN

Elk nieuwbouw- of renovatieproject ondergaat tegenwoordig een verduurzamingslag. De bouwmarkt is in dat opzicht in een relatief korte tijd sterk veranderd. De energietransitie maakt overuren. Het gaat dan om meer dan alleen het standaard installeren van het zoveelste warmtepompje. De hier beschreven projecten laten dat duidelijk zien.

Nieuwe directeur Ned Air

Tom Lammerts is benoemd tot nieuwe Algemeen Directeur van Ned Air. Hij volgt Wouter Wijma op die sinds 2014 leiding gaf aan het bedrijf. Lammerts vervulde sinds het eerste kwartaal van 2022 de rol van Manager Operations bij Ned Air en heeft gedurende zijn carrière verschillende

soortgelijke functies bij technische bedrijven gehad. Daarnaast is Hans Robben benoemd tot Commercieel Directeur en zal ook hij toetreden tot het managementteam.

Nieuwe directeur TKI

Bouw en Techniek

Op 1 december 2022 start William van Niekerk als directeur van TKI Bouw en Techniek, het Topconsortium voor Kennis en Innovatie voor ontwerp-, bouw- en techniek dat op 1 juli dit jaar is opgericht als opvolger van het BTIC. Van Niekerk gaat leiding te geven aan de organisatie die het samen met overheden, markt partijen, kennisinstellingen en de publieke omgeving mogelijk maakt om te komen tot een CO2-vrije en toekomstbestendige gebouwde omgeving in 2050.

Van Niekerk (52) is in Delft afgestudeerd in de Civiele Techniek. Ruim 25 jaar werkte hij bij verschillende bouwondernemingen, adviesbureaus en als opdrachtgever in diverse directiefuncties.

Daarnaast was hij bestuurlijk actief bij onder ander KIVI, de Bouw Informatie Raad en Topsector Water en vervulde hij bestuurlijke rollen in de sector als voorzitter van Bewuste Bouwers en voorzitter van de Nederlandse Waterstof en Brandstofcel Associatie. De afgelopen jaren was William partner en adviseur van directies bij een consultancy op het gebied van transformaties en transacties. Momenteel is William toezichthouder bij verschillende organisaties op het gebied van vastgoed, circulariteit, energie en water. Sinds 2007 is William actief op het gebied van duurzaamheid. Zo heeft hij aan de basis gestaan van de CO2-Prestatieladder en prijzen mogen ontvangen op het gebied van klimaatactie en verantwoord ketenbeheer.

Van Niekerk: “De ontwerp-, bouw- en technieksector gaat voor het eerst in Nederland op grote schaal langjarig samen innoveren om onze gebouwde omgeving duurzaam beter te maken. De grote uitdagingen op het gebied van woningtekorten, verouderende infrastructuur en nuttig en noodzakelijk hergebruik van grondstoffen worden opgepakt. Het is een unieke kans voor mij om hier vanuit de functie van directeur TKI Bouw en Techniek een bijdrage aan te leveren.”

Proef met ketels op waterstof mag

Netbeheerder Liander mag een proefproject starten waarbij cv-ketels van huizen op waterstof overgaan.

Toezichthouder Autoriteit Consument & Markt (ACM) heeft hiervoor toestemming gegeven. Het betreft een project in Lochem in de buurt van Zutphen. ACM vindt het belangrijk dat bedrijven al ervaring kunnen opdoen met waterstof, omdat dit naar verwachting een belangrijke rol gaat spelen in de energievoorziening. Staatstoezicht op de Mijnen

ERKENNINGSREGELINGEN VIA ISSO OPEN

De verschillende erkenningen van InstallQ zijn te vinden op ISSO Open. Daarmee zijn de erkenningen van de stichting die kwaliteitsregelingen ontwikkelt en beheert voortaan ook beschikbaar via ISSO en InstallQ.nl. ISSO was al uitgever van de beoordelingsrichtlijnen.

InstallQ is tevens de eerste partij die het platform van ISSO gebruikt om kennis te beheren. Het voordeel is dat de regelingen via ISSO Open voortaan direct een koppeling hebben met eventuele relevante ISSO-kennis. Een erkenning beschrijft richtlijnen op een bepaald vakgebied waaraan een installateur behoort te voldoen om kwaliteit te kunnen leveren. Bij de erkenning staat nu ook informatie welke ISSO-publicaties daarbij nodig is. Zo krijgt de installateur bij de Erkenning Binnenverlichting een verwijzing naar ISSO publicatie 79 Inspectie en onderhoud van noodverlichtingsinstallaties.

Alle regelingen, dus ook de beoordelingsrichtlijnen (BRLen) voor gecertificeerde installateurs, zijn kosteloos te raadplegen met een ISSO-profiel. De installateur hoeft daarvoor geen licentie af te sluiten. De BRL-en zijn ook op papier te koop.

gaat de veiligheid bij het transport van het waterstof controleren.

In Lochem krijgen tien bestaande woningen een combiketel die op waterstof werkt in plaats van op gas. De gasleidingen naar die huizen worden voortaan gebruikt voor de aanvoer van het waterstof. Er staan ook experimenten gepland in het Groningse Wagenborgen, het Zuid-Hollandse Stad aan ‘t Haringvliet en het Drentse Hoogeveen. Aan het waterstof wordt een geurstof toegevoegd zodat bewoners

een lek kunnen ruiken. Op dit moment is er geen wetgeving rondom waterstofprojecten. De ACM heeft daarom tijdelijke regels opgesteld waarin de rechten van consumenten worden gewaarborgd. Zo moeten huishoudens zelf kunnen bepalen of ze meedoen aan een proefproject en moet er voor consumenten geen verschil zijn tussen verwarmen op gas en waterstof. Ook moet er altijd voldoende waterstof zijn en moeten de kosten duidelijk zijn voor consumenten.

Duurzame vloerverwarming voor iedere situatie.

Met de huidige energietransitie en bouwtechnische ontwikkelingen, stelt de consument steeds meer belang bij een duurzaam en comfortabel woonklimaat. MAGNUM Heating biedt verwarmingsoplossingen inclusief de controlesystemen om deze interactief te beheren.

Wij fabriceren en assembleren de meeste producten zelf op onze eigen productieafdelingen met kwalitatief hoogwaardige materialen voor een concurrerende prijs. Op deze manier wordt het traject van begin tot eind in eigen hand gehouden en is er een optimale kwaliteitsbewaking.

Het echte verschil zit voor ons in de manier waarop we servicegericht zaken doen en geloven in lange termijn partnership. Onze verwarmingssystemen bieden voor al deze wensen ideale en betaalbare oplossingen.

NIEUW BEDRIJFSPAND VOOR NIBE

Binnenkort zal in opdracht van projectontwikkelaar

Prohuis op bedrijventerrein Bagven Park in Breda worden gestart met de bouw van een nieuw bedrijfspand voor NIBE Energietechniek. In Breda krijgt NIBE, dat nu nog is gevestigd in Oosterhout, de ruimte om haar groeiambities te realiseren. Daarnaast maakt de nieuwbouw het mogelijk om het trainingsaanbod van de NIBE Academy te vergroten. Het nieuwe bedrijfspand wordt naar verwachting opgeleverd in de eerste helft van 2024. Het hart van het nieuwe bedrijfspand van NIBE zal worden gevormd door het NIBE Brand Experience Center. Hier kunnen bezoekers kennismaken met – en zich laten informeren over – de visie en de duurzame energieoplossingen van NIBE. En ook de NIBE Academy – het opleidingscentrum van NIBE – krijgt een prominente plek binnen het gebouw, zodat NIBE nóg meer klanten trainingen kan aanbieden. Het overdragen van kennis en vakmanschap is belangrijk voor NIBE, want zonder vakbekwame professionals loopt de energietransitie vast en worden de klimaatdoelen niet tijdig bereikt.

Via de NIBE Academy biedt NIBE daarom diverse technische trainingen aan op het gebied van (ondermeer) installatieontwerp, productkeuze, installeren en

WIJ VERKOPEN LUCHT.

inbedrijfstellen. Daarbij wordt niet alleen aandacht besteed aan theoretische kennis, maar krijgen cursisten ook volop de kans om in de praktijk te ‘sleutelen’ aan NIBE producten. In het nieuwe pand zal het aanbod van de NIBE Academy fors worden uitgebreid, zodat er meer professionals kunnen worden getraind.

Het nieuwe kantoorpand krijgt een omvang van circa 1.700 m2: fors meer ruimte dan het huidige pand in Oosterhout. En dat is volgens Managing Director Rob Spoelman ook hard nodig. “De markt voor warmtepompen is in Nederland en België de laatste jaren exponentieel gegroeid. Deze ontwikkeling zal zich de komende jaren zeker doorzetten en daar willen we uiteraard van profiteren. We hebben dan ook bewust gekozen voor een pand ‘op de groei’, met ruimte voor onze huidige én toekomstige nieuwe medewerkers.” Productieactiviteiten zijn niet voorzien, want de producten worden voornamelijk gefabriceerd bij NIBE in Zweden en bij diverse dochterondernemingen elders in Europa.

GATEN BOREN

Maatwerk voor binnenklimaat

luchtgordijnen | ventilatorconvectoren | REPUS luchtverdeelsystemen | lekdetectie luchtontvochtigers | adsorptiedrogers | platenwisselaars | airconditioning

Oud-installateur Jaap Schut heeft door de jaren heen een indrukwekkende collectie historisch gereedschap en oude installaties opgebouwd. Alles staat nu nog opgesteld in een loods, maar het plan is om uiteindelijk een museum voor installatietechniek te openen in Naaldwijk. In die collectie bevindt zich ook deze ‘avagaar’. Een wat? “Een avegaar of slangeboor is een boor. Timmermannen en scheepstimmermannen gebruikten het stuk gereedschap om gaten te boren door balken ten behoeve van toognagels en andere zware stukken. De avagaar stamt uit de tijd dat er nog geen elektrisch aangedreven boormachines waren. Dit gereedschap werd ook door loodgieters gebruikt om gaten te boren voor leidingwerk door binten, balken en vloeren. De Avagaar is van ijzer en heeft in dit geval een houten handvat. Ik schat de leeftijd rond de 100 jaar, maar misschien is deze boor wel ouder. Dit was het enigste stuk gereedschap waarmee gaten in hout konden worden geboord.”

Er is veel gaande op het gebied van energie en milieu. Boeren kampen met (stikstof)problemen, steeds meer huishoudens staat het water aan de lippen door de energieprijzen die de pan uit rijzen. De noodzaak tot het besparen van energie was nog nooit zo hoog. Er wordt naarstig gezocht naar oplossingen die het liefst snel ingezet kunnen worden en bij voorkeur tegen geringe kosten. Het isoleren van woningen is al heel lang een hele goede maatregel, te beginnen bij het optimaliseren van de schil. Om het gebruik van aardgas verder terug te dringen is de hybride warmtepomp een uitstekende oplossing met vele voordelen. Er zijn weinig aanpassingen nodig aan de woning, de hybride warmtepomp is in veel situaties toe te passen en het is een hele goede optie naast de aanwezige (moderne) cv-ketel. Zo is de investering voor de huiseigenaar te overzien. En bij het aangekondigde prijsplafond op de energierekening voor 2023 werkt de hybride warmtepomp óók kostenbesparend. Bovendien heeft de hybride warmtepomp de keuze uit twee energiebronnen, te weten (aard)gas en elektriciteit. De gebruiker is hiermee niet afhankelijk van één energiebron; switchen is mogelijk.

Helemaal met slimme, in te bouwen regelingen die in de toekomst zelfs kunnen sturen op inkoopprijs. In het demonstratieproject Hybride warmtepompen (kijk eens op demoprojecthybride.nl) worden 200 huishoudens met een hybride warmtepomp een jaar lang gevolgd. Met de resultaten uit dit project kunnen we nóg beter voorspellen wanneer deze oplossing geschikt is en hoeveel besparing er kan worden verwacht. Bovendien kunnen de ervaringen gebruikt worden om hybride apparaten en het afgiftesysteem, zoals radiatoren, te verbeteren en het installeren eenvoudiger en sneller te maken met een voordeliger totaalplaatje als gevolg. Dat is goed voor het milieu èn de portemonnee!

Henk Sijbring, voorzitter namens de sectie Warmteopwekking van de Nederlandse Verwarmingsindustrie

ACO NEEMT AQUAFIX MILIEU OVER

Aquafix Milieu, Nederlands producent van olie- en vetafscheiders, is onderdeel geworden van de ACO Groep. Beide familiebedrijven willen elkaar versterken op het gebied van productiefaciliteiten, productassortiment, kennis en marktbewerking.

Aquafix Milieu werd ruim 27 jaar geleden opgericht door Michel Pieke. Naast olie- en vetafscheiders van beton en kunststof worden ook pompputten, IBA’s en watermanagementproducten geproduceerd en worden rioleringsen afwateringsproducten verhandeld. Op de productielocatie in Mijdrecht zijn een 40-tal medewerkers actief en beschikt Aquafix Milieu over een ruime voorraad, waarmee de markt bediend

kan worden. Aquafix Milieu heeft ook een verkoopvestiging in België. De ACO Groep – met haar hoofdkantoor in Rendsburg (D) – is een wereldspeler op het gebied van afwateringstechniek en is met 5200 medewerkers actief in meer dan 50 landen en heeft een omzet van ruim 1 miljard Euro. Het Duitse familiebedrijf bewerkt sinds 1965 de Nederlandse markt vanuit haar verkoopkantoor in Doetinchem. Bij ACO Nederland is een 40tal medewerkers actief. ACO is producent van een assortiment fwateringsoplossingen op het gebied van opvangen-, zuiveren-, bufferen- en (her)gebruiken van regen- en afvalwater. Samen met de managementteams zal

TER OVERNAME

LOODGIETERS EN INSTALLATIEBEDRIJF IN ZUID OOST FRIESLAND

Ons bedrijf is opgericht in 1892 en is inmiddels 130 jaar oud.

Wij hebben vele particuliere klanten en een paar industriële fabrikanten.

Wij verkopen ,verwerken en installeren alle materialen die in de installatie branche voorkomen, tevens beschikken wij over een moderne werkplaats waar wij zelf onze dakgoten etc. nog kunnen maken.

Wegens gebrek aan opvolging zoeken wij iemand die ons bedrijf wil voortzetten en wil overnemen. Heeft u belangstelling dan kunt u geheel vrijblijvend contact opnemen voor meer informatie.

Mevr J. de Jong tel: 0513-688889 / 06-57177370

e-mail: dejonginstall@planet.nl

Paul Gruson beide ondernemingen gaan leiden. Michel Pieke zal als adviseur aan Aquafix Milieu verbon-

den blijven om een goede transitie binnen de ACO Groep te begeleiden en waarborgen.

De verwarming ‘s nachts aan laten staan is zuiniger dan ‘m volledig uit te schakelen.

Deels een FABEL: Dit hangt sterk af van de isolatie van de woning en de installatie met bijbehorend stookgedrag. De verwarming uitschakelen zorgt dat de temperatuur in huis daalt, maar goed geïsoleerde woningen houden de warmte beter vast en dus daalt de temperatuur minder. Het is dus aan te raden om bij een dergelijke woning de dagtemperatuur aan te laten staan. Wanneer je een woning hebt die niet of slecht geïsoleerd is, is het advies om de thermostaat op maximaal 4 graden kouder te zetten dan de dagtemperatuur. Op deze manier duurt het niet lang en kost het minder energie om de temperatuur weer op dagwaarde te krijgen.

Bij gebruik van een warmtepomp moet in de woning vloerverwarming liggen.

Deels een FEIT: De warmtepomp komt het beste tot zijn recht als er vloerverwarming in de woning aanwezig is. Dit komt omdat een warmtepomp een gelimiteerde warmtecapaciteit heeft met een maximumtemperatuur van 55°C en dit is niet genoeg om een gehele woning te verwarmen. Een warmtepomp werkt het meest efficiënt bij lage watertemperaturen, vloerverwarming en laagtemperatuur convectoren zijn dan het beste om toe te passen. Hoe hoger de watertemperatuur moet worden des te meer elektra de warmtepomp gaat verbruiken. Bestaande radiatoren gebruiken voor een warmtepomp wordt sterk ontraden, de afgifte van deze radiatoren loopt sterk terug bij lage watertemperaturen (<45 gr C), tot wel 40%, dus is het verwarmen met deze radiatoren

Vlnr: Michel Pieke (Directeur Aquafix Milieu), Hans Julius Ahlmann (eigenaar ACO Groep) en Paul Gruson (Algemeen directeur ACO Nederland)

Cool

DUURZAAM DE HOOGTE IN

De terugverdientijden lopen snel terug. Hoewel we langzaam maar zeker een recessie intuimelen, is dit ironisch gezien hét moment om te verduurzamen. Spindler

Installatietechniek doet daarom goede zaken, maar merkt al wel dat de doorlooptijden oplopen. Zoals recentelijk bij de CoolTower.

