O prawie do godnej śmierci - fragment książki

O PRAWIE DO GODNEJ ŚMIERCI

Książka powstała na podstawie pracy naukowej: Prawo do godnej śmierci jako prawo podmiotowe

Projekt okładki: Anna Sternytska Korekta i skład: Korekto.pl ISBN: 978-83-961443-1-7 Copyright © Mateusz Stegienko Wszystkie prawa zastrzeżone

Książkę dedykuję wszystkim, którzy szukają piękna, dobra i prawdy, wiedząc, kiedy sprawiedliwość wybrać, a kiedy słuszność.

Wykaz skrótów art.

artykuł

dr

doktor

Dz.U.

dziennik ustaw

EKPCz

Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności

ETS

Europejski Trybunał Sprawiedliwości

k.k.

kodeks karny

prof.

profesor

SN

Sąd Najwyższy

UE

Unia Europejska

ust.

ustęp

Wstęp

– Czy masz dobry jad? Czy jesteś pewna, że nie będę długo cierpiał?

(Antoine de Saint-Exupéry, Mały Książę1)

Prawo jest niczym innym, jak sztuką dowodzenia tego, co jest słuszne i sprawiedliwe – wskazaniem tego, co jest bez wątpienia obiektywną prawdą. Dobry prawnik wie, jak krytycznie przeanalizować każdy konflikt, znajdując niepodważalne aksjomaty2. Dostrzega również argumenty opozycji danej tezy. Dzięki temu – będąc zmuszonym, jak w Turnieju Debat Oksfordzkich, bronić jednej ze stron bez względu na to, jak pokieruje nim los – jest w stanie przekonać sędziów do swych racji. Dlatego też wybrałem temat trudny – według mojej oceny – a zarazem ciekawy, wywołujący zazwyczaj wśród opinii publicznej skrajne emocje i liczne kontrowersje.

Ta książka stanowi próbę znalezienia odpowiedzi na następujące pytania: Czy prawo do śmierci przez eutanazję wlicza się do katalogu praw podmiotowych? Co należy rozumieć przez prawo do godnej śmierci? Jaki jest status eutanazji w poszczególnych państwach? Czy daje społeczeństwu

1 2

A. de Saint-Exupery, Mały Książę, przeł. J. Szwykowski, MUZA S.A., Warszawa 2016, s. 84.

E. Artymiuk, Encyklopedia Matematyka, GREG, Kraków 2019: hasło aksjomat: zdanie przyjęte bez dowodu jako wyjściowe twierdzenie systemu dedukcyjnego, z którego można wyprowadzać dalsze twierdzenia, stosując określone reguły wnioskowania.

7

więcej korzyści, czy zagrożeń? Czy jest moralnie dopuszczalna? Czy można oddzielić prawo od moralności?

Prawo do godnej śmierci w kontekście eutanazji jako prawo podmiotowe zaprezentowano w czterech rozdziałach. W rozdziale I zdefiniowano pojęcia praw podmiotowych oraz dóbr osobistych. Określono też, czym jest godność, a czym prawo do godnej śmierci. Ponadto wskazano, z jakich norm prawnych wywodzi się to prawo rozumiane jako prawo do śmierci na życzenie. W rozdziale II przedstawiono definicję pojęcia eutanazji, zjawisk z nią powiązanych, a także godności i prawa do godnej śmierci jako prawa podmiotowego. Natomiast w rozdziale III podjęto przede wszystkim sposoby regulacji omawianej kwestii w wybranych państwach na świecie – również w Polsce – przez porównanie ich oraz zwrócenie szczególnej uwagi na ratio legis ustawodawców i techniczne uregulowania konfliktu między prawem do ochrony życia a prawem do samostanowienia urzeczywistniającym się w eutanazji. W rozdziale IV omówiono regulacje prawnomiędzynarodowe dotyczące problemu eutanazji, nawiązujące do ochrony praw człowieka. Następnie w rozdziale V przeanalizowano filozofię i teorię prawa, w których znajduje się liczne uzasadnienia aksjologiczne wyborów poszczególnych prawodawców. Ponadto przybliżono argumenty zwolenników, ale i przeciwników legalizacji eutanazji jako prawa podmiotowego, zwracając szczególną uwagę na skomplikowane relacje między prawem, etyką oraz tym, jakie szanse czy zagrożenia niesie za sobą eutanazja.