100 jaar geleden startte Johannes Hermanus Spindler een eigen loodgietersbedrijf. Vanuit zijn huis aan de Rotterdamse Ruilstraat richtte Spindler zich op de particuliere woningbouw. Inmiddels staat de vierde generatie aan het roer. Samen met Marcel Comba bestiert Richard Spindler de totaalinstallateur waar nu 220 mensen werkzaam zijn.

Laden en lossen

Als negenjarige reed Richard al mee met de vrachtwagen. Hielp hij met laden en lossen. Na de MTS en HTS kwam hij officieel bij het bedrijf. Hij doorliep verschillende functies en nam rond de eeuwenwisseling het stokje over van zijn vader, samen met Marcel.

Plezier

Nog elke dag gaat hij met plezier naar zijn werk. “Ik ken geen vak dat zo divers is als installatietechniek. Bovendien vindt er veel innovatie plaats en blijf je je doorontwikkelen.”

Zwaartepunt

Spindler Installatietechniek heeft een

hele gevarieerde portfolio, maar het accent ligt bij wat Richard wel de “utilitaire woningbouw”, noemt. “Hoogbouw, waarin veel techniek is verwerkt en waarin bepaalde repeterende elementen zitten.” Zo was de totaalinstallateur onder andere betrokken bij de realisatie van de New Orleans, de Rotterdam en diverse torens op de Wijnhaven, zoals Uptown.

Terugverdientijden

In veel projecten, over de gehele linie, is vraag naar warmtepompoplossingen. “Vaak gecombineerd met PV-panelen.” En dat is begrijpelijk, de terugverdientijden nemen in een rap tempo af. Zeker met de huidige hoge energieprijzen.

Versnelling

Richard verwacht dan ook dat het verduurzamingsproces de komende jaren alleen maar zal versnellen. Daarnaast wordt circulariteit steeds belangrijker. Spindler is er al volop mee aan de slag. De vooruitzichten zijn dus gunstig, maar het tekort aan materialen en personeel plus de dreigende recessie gooien wel wat roet in het eten.

Tekorten

De totaalinstallateur heeft zelf ook al gemerkt hoe een tekort aan materialen de oplevering van projecten vertraagt. Zo was de doorlooptijd van de CoolTower langer dan van tevoren was ingeschat. Maar het eindresultaat mag er wezen.

Situatieschets

Met deze rubriek willen we alle vakmensen in het zonnetje zetten. Om de maand laten we staaltjes onvervalst vakwerk zien, ingezonden door onze lezers.

De CoolTower is 154 meter hoog en heeft 50 woonverdiepingen en een technische ruimte op de 51e verdieping. In het complex zijn 282 appartementen ondergebracht. De toren heeft een betonconstructie met veel glaspartijen. Op het dak van de plint en de naast gelegen parkeergarage van het complex liggen PV-panelen. Aangezien de ruimte beperkt is, kunnen ze niet voorzien in de totale energiebehoefte van de gebouwgebonden installaties.

Stadsverwarming

De verwarming en koeling geschiedt via een WKO-installatie geëxploiteerd door Eneco met als back-up stadswarmte van Eneco. De warmte en koude wordt afgegeven via de aanwezige vloerverwarming in de appartementen. In de badkamer is aanvullend een elektrische radiator opgenomen.

Ruimtewinst

De constructieve vloer van de appartementen is 250 mm dik. Dat leverde ruimtewinst op voor de opdrachtgever, maar zorgde er wel voor dat Spindler heel nauwgezet al het leidingwerk moest ontwerpen voor de beschikbare ruimte tussen de aanwezige wapening in de vloeren. Ook de schachten voor het ventilatiesysteem zijn vanwege de verkoopbare m2 kleiner uitgevoerd. Het decentrale WTW-systeem van ieder appartement wordt ondersteund door steunventilatoren om het ontstane drukverlies via een drukregeling te vereffenen.

Visitekaartje

Al met al een prachtig eindresultaat, waar de totaalinstallateur met veel genoegen op terugkijkt. Het is ook gelijk een visitekaartje. En dat komt mooi uit, want het kan nooit kwaad als ondernemer om jezelf in the picture te blijven spelen met mooie projecten.

DUURZAME KEUZES EN TRANSPARANTIE IN PROJECTEN

De vraag naar koeling als duurzame oplossing neemt in Nederland steeds meer toe. Daarmee wordt de toepassing van koudetechniek steeds belangrijker. Als koeltechnische branche spelen wij een essentiële rol in de verduurzaming van Nederland én om snel onafhankelijk te worden van Russisch gas. Als het gaat om het aanbesteden van projecten, zou niet de laagste prijs maar het duurzaamheidsaspect de boventoon moeten voeren. Toch laten partijen zich veelal door de prijs leiden.

Bij keuzes zou veel meer naar de kosten op lange termijn gekeken moeten worden, oftewel de total cost of ownership. De duurzame keuzes die nu worden gemaakt, hebben namelijk de komende 30 jaar effect op de CO2-footprint van het gebouw of de fabriek die wordt aanbesteed. Een aanbesteding zou daarom bij voorkeur in een bouwteamconstructie moeten worden opgepakt met bijbehorende open begroting. Hierin zou volledige transparantie tussen opdrachtgever en opdrachtnemer moeten zijn over zaken zoals uurtarieven, materiaalkosten en ook winstmarge. Op deze manier kan er naast het maken van de juiste (duurzame) keuzes tevens een hoge kwaliteit en veiligheid worden

HYBRIDE WARMTEPOMP IN APELDOORN

Vanaf uiterlijk 1 juli 2023 start Remeha met de productie van de hybride warmtepomp Elga Ace op een moderne productielijn in Apeldoorn. Als deze tweede productielo catie volledig operationeel is, kan de fabrikant hier jaar lijks 140.000 binnenunits voor dit warmtepompsysteem produceren. In mei volgend jaar, zo is de verwachting, zal Remeha gaan proefdraaien op de nieuwe productielijn. Om de productie van de Elga Ace naar Nederland te halen, heeft Remeha in Apeldoorn-Noord een pand gehuurd waar het vanaf 1 januari terecht kan om voor bereidingen te treffen. De huidige productielocatie voor hr-ketels blijft volledig intact.

Op dit moment vindt de productie van de binnenunits van de Elga Ace in Frankrijk plaats. De verplaatsing hier van naar Nederland is onderdeel van de eerder aange kondigde productieverruiming binnen de BDR Thermea Group. Voor Remeha houdt dit in dat het bedrijf de be langrijkste locatie wordt voor het fabriceren van de Elga Ace. Als straks de totale assemblagelijnen gereed zijn en het bedrijf met twee ploegen kan werken, dan heeft de nieuwe fabriek een capaciteit van 140.000 binnenunits per jaar.

geborgd en derhalve ook een goede werkomgeving worden geboden voor de medewerkers op de bouwplaats. NVKL, de vereniging van koeltechnische bedrijven, is de gids en inspirator voor haar leden op het pad van duurzaam ondernemerschap. Denk hierbij aan het toepassen van materialen met een lage CO2-footprint, aandacht voor (nieuwe) medewerkers en het belang van certificering, cybersecurity en wet- en regelgeving. Zo gaan we op een verantwoorde wijze samen op weg naar een volledig duurzame keten in 2050.

Coen van de Sande, directeur NVKL

Comissioning

VAN BOERDERIJ TOT DUURZAME B&B

Artist Impression met overzicht gebouwencomplex. Uiterst links onder het rode dak is de oude stal te zien, nu B&B units. Het grote rietgedekte gebouw is de boerderij, deels in gebruik om te wonen en werken, deels omgebouwd tot B&B units. Achter de boerderij is de nieuwe keuken met zonnecollectoren op het dak. Rechts van de boerderij: de hooischuur, achter de boerderij zijn de oude varkensstal met PV-panelen en sedumdak te zien en de mestsilo. Uiterst rechts: de wagenschuur (garage annex werkplaats).

Niels en Willemijn Menken toverden in 2016 een historische boerderij om in een duurzame B&B. Uiteraard inclusief groen installatieconcept.

In IZ verscheen er destijds een artikel over. Ruim 6 jaar later gingen

we wederom om bezoek om te kijken of de beloofde energetische prestaties ook daadwerkelijk zijn gehaald.

De “klussende vastgoedbelegger” Niels Menken en zijn vrouw tikten in 2014 een fraaie monumentale boerderij op de kop aan de Leidse Vlietweg 44. Al snel werd het plan opgevat om de boerderij grotendeels om te turnen tot verblijfsunits. Daarvoor zou een ingrijpende renovatie nodig zijn. Tegelijkertijd was het raadzaam om het gebouw naar een hoger energetisch niveau te tillen. Deels uit financiële overwegingen, deels omdat het zou aansluiten bij hun filosofie voor een ecologisch verantwoorde bedrijfsvoering.

Situatieschets

Van een boerderij valt in alle eerlijkheid moeilijk te spreken. Het is eerder een complex aan gebouwen aan de Vlietweg 44. De oorspronkelijke ‘hallehuis’ boerderij stond er al aan het einde van de 16e eeuw. In de loop der eeuwen kwamen er een wagenschuur, varkensstal bij en een grote mestsilo. Boerde-

rij en schuur zijn in 2015 met elkaar verbonden.

Plattegrond

Het huidige hoofdgebouw bestaat uit een woongedeelte en stalruimte. Woonruimte en stal worden van elkaar gescheiden door een brandmuur. Menken heeft in de woonboerderij en aanpalende schuur vier B&B units ondergebracht. De resterende ruimte gebruikt hij samen met zijn vrouw om in te wonen en werken.

NOM-renovatie

Adviseur EcoBouwadvies ging aan de slag en wist met een combinatie van bouwkundige en installatietechnische maatregelen een Nul-op-de-Meterrenovatie ontwerp te realiseren. Trouw aan de principes van de Trias Energetica werd eerst de energievraag naar een werkbaar minimum teruggebracht. De wanden, vloer en het dak zijn geïso-

leerd met een 12 cm dikke laag PIR. De stalramen hebben 11 mm dik isolerend monumentglas gekregen. Twee deuren in de boerderij zijn vervangen door driedubbelglazen panelen. Het eindresultaat: de RC-waarde is opgeschroefd en bedraagt nu 5 à 6.

PV-panelen

Op het dak van de wagenschuur liggen nu 32 PV-panelen, met een totaal vermogen van 8,6 kW. Bij de keuze van de locatie is rekening gehouden met zonverkaveling. Het dak heeft een gunstige Zuid/Zuidoost oriëntatie. Via de omvormer komt de stroom terecht bij de huisaansluiting. Een eventueel overschot gaat naar het net, dat tevens als back-up fungeert als er onvoldoende zonne-energie voorhanden is.

Thermische energie

Waar het E-concept in enkele regels is neergepend, ligt dat voor het Wconcept wat gecompliceerder. Voor de warmteopwekking zijn er drie bronnen: Triple Solar panelen, een pelletketel en, deels, de water/water warmtepomp. De zonnecollectoren liggen op het keukendak en beslaan een oppervlakte van 32 m2. Pelletketel en warmtepomp staan opgesteld in het woongedeelte. Voor de pelletketel is plek gemaakt in de bijkeuken, de warmtepomp staat in de

technische ruimte. De zonnecollectoren voeden het LT-systeem en een boilervat van 1000 liter voor de warmtapwater voorziening. Een warmtepomp krikt, indien nodig de temperatuur op.

Pelletketel

De pelletketel komt vooral in actie als de opbrengst van de zonnecollectoren tekort schiet, bijvoorbeeld op donkere en koude dagen. “Op zulke momenten moet de warmtepomp een dusdanige hoge temperatuursprong maken om het gewenste aantal graden te halen, dat zijn elektriciteitsgebruik de lucht in schiet, terwijl de COP daalt. Dan ligt de keuze om over te schakelen op een pelletketel voor de woonruimte meer voor de hand.” De warmte van de ketel voedt niet alleen het LTV-afgifte systeem, maar wordt ook gebruikt voor het water in het boilervat.

Beheeroplossing

Gelukkig hoeven de Menkens niet zelf te bepalen wanneer ze de pelletketel of warmtepomp inschakelen. Een regelsysteem maakt op basis van sensorgegevens de beste keuze voor het moment. De beheeroplossing is eenvoudig via remote access, dus ook op de smartphone, te bereiken.

Afgifte

Het woongedeelte heeft LT-vloerverwarming, een logische keuze omdat deze ruimte het meest intensief benut wordt. Vloerverwarming is, zoals bekend, een traag werkend systeem, maar eenmaal op gang gekomen houdt het de temperatuur op een constant, behaaglijk niveau. De woonkamer heeft aanvullend een eigen houtkachel, die tegelijkertijd dient als sfeerelement. De vier B&B units worden verwarmd met LT-radiatoren (dynamic boost). Deze kunnen snel

de ruimte op temperatuur brengen, als de gasten komen en makkelijk worden nageregeld. Iedere unit heeft daarnaast een eigen elektrische doorstroomboiler voor de warmtapwatervoorziening.

Consequent

Wat betreft de ventilatie: In het installatieconcept wordt het woongedeelte natuurlijk geventileerd, de B&B-units krijgen verse lucht via roosters en hebben een afzuig in de natte ruimten.

Evaluatie

Het B&B stel heeft nauwkeurig de energetische prestaties bijgehouden. Ze zijn zeer te spreken over de werking van het installatieconcept en de resultaten tot dusverre. “De PV-panelen produceerden in 2021 8,3 kW. Dit jaar zaten we rond september al rond de 8,5 kW, dat is in lijn der verwachting. We moeten helaas nog wel bijbetalen, omdat de daadwerkelijke behoefte hoger ligt.”

De Menkens zijn ook enthousiast over de thermische energieproductie. “Met 32 m2 aan dakoppervlak oogsten we 15 kW aan thermische energie. Voor de resterende 10 kW laten we als het nodig is de pelletketel bijspringen. In de praktijk komt dat eigenlijk min of meer neer op de vorstperiode.” Het liefst zet hij de pelletketel zo min mogelijk in. “Het is toch altijd een hoop gedoe met het bijvullen van de houtvoorraad, het legen van de asla en al het onderhoud.”

Vloerverwarming

Toen de werkzaamheden nog in volle gang waren, leek de vloerverwarming in de koude maanden te weinig vermogen te hebben. Maar dat bleek van tijdelijke aard te zijn. Na het aanbrengen van de isolatie kreeg Menken wel het gewenste comfortniveau in zijn woonruimte. Ook over de LT-radiatoren in de appartemen-

ten is hij zeer te spreken. “Overigens zijn de appartementen ook al voorzien van vloerverwarming. Indien wenselijk kan dat systeem zo worden aangesloten.” Op zich een overweging waard. De B&B loopt zo goed, dat er vrijwel een permanente bezetting is.

Extra warmtepomp

In de tussentijd heeft hij ook een luchtluchtwarmtepomp laten installeren bij één van de appartementen. “Daarmee kan je koelen en verwarmen. Het is voor mij aantrekkelijk om dit systeem vaker te laten draaien, omdat je er niet zoals bij de LTV-radiatoren transportverliezen mee hebt vanaf de bron en ik nog verder de inzet van de pelletketel kan terugbrengen. Maar ja, de vraag is natuurlijk in hoeverre het prijstechnisch goed uitpakt.”

Teleurstelling

Niet alles ging van het leien dakje. “Met name het gebouwbeheersysteem liet erg te wensen over.” Zo kon Menken niet zelf de instellingen wijzigen. Na de overstap op een concurrent was dat wel mogelijk, maar finetunen bleef een crime. “Uiteindelijk heeft Triple Solar mij geholpen aan een goed regelsysteem. Mede dankzij de goede instellingen hoeft de pelletketel veel minder bij te springen dan in het begin.”

Advies

Als ‘klussende vastgoedondernemer’ heeft Menken gemerkt dat je bij de les moet blijven als opdrachtgever. “Je hebt echt installateurs en adviseurs nodig die vanuit de klantvraag concepten ontwikkelen en installeren. Daarnaast houdt het niet op na de installatie. Daarna komt pas het echte werk om voortdurend te finetunen en waar nodig het installatieconcept te wijzigen.” 

Niels Menken, boven op het dak liggen de Triple Solar panelen

Innovatief renoveren met het COMPLHEAT vloersysteem

Slimme oplossingen voor renovatie om ook daar vloerverwarming toe te passen en zo de woning te verduurzamen. Dat kan met het COMPLHEAT vloersysteem, meer wooncomfort en verduurzaming in één efficiënte totaaloplossing.

In het nieuwe droge systeem wordt de kennis en kunde van vloerverwarmingsbedrijf Easywarm, KNAUF en REHAU gebundeld in wat we ‘COMPLHEAT’ noemen. De KNAUF Brio massieve gipsvezelplaat zorgt voor goede thermische resultaten en de vloerverwarmingsbuizen worden hier direct ingefreesd zonder verlies aan stabiliteit.

Dankzij de REHAU vloerverwarmingsbuis van slechts 14 mm behaalt het systeem nog betere thermische prestaties.

Historische installaties

WAT DOE JE ERMEE IN EEN PROJECT?

Wie actief is in de renovatie kent het probleem. Tijdens een project stuit je op (de restanten van) een historische installatie. Wat doe je ermee? Verwijderen of behouden? IZ legde de vraag voor aan specialiste Natasja Hogen.

Hogen is de eigenaresse van Natasja Hogen Erfgoedadvies. Ze heeft zelf uitgebreid onderzoek verricht naar historische installaties en is daar het afgelopen jaar ook op gepromoveerd.

Omschrijving

Wat nu wel of niet als historische installatie kan worden aangemerkt, daar vallen nog interessante discussies over te voeren. Zelf werkt Hogen momenteel mee aan een onderzoek voor de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, dat de periode van 1940 tot 1990 bestrijkt. Laten we daar in dit artikel de scheidslijn leggen. Bij 1990.

Concepten

Waar krijgen we dan allemaal mee te maken? Hogen: “Onder andere kachels, haarden, luchtverwarmingsinstallaties, cv-ketels, sanitair, radiatoren en ventilatiesystemen.” In eerste instantie waren klimatiseringsinstallaties met de bouwkundige constructie onderdeel van een systeem. Later, na WO II werden het bouwkundige deel en het installatieconcept meer als gescheiden onderdelen benaderd.

Aantreffen

Idealiter tref je een volledig werkende installatie aan, in de praktijk, de lezer weet het, kom je eerder onderdelen van

oude installaties tegen. “Installateurs vinden bijvoorbeeld tijdens werkzaamheden kanalen die zijn opgenomen in de vloeren, een schouw, ventilatieroosters, radiatoren of oude kranen. Het kan ook zijn dat niet eens meer af te lezen valt waarvoor het aangetroffen onderdeel werd gebruikt.”

Begrijpen

Als de installateur de vrije hand heeft in het pand, zal hij al dan niet samen met de opdrachtgever, architect of bouwkundige aannemer een beslissing moeten nemen. Hogen adviseert om eerst de installatie te doorgronden. In hoeverre is de functie van het geheel of een aangetroffen element nog herkenbaar? En, gaat het om ‘originals’ of niet?

Onderdelen

Pas daarna komt mogelijk hergebruik aan de orde. Het kan zijn dat een element geen functie meer heeft en moeilijk afleesbaar is, maar zodanig geïntegreerd is in de bouwkundige constructie dat verwijderen alleen maar complicaties oplevert. In dat geval adviseert Hogen om het te laten zitten en te documenteren. Zijn de elementen

niet meer herkenbaar en kunnen ze worden verwijderd, dan zou Hogen er de voorkeur aan geven om alles eerst te documenteren.

Installatie

Maar stel je treft een goed werkende historische installatie aan, wat dan?

“In de tussentijd heeft veel innovatie plaatsgevonden. Het kan zijn dat de oude installatie niet meer voldoet aan de comfort- en energieprestatie-eisen van nu. En de opdrachtgever en het bouwteam de voorkeur geven aan vervanging.” Dan is het snel einde verhaal. Maar als het mogelijk is om afleesbare elementen van of het totale installatieconcept te hergebruiken of op zijn minst esthetisch te laten rijmen met het gewenste eindresultaat, “dan vooral doen”.

Integreren

Denk aan fraai gedecoreerde ventilatieroosters, gietijzeren radiatoren of oude kranen. Ze kunnen als sierelement dienen of door de achterliggende techniek te updaten nog steeds functioneren in een hybride installatieconcept.

Nut

Blijft over de vraag waarom je überhaupt historische installaties of onderdelen ervan zou willen behouden voor het nageslacht. Daar zijn verschillende redenen voor aan te voeren. “Ze complementeren het gebouw, maken het totaalconcept kloppend. Ze leveren een extra fraai esthetisch element op. Of, we kunnen er van leren. Vroeger werd een gebouw meer als een eenheid benaderd. Zo kregen gangen in utilitaire gebouwen een functie bij de verspreiding van verse lucht. Dergelijke ideeën zouden ook in het huidige tijdsbestek nuttig kunnen zijn, om efficiënter een totaalconcept te ontwikkelen en energiebesparing te realiseren.”

Buizen voor de oorspronkelijke stoomverwarming achter de lambrisering in Huize Zwaanwijck in Nigtevecht, uit 1895 ( Bron: Natasja Hogen)

Een slimme huid

HOGESCHOOL SCOORT WELL PLATINUM

Op het terrein van de Floriade staat het nieuwe gebouw van de Aeres Hogeschool Almere. Het is voorzien van de modernste snufjes op het gebied van duurzaamheid en heeft een Platinum WELL-certificaat in de wacht

gesleept. IZ sprak met Erik van Unen, die als Senior-Adviseur van INNAX betrokken was bij het prestigieuze project.

Het gebouw van de Hogeschool is opgetrokken in beton en staal, heeft een BVO van 4000 m2 en telt 5 bouwlagen. In het pand zijn verschillende functies ondergebracht. Zo zijn er traditionele leslokalen te vinden, maar ook laboratoria. Uiteraard ontbreken ook niet de facilitaire voorzieningen, zoals pantry’s, toiletten en een grootkeuken die voldoet aan de HACCP eisen.

Lokale omstandigheden

In het ontwerp is rekening gehouden met zonverkaveling en andere lokale factoren. Dat komt onder andere tot uiting in de zogenaamde ‘Smart Skin’. Van Unen: “De gevel aan de kant van de snelweg is geluidsluw gemaakt. Dat betekent een flink isolatiepakket en geen ramen die open kunnen. En gevelzijden die veel zonlicht krijgen zijn voorzien van minder ramen dan de minder zonbelaste gevels.”

PV en groen

De PV-panelen aan de westkant zorgen

behalve voor energieopwekking ook voor zonwering. De oostzijde, gericht op de bomentuin van het Floriadeterrein, is volledig groen en kleurt mee met de seizoenen.

Vegetatie

De Aeres Hogeschool is rijkelijk voorzien van vegetatie. Zowel vanbuiten als vanbinnen. Het pand heeft onder meer een groendak, dat zowel mogelijkheden biedt tot sociale interactie als het gebouw extra koelt. Verder is een schaduwdak gerealiseerd van semi-transparante PV-panelen dat de studenten beschermt tegen de zon én ook nog eens ongewenste opwarming tegen gaat.

Regenwateropvang

Overigens is het groendak voorzien van regenwateropvang met een capaciteit van circa 50 m3. “Het gaat om een open structuur waar het water inloopt”, licht Van Unen toe. Het water wordt deels afgevoerd via de HWA naar het eigen perceel waar het via speciale kratten in de bodem wordt geïnfiltreerd. De rest van het opgevangen water is

bedoeld voor de vegetatie binnen en buiten.

Grijswatersysteem

Met zulke hoge ambities op het gebied van duurzaamheid lag het voor de hand om het pand ook te voorzien van een grijswatersysteem. Dat is niet gebeurd. “We hebben het wel overwogen, maar het zou hoge kosten met zich meebrengen. Bovendien brengt een dergelijk systeem risico’s met zich: in het verleden zijn er tijdens bouwprojecten fouten gemaakt bij de aanleg, waardoor er gezondheidsproblemen ontstonden.”

Besparing

De vegetatie en regenwateropvang hebben dus een gunstig effect op het binnenklimaat en dragen bij aan een lager energiegebruik. Volgens een schatting van Van Unen ligt het besparingspotentieel zo tussen de 5 -10%. De klimaatinstallatie hoeft minder vollasturen te draaien.

Bevochtiging

Daarbij is nog niet eens het gunstige effect meegenomen van de extra

bevochtiging in het gebouw. Dankzij de groene binnenwanden ligt de relatieve vochtigheid in de wintermaanden rond de 40%. “En daardoor wordt extra bevochtiging met een klimaatinstallatie overbodig.”

Uitdagingen

Al dat groen brengt ook uitdagingen met zich mee uiteraard. Bijvoorbeeld bij de aanleg van het leidingenwerk voor de HWA. Van Unen: “Er is goede detailafstemming nodig tussen meerdere partijen om de HWA te laten aansluiten op en te laten functioneren in samenwerking met het waterretentiedak. Dit geldt ook voor de extra aanleg van waterleidingen voor het bewateren van alle groenvoorzieningen.” Daarnaast brengen groene gevels en daken extra onderhoud met zich mee.

Stroom

Het kwam al eerder ter sprake; voor de stroomvoorziening zijn het dak en een gevel van PV-panelen voorzien. “Boven het dak zijn 400 panelen als luifel aangebracht. Aan de gevel hangen nog eens 312 panelen. In het totaal gaat het om 151 kWpiek aan vermogen.” De opbrengt is toereikend voor de gebouwgebonden installaties, vertelt Van Unen. Voor de resterende elektriciteitsbehoefte heeft het gebouw een NUTS-aansluiting.

Lichtplan

Ook bij het lichtplan is gekeken naar besparingsmogelijkheden. Uiteraard zijn er alleen LED-lampen gebruikt. Daarnaast heeft de verlichting een daglichtafhankelijke regeling en aanwezigheidsdetectie.

Integratie

Een bijzondere sensor zorgt voor de signalering. In deze sensor zijn namelijk uiteenlopende functies geïntegreerd, die betrekking hebben op de verlichting en klimatisering. Zo meet het apparaatje ook de temperatuur en het CO2-gehalte. “We hebben bewust gekozen voor één sensor, omdat je op die manier extra energie kan besparen”,

CIRCULAIRE MATERIALEN

In het gebouw zijn verschillende circulaire materialen toegepast, zoals hergebruikt hout voor de trappen, gerecyclede metalstuds voor de binnenwanden, Graphenstone verf van Ekotex, circulair betongranulaat voor de betonnen constructie, tweedehands hout voor de zitelementen en houten elementen op het dak. Op zijn beurt maakt het demontabele ontwerp zelf hergebruik van materialen in de toekomst mogelijk. Overigens is ook op het gebied van installatietechniek rekening gehouden met circulariteit. Zo kunnen bijvoorbeeld de kunststof leidingen weer tot granulaat gemaakt worden.

verduidelijkt Van Unen.

Warmte

De Hogeschool is aangesloten op een externe WKO-installatie. Deze levert zowel warmte als koude. Een waterwater warmtepomp kan vervolgens de temperatuur op het gewenst niveau brengen. De afgifte verloopt via een

luchtverwarmingssysteem. “Vloerverwarming en -koeling leek ons minder geschikt, omdat het een traagwerkend systeem is. Met lucht kunnen we snel reageren op wisselende bezettingen.”

Warmtapwater

Een apart recirculatiesysteem voor de warmtapwatervoorziening bleek over-

is zo laag, dat we die met boilers hebben kunnen invullen. Dat scheelt behoorlijk wat geld.” In concreto: “Kleine boilers voor werkkasten en pantry’s en dergelijke en een grotere boiler voor de keuken.”

LBK

Het pand heeft een LBK met een maximale luchtverplaatsing van 33.000 m3/h die alle verblijfsruimtes voorziet van verse lucht. Met name in de klaslokalen moet krachtig geventileerd worden: 900 kuub per uur per lokaal om precies te zijn. In de kanalen zit een naverwarmer om de temperatuur na te regelen. In de kantoorachtige ruimtes, die een lagere bezetting hebben, zorgen inductie-units voor de naverwarming en -koeling. Zowel de toe- als afvoer van lucht geschiedt in dezelfde verblijfsruimte, in de toiletten wordt alleen gebruikte lucht afgezogen.

WELL

Bij het project is gekozen voor een WELL-certificering. Opvallend, vooral Breeam heeft de laatste jaren namelijk opgang gemaakt. Wat zijn de verschillen en waarom heeft de opdrachtgever in dit geval de voorkeur gegeven aan de WELL-standaard? Van Unen: “Heel kort door de bocht focust Breeam vooral op de gebouwprestaties, waarbij ook de installaties worden meegenomen. WELL kijkt meer naar de gebruiker en het gebruiksgemak. Idealiter resulteert dat in een energiezuinig gebouw met een comfortabel binnenklimaat.”

Eisen

WELL stelt hogere eisen dan het Bouwbesluit. Zo schrijft het Bouwbesluit voor

ISOLATIE

RC-waarde dak: 8

RC-waarde dunne geveldelen: 6

RC-waarde vloer: 3,5

Glas: H++

U-waarde beglazing en kozijnen: 1,16

Infiltratiewaarde: 3,5 l per seconde

kuub per uur per persoon in een verblijfsruimte aan te houden, WELL mikt op 35 tot 45 kuub. Daarnaast brengt WELL ook unieke eisen met zich mee. Zoals de verplichte minimale afstand tussen de kraanuitloop en de rand van een wasbak.

Doorlooptijd

Al met al heeft het bouwteam een bijzondere prestatie geleverd, waar zowel Van Unen als de opdrachtgever tevreden op terug kijken. De doorlooptijd viel gigantisch mee. “In januari 2019 ging de ontwerpfase van start. We hebben voornamelijk in 3D gewerkt met Clash Controls, vanwege de tijd. Eind 2021 konden we het project al afronden en het gebouw opleveren.”

Partijen

Opdrachtgever: Stichting Aeres Groep

Architect: BDG Architecten

Bouwkundig aannemer: Aannemingsmaatschappij Hegeman B.V.

Projectmanagement: HEVO

Technisch adviseur: INNAX

Bouwfysica /akoestiek en brand: DGMR

Constructie ingenieurs: JVZ Ingenieurs

Technische installaties: HOMIJ Technische Installaties

Slimme sensoren: BRControls

Groenaannemer: De Koninklijke Ginkel

Groep

SENSOREN

Aan het plafond zijn ruim 80 BRControls bevestigd van het type BRT35. Ze zijn aangesloten op de IP/BRN20 naregellijn en meten de ruimtetemperatuur, relatieve luchtvochtigheid, vluchtige organische stoffen (VOC) en CO2, de lichtsterkte, bezettingsgraad en de geluidsdruk per ruimte. Per verdieping wordt ook fijnstof gemeten. Al deze variabelen kunnen gemonitord worden via een app en via het eenvoudig te bedienen Webbased gebouwbeheersysteem. Het prestatieborgingsysteem ‘My Building’ slaat gebouwdata op en vergelijkt ze met ingestelde waarden, KPI’s. Rapportages van meetgegevens geven periodiek inzicht en er kan direct bijgestuurd worden. Bovendien worden ook de energiestromen van het gebouw gemonitord en zichtbaar gemaakt op een energiespiegel. Het gaat om een groot tv-scherm waarop de levering van de PV-panelen, de CO2-reductie en andere waarden zichtbaar zijn.

Krachtig. Robuust. Snoerloos.

SDS-plus accu-combihamers

Maximale kracht

Extreem lange levensduur

Licht en compact

Compacte stofafzuiging

Leefklimaat

ONGEZONDE WONINGEN SCHERING EN INSLAG

Ruim één op de drie Nederlanders leeft in een ongezonde woning. Dat is de pijnlijke conclusie van de Healthy Home Barometer

2022, een jaarlijks onderzoek in opdracht van de VELUX Group. Gelukkig zijn er manieren om dit cijfer terug te dringen – met een belangrijke rol voor de installatietechniek.

VELUX vroeg researchinstituut RAND Europe, een non-profitorganisatie voor beleidsstudies, om onderzoek te doen naar de relatie tussen het leefklimaat in gebouwen en huizen en de gezondheid van de mensen die er verblijven. Uit de resultaten blijkt dat een slecht binnenklimaat een negatief effect heeft op de mentale en fysieke gezondheid, het welzijn en de productiviteit van mensen.

Tekortschieten

De cijfers liegen er niet om. 37 % van de Nederlandse bevolking – miljoenen mensen dus – leeft in een woning die simpelweg tekort schiet. De meest voorkomende problemen zijn lawaai, vocht, schimmel, kou en een gebrek aan daglicht. Daarnaast ervaart 27 % overlast door geluid van buren of vanaf de straat. Onder mensen met een laag inkomen is dit zelfs 37 %. Hierdoor kunnen slaapproblemen ontstaan.

Vochtproblemen

15 % van de Nederlanders heeft last van lekkage, vochtige muren en daken of rotte kozijnen en vloeren. Ook dit

kan ernstige gevolgen hebben voor de gezondheid, zoals astma of andere ademhalingsproblemen. Onder mensen met een laag inkomen is 11 % niet in staat om het eigen huis op te warmen; dit kan wederom ademhalingsaandoeningen en hart- en vaatziekten teweegbrengen.

Licht

Rond de 3 % woont in een huis dat te donker is, en loopt daarom een groter risico op slaapproblemen en depressie. Hier komt nog eens bij dat de gezondheidsrisico’s toenemen wanneer een woning meerdere gebreken tegelijk vertoont. Wie vier verschillende mankementen moet verdragen, heeft een vier keer zo grote kans om daar ook echt de fysieke of mentale lasten van te ondervinden.