W książce znajdują się również tzw. dodatki, które przedstawiają poszczególne przypadki śmierci na życzenie zaistniałe w historii oraz kulturze powszechnej. Opisane przykłady skłaniają do szerszej refleksji nad podejmowanym zagadnieniem.

8

Głównym celem publikacji jest analiza zjawiska eutanazji oraz próba zrozumienia, dlaczego część państw uznaje tę kwestię jako prawo podmiotowe do godnej śmierci, podczas gdy inne odmawiają jego uznania. W tym kontekście podjęto się również oceny porządku prawnego obowiązującego w Polsce.

Z uwagi na specyficzną, budzącą emocje tematykę książki – chcąc zachować neutralny odbiór przeprowadzonych badań oraz bezstronnie zaprezentować treść omawianych zjawisk – wszelkie podejmowane poniżej kwestie przedstawiono w sposób możliwie najbardziej obiektywny. Dzięki temu zostało miejsce na osobistą, krytyczną refleksję pod kątem słuszności penalizacji lub legalizacji opisanych zagadnień. W zakończeniu sformułowano zatem najważniejsze wnioski wynikające z badanego problemu – w szczególności spostrzeżenia dotyczące problematyki prawnej, społecznej i filozoficznej.

W opracowaniu wykorzystano monografie, podręczniki, komentarze, artykuły prasowe, przede wszystkim ze specjalistycznej prasy prawniczej czy źródeł ustawowych – zarówno z zakresu prawa polskiego, jak i międzynarodowego – oraz źródła literackie.

Rozdział I Prawo do godnej śmierci jako prawo podmiotowe

1.1. Analiza rozumienia pojęć prawa podmiotowego i dobra osobistego Rozważając eutanazję w kontekście prawa podmiotowego do godnej śmierci, należy określić pojęcia: prawa podmiotowego, dobra osobistego, godności i prawa do godnej śmierci.

Pojęcie prawa podmiotowego stanowi jedno z podstawowych haseł filozofii i dogmatyki prawa. W odniesieniu do prawa cywilnego nie ma jego legalnej definicji, przez co obowiązuje kilka różnych teorii. Współcześnie doktryna oraz orzecznictwo skłaniają do uznania prawa podmiotowego jako złożonej sytuacji prawnej uprawnionego, polegającej na możności postępowania w określony sposób. Tę sferę postępowania określa norma prawa stanowionego w celu ochrony interesów wspomnianego podmiotu3. Ogólniej rzecz ujmując, prawo podmiotowe oznacza pozytywnie ocenioną (korzystną) – w kontekście obowiązujących norm – sytuację

3

I. Lewandowska-Malec, Dobra osobiste, C.H. Beck, Warszawa 2017, s. 33-35.

11

jednostki w społeczeństwie przy uwzględnieniu jej interesów – uznanych przez prawodawcę i społecznie uzasadnionych4.

Z pojęcia prawa podmiotowego wywodzą się tzw. dobra osobiste5.

Można je odnaleźć w wielu aktach normatywnych, z tym że w żadnym z nich nie ma wyjaśnienia, czym w istocie są. Jak podaje A. Cisek, nie należy traktować art. 23 k.c. jako ich zamkniętej definicji legalnej, gdzie ustawodawca ogólnie wymienia, że do dóbr osobistych w szczególności zalicza się zdrowie, wolność, cześć, swobodę sumienia itd.6. Sięgając do orzecznictwa, można znaleźć definicję wypracowaną przez Sąd Najwyższy. W wyroku z 10.06.1977 r. wskazano, iż dobra osobiste to: Ogół czynników mających na celu zapewnienie obywatelowi rozwoju jego osobowości, ochronę jego egzystencji i zapewnienie mu prawa do korzystania z tych dóbr, które są dostępne na danym etapie rozwoju społecznoekonomicznego społeczeństwa, a które sprzyjają zachowaniu cech odrębności i związaniu ze społeczeństwem w którym żyje7.

W wyroku z 19.09.1968 r. Sąd Najwyższy wskazał natomiast, że przez dobra osobiste należy rozumieć wartości związane z wewnętrzną stroną życia ludzi i związku z tym niejednakowo wymierzalne8.