Lage inkomens

Eén ding is volkomen helder: Nederlanders met een laag inkomen worden onevenredig hard geraakt. Daarom heeft de Rijksoverheid terecht ingezet op de renovatie van de slechtste huizen – vaak sociale huurwoningen. Dit zou

voor 2030 gerealiseerd moeten worden. Maar ook de particuliere woningeigenaar zal moeten worden gestimuleerd. De overheid geeft al een zetje in de vorm van subsidies, zoals de ISDE-subsidie. Toch zijn het de marktpartijen die het klusje uiteindelijk moeten klaren. Hierbij zal de gemiddelde Nederlander, die zelf te weinig kennis van zaken heeft om de beste keuzes te maken, door deskundigen bij de hand moeten worden genomen.

Impact coronacrisis

Sinds de coronacrisis is het probleem alleen maar groter geworden. Thuiswerken is immers normaal geworden; de woning dient nu ook als kantoor. Hoewel velen genieten van de vrijheid en flexibiliteit die dit oplevert, hebben Nederlanders met een slechte woning het nakijken. Zij moeten zich nu nóg langer in vochtige, donkere, koude en gehorige ruimtes bevinden.

Balans

Vaak is de hoop dat de verduurzaming van woningen in Nederland het probleem vanzelf zal oplossen. Maar dat is

Nederlanders met een laag inkomen komen vaker terecht in problematische woningen waar bijvoorbeeld onvoldoende verlichting is en de ventilatie tekort schiet.

te makkelijk gedacht. Er is namelijk een cruciale balans tussen energiezuinigheid aan de ene kant en wooncomfort en gezondheid aan de andere kant. Deze balans wordt helaas nog vaak uit het oog verloren, waardoor woningen wél zuiniger worden, maar niet gezonder.

Onderschat

Woningcorporaties verwachten bijvoorbeeld vaak dat maatregelen ter verbetering van het energielabel direct de vocht- en schimmelproblematiek oplossen. Een gebrek aan – of verminderde toegang tot – daglicht komt in zulke gevallen überhaupt zelden aan bod. Dit komt onder meer omdat de invloed van het binnenklimaat op de gezondheid nog altijd wordt onderschat. Er is bovengemiddeld veel aandacht voor enkel energieprestaties.

Dat moet anders. Zeker mensen die niet zoveel te kiezen hebben, zoals sociale huurders, zouden gebaat zijn bij goede regelgeving. Niet voor niets roept Tweede Kamerlid Sandra Beckerman van de SP in de Healthy Home Barometer op tot een nationaal actieplan woongenot.

Integrale aanpak

Het is tijd voor een integrale aanpak. Naast energiebesparing moet ook de gezondheid van Nederlanders serieus worden genomen. De Healthy Home Barometer heeft berekend dat het aanpakken van gezondheidsrisico’s in woningen – in het bijzonder de gecombineerde risico’s – de Nederlandse zorg cumulatief 2 miljard euro tot 2050 zou kunnen besparen.

Productiviteit

Renovatie is dus niet alleen noodzakelijk, maar levert ook economisch voordeel op. En niet alleen voor de zorg. Meer daglicht in gebouwen en een vermindering van blootstelling aan vocht en schimmel kan daarnaast 2,8 miljard euro tot 2050 opleveren door betere productiviteit en gezondheid. Meer ventilatie op scholen scheelt 5,2 miljard tot 2050 en bij kantoren is dit zelfs 7,9 miljard.

Rol marktpartijen

Hopelijk komt ook de financiële sector door dit soort bedragen in actie. In deze branche zou namelijk veel meer aandacht moeten zijn voor het binnenklimaat van woningen. Comfort en gezondheid zouden een grotere rol moeten spelen tijdens adviesgesprekken. Nationale-Nederlanden beweegt zich bijvoorbeeld al in de juiste richting: zij zijn aangesloten bij het platform GezondBinnen.nl, dat consumenteninformatie en handelingsperspectief biedt. Naast de integrale aanpak dient er dus ook een samenwerking te ontstaan tussen verschillende marktpartijen.

En de installateur?

En dan de installatietechniek. Installateurs zijn in deze integrale aanpak onmisbaar. Vanzelfsprekend is het van groot belang dat alle systemen goed ontworpen, geïnstalleerd en onderhouden worden. Zoals bekend kan installatiegeluid overlast veroorzaken – precies de overlast die gezondheidsrisico’s oplevert. Oplossingen hiervoor zijn in de branche wel degelijk aanwezig, maar worden lang niet altijd preventief aangebracht of in het standaardontwerp meegenomen.

Gebruiksvriendelijkheid

Daarnaast dient de installateur het als een uitdaging te zien om bewoners een systeem te bieden dat wordt begrepen. De techneuten onder ons vergeten nog weleens dat de gemiddelde bewoner

zich helemaal niet bewust is van de eigen invloed op het binnenklimaat, en dat er systemen in de woning zijn aangebracht om dit in de hand te houden. Daarom zijn intuïtief bedienbare oplossingen nodig met gemakkelijke sensorbesturing en eventueel aansluiting op het internet. Dit gebeurt al wel, maar nog niet vaak genoeg.

Kostenplaatje

Daarnaast moeten vooral de kosten binnen de perken worden gehouden. Als de Healthy Home Barometer iets laat zien, is het dat Nederlanders met een laag inkomen de grootste nood kennen. We moeten het deze mensen niet nog lastiger maken dan het al voor ze is. Het is de verantwoordelijkheid van iedereen die zich met de bouw of renovatie van gebouwen en huizen bezighoudt, om te investeren in zowel de gezondheid van de gemiddelde Nederlander als de Nederlandse samenleving in haar geheel. Door energiebesparing en wooncomfort te combineren, verkleinen we de klimaatimpact én vergroten we onze gezondheid, ons welzijn en onze productiviteit. Een betere combinatie is haast niet denkbaar 

Auteur: Marcel Vreeken, VELUX Group

VINGER AAN DE POLS

De Healthy Homes-barometers onderzoeken verschillende soorten gebouwen en hun tekortkomingen op verschillende vlakken om vast te stellen met welke renovatie-inspanningen en met welke bouwregelgeving de situatie kan worden verbeterd. Het uiteindelijke doel is om het renovatietempo te verhogen en de vruchten te plukken van een gezonde, efficiënte gebouwvoorraad. Het resultaat is een beter binnenklimaat dat de gezondheid van mensen die eraan worden blootgesteld beschermt en de energie-efficiëntie van het gebouw verbetert met een minimale impact op het klimaat.

Cover van het Healthy Home Barometer 2022

Gemak en behaaglijkheid met het Uniwarm

vloerverwarmingssysteem

ER KAN NOG WEL MEER BIJ

Met de stijgende energieprijzen is heel Nederland aan het besparen geslagen, of wordt daartoe een poging gedaan. Informatie is hierbij essentieel. Ik hoorde een kennis van mij recent nog zeggen dat hij via de gemeente gratis duurzaamheidsadvies kon krijgen. Maar na wat telefoontjes bleek dat er niet genoeg personeel was om dit aan te bieden. Hij zal niet als enige zijn teleurgesteld. Maar waar gaat een consument dan heen voor advies? (naast dat hij of zijn alle informatie raadpleegt die online beschikbaar is.) Vaak toch maar naar de eigen installateur, die het eigenlijk al te druk heeft met zijn werkzaamheden, zelfs al voordat de energiecrisis startte.

Aan alle vragen over wat mogelijk is of wat uitgevoerd kan worden, kan deze lang niet altijd gehoor geven. Het ontbreekt de installateur simpelweg aan tijd. In een offerte of advies voor warmtepompen gaat bovendien nog eens meer tijd zitten dan in een offerte of advies voor een traditionele ketel. Dat komt er bovenop in een al overbelaste sector.

Ook ben ik benieuwd naar wat installateurs de komende jaren allemaal nog gaan tegenkomen. Hier en daar duiken

bijvoorbeeld ideeën op over doorstroomboilers of andere één-op-één elektra warmte-opwekkers. Ideeën die wellicht rendabel zijn bij een overschot aan zelf opgewekte elektra (en geen saldering…). Maar het zou mij niets verbazen als er volgend jaar geklaagd wordt over een extreem hoog elektraverbruik, om vervolgens te ontdekken dat een zelf aangelegd systeem met diverse boilers hiervoor verantwoordelijk is. Wellicht nóg een extra taak voor installateurs dus: het waarschuwen van mensen.

[Twee generaties installateurs, vader Dick en zoon Tim Visser, schrijven om beurten een column op persoonlijke titel]

RUBRIEK DRUPPELS

Japanse rituelen in de badkamer

Geïnspireerd door traditionele Japanse rituelen heeft Sebastian Herkner de badkamercollectie Zencha ontworpen. Uitgangspunt voor het ontwerp zijn handgemaakte keramische theekommen die de ontwerper in Japan ontdekte. Hun zachte, organische vormen verschijnen abstract in de sanitaire objecten. Ze zijn ontworpen als gewelfde rechthoeken, lopen uit aan de onderkant en lopen taps toe aan de bovenkant met een ronding. De wastafels zijn gemaakt van DuraCeram®. Dit materiaal maakt het mogelijk om opzetwaskommen met een extreem dunne rand te vormen, die onderhoudsvriendelijk en sterk zijn.

Het vierkante vrijstaande ligbad (1250 x 1250 mm) is afgeleid van de vierkante opzetwastafel. Met de juiste diepte nodigt het uit om je onder te dompelen in het water en doet het denken aan een Japans Onsen-bad (Een Japanse badgelegenheid met water uit een geiser). Er zijn ook twee compacte uitvoeringen van 1600 x 850 mm en 1800 x 900 mm, optioneel met het geïntegreerde luchtwhirlsysteem met een zacht massage-effect. De baden zijn naadloos gemaakt van DuraSolid®.

Compacte baden

Als elke centimeter telt, is het formaat van het bad belangrijk.

De inbouwbaden van Villeroy & Boch zijn verkrijgbaar in afmetingen vanaf 140 x 70 centimeter, zonder in te leveren op comfort. Door te kiezen voor slechts één schuine kant in het bad, is er meer ruimte om comfortabel te liggen.

De vrijstaande baden Squaro Edge 12, Finion en Theano behoren tot de meest compacte baden in hun klasse. Theano is verkrijgbaar vanaf 155 centimeter lang.

Het Finion bad combineert een ruim binnenbad met compacte buitenafmetingen. Door de smalle randen heeft het Finion bad wel de luxe, ruime uitstraling. Is de ruimte toch echt te klein voor een vrijstaand bad? Dan is een backto-wall bad een goede oplossing. Het bad staat aan één kant tegen de muur, wat ruimte bespaart, maar geeft toch het gevoel van een vrijstaand bad. De collecties Collaro, Loop & Friends en Oberon 2.0 bieden moderne back-to-wall baden.

Tim Visser Installatiebedrijf Visser in Twisk

De EduComfort 1000 Een verademing in schoolventilatie

Deze schoolventilatie-unit is het resultaat van ruim 5 jaar ervaring in het toepassen van decentrale schoolventilatie. De EduComfort 1000 is de eerste decentrale unit ‘in het zicht’ die voorzien kan worden van koeling én verwarming. Zo creëert u het gehele jaar een gezond binnenklimaat.

Voldoet aan Programma van Eisen Frisse Scholen klasse B

Installatiegeluid maximaal 33 dB(A)

Verwarmen en koelen in één compacte decentrale unit

Optimale luchtstroom middels hoog inducerende JET-nozzles

Silo’s. Schotten. Verkokering. Allemaal woorden die aangeven dat organisaties met dezelfde doelstelling los van elkaar werken. Vaak niet bewust. Maar wel hinderlijk. Ook in de techniek. Denk aan onderwijs en bedrijfsleven. Die staan samen aan de lat als het gaat om meer vakmensen. En toch zien we vaak dat de samenwerking nog niet optimaal loopt. Zolang jongeren nog naar het mbo gaan omdat ze de havo echt niet redden, doen we iets verkeerds. Immers werken met je handen en je hoofd is de kern van werken in de techniek en de kern van het werken aan de maatschappelijke grote uitdagingen van vandaag en morgen. Met ruim 60.000 openstaande vacatures moeten onderwijs en bedrijfsleven met elkaar aan de slag. Want wie gaat anders de zonnepanelen installeren en de windmolens bouwen? Wie kan de elektrische auto’s straks onderhouden? Onderwijs en bedrijven moeten één wereld zijn. Leren is niet het klaslokaal maar de werkvloer waar je direct kennis maakt met het vak, de nieuwste technieken en de wereld waarin je werkt. Dat betekent de deuren van de bedrijven open en geen gedoe meer over stageplekken. En als je toch in het klaslokaal zit, dan ook met de vakmensen voor

BEVESTIGING WANDCLOSETS EN BIDETS

De montage van een closet met verdekte bevestiging is een vervelende klus. Het gepatenteerde Geberit wandbevestigingssysteem Easy Fast Fix (EFF3) maakt het eenvoudiger om alle Geberit closets en bidets te installeren. Dankzij de verbeterde instelbaarheid kunnen toleranties worden gecompenseerd en kan het sanitairkeramiek snel en veilig worden geïnstalleerd door één monteur. Alle Geberit wandclosets en bidets met verborgen bevestiging worden nu geleverd met dit bevestigingssysteem. Met het bevestigingssysteem wordt het keramiek van onder andere de nieuwe Geberit iCon Rimfree® wc’s en bidets in een paar eenvoudige stappen aan de wand gemonteerd. Daarmee vervalt het tijdrovende exacte positioneren van de bevestigingen en de draadstangen. Bovendien is het niet langer nodig beide schroeven tegelijk aan te draaien om barsten in het keramiek te voorkomen. Bij het systeem worden eerst speciale moeren op de twee conventionele draadstangen geschroefd. Daarna kan het keramiek met voorgemonteerde wandbevestiging op de beide draadstangen tot aan de wand worden geschoven. Via de gaten aan de bovenzijde van het keramiek kunnen de moeren simpel met een inbussleutel aangedraaid worden. Het closet wordt daarmee stevig tegen de

de klas. Zodat praktijk ook hier samenkomt met theorie. Hoofd en handen moet het hoofdmotto zijn van het onderwijs.

En maatschappelijk moeten we aan de slag. Erkenning voor de mbo-student. Erkenning voor het beroepsonderwijs. De bewustwording dat we de grote uitdagingen niet aan kunnen zonder deze vakmensen. Bij het wonen, de verduurzaming, in de zorg, etc. En daarvoor kijk ik naar Den Haag, naar de bestuurstafels lokaal en provinciaal. En ik kijk naar onszelf. Laten we de bescheidenheid naast ons neer leggen.

muur aangetrokken. Vervolgens wordt de zitting met bevestigingspennen op het keramiek gelegd en worden de bevestigingspunten aan de bovenzijde aangedraaid.

Laag inbouwframe

Met het nieuwe lage inbouwframe van 750 mm biedt TECE een oplossing voor een wastafel en toilet op hetzelfde niveau, zelfs met een opzetwastafel. Daarnaast is het nieuwe lage wc-inbouwframe ook inzetbaar bij bijvoorbeeld schuine daken, dakkapellen of bij wanden met ramen. Ook als het gaat om design zijn hoogteverschillen in de voorwand niet altijd wenselijk in het totaalbeeld van een badkamer. Het nieuwe lage wc-inbouwframe lost dit probleem op, zonder compromissen op het vlak van functionaliteit, comfort of installatie.

Sven Asijee Directeur

SANITAIR

Trends in de badkamer

VORM, KLEUR EN WATERBESPARING

Villeroy & Boch heeft het afgelopen een stroom aan nieuwe producten op de markt gebracht. Ook is een aantal bestaande collecties in een ander jasje gestoken. Daarmee speelt de sanitairfabrikant naadloos in op de huidige trends. IZ nam een aantal vernieuwingen onder de loep.

Laten we beginnen met kleur. Zowel in de Subway 3.0, Loop & Friends als Artis collectie speelt kleur een belangrijke rol. Zo is het traditionele wit in verschillende tinten beschikbaar. Daarnaast heeft de sanitairfabrikant het kleurenpalet voor de Loops & Friends wastafels en de Artis collectie uitgebreid (zie kaderteksten).

Wellnessparadijs

Nu de badkamer langzaam maar zeker verandert in een wellnessparadijs, spelen sanitairfabrikanten eropin door een ruimer assortiment aan mogelijkheden te bieden voor de inrichting. Zo wordt het steeds normaler om ook losstaande baden te installeren. Villeroy & Boch biedt in de nieuwe Subway 3.0 collectie vrijstaande en back-to-wall baden aan. Ook bevat de collectie een nieuw inbouwbad. De baden hebben een ergonomische vormgeving en een slechts

10 mm brede rand. Ze zijn gemaakt van het unieke materiaal Quaryl: dit is krasen slijtvast, het voelt prettig aan en het badwater blijft langer warm.