Ponadto orzecznictwo sądowe uzupełnia doktryna prawa cywilnego, rozróżniając rozumienie dóbr osobistych w sposób subiektywny bądź obiektywny z przewagą koncepcji obiektywistycznej. Koncepcja ta zwraca

T. Chauvin, Homo Iuridicus. Człowiek jako podmiot prawa publicznego, C.H. Beck, Warszawa 2014, s. 217.

5 Ibid.

6 A. Cisek, Dobra osobiste i ich niemajątkowa ochrona w kodeksie cywilnym, wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1989, s. 35.

7 Wyr. SN. z 10.06.1977 r., II CR 187/77, Legalis.

8 Wyr. SN z 19.09.1968 r., II CR 291/68, OSNAPiUS 1969, Nr 11, poz. 200.

4

12

uwagę na znaczenie ocen społecznych przy konstruowaniu pojęcia dóbr osobistych. Jak podaje I. Lewandowska-Malec: Uzależnienie funkcjonowania danego dobra osobistego od indywidualnego odczuwania człowieka powodowałaby znaczne trudności praktyczne, sądy musiałyby przyznawać ochronę prawną podmiotom opierając się w zasadzie na ich twierdzeniach. Utrudniona, jeżeli nie uniemożliwiona byłaby weryfikacja, czy rzeczywiście doszło do naruszenia dóbr osobistych. Groziłoby to także niejako uzurpowaniem sobie przez strony postępowania istnienia dóbr osobistych, które nie miałyby racji bytu w racjonalnym porządku prawnym9.

Dlatego też za niewłaściwe należy uznać posługiwanie się koncepcją subiektywistyczną, która w praktyce jest odrzucana.

9

I. Lewandowska-Malec, op. cit., s. 29.

13

Dodatek A – Bo najważniejsze jest niewidoczne dla oczu

Mały Książę – samobójstwo jako droga powrotna do domu

Mały Książę i jego planeta10

Opis odejścia Księcia do Róży: Wziął mnie za rękę. Jeszcze się niepokoił: – Nie masz racji. Będzie ci przykro. Będę robić wrażenie umarłego, a to nie będzie prawda.

Milczałem.

– Rozumiesz. To bardzo daleko. Nie mogę zabrać ze sobą tego ciała. Jest za ciężkie.

10

https://pixabay.com/illustrations/the-little-prince-moon-rose-5014729/

14

Milczałem.

– To będzie jak stara, porzucona łupina.

W starych łupinach nie ma nic strasznego.

Milczałem. (…)

– To tu. Pójdę sam jeden krok naprzód.

Usiadł jednak, ponieważ bał się. Powiedział jeszcze: – Wiesz… moja róża… jestem za nią odpowiedzialny. A ona jest taka słaba. I taka naiwna. Ma cztery nic niewarte kolce dla obrony przed całym światem.

Usiadłem, nie mogłem utrzymać się na nogach.

– Tak… to wszystko… – powiedział.

Wahał się jeszcze chwilę, później wstał. Zrobił krok. Nie mogłem się poruszyć. Żółta błyskawica mignęła koło jego nogi. Chwilę stał nieruchomo. Nie krzyczał. Osunął się powoli, jak pada drzewo. Piasek stłumił nawet odgłos upadku11.

Charakterystyka i motyw: Mały człowiek nie przypominał dziecka, choć miał złociste loki i śmiał się serdecznie, srebrzyście. Był księciem na małej, nie większej od domu planecie. Posiadał tam trzy wulkany, hodował i kochał jedyną, piękną i kapryśną różę. Pewnego dnia poróżnił się z kwiatem, odszedł od niego i poczuł się osamotniony. Smutny opuścił swoje królestwo. Zwiedzał różne planety, poszukując wiernego przyjaciela, jednak stale myślał o Róży. Wreszcie spadł na Ziemię, na pustynię afrykańską, tysiące mil od miejsc zamieszkanych. Spotkał tam jadowitego węża, któremu zwierzył się ze swoich kłopotów z Różą. Zwierzę przyrzekło mu pomóc w powrocie na opuszczoną planetę, kiedy tylko tego zapragnie.