Functionaliteiten

Naast het bredere assortiment, neemt

ARTIS

Villeroy & Boch Artis is een nieuwe, moderne lijn voor opzetwastafels die zijn gemaakt van TitanCeram. Deze wastafels hebben een minimalistisch, elegant design waarbij voornamelijk de lichtheid van het materiaal Villeroy en Boch Artis onderscheidt van andere opzetwastafels. Er zijn recentelijk vier nieuwe kleuren aan het assortiment toegevoegd: Bordeaux, Rust, Indian Summer en Sage Green waarmee ingespeeld wordt op de huidige kleurtrends. Ook is Artis verkrijgbaar in een geheel witte uitvoering in glans of mat. De Artis opzetwastafels zijn verkrijgbaar in vier vormen – rond, ovaal, vierkant en rechthoekig – en kunnen gecombineerd worden met meubels uit de Finion, Collaro en Legato collecties.

ook het aantal functionaliteiten toe van de afzonderlijke oplossingen. Zo kan het inbouwbad uitgerust worden met een whirlpoolsysteem. En met SilentFlow: waarmee het bad zich stil en snel vanuit de bodem vult. De bijna onzichtbare plug wordt voorgemonteerd, vlak met de bodem van het bad en biedt een stroomsnelheid van tot 20 liter water per minuut.

Combineren

Daarnaast wordt het steeds eenvoudiger om systemen in te bouwen en te

combineren met andere producten. Kijk bijvoorbeeld naar de Loop & Friends wastafels. De ruime keuze aan vormen (rechthoekig, ovaal en rond) en aan plaatsingsmogelijkheden, zoals opbouw, inbouw en onderbouw, bieden veel mogelijkheden. Ze zijn goed te combineren met een plank, een blad van marmer of een stijlvol meubel uit de Collaro, Finion of Legato collecties.

Waterbesparing

Tot slot gaat ook de dreigende waterschaarste niet voorbij aan sanitairfabri-

kanten. Zo omvat de Subway 3.0 collectie ook een nieuw toilet, dat voorzien is van TwistFlush technologie. Dit is een nieuw spoelsysteem dat een optimale spoeling combineert met waterbesparing (zie kadertekst). Maar belangrijker nog is dat in sanitairland langzaam maar zeker een mogelijke invoering van de Waterprestatienorm (WPN) steeds meer aan populariteit lijkt te winnen 

WASTAFELS

De Loop & Friends wastafelcollectie is vorig jaar vernieuwd waarbij de moderne, organische vormgeving direct zal opvallen. De nieuwe wastafels zijn gemaakt van TitanCeram en ze zijn voor het eerst in fullcolour leverbaar, in matte tinten als Ebony (mat zwart), Graphite (mat grijs) en Almond (mat beige) en daarnaast in de wittinten White Alpin (glans) en Stone White (mat). De ruime keuze aan vormen (rechthoekig, ovaal en rond) en aan plaatsingsmogelijkheden, zoals opbouw, inbouw en onderbouw, bieden veel mogelijkheden; mix & match ze met een plank, een blad van marmer of met een stijlvol meubel uit de Collaro, Finion of Legato collecties. Een mooie combinatie kan bovendien gemaakt worden met het Subway 2.0 toilet in Ebony of Graphite.

MATERIAAL

Quaryl is een samenvoeging van acryl en kwarts. Qurayl is krasvast, sierlijk en robuust. Het materiaal leent zich goed voor meer scherpe, hoekige ontwerpen en is goed recyclebaar. Naast dat het materiaal fraai oogt, is het ook een makkelijk te reinigen.

WATERBESPARING

EXPERIENCE CENTER

Afgelopen september opende Villeroy & Boch de Villeroy & Boch Experience voor professionals in Vianen. De divisies Bathroom and Wellness en Tegels presenteren hier hun collecties. De showroom is bedoeld voor de vakhandel: voor de retail, groothandel, installatie- en projectenbranche, designers en architecten. Deze locatie biedt een scala aan mogelijkheden voor het – op afspraak - ontvangen van klanten, het organiseren van noviteitenpresentaties en events en het verzorgen van producttrainingen. Eerder in 2022 kreeg Dining & Lifestyle hier al een showroom voor de zakelijke B2B Hospitality markt. Een logische vervolgstap was dan ook om dit uit te breiden met een showroom voor de twee andere divisies. Deze nieuwe showroom, centraal gelegen in het land, versterkt de synergie tussen deze drie divisies.

Tot de Subway 3.0 collectie behoort ook een nieuw toilet, dat voorzien is van TwistFlush technologie. Dit is een nieuw spoelsysteem dat een optimale spoeling combineert met waterbesparing. Een gecontroleerde stroom van wervelend water genereert een zeer krachtige draaikolk in de kegelvormige pot waardoor vrijwel de gehele binnenzijde van het closet wordt gespoeld en waarbij vuil effectief wordt verwijderd voor een schoon resultaat. Het watergebruik is met 3 of 4,5 liter per spoeling gering. Dankzij het randloze closet met CeramicPlus toplaag wordt het schoonmaken eenvoudig en AntiBac vermindert de bacteriëngroei zelfs met 99,9%. Bovendien wordt elke druppel water gebruikt voor de spoeling waardoor dit geen spetters geeft over de rand. De verspreiding van aerosolen wordt daardoor aanzienlijk gereduceerd voor een optimale hygiëne.

Wastafel uit de Subway 3.0 collectie

Energieprijzen

LOONT HET OM DE WARMTEPOMP TE LATEN DRAAIEN?

In dit artikel legt Ron Bosch, adviseur en HBO-hoofddocent

Installatietechniek uit waarom de huidige energieprijzen medebepalend zijn bij de keuze voor verwarmingsoplossingen. Daarbij gaat hij uitgebreid in op het ver-

schil tussen COP en SCOP.

Veel mensen menen dat de huidige energieprijzen ongunstig uitpakken voor warmtepompen. Maar is dat wel zo? We nemen al zoveel aan in ons land, zeker als we kijken naar de huidige op hol geslagen energiemarkt. Laten we eens een kijkje nemen in de wazige wereld van energie, warmtepompen en gasgestookte systemen.

Warmtepomp

Een warmtepomp kan beschikbare warmte uit de omgeving van een lage temperatuur opvoeren tot de gewenste hogere temperatuur. De warmtepomp kan de warmte gebruiken uit bijvoorbeeld de bodem, grondwater, oppervlaktewater, afvalwater, ventilatielucht en uit de buitenlucht. Een warmtepompinstallatieconcept bestaat uit een warmtebron, de pomp en het warmteafgiftesysteem. De warmtepomp zelf bestaat uit een compressor, condensor, expansieventiel en een verdamper.

Werking

In dit gesloten systeem circuleert een koelvloeistof. Deze vloeistof onttrekt warmte aan de bodem of luchtwarmtewisselaar en wordt dampvormig. De damp wordt vervolgens door een compressor samengeperst, waarbij de

druk stijgt. Dat geldt ook voor de temperatuur. De warmte wordt als de damp condenseert afgegeven aan de boiler of het verwarmingssysteem. Bij het expansieventiel wordt de koelvloeistof in druk en in temperatuur verlaagd, waarna de warmtepompcyclus opnieuw begint.

Bron

Zo onttrekt de lucht/water warmtepomp gratis omgevingsenergie aan de buitenlucht om verwarmingswater te verwarmen. De warmtepomp verwarmt het water tot ca 55°C. Met andere woorden: de warmtepomp zet laagwaardige warmte om in hoogwaardige warmte voor ruimteverwarming en de productie van warm

PLAFONDBEDRAG

tapwater.

Gas- en energieprijzen

Tot zover de werking van de warmtepomp, maar hoe zit het nu precies met het rendement en de stijgende gas- en energieprijzen? Dan moeten we eerst terug naar de eenheden m3 gas en kWh. Een m3 Nederlands aardgas kent een energie-inhoud van 35,17 MJ. 1 kWh komt overeen met 3,6 MJ. We kunnen dus stellen dat 1 m3 aardgas overeenkomt met ongeveer 10 kWh.

COP en SCOP

Voorheen werd het rendement van een elektrische warmtepomp uitgedrukt in Coëfficiënt Of Performance, ofwel COP.

In de huidige regeringsplannen staat dat vanaf 1 januari 2023 consumenten mogelijk een maximumtarief gaan betalen voor gas en elektriciteit. Voor gas is het de bedoeling dat een tarief van 1,45 euro per kubieke meter (m3) wordt aangehouden en voor elektriciteit 0,40 cent per kilowattuur (kWh). Daarbij geldt een maximum gasgebruik van 1.200 m3 per jaar en 2.900 kWh. Voor alles daarboven geldt de marktprijs voor geheel 2023. Ook voor mensen met stadsverwarming, die eveneens buiten de boot dreigden te vallen, komt er een oplossing. Voor hen wordt gestreefd naar een tarief van 47,39 euro per gigajoule.

Principeschema warmtepomp

Dat is de geleverde nuttige warmte gedeeld door de toegevoerde elektrische energie. In het rekenvoorbeeld verderop in dit artikel bedraagt de COP 4,0 wat gezien kan worden als een ‘rendement’ van 400%.

Kanttekening

In de praktijk echter blijkt dat de COP van een warmtepomp erg afhankelijk is van de temperatuur van de omgevingswarmte (waaruit energie wordt onttrokken) en de temperatuur van de nuttige warmte (die dus wordt afgestaan). Zo zal een water-/water warmtepomp, die bijvoorbeeld zijn energie onttrekt uit een grondwaterbron, te maken krijgen met een vrij constante omgevingstemperatuur van 10°C. Maar een lucht-/ water warmtepomp, die zijn energie onttrekt aan de buitenlucht, gebruikt voornamelijk omgevingswarmte van -10°C tot aan 16°C. De COP-waarde van dergelijk systemen wordt (volgens de EN14511) weergegeven bij een buitentemperatuur van +7°C. Het moge duidelijk zijn dat deze waarde niets zegt over de werkelijk te verwachten rendementen.

SCOP

Om deze reden is de SCOP (Seasonal Coëfficiënt Of Performance) in het leven geroepen (EN14825). Hierin worden verschillende COP-waarden gemeten bij verschillende buitentemperaturen (-7°C , +2°C , +7°C en +12°C ) en wordt een gewogen gemiddelde berekend, waarbij rekening wordt gehouden hoeveel uren per jaar (gemiddeld) deze buitentemperaturen voorkomen. Deze SCOP-waarden geven uiteraard een veel reëler beeld van het rendement

ADVIES INSTALLATEUR

dan de COP.

Airco

Praktisch zien we dat bij lucht-lucht warmtepompen (airconditioningsystemen) SCOP-waarden worden behaald van 4,3 tot aan 5,9. Dit zijn erg hoge rendementen die laten zien dat een airconditioningwarmtempomp inderdaad effectieve verwarming biedt.

Bij lucht-water warmtepompen zien we dat de SCOP-waarden mede afhankelijk zijn van de CV-wateraanvoertemperatuur. De SCOP bedraagt bijvoorbeeld 3,3 bij een aanvoertemperatuur van 55°C en 4,7 bij 35°C.

Rekenvoorbeeld

Essent hanteert vanaf 1 oktober de volgende tarieven voor klanten met een variabel contract: € 1,99 / m3 aardgas en € 0,44 / kWh elektrisch. Als we dus uitgaan van 1 m3 gas = 10 kWh dan bedragen de prijzen per 10 kWh dus € 1,99 voor gas en € 4,40 voor elektra. Je huis verwarmen met een elektrisch kacheltje (met een rendement van 100%) is dus > 2 x zo duur als verwarming met de Cv-ketel (met een rendement van 95%).

Stel, je dient 10 kWh warmte op te wekken dan is hiervoor met een Cv-ketel 10/0,95 = 10,52 kWh aan gas nodig ofwel € 2,10.

Gelijk

Indien we 10 kWh warmte opwekken met een warmtepomp met een SCOP van 4 dan bedraagt de benodigde elektrische energie 10/4 = 2,5 kWh ofwel € 1,10. Dit is dus bijna 2 x zo goedkoop als de Cv-ketel. Anders gezegd, bij een SCOP van 2,2 zullen de verwarmings-

De markt heeft massaal ingezet op de ombouw van Cv-ketels naar hybride warmtepompen in bestaande panden. Na 1-1-2023 zou je in een hybride oplossing de Cv-ketel als Master kunnen instellen en de warmtepomp als Slave. Zodra de energieprijzen weer normaliseren kies je voor de omgekeerde volgorde. Wat de exacte verhoudingen zijn, dient gebaseerd te zijn op het toegepaste installatieconcept en de energietarieven die gelden. Bedenk dus als installateur niet alleen een installatieconcept, maar geef ook advies.

kosten gelijk zijn met een gasgestookte ketel (met een rendement van 95 %) bij bovenstaand vermelde energieprijzen.

CO2-uitstoot

Als we kijken naar het milieu dan kunnen we het volgende zeggen over de CO2-uitstoot van de woning zónder warmtepomp:

Gasgebruik: 1.907m3 = 3.566 kg CO2

Elektriciteitsverbruik: 3.300 kWh = 1.200 kg CO2

Totaal: 4.766 kg CO2-uitstoot per jaar

De CO2-uitstoot van de woning mét warmtepomp:

Elektriciteitsgebruik warmtepomp:

5.212 kWh = 1.876 Kg CO2

Elektriciteitsgebruik: 3.300 kWh = 1.200 Kg CO2

Totaal: 3.076 Kg CO2-uitstoot per jaar

Toekomst

De cijfers zijn duidelijk. Met de huidige gas- en energieprijzen loont het om een warmtepomp te laten draaien. Hoe de prijzen zich verder gaan ontwikkelen is nog koffiedik kijken. Volgens prognoses bestaat er een gerede kans dat de energieprijzen in 2023 weer ‘normaal’ worden. In concreto: dat de energieprijzen weer gelijk worden aan de energieprijzen van 2019/2020. Dit is echter afhankelijk van verschillende factoren, waaronder gasleveringen uit het buitenland, wintertemperaturen, emissierechten en de btw-verlaging 

Vakman up-to-date

NIEUW HANDBOEK ZONNE-ENERGIE

handboek

Gericht op de monteurs

De kennis in Handboek Zonne-energie is in 2022 volledig geüpdatet langs de drie onderliggende disciplines: zonnestroom (PV), zonnewarmte (zonthermische) en bouwkundige integratie). Dezelfde disciplines waarin de nieuwe NEN 1010 (Elektrotechnische installaties voor laagspanning) en NEN 7250 (Zonne-energiesystemen, Integratie in daken en gevels –bouwkundige aspecten) zijn verwerkt.

Ontwikkelingen in de markt

Deze actualisatie was om meerdere redenen gewenst: ontwikkelingen in de markt rondom certificeringen, nieuwe eindtermen, de aanpassingen in NEN 1010 en NEN 7250. Verder is er het nieuwe bouwbesluit, de nieuwe erkenningsregeling Zonnestroom van InstallQ, nieuwe technieken en toepassingsvormen van zonne-energie en nieuwe eisen van verzekeraars. Al deze ontwikkelingen maakten dat een herziening van deze kennis welkom was om aan te sluiten op de veranderende markt.

Van energieopslag tot koelen met zonnewarmte

Deze nieuwe editie van Handboek Zonne-energie bevat kennis over zonne-installaties, vanaf het ontwerp tot en met inspectie. Een kleine opsomming van onderwerpen in dit handboek zijn:

- Algemene inleiding

ZONNE-ENERGIE

Een nieuw Handboek Zonneenergie is geen overbodige luxe. In een constant veranderende markt zijn er vele ontwikkelingen die herziening van deze kennis noodzakelijk maakte. Denk aan certificering, nieuwe eindtermen en aanpassingen in NEN 1010 en NEN 7250.

ISBN 978-90-5044-361-6

Nog niet zo lang geleden waarschuwden inspecteurs in de media dat de kans op onveilige zonnestroominstallaties toeneemt, door toedoen van onbekwame monteurs en zelfs beunhazen. Buiten het feit dat opdrachtgevers zorgvuldig moeten nagaan of vakmensen de juiste kennis hebben - bijvoorbeeld via een erkenning - moeten vakmensen hun kennis up-to-date houden. Met het nieuwe Handboek Zonne-energie, dat ISSO eind november publiceerde, hebben zij hiervoor een hulpmiddel in handen.

Drie disciplines

De kennis in het Handboek Zonne-energie omvat drie onderliggende disciplines: zonnestroom (PV), zonnewarmte (zon thermische) en bouwkundige integratie. Dit zijn dezelfde disciplines die in de nieuwe NEN 1010 (Elektrotechnische installaties voor laagspanning) en NEN 7250 (Zonne-energiesystemen, Integratie in daken en gevels – bouwkundige aspecten) zijn verwerkt.