11

A. de Saint-Exupery, Mały Książę, przeł. J. Szwykowski, MUZA S.A., Warszawa 2016, s. 88.

15

W czasie swoich podróży dzięki napotkanemu lisowi i lotnikowi zrozumiał, czym jest przyjaźń. Mały Książę – wiedząc już, że Róża jest dla niego jedyną różą, gdyż ją kocha ze względu na „oswojenie” – postanowił odejść.

Prośba Księcia o pomoc w asystowanym samobójstwie była jedyną drogą umożliwiającą jego powrót do domu12.

1.2. Analiza rozumienia pojęcia godności i prawa do godnej śmierci Podejmując temat prawa do godnej śmierci w kontekście analizy prawnospołecznej eutanazji, należy pamiętać o dwóch istotnych zagadnieniach: godności oraz godnej śmierci. Dzięki właściwemu określeniu będzie możliwe zapoznanie się z ich etymologią i codziennym stosowaniem.

Pierwszy ślad dotyczący godności w kontekście natury ludzkiej można odnaleźć w art. 30 ustawy zasadniczej RP: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych13.

Inną charakterystykę istoty rozumienia pojęcia godności można znaleźć w europejskim systemie prawnym – przedstawił ją rzecznik generalny Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej Ch. Stix-Hackla 18 marca 2004 r.

B. Tylicka, Bohaterowie naszych książek – przewodnik po literaturze dla dzieci i młodzieży, wyd. Literatura, Łódź 1999.

13 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. ( Dz.U. z 1997 Nr 78 poz. 483); P. Sarnecki, Prawo Konstytucyjne RP, C.H. Beck, Warszawa 2014, s. 156.

12

16

(…) godność ludzka jest głęboko zakorzeniona w sformułowaniu obrazu człowieka w europejskim kręgu kulturowym, który pojmuje człowieka jako istotę obdarzoną autonomią i zdolnością samostanowienia14.

W takim pojmowaniu godność stanowi fundament człowieczeństwa, którego sensem jest samoświadomość i decyzyjność, gdzie należy zawsze poszukiwać źródeł autonomii człowieka. Stąd też m.in. się pojawia się trudne pytanie dotyczące autonomii pacjenta, który chciałby podjąć decyzję o swojej śmierci. Ponadto takie rozumienie godności generuje daleko idące rozważania o godności umierania czy prawie do godnego umierania, które znajdują się w ścisłej relacji z pojmowaniem człowieka jako autonomicznej jednostki zdolnej do podejmowania decyzji związanych ze swoją egzystencją, włączając w to koniec życia.

W rozumieniu problematyki eutanazji równie istotne znaczenie ma rozumienie godności człowieka w antropologii chrześcijańskiej, skąd wywodzi się głos przeciwny wobec prawa do eutanazji i która według chrześcijan nie jest utożsamiana z godną śmiercią15. Według chrześcijaństwa godność ujmowana jest nie tylko w płaszczyźnie przyrodzonej – co oznacza, że wartość człowieka określona jest takimi elementami, jak wolność, świadomość i odpowiedzialność – ale przede wszystkim w płaszczyźnie nadprzyrodzonej. W takim ujęciu wartość godności jednostki określana jest pochodzeniem człowieka od Boga16, podobieństwem do Niego, a także faktem wcielenia i odkupienia dokonanym przez Jezusa Chrystusa.

A. Wnukiewicz-Kozłowska, Prawo do godnej śmierci (wspomagane samobójstwo, eutanazja, zaprzestanie uporczywej terapii) w interpretacji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Prawo i Medycyna”, 2/2016, s. 47.

15 H. Skorowski, Prawo człowieka do godnej śmierci, „Studia nad Rodziną”, 1/2016, s. 82.

16 Katechizm Kościoła Katolickiego, Pallottinum, Poznań 2002, s. 95.

14

17

Istotnymi składnikami pełnej wartości człowieka w takim ujęciu są prawdy o jego Bożym podobieństwie i Bożym usynowieniu – wynikającym z faktu odkupienia. Natomiast według filozofii Karola Wojtyły: Godność człowieka jako osoby oznacza przede wszystkim właściwość lub też podstawową jakość, w tym znaczeniu wartość osoby jako takiej: wartość, która przysługuje z tej racji, że jest osobą, i o którą człowiek z tej właśnie racji powinien zabiegać17.

Wiedząc, gdzie doszukiwać się źródeł godności człowieka i jakie są jej charakterystyczne przymioty, warto odpowiedzieć na pytanie, jak pojmowana jest godna śmierć i z jakimi przywilejami jest utożsamiana.

O godnej śmierci można przeczytać w czasopiśmie dotyczącym medycyny paliatywnej w Polsce, gdzie autor artykułu M. Śliwka wskazuje, że do dnia dzisiejszego ustawodawca polski nie uregulował kompleksowo problematyki prawa pacjenta do godnej śmierci. Według niego prawa chorych w stanach terminalnych zdawkowo uregulowano w Ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z 2009 r., nr 52, poz. 417 z późn. zm, dalej jako u.p.p.), gdzie zgodnie z art. 20 ust. 1: Pacjent ma prawo do poszanowania intymności i godności, w szczególności w czasie udzielenia mu świadczeń zdrowotnych. Według autora artykułu prawo do godności obejmuje prawo do umierania w spokoju18.

17 18

K. Wojtyła, Człowiek w polu odpowiedzialności, Rzym-Lublin 1991, s. 50.

M. Śliwka, Prawo do godnej śmierci pacjentów niezdolnych do podjęcia decyzji, „Medycyna Paliatywna w Praktyce [czasopismo edukacyjne pod patronatem Polskiego Towarzystwa Medycyny Paliatywnej]”, t. 6,1/2012, s. 17-20.

18

Stąd też chory znajdujący się w stanie terminalnym ma prawo do świadczeń zdrowotnych zapewniających łagodzenie bólu i innych cierpień19. Lekarz oraz pozostały personel medyczny są zobowiązani szanować intymność i godność osobistą pacjenta również na podstawie art. 36 ust. 3 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst. jedn. Dz.U. z 2008 r., nr 136, poz. 857 dalej jako u.z.l.l.d.). Ponadto lekarz ma obowiązek dbać, aby inny personel medyczny przestrzegał w postępowaniu z pacjentem omawianej zasady. Dodatkowo lakoniczne sformułowanie w ustawie uzupełnia kodeks etyki lekarskiej oraz niewiążące akty prawa międzynarodowego20, które według M. Śliwki wskazują, że prawo do umierania w spokoju i godności obejmuje swoim zakresem kilka kluczowych zagadnień, takich jak: 1. prawo do wolności od uporczywej terapii, 2. prawo do łagodzenia bólu i innych cierpień, 3. prawo do wyrażenia zgody lub sprzeciwu wobec proponowanej terapii, 4. ochrona tzw. autonomii informacyjnej.

O godnej śmierci wyczytać można też w art. 19 ust. 5 Ustawy o zakładach opieki zdrowotnej z 30 sierpnia 1991 r., zgodnie z którym pacjent ma

19 20

Ibid.

Art. 3 Europejskiej konwencji praw człowieka, Art. 5 Amerykańskiej konwencji praw człowieka; Art. 4a i 4b Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, nr 37/194; Art. 4 Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, nr 3452; pkt 1 Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ 3542; Ateńska deklaracja Międzynarodowej Rady Służb Medycznych i Zakładów Penitencjarnych z 11 września 1973; Deklaracja Tokijska Światowej Organizacji Zdrowia z 1975 r.; Deklaracja Wenecka Światowej Organizacji Zdrowia z 1983 r.., Medycyna a prawa człowieka, przeł. I. Kaczyńska, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1996, s. 29, 100-102.

19

prawo do umierania w spokoju i godności. Zatem pomimo tego, że nie można mówić w ustawodawstwie polskim o uregulowanym prawie do śmierci (rozumianej przez eutanazję czynną i samobójstwo wspomagane), to już krajowy porządek prawny tworzy samoistnie kompleksowe uregulowanie zagadnienia, czym jest prawo do umierania w godności.

Ciekawą koncepcję prawa do godnej śmierci wysuwa M. Świderska.