Ontwikkelingen in de markt Naast de eerdergenoemde ontwikkelingen in de markt maken ook het nieuwe

ZONNE-ENERGIE

Bouwbesluit, de nieuwe erkenningsregeling Zonnestroom van InstallQ, en diverse nieuwe technieken en toepassingsvormen van zonne-energie een geactualiseerd handboek noodzakelijk. De editie bevat dan ook alle kennis over zonne-installaties, vanaf het ontwerp tot en met de inspectie.

Kennis over zonnestroom en zon newarmte

Naast het nieuwe Handboek lanceert ISSO tegen het einde van dit jaar en begin volgend jaar ook twee nieuwe ‘Kleintjes’ voor het werken aan zonneenergiesystemen. Het huidige Kleintje Zonne-energie ondergaat een uitgebreide actualisatie en zal ook worden gesplitst in een Kleintje Zonnestroom en een Kleintje Zonnewarmte. “We hebben besloten om het oude Kleintje Zonne-energie op te delen. De vakge bieden zonnestroom en zonnewarmte ontwikkelen zich dusdanig anders, dat het zinvol is om de technieken in aparte handboeken te beschrijven”, vertelt Henry Lootens, specialist Elektrotechniek bij ISSO.

“In het nieuwe Kleintje Zonnestroom actualiseren we alle kennis die al in de oude editie stond, maar we voegen ook nieuwe inzichten en informatie toe. Deze zijn specifiek gericht op de monteurs. Denk dan aan nieuwe informatie ten aanzien van stekkers. Voorheen was het ‘not done’ om verschillende stekkers te combineren. Nu zijn er nieuwe inzichten waarbij dit onder bepaalde voorwaarden wel kan en mag. Die informatie zullen we bijvoorbeeld helder weergeven. Ook zullen we tips en trucs meegeven die vooral op de werkvloer belangrijk zijn. Denk aan zaken als aarding en vereffening. In de praktijk blijkt dat dergelijke zaken nogal eens worden vergeten. Of monteurs zijn gewoon niet voldoende opgeleid om hieraan te denken. Vandaar dat wij beschrijven waarom dit belangrijk is en hoe het nu ook alweer zit met aarding en vereffening.”

De kennis over zonne-energie is te vinden in ISSO Open via www.isso.nl 

ROBUUST & TOEGANKELIJK

DELTA-DISCOVERY AIR

INNOVATIEVE WARMTEPOMP BEHUIZING

MET UNIEK INPANDIG INSPECTIELUIK

Een hoogwaardige én esthetisch verantwoorde oplossing om warmtepompen te plaatsen op een hellend dak. De Delta-Discovery Air is een universele warmte-pompbehuizing geschikt voor zowel monoblock als split unit systemen. Ga voor de Delta-Discovery Air film en meer informatie naar: burgerhout.nl/delta-discovery-air

Veiligheidsladder

“WENNEN, TOT JE ‘M BEGRIJPT!”

Sinds 1 januari 2022 hebben bedrijven in de techniek te maken met de nieuwe afspraak Veiligheid in Aanbestedingen (ViA), die hen bij aanbestedingen verplicht tot het hebben van een kwalificatie op de Veiligheidsladder. Vóór

invoering besteedde ArboTechniek de nodige aandacht aan dit onderwerp. Nu – ruim een halfjaar na de invoering van de ViA – is het tijd om eens de balans op te maken. Hoe vergaat het de bedrijven? Waar loopt men tegenaan? En wat zijn de voordelen? Een enthousiaste bedrijfsleider vertelt.

Werkvoorraden, personeel, processen, opdrachtgevers. Als bedrijfsleider bij de Siers Groep heeft Egon Teunissen (foto) veel op zijn bord liggen. “Maar voor mij is de rode draad veiligheid.” Egon werkt al dertig jaar in de ondergrondse infra en kwam in die jaren vaak in aanraking met het thema veiligheid. “Ik was er al mee bezig toen het nog in de kinderschoenen stond. Vroeger was veilig en gezond werken namelijk echt een ondergeschoven kindje. Financiën stonden toen voorop. Tegenwoordig beseft men dat kwaliteit en veiligheid

topprioriteit verdienen, en dat investeringen hierin óók tot betere bedrijfsresultaten leiden.”

Veiligheid in het DNA

Wie met Egon praat, merkt al gauw dat veiligheid in zijn DNA zit. En daar komt sinds enige tijd óók de Veiligheidsladder (SCL) bij kijken. “Mijn werkwijze past goed bij dit nieuwe veiligheidssysteem. Er is aandacht voor thema’s als gedrag, het individu, plezier, teamspirit, proces. Want voor mij is de sociale veiligheid even belangrijk als de fysieke

veiligheid. Dat mensen zich prettig voelen, elkaar durven aan te spreken, dat ook accepteren van elkaar en met een goed gevoel weer naar huis gaan. Ook dát draagt bij aan de veiligheid. Maar dat begint wel met gedrag. En daarbij past de Veiligheidsladder uitstekend als instrument.”

Van ’moeten’ naar ‘willen’

Hoe is Egon in aanraking gekomen met de Veiligheidsladder? Hij vertelt: “We waren altijd al bezig met veiligheid, alleen was het veiligheidsbewustzijn

niet tastbaar. Toen de Veiligheidsladder werd geïntroduceerd, werden we getriggerd om het veiligheidsbewustzijn meetbaar te maken. Eerst denk je: ‘maar we leveren toch kwalitatief goed werk?’ Je moet er echt aan wennen, tot je ‘m begint te begrijpen. Wat ik heel mooi vind, is het proactieve van de hogere treden op de ladder; de eerste twee treden zijn meer reactief. Treden één tot en met drie bevatten veel goede dingen, maar daar gaat het vooral om pas acteren als iets gebeurt. Daarboven gaat het écht om het promoten van veilig gedrag.” Wat is de waarde van de Veiligheidsladder? Egon: “Dat je van ’moeten’ naar ‘willen’ gaat. Dat mensen zelf gaan nadenken: ‘werk ik hier wel veilig?’ We weten inmiddels dat top-down niet werkt, en de Veiligheidsladder helpt ons een organisatie-brede beweging op gang te brengen. Nog sterker: het werkt door in de hele keten! Want we betrekken zowel onze onderaannemers als opdrachtgevers bij het vergroten van het veiligheidsbewustzijn. Veiligheid is immers het resultaat van onze gezamenlijke inspanning.”

Veiligheid als vliegwiel

Egon geeft aan dat hij en zijn collega’s bij Siers bezig zijn met gedragsverandering op gebied van veiligheid, maar hierbij wel een uitgesproken positieve insteek kiezen. “Dat werkt gewoon veel beter. Over het algemeen doen we als mensen veel dingen goed, maar zijn we snel geneigd de focus te leggen op dingen die niet goed gaan. Wij leggen de focus op dingen die goed gaan, en besteden extra aandacht aan dingen die beter kunnen door er een verbeterteam op te zetten, een campagne te voeren of een plan te maken. Wat moet er beter? En daarna gaat de aandacht weer direct op de dingen die wel goed gaan. Daar móet je energie in steken, want dan gaan mensen het zelf ook leuk vinden. En dan gaat het vliegwiel als vanzelf steeds harder draaien. Dat is altijd weer mooi om mee te maken!”

Organisch veranderen

Wat zijn andere manieren waarop Egon

veilig en gezond werken binnen Siers naar een hoger plan probeert te tillen? Hij legt uit: “Ik probeer de zwaarte van het onderwerp veiligheid altijd weg te halen, want anders gaat het als ballast voelen. En als we die ballast weg krijgen, ben ik groot voorstander van de Veiligheidsladder.” Maar hoe werkt dat in de praktijk? Egon: “Uit de Veiligheidsladder volgt een uitgebreid plan van aanpak om de veiligheidscultuur binnen je bedrijf te verbeteren. Maar wij pikken er steeds één tussenuit: degene met het meeste verbeterpotentieel. Op dat thema enthousiasmeren wij onze mensen, en als dat eenmaal in het gedrag zit ingebakken pakken we het volgende onderwerp op, waarbij we positieve aandacht blijven besteden aan de dingen die goed gaan. Omdat we werken vanuit een bepaalde veranderstrategie, zijn we steeds in staat om de praktische verbetermogelijkheden te herkennen die zich in het werk voordoen. Die pakken we dan beet. Zo zijn we op een heel natuurlijke, organische manier bezig met het vergroten van het veiligheidsbewustzijn binnen de hele keten.”

Vanuit de hoogste gelederen

Niet onbelangrijk is de rol van de directie van het bedrijf bij Siers. Hoe zit dat precies? Egon: “Peter Siers, onze eigenaar, spreekt het ook gewoon uit: ‘We zijn zuinig op onze medewerkers, zij zijn immers het hart van het bedrijf. Daarom is ons motto, we werken veilig of we werken niet!’ Dat zijn niet alleen woorden, maar hier wordt ook echt naar gehandeld. Veiligheid is het belangrijkste onderdeel van ons werk. We moe-

ten dagelijks keuzes maken om veilig te kunnen werken. Als je bijvoorbeeld een onveilige situatie ervaart, leg je het werk stil. Je hoeft dan niet eens gelijk te hebben; de directie steunt iedere medewerker die bij onveilige situaties stopt met werken! Want als het niet veilig vóelt, moet je het niet doen. Wij als bedrijfsleiders implementeren deze filosofie, en onze KAM-afdeling ondersteunt ons. Vanuit de hoogste gelederen ademt Siers veilig en gezond werken!”

De lat steeds hoger

Terug naar de Veiligheidsladder. Is er in de branche al veel van te merken dat de ViA-afspraak op 1 januari van dit jaar is ingegaan? Volgen Egon is er wel iets veranderd. “Je ziet nu bij aanbestedingen dat die eisen worden gesteld. Vijf jaar geleden was het meer een kwestie van kruisjes zetten of iedereen zijn aan zijn VCA-plicht voldeed. De Veiligheidsladder zit daarentegen zó in het gedrag. Het leuke is dat mensen nu enthousiast zijn over complimenten die ze krijgen bij veiligheidsaudits en dat er foto’s rondgestuurd worden over hoe een klus vanuit veiligheidsoogpunt is aangepakt. De Veiligheidsladder stimuleert dat type gedrag. We leggen de lat steeds hoger, je merkt dat we een goede drive met elkaar hebben. Natuurlijk moeten we geld verdienen, daar zitten we echt wel bovenop. Maar dat is een gegarandeerde bijvangst als je op deze manier met je vak bezig bent.” Heeft Egon nog tips in petto voor andere bedrijven?

“Jazeker! Houd het klein, doe het stapje voor stapje, betrek je hele team erbij en houd energie op het onderwerp. Zo kom je écht verder!” 

All-in-one DE VELE MOGELIJKHEDEN VAN EEN WARMTEPOMP

Door de hoge energierekening is de warmtepomp hot & happening. Hier is veel informatie over te vinden, maar een éénzijdige oplossing… daarover zijn de meningen verdeeld. Ildert Burghout, Head of Sales & Marketing bij Panasonic Heating & Cooling solutions deelt zijn visie over de huidige marktsituatie, ontwikkelingen en waar volgens hem de kansen liggen.

Om het gasgebruik te reduceren en dus de CO2-uitstoot te verminderen, zijn warmtepompen een goede oplossing.

LUCHT-LUCHT

Panasonic heeft het HybridAir concept ontwikkeld. De fabrikant denkt namelijk niet dat de oplossing altijd ligt bij de lucht-water warmtepomp. Ook een lucht-lucht installatie is een duurzame optie. Met HybridAir kan je verwarmen zonder de installatie aan te passen, wordt het gasgebruik gereduceerd en alleen de gewenste ruimte verwarmd. Heel gericht dus. ’s Zomers kan je ermee koelen en daarmee wordt het totale wooncomfort vergroot. Een lucht-lucht warmtepomp kan een SCOP hebben van 5,2 en doet absoluut niet onder voor een lucht-water warmtepomp.

Zowel elektrisch als in een hybride toepassing. De voorkeur heeft een transitie naar volledig elektrisch, echter sommige gebouwen zijn hier niet geschikt voor en dan is hybride de perfecte oplossing om de CO2-uitstoot en daarmee ook de energierekening beheersbaar te houden.

All-electric ready

Zo heeft Panasonic Hybrid+ gelanceerd, waarbij je gebruikt maakt van een volledig elektrische warmtepomp in hybride toepassing. Hierbij kun je stap voor stap je woning verduurzamen en je installatie aanpassen aan LT-verwarmingssystemen, zodat je op termijn afscheid kan nemen van fossiele brandstof. Hierin wordt ingezet op een all-electric warmtepomp, zodat de investeringskosten eenmalig zijn en je niet na een aantal jaar alsnog moet overstappen en dus dubbel investeert. Ook spreidt je de investeringskosten uit over een langere periode en ben je niet in één keer 10 tot 20.000 euro kwijt. Denk hierbij aan isoleren of de installatie aanpassen, maar ook aan je kookplaat en gashaard vervangen.

Ontwikkelingen

Naast dat de vraag naar warmtepompen stijgt, is ook de industrie in beweging. CO2 moet worden gereduceerd, de PFAS-uitstoot worden teruggedrongen en het GWP van koudemiddelen moet omlaag. Warmtepompen worden nog milieuvriendelijker en er zal een ontwikkeling zichtbaar zijn waarbij we meer naar natuurlijke koudemiddelen toegaan. Echter, het is al een hele uitdaging om de energietransitie in gang te zetten, laat staan dat er ook nog beperkingen gelden door alle regels. Toch werkt de hele industrie hard aan de overstap naar natuurlijke koudemiddelen of koudemiddelen met een lage milieu impact. Verder worden de warmtepompen meer Plug & Play, zodat er minder koeltechnische handelingen nodig zijn. De warmtepomp wordt makkelijker en sneller geplaatst, zodat we kunnen opschalen in Nederland en zo het gasgebruik in zijn totaliteit kunnen terugbrengen.

Uitdaging

Waar momenteel veel tegenaan gelopen wordt, is onzorgvuldigheid en

gebrek aan kennis. De koeltechnische handelingen werden eerder door een koeltechnisch installateur gedaan, nu doet de verwarmingsinstallateur dit vaker, waardoor kennis van het installeren van warmtepompen ontbreekt en de klus te snel wordt afgehandeld, terwijl netjes en zorgvuldig werken van belang is voor een lange levensduur en optimaal rendement.

Materiaaltekort

Ook is er een tekort aan materialen. Aan materiaaltekort is niet zo veel te doen. De uitdaging zit vooral in de logistieke planning. Waar vroeger de warmtepomp of onderdelen de volgende dag werden geleverd, is die tijd helaas veranderd. De installateur moet meer aandacht besteden aan zijn supply chain, om op die manier zijn projecten soepel te laten verlopen.

Standaardisering

Verder speelt de markt in op het tekort aan vakmensen door steeds meer Plug & Play systemen te ontwikkelen. Maar ook de installatiewijze en structuur van alle warmtepompen wordt steeds meer gestandaardiseerd. Door bijvoorbeeld de bediening- en menustructuur gelijk te trekken. Ook is de Cloud steeds belangrijker. Door hieraan te koppelen is meer ondersteuning mogelijk aan de installateurs, waardoor zij meer tijd krijgen en sneller en beter de eindgebruiker kunnen helpen. En dat leidt tot hogere klanttevredenheid.

Training

Wat ook van belang is bij klanttevredenheid, is de eindgebruiker te trainen. Op het moment dat deze een nieuwe woning koopt of een warmtepomp heeft laten installeren, is een gezamenlijke uitleg van de installateur en de fabrikant van groot belang. Er kan bijvoorbeeld een training worden gegeven of een filmpje of presentatie over de bediening worden getoond. Door de eindgebruiker duidelijk uit te leggen hoe de warmtepomp werkt, wordt deze juist bediend en de werking geoptimaliseerd. Do’s en don’ts zijn duidelijk en de levensduur

SLIMME COMBINATIE

De Panasonic Aquarea EcoFlex combineert de positieve factoren van een lucht-lucht en lucht-water warmtepomp. Er is minder energie nodig door de energie-uitwisseling; in koelbedrijf draagt het systeem bijvoorbeeld de energie over aan warmtapwater. Tevens heeft het als voordeel dat er geen ontdooicyclus meer is, dit komt de COP van de warmtepomp ten goede. Een ander voordeel van de EcoFlex is, dat er maar één buitenunit nodig is. Ook worden installatiekosten gereduceerd, doordat bijvoorbeeld op de begane grond gekozen wordt voor vloerverwarming en in de ruimtes boven alleen een binnenunit wordt geplaatst om te verwarmen met lucht. Verder breng je met de EcoFlex via het lucht-lucht gedeelte direct de warmte op de gewenste plaats. Deze oplossing levert de monteur het nodige installatiegemak op, want er is minder installatiewerk in de woning zelf én meer gebruikersgemak. De gebruiker kan namelijk lokaal verwarmen, wat een hoger comfort creëert en een lagere energierekening. Daarnaast is alles via de Cloud te bedienen, zowel door de gebruiker als de installateur, waardoor snellere service en storingsanalyse mogelijk wordt.

wordt verlengd. Zeker omdat de eindgebruiker een grote investering doet, is het voor hem ook zeer waardevol om het systeem goed te begrijpen. Door dit te realiseren, vanuit de installateur, maar zeker ook vanuit de fabrikant, voorkom je heel veel vragen en heeft de installateur meer tijd over voor het plaatsen van nieuwe installaties. En dat is maar goed ook, want de vraag naar warmtepompen blijft alleen maar stijgen.

Toekomstvisie

In 2030 is Nederland nog niet massaal overgestapt op een warmtepomp. Dit heeft te maken met de beschikbaarheid en de realisatie, maar ook met het

feit dat de overheid te lang niets heeft gedaan en niet in een vroeg stadium al is begonnen met het verplichten van verduurzaming van de nieuwbouw. Nu moeten we een inhaalslag maken, waardoor er voor de hele industrie een grote uitdaging ligt. Daarnaast is er regelgeving nodig die meewerkt om te verduurzamen. De regelgeving die er nu is met betrekking tot het geluid van buitendelen is een voorbeeld van wetgeving die verduurzaming belemmert. Men is heel angstig is geworden om een warmtepomp te plaatsen, terwijl bij lucht-lucht oplossingen de meeste mensen dat niet als een issue zien. Verder is het soms helaas heel simpel een kwestie van ‘geen geld’ hebben 

Minder praten, meer doen

In de bouw heerst een groot tekort aan technisch geschoold personeel. Maar ook aan voldoende kennis. “Nieuwe technieken, bouwwijzen én regelgevingen volgen elkaar in rap tempo op”, vertelt Richard Daamen, Managing Director van Belimo Servomotoren BV. “(Bij)scholing is noodzakelijk, maar hiervoor ontbreekt vaak de tijd. De branche komt hierdoor steeds meer onder spanning te staan. Om deze trend te doorbreken, moeten we niet praten, maar dóen. Hierin is een belangrijke taak weggelegd voor de fabrikanten.”

In een onderzoek van de Installatie Academie onder 3.000 installatiebedrijven geeft meer dan 40% van de ondervraagden aan dat monteurs en binnendienstmedewerkers achterlopen in kennis, trends en ontwikkelingen. Reden hiervoor zijn bijvoorbeeld drukte, personeelstekort en corona. Ondanks dat ze wel willen, is er onvoldoende tijd en ruimte voor verdieping en verbreding. Alle beschikbare trainingstijd wordt gestoken in ‘verplichte’ trainingen in plaats van in nieuwe technieken. Hoe kan deze steeds groter wordende kloof worden gedicht?

Belimo Customized Products

“Als fabrikant en partner van HVACinstallateurs, systeemintegratoren,

servicemonteurs én gebouweigenaren nemen wij hierin onze verantwoordelijkheid”, aldus Daamen. “Al in 2015 hebben wij de Belimo Customized Products geïntroduceerd, waarmee lucht- en waterzijdige aandrijvingen alvast als prefab modules worden voorgemonteerd en/of gelabeld. Ook kunnen klantspecifieke instellingen al vooraf geactiveerd worden, waarna de producten just-in-time en just-in-place als maatwerk naar de bouw worden vervoerd.” Klantspecifieke kabels en connectoren worden alvast voorgemonteerd. “En ook hydraulisch bieden we meerwaarde, door het voormonteren van leidingwerk, bevestigingsbeugels, bochten, koppelingen of ander fittingwerk aan onze regelafsluiters en

kogelkranen. Hierdoor kan de samengestelde set naadloos en plug-and-play op het leidingwerk worden aangesloten. Zelfs het dampdicht isoleren van de set is geen enkel probleem! Dankzij onze Customized Products zijn klanten verzekerd van een hoge elektrische en hydraulische kwaliteit, terwijl arbeidstijd en -kosten worden verlaagd, bouwafval wordt gereduceerd, vervoersbewegingen worden beperkt en onze totale CO2-voetafdruk wordt verkleind.”

Train-de-trainer

Om het tekort aan nieuwe, goed geschoolde vakmensen vanuit het beroepsonderwijs te ondervangen, is Belimo ook de ROC’s gaan trainen. Bijvoorbeeld om het vak van installateur aantrekkelijker te maken. Maar ook om de kennis en kunde van de leerkrachten te vergroten, volgens het train-detrainerprincipe. “Omdat we zagen dat de innovaties in de markt voorlopen op de kennis en kunde van de studenten, zijn we de markt gaan ‘sandwichten’”, vertelt Daamen. “Bijvoorbeeld door de producten die wij als innovaties in de markt introduceren, ook beschikbaar te stellen aan de scholen.” Om ook de HVAC-installateurs, systeemintegratoren en servicemonteurs mee te nemen in alle ontwikkelingen, heeft Belimo bovendien negen type trainingen ontwikkeld. Zowel online als in het Belimo

Kenniscentrum in Vaassen en zowel voor groepen als individueel. “Via onze website kunnen relaties zich bovendien aanmelden voor diverse webinars over het berekenen en selecteren van druk(on)afhankelijke regelventielen, het toepassen van de intelligente Energy Valve en de geschiedenis en betekenis van VAV en CAV. Hierdoor leren zij (nog) betere productselecties maken en nauwkeurig(er) inregelen, met wederom minimale faalkosten, kortere doorlooptijden en een perfect werkende installatie als resultaat.”

Onderwijs, techniek en commercie

De meest recente stap die Belimo heeft gezet, is de koppeling tussen onderwijs, techniek en commercie. “Hoe kun je een installateur of systemintegrator overtuigen van de juiste toepassingen? Om studenten ook hierin te ondersteunen, heeft Belimo de krachten gebundeld met het TechCenter ROVC in Ede. ROVC is marktleider op het gebied van technische opleidingen en leidt jaarlijks meer dan 20.000 cursisten op. Het gebouw fungeert als studieobject en is een living lab voor technisch specialisten, waar de allernieuwste technieken realtime functioneren. Belimo ontwikkelde samen met het ROVC een training voor de cursisten op het gebied van meet- en regeltechniek. Alle bij de bouw betrokken partijen hebben Belimo veldcomponenten toegepast: Van water- en luchtzijdige aandrijvingen tot en met de sensoren. Uniek aan de Belimo veldcomponenten is dat zij verbonden zijn met het internet (Internet of Things). Hierdoor kunnen zij eenvoudig op afstand worden uitgelezen. Ook in het klaslokaal, waardoor we de techniek nóg praktischer kunnen maken voor onze cursisten. Hoeveel lucht stroomt er nu eigenlijk door de kanalen in het lokaal? Hierdoor worden zij nog beter voorbereid op de toekomst.

Real life demoruimte

Na een tour door verschillende Europese landen stopt de Belimo Roadshowtruck op dinsdag 17 t/m vrijdag 20

januari 2023 bij het ROVC TechCenter in Ede. In de Belimo Roadshowtruck (real life demoruimte van maar liefst ~35 m²!) en in het ROVC TechCenter zullen wij onze laatste innovatieve toepassingen tonen m.b.t. onder andere energie-efficiëntie in combinatie met een gezond binnenklimaat.

Meldt u op tijd aan voor een van de 5 tijdsloten en ervaar onder andere de experience box waarin u een gezond binnenklimaat kunt beleven, of diverse hands-on trainingen kunt gaan volgen in een van de praktijklokalen. Onder het genot van een lunch- of dinerbuffet zijn er nog meer verrassingen te ervaren

die we voor u hebben opgezet in- en rondom onze Roadshowtruck en in het TechCenter. Een inspirerende omgeving die bol staat van kort, efficiënt en zeer effectief leren binnen de klimaattechniek met daarin state-of-the-art technology.

Meldt u aan op: www.belimo.nl/roadshow.

Belimo Servomotoren BV

Riezebosweg 5 8171 MG Vaassen +31 (0)578 576 836 info@belimo.nl www.belimo.nl

ZEVEN VOORWAARDEN VOOR EEN GEZOND BINNENKLIMAAT

Om te benadrukken hoe belangrijk een gezond binnenklimaat in gebouwen is, heeft Belimo wereldwijd onderzoek gedaan onder adviseurs en experts in de ventilatietechniek. Bijvoorbeeld om erachter te komen waar de prioriteiten liggen om tot gezonde ruimtelucht te komen. In dit onderzoek zijn zeven essentiële factoren voor niet-residentiële gebouwen naar voren gekomen:

1. Continue en betrouwbare meting, weergave en bewaking van de binnenluchtkwaliteit.

2. Een precieze hoeveelheid lucht die naar de zone stroomt en een gecontroleerde afvoer van gecontamineerde lucht.

3. Goed ontworpen luchtvermenging en luchtstroompatroon.

4. Actieve drukopbouw binnen de gebouwomhulling en ruimtes.

5. Correcte conditionering van temperatuur, CO2 en luchtvochtigheid.

6. Doeltreffende filtering.

7. Juiste hoeveelheid buitenlucht.

Bijzondere projecten

DE OVERSTAP NAAR DUURZAAM IS IN VOLLE GANG

Elk nieuwbouw- of renovatieproject ondergaat tegenwoordig een verduurzamingslag. De bouwmarkt is in dat opzicht in een relatief korte tijd sterk veranderd. De energietransitie maakt overuren. Het gaat dan om meer dan alleen het standaard installeren van het zoveelste warmtepompje. De hier beschreven projecten laten dat duidelijk zien.

Kazerne als warmtebatterij Fort Isabella, oorspronkelijk een verdedigingswerk van ’s-Hertogenbosch en later een kazerne, stapt over op een gasloos verwarmings- en koelsysteem. Op het 10 hectare grote terrein (zie foto hierboven) wordt momenteel een nieuwe samenleving gerealiseerd, waar wonen, werken, educatie en recreatie samenkomen.

Samen met OVVIA en Van Hout Installateurs en adviseurs heeft de Isabella

Groep enkele jaren geleden een 2-staps strategie bedacht om het gasloze verwarmings- en koelingssysteem te realiseren. Ten eerste zijn alle bestaande (deels monumentale, meer dan honderd jaar oude) gebouwen geïsoleerd naar energielabel A of hoger. Daarnaast is op het terrein een netwerk van warmte en koude leidingen aangelegd die alle gebouwen verbindt met de (elektrisch aangedreven) energiecentrale. Hierdoor werkt het terrein als een warmtebatterij; in de zomer wordt overtollige warmte van de gebouwen opgeslagen in de

grond en in de winter wordt dit opnieuw gebruikt. In de tussenseizoenen kan overtollige energie op de ene plek direct worden hergebruikt op een andere locatie. Door het ontwerp van het systeem kan dit zeer efficiënt gebeuren. De benodigde elektriciteit voor het systeem en het terrein wordt grotendeels geleverd door meer dan 1800 PV-pane-

len. Het terrein gaat hiermee van meer dan 1.800.000 m3 gasverbruik per jaar in het verleden (2004) naar een volledig elektrisch systeem dat grotendeels gevoed wordt door eigen PV-panelen. Voor zover bekend is Fort Isabella het eerste gecombineerde renovatie- en nieuwbouwproject dat overgaat op een volledig gasvrij systeem.

DAKKAPPEN VOOR WARMTEPOMPEN

Bij het project Tivoli in Eindhoven zijn in een tijdsbestek van zeven weken 36 woningen voorzien van een Econext® warmtepomp dakkap, inclusief gemonteerde buitenunit van de warmtepomp. In samenspraak met de aannemer en installateur zijn alle dakkappen kant-en-klaar, dus inclusief de buitenunit, in vijf deelleveringen op de bouwplaats geleverd. Ze werden allemaal nog dezelfde dag op het dak gemonteerd.

De dakkappen werden volgens specificaties van type buitenunit, dakhelling en kleur op voorhand bij Cox Geelen in Eijsden geproduceerd. De klant leverde vervolgens de warmtepomp (split-unit of monoblock) aan en Cox Geelen verzorgde de plaatsing van de unit in de kap.

De opdracht bestond uit vier verschillende uitvoeringen dakkappen, zowel goot als nok-versie, met twee verschillende dakhellingen. De werkzaamheden werden uitgevoerd door Installatie Service Zuid uit Weert.

CO2 WARMTEPOMP VOOR VOETBALVERENIGING

Zo’n jaar geleden startte de bouw van het nieuwe clubhuis van de voetbalvereniging vv Moordrecht. Uiteraard moest de energievoorziening ook hier gasloos worden. Gekozen is voor een CO2 warmtepomp. Deze behaalt het hoogste rendement bij een hoge doeltemperatuur in combinatie met een groot temperatuurverschil en is dus ideaal voor tapwaterbereiding. Voor de vloerverwarming is een laagtemperatuur-warmtepomp geïnstalleerd die samen met de vloerverwarming zorgt voor een hoog rendement.

Er is gekozen voor Alklima/Mitsubishi Electric. Martijn van Leerdam, Adviseur West bij Alklima over de installatie: “We zijn bij een voetbalclub. Het gaat het hier om de piekbelastingen in te vullen, vooral op de zaterdag.

Voldoende warm water voor de douche maar ook voor de vloerverwarming. Er zijn twee warmtepompen geïnstalleerd: één voor het tapwater en één voor de vloerverwarming. Met deze oplossing kan deze vereniging weer jaren vooruit. Over sportclubs gesproken: bij heel veel sportverenigingen moeten er nog de nodige slagen worden gemaakt als het gaat om verduurzaming en gasloos maken en alles wat daarbij komt kijken. Ook hier pakt Alklima/ Mitsubishi Electric haar verantwoordelijkheid. We ondertekenden in juni een overeenkomst met de KNVB, waarmee we ons voor minimaal twee seizoenen hebben verbonden aan De Groene Club; door de KNVB opgericht om sportverenigingen te helpen bij het verduurzamen, onder meer door steeds meer van het gas af te gaan. De installatie bij vv Moordrecht is hiervan een mooi voorbeeld.”

VRAAGGESTUURD VENTILEREN VANAF HET DAK

Twee jaar geleden werd in Nijmegen gestart met de renovatie van het 46 jaar oude complex Vijverhorst. Het gebouw kreeg een flinke opknapbeurt en werd toekomstbestendig gerenoveerd. De gebouwschil werd bijkomend geïsoleerd, kreeg HR+++ glas en onder andere beter geïsoleerde leidingen. Naast betere isolatie gaf woningcorporatie Het Portaal ook aandacht aan de ventilatie. Denned Installatiewerken voorzag het gebouw van een collectief ventilatiesysteem met vraagsturing. Er werden 22 Duco RoofFan’s geplaatst.

“Denned heeft de 108 appartementen gerenoveerd”, vertelt Andy Houterman, werkvoorbereider bij het bedrijf. “De appartementen zijn nu beter geisoleerd. De ventilatie en de brandveiligheid zijn verbeterd. De installaties zijn vernieuwd en er zijn rookmelders geplaatst op het lichtnet. Daarnaast was een deel van de keukens, badkamers en toiletten verouderd. Ook deze zijn vervangen.”

Op het dak zijn ook de dakventilatoren aangepakt. “Veel oudere hoogbouwcomplexen hebben een collectieve dakventilator, waarbij het systeem veelal niet wordt geregeld of via een klokprogramma werkt met vaste dag/nachtinstellingen”, vervolgt Houterman. “Het is veel energiezuiniger, comfortabeler en gezonder om dat vraaggestuurd per individuele woning te doen. En hiervoor kwam de Duco RoofFan in beeld. Deze is voorzien van een onderdrukregeling, die een bepaalde druk in de collectieve ventilatieschacht creëert en op het moment dat een woning extra ventilatievraag heeft, worden de iAV-regelkleppen open gestuurd waardoor de druk in de schacht verandert en de dakventilator automatisch optoert.”

Het belangrijkste punt in deze systeemoplossing zijn de regelkleppen (in de keuken en/of de badkamer). Deze kleppen communiceren met de CO2-sensoren die in de woon- en/of hoofdslaapkamer worden geplaatst. De regelkleppen reageren ook op een snelle stijging van de relatieve vochtigheid in de keuken en/of badkamer.

Plug & play installatiesets

Aan de zuidkant van het Veerse Meer wordt een duurzaam vakantieresort met 281 luxe vakantiewoningen gerealiseerd: Vakantiepark VeerseKreek. Alle woningen worden voorzien van een warmtepomp van NIBE. “Het was in eerste instantie de bedoeling dat de woningen zouden worden aangesloten op een collectieve bron, maar dat concept woog niet op tegen de voordelen van individuele installaties”, vertelt algemeen directeur Mark-Jan Koldijk van projectinstallateur DWT Groep uit Goes. “We hebben daarom samen met NIBE voor de diverse woningtypes een ontwerp op maat gemaakt.”

De woningen van 84 tot 127 m2 worden voor de centrale verwarming, ventilatie en warmtapwater voorzien van een NIBE F370 ventilatielucht/ water-warmtepomp met een geïnte-

greerde boiler van 170 liter. Voor extra veel warmtapwatercomfort krijgt elke woning bovendien een NIBE Eminent elektrische boiler met – afhankelijk van het aantal badkamers – een inhoud van 55 of 120 liter.