Autorka artykułu Prawo do godnej śmierci stawia tezę, że prawo do umierania pojawia się wówczas, gdy nieodwracalnie rozpoczął się proces biologiczny, który jest jakościowo różny od pojęcia życia jako osoby. Świderska argumentuje, iż ze względu na to, że stan umierania może trwać długo oraz może się dynamizować i słabnąć, należy rozgraniczyć moment, w którym umieranie nie jest już godne i spokojne. Autorka uważa, iż momentem tym jest chwila, w której lekarz ma przed sobą nie tylko umierającego pacjenta lecz również istotę, która nie będzie już nigdy w pełni sprawnym człowiekiem, znajduje się w stanie sztucznego podtrzymywania życia komórek i ich zespołów21. Tak że, w myśl przytoczonego artykułu, dopóki leczenie może przywrócić funkcjonowanie pacjenta, jest wciąż godne, a związku z tym prawo do umierania nie może jeszcze powstać. Może powstać dopiero wtedy, gdy leczenie będzie nosiło znamiona uporczywej terapii.

Konkludując, przez prawo do godnej śmierci należy przede wszystkim rozumieć prawo do poszanowania intymności i autonomii, która przejawia się w możliwości odmowy udzielenia świadczenia medycznego czy prawa do łagodzenia bólu bądź innego cierpienia. Z kolei według Świderskiej przez prawo do godnej śmierci należy rozumieć prawo do umierania

21

M. Świderska, Prawo do godnej śmierci, Medical Tribune, Warszawa 2007, s. 24.

20

w przypadku, gdy leczenie nie niesie za sobą oczekiwanych rezultatów w zakresie powrotu do zdrowia pacjenta jako osoby, a nie podtrzymywania życia komórek i ich zespołów.

1.3. Wywodzenie prawa do godnej śmierci z katalogu dóbr osobistych zagwarantowanych w Konstytucji RP i art. 23 kodeksu cywilnego Rozumienie pojęcia godnej śmierci jest o tyle istotne, iż interpretacja jej przymiotów odzwierciedla pewien katalog podstawowych praw człowieka zagwarantowanych w Konstytucji RP oraz dóbr osobistych wymienionych w art. 23 kodeksu cywilnego, z których zwolennicy legalizacji eutanazji wywodzą swoje prawa. Tymi wartościami są m.in. ochrona zdrowia, wolności, swoboda sumienia i czci osobistej. Art. 32 ust. 2 Konstytucji RP stanowi, że: Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.

Nie istnieje żadna norma prawna, która zobowiązywałaby adresatów do życia, co – jak postulują entuzjaści eutanazji – daje uprawnienie do prawa do śmierci. Ponadto, jak podaje I. Lewandowska-Malec, wolność jako dobro osobiste można uznać za możliwość podejmowania decyzji zgodnie z własną wolą, nieskrępowanego działania, uwarunkowaną ogółem czynników społeczno-moralnych. W powiązaniu z art. 47 Konstytucji RP: każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym, zwolennicy prawa do godnej śmierci w możliwości dokonania eutanazji widzą swoje prawo podmiotowe do decydowania o swoim życiu aż do jego końca, m.in. przez podjęcie decyzji o sposobie jego zakończenia.

21

Istotny w tym aspekcie jest również art. 54 ust. 1 Konstytucji RP, dotyczący dobra osobistego w postaci swobody sumienia, który stanowi że, każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. Swobodę sumienia i religii rozumie się natomiast jako stan psychiczny, którego istotę stanowi wewnętrzne ustosunkowanie się do przeszłych, obecnych i przyszłych zdarzeń, obejmujące wierzenia dotyczące sensu oraz celu istnienia człowieka, ludzkości i świata22. W tym aspekcie prawo do godnej śmierci może być wywodzone jako prawo podmiotowe, gdyż istnieją religie, które w przeciwieństwie do filozofii judeochrześcijańskiej mają pozytywny stosunek do śmierci na życzenie, jak np. stoicyzm23.

Podsumowując, istnieje dość szeroki katalog wartości, z których to można wywodzić prawo do godnej śmierci, polegające na możliwości decydowania o sposobie zakończenia własnego życia na podstawie subiektywnego rozumienia godności i godnej śmierci. Wspomniane roszczenia mają źródło w interpretacji zagwarantowanego w prawie katalogu dóbr osobistych. Polski ustawodawca szczegółowo interpretuje, w jakim zakresie dane roszczenie należy uznać za prawo podmiotowe. W tym kontekście prawo do eutanazji nie jest