De centrale verwarming in de woningen van 153 of 221 m2 worden verzorgd door een NIBE Split AMS 10-8 of 10-12 lucht/water-warmtepomp in combinatie met een NIBE HBS 05 binnenunit en een NIBE SMO 40 regeling. Een NIBE BA-ST indirect gestookte spiraalboiler van 460 liter (10-persoons) of 700 liter (16-persoons) zorgt voor het warmtapwater. Voor ventilatie wordt elke woning voorzien van een separaat ventilatiesysteem met natuurlijke toevoer en mechanische afvoer (type C).

DWT Groep prefabriceert voor elke woning een kant-en-klare skid die in één keer op zijn plaats kan worden gezet.

Elke skid bestaat uit een compact stalen frame waarop de warmtepomp c.q. de binnenunit wordt samengebouwd met alle relevante componenten en accessoires, zoals de (extra) boiler, de cv-pomp(en), afsluiters, een expansievat, de vloerverwarmingsverdeler en aansluitingen voor koud en warm water. Nadat een skid naar binnen is getakeld, hoeven de monteurs alleen nog de vloerverwarming te koppelen, de waterleidingen aan te sluiten en de stekker in het stopcontact te steken. Daarna kan de warmtepompinstallatie direct in bedrijf worden gesteld.

NIEUWBOUW MET BODEM-WARMTEPOMP

Een oude boerderij in Vaassen heeft plaatsgemaakt voor een vrijstaande nieuwbouwwoning, voorzien van een bodemwarmtepomp. Samen met een 178 meter diepe bron zijn daarmee warmte en warm tapwater gegarandeerd. Bovendien zorgt het systeem voor topkoeling op warme zomerdagen. De oorspronkelijke boerderij werd rond 1900 gebouwd en rond 1960 uitgebreid. Renoveren en verduurzamen was geen optie en dus werd het nieuwbouw. Van meet af aan stond naast pv-panelen op het dak de aanleg van een bodemwarmtepompsysteem in de plannen Allereerst werd er naast de woning een bron van 178 meter diep geboord door een hiervoor gecertificeerd bedrijf. In de woning is op alle verdiepingen lagetemperatuur-vloerverwarming aangelegd en draait een bodemwarmtepomp. Monteur Jorn Simmers van Welldone Installatietechniek verzorgde de installatie ervan. “Het werd een Bosch 7800i LWMF met een vermogen van 8 kW, modulerend tot 2 kW en voorzien van een geïntegreerde warmwaterboiler (180 liter). Het installatiegemak ervan is groot. Ook omdat je de warmtepomp in twee afzonderlijke delen kunt transporteren. In totaal zijn we drie dagen bezig geweest met het installatiewerk.”

Voor de inbedrijfstelling maakte Welldone gebruik van de BRL-dienstverlening van Nefit Bosch. “Als je als installateur niet zelf BRL-gecertificeerd bent, verzorgen wij de inbedrijfstelling”, vertelt Johan Lijzenga, BRL 6000-21 gecertificeerde specialist bodemenergie van Nefit Bosch. Hij nam de inbedrijfstelling voor zijn rekening en was beschikbaar voor alle overige ondersteuning en advies.

De warmtepomp onttrekt in koude perioden warmte uit de bodembron via twee gesloten lussen. Hiermee wordt via een lagetemperatuur-afgiftesysteem de woning verwarmd. In de zomer wordt de woning op dezelfde wijze passief gekoeld met uit de bron afkomstige koude. Warmte wordt dan naar de bron gevoerd. Breken er weer koudere perioden aan, dan is de bron weer op temperatuur om te gaan verwarmen. Dit zogenoemde regenereren door ook de koelingsfunctie te gebruiken, zorgt dat de kwaliteit en stabiliteit van de bron jarenlang behouden blijft.

AFVALWATER 30 M ‘OMHOOG’

Bijzonder is ook een woonunit die 30 meter verderop in een tuin is geplaatst en bovendien lager ligt dan het hoofdriool. Wat doe je dan met de waterafvoer? Voor die vraag kwam Iso-Bella. nl, installateur van prefab-units, te staan. Ondanks de vele jaren ervaring met Sanibroyeur pompen, deed dit bedrijf toch een beroep op de expertise van SFA. Want afvalwater over een lengte van 30 meter ‘omhoog’ pompen, is een uitdaging. De afvoer van het volledige sanitair (keuken, toilet, dubbele wastafel, douche) vereist sowieso enig rekenwerk om de juiste pomp te kunnen adviseren. Stroomsnelheid, diameter van de drukleidingen, hoeveelheid water, plaatsing in een technische ruimte of ondergronds… aan alles moet worden gedacht. Om ruimte in de unit te besparen werd hier gekozen voor een ondergrondse Sanifos 280 VX opvoerinstallatie. Gezien de relatief korte afvoerleiding was de VX versie met vortex waaier de betere optie. Dit om de kans op verstoppingen te verminderen. Bovendien werd de installatie uitgerust met een verhogingsring. Deze ring zorgt voor extra ‘diepte’. Hier-

door kan de drukleiding vorstvrij gelegd worden.

KANTOOR MET BINNENKLIMAAT LABEL

Het kantoorgebouw van DGMR Den Haag heeft het Binnenklimaat Label gekregen van het kenniscentrum Binnenklimaattechniek. Dit Label is gebaseerd op het Programma van Eisen (PvE) gezonde kantoren, waarin standaard eisen staan voor een gezond en comfortabel binnenklimaat. De eisen gaan over de thema’s lucht, licht, klimaat en geluid. In het PvE staan praktische informatie en handvatten om de eisen te beoordelen. bba binnenmilieu werkte mee aan de ontwikkeling van het verificatieprotocol voor het label. Hiermee is op een efficiënte manier in kaart te brengen aan welke klasse een kantoorgebouw voldoet.

Er zijn drie categorieën voor de beoordeling, klasse C geeft een ‘voldoende’ aan, klasse B betekent ‘goed’ en de beste beoordeling is klasse A, met een ‘zeer goed’. De beoordeling van de thema’s gebeurt door middel van een gebouwinspectie, een vragenlijst onder de gebruikers en duurmetingen van het binnenklimaat.

Remi Hompe, voorzitter kenniscentrum Binnenklimaattechniek: “Met deze onafhankelijke methodiek zorgen we ervoor dat in één oogopslag duidelijk is hoe het met het binnenklimaat van een gebouw gesteld is. Je moet als eigenaar kunnen aangeven welke klasse wenselijk is en er zeker van zijn dat de vooraf gestelde prestatie-eisen ook

VERDUURZAAMD RIJKSMONUMENT

Het rijksmonument de Van Nelle Fabriek is een iconisch pand, dat past in de architectuur van Rotterdam. Vanwege de bijzondere historische waarde staat het pand op de Unesco werelderfgoedlijst. De inspirerende omgeving wordt vandaag de dag gebruikt als eventlocatie en kantorencomplex en herbergt daarnaast ook een datacenter. Door de veelzijdige toepassingen is er veel energie benodigd. Enerzijds voor het koelen van het datacenter, anderzijds voor het verwarmen van de kantoren en de zalen.

Vanuit de Van Nelle Fabriek was de wens om het pand te verduurzamen naar een gasarm pand en de gasgestookte ketels te vervangen door warmtepompen om zodoende te kunnen voldoen aan de warmte- en koelbehoefte.

behaald kunnen worden. Daarom is borgen en monitoren een belangrijk onderdeel van het label. Scoor je een B? Dan geven we advies over hoe je een A kunt bereiken. We zijn ontzettend trots dat we nu bij DGMR het tweede label mogen uitreiken en hopen dat er nog vele zullen volgen.” Organisaties die het Binnenklimaat Label behalen, komen in een database van gebouwen die aantoonbaar gezond zijn. Het label is ontwikkeld vanuit kenniscentrum Binnenklimaattechniek, door Binnenklimaat Nederland, TVVL, TNO, BBA, OfficeVitae en DWA.

De uitdaging van deze transitie naar een gasarm pand was om de impact op de historische waarde van het pand te borgen en geen afbreuk te doen aan de status van het Werelderfgoed.

Installateur A. de Jong Installatechniek uit Schiedam heeft dit project gerealiseerd door het slim inzetten van een 3-tal watergekoelde Daikin warmtepompen en drogekoelers. De warmtepompen (EWWH875VZ-XSA2) werken met het ozonvriendelijke koudemiddel R-1234ze (HFO) en zijn voorzien van 2 inverteraangedreven schroefcompressoren. Het resultaat is een energiezuinige oplossing en gasarme verduurzaming met een zeer lage indirecte CO2-uitstoot.

Post-Pandemie

MEER AANDACHT VOOR COMFORT?

Toen de pandemie op haar hoogtepunt was, informeerden eigenaren en gebruikers naarstig naar mogelijkheden om het comfortniveau op te krikken. Met name op het gebied van luchtkwaliteit. Maar in hoeverre heeft het geleid tot een echte cultuuromslag?

IZ sprak erover met WELLexpert en interieurarchitecte Evelien Koekkoek. In februari 2020, net voor de pandemie, verscheen al een uitgebreid interview met haar in ons blad.

Om maar met de deur in huis te vallen: is er sinds de pandemie meer aandacht voor gezonde gebouwen?

“Ja, er heeft onmiskenbaar een cultuuromslag plaatsgevonden. Zo merk ik in utiliteitssector en dan met name in kantorenland dat eigenaren zich meer druk maken over de luchtkwaliteit en het mentale welbevinden van gebruikers.”

Hoe uit zich dat?

“Nu hybride werken gemeengoed is geworden, moeten bedrijven echt hun best doen om werknemers te verleiden weer naar het kantoor te komen. Dat doen ze bijvoorbeeld door extra te letten op ergonomie, aparte kamers in te richten voor ZOOM-calls en de akoestiek en het lichtplan te verbeteren. Ook zie ik vaker douches verschijnen voor

WELL

werknemers die met de fiets naar werk komen. Daarnaast is de belangstelling voor de luchtkwaliteit toegenomen. Zo heb je in tegenstelling tot enkele jaren geleden echt geen discussies meer over aparte ruimtes voor printers, die fijnstof uitstoten.”

Resulteert het in veel extra business voor de installatiebranche? Wat is jouw ervaring?

“Het is erg dubbel. Aan de ene kant worden er stappen gezet. Aan de andere kant worden veel verbetersuggesties uiteindelijk toch afgeschoten vanwege budgettaire redenen. De gebouwde omgeving steekt sneller geld in bouwkundige maatregelen.”

Neemt de vraag naar

WELL-certificeringen, waarin het welbevinden van gebruikers centraal staat, toe?

“Opdrachtgevers willen wel voldoen aan bepaalde standaarden uit WELL, maar kiezen sneller voor een Breeam-certificering. Die is populairder. Ook haken ze dikwijls af, omdat ze een

Waar duurzaamheidskeurmerken als Breeam en LEED zich sterk focussen op energiebesparing en de toepassing van duurzame energie, richt WELL zich op het creëren van gezonde leefomgevingen. In Amerika is de WELL-standard al ingeburgerd, in Nederland nog niet, maar is de belangstelling wel groeiende. Vooral in de utiliteit. De reden ligt voor de hand: een gezonde werkomgeving heeft een positief effect op de arbeidsproductiviteit. Koekkoek is dan ook voornamelijk actief in kantorenland. Ruim 90% van haar klanten komen uit die hoek. Daarnaast ontwerpt ze gezonde interieurs voor winkels en namens Powerplant studio ook voor hotels.

WELL-certificering te duur vinden.”

In het interview van 2020 besprak je ook alternatieve oplossingen om het comfortniveau te verbeteren. Hoe is het gesteld met de belangstelling voor dergelijke maatregelen?

“Die neemt enigszins toe, als je bijvoorbeeld kijkt naar anti-allergeen en fijnstofafvangende tapijten en biodynamische verlichting. Voor planten blijft de belangstelling op hetzelfde niveau hangen als enkele jaren geleden.”

Welke trend in de interieurarchitectuur gaat de komende jaren een duidelijke impact hebben op de installatiebranche?

“Circulariteit, in de meest

brede zin des woords. Van volwaardig hergebruik van oude oplossingen en componenten tot en met het oogsten van materialen. Ook is er groeiende aandacht voor grijswatersystemen, die bijvoorbeeld worden gebruikt voor groene gevels.”

Tot slot: heeft de pandemie ook de samenwerking tussen jouw branche en installateurs veranderd?

“Jazeker. Wat ik zelf merk, is dat installateurs meer meedenken over oplossingen voor vraagstukken op het gebied van comfort. Anderzijds zie ik ook dat wij als branche hongerig zijn naar kennis over jullie vakgebied. Het is een positieve ontwikkeling die uiteindelijk hopelijk tot meer kruisbestuiving zal leiden.”

Altijd up-to-date via de Intergas Academy

UPGRADE JOUW PRODUCTKENNIS

Scan de QR-code en volg onze gratis online trainingen

De wereld van duurzame warmte verandert snel. Intergas loopt voorop als het gaat om innovaties. Daarom vinden wij het belangrijk dat jij als installateur op de hoogte bent van de laatste ontwikkelingen en de nieuwste producten. Met ons E-learning programma kun jij waar en wanneer het jou uit komt onze gratis online trainingen volgen. Scan de QR-code en ontdek wat het online Xpert programma jou te bieden heeft!

www.intergasxpert.nl/gratis-online-training

ALLEEN FEEST MET DE FEESTDAGEN?

Het jaar 2022 loopt op zijn eind. Geen echt feestelijk jaar. Hoewel. Wel als je PV-cellen op je dak hebt liggen. Het overschot aan opgewekte energie maakte het echter noodzakelijk om op piekdagen met veel zon en wind de leverantie aan het net te stoppen. Geen feest dus. Zeker niet nu de energieprijzen de pan uit rijzen en Nederland haar adem inhoudt bij het invallen van de winter. De vraag naar energiezuinigere systemen zal alleen maar toenemen. Maar kunnen installateurs die vraag wel aan? Als er in een barre winterse periode ook nog eens veel storingen optreden die verholpen moeten worden? Geen feest voor de planning. Wel voor de omzet.

Dat dan weer wel.

Johan Cruijff zei het al: “Elk voordeel heb z’n nadeel”. Dat is waar. En soms denk ik wel eens dat in ondernemingen ook zo gedacht wordt over Kansen en Bedreigingen. Elementen die je bepaalt door een SWOT-analyse. Een analyse van Strengths & Weaknesses (Sterktes & Zwaktes) van een onderneming afgezet tegen Opportunities & Threats (Kansen en Bedreigingen).

Die laatste elementen zijn zaken waar je geen of nauwelijks invloed op hebt. Zoals (geo)politieke ontwikkelingen, econo-

mische omstandigheden, technologische ontwikkelingen, de samenstelling van de bevolking et cetera. Kijk maar eens om je heen: de oorlog in Oekraïne heeft grote invloed op de energietarieven en zelfs op de levering van grondstoffen en materialen.

Misschien eens goed om over al die ontwikkelingen een beetje te mijmeren onder de kerstboom en een gedegen SWOT-analyse te maken voor 2023. En je activiteiten voor volgend jaar af te stemmen op de bevindingen daarvan. Dan voorkom je dat het alleen rond de Feestdagen feest is. Hoe dan ook: ik wens je hele Fijne Feestdagen en een Feestelijk 2023.

Willem de Vries is Managing Partner van STEM Industrial Marketing Centre. Het kenniscentrum op het gebied van marketing voor technische B2B bedrijven: www.stem-imc.com.

ALGEMEEN COLOFON

[ISSN:1872_6607)

OPLAGE: 8.000 EXEMPLAREN

INSTALLATEURSZAKEN Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én bedrijfsvoering op het gebied van o.a. verwarmen, koelen, ventilatie, airconditioning, sanitair, energie, gereedschap, materialen, regeltechniek en domotica

Uitgave: Merlijn Plus BV

Zuidkade 174

2741 JJ, Waddinxveen

T: 0182 631717

E: info@merlijnplus.nl

Redactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur)

Wietse Buma

E: redactie@merlijnplus.nl

Vormgeving en DTP: Yolanda van der Neut

Vaste medewerkers: Ton Meijer (cartoon), ISSO, Willem de Vries, Rogafa, NVKL, Nederlandse verwarmingsindustrie, Dick en Tim Visser en Wij Techniek

Advertenties:

Ruud Struijk

T: 0182 631717

E: r.struijk@merlijnplus.nl

Druk: Veldhuis Media BV, Raalte

Abonnementen:

Benelux €18,40, buitenland €23,40 per jaar, excl. BTW. Abonnementen lopen door tenzij 1 maand voor het einde van de abonnementsperiode via e-mail (info@merlijnplus.nl) is opgezegd. Wijzigingen kunnen worden doorgegeven via: installateurszaken.nl/wijzigingen-toezending-iz

© Merlijn Plus BV, 2022

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt op welke wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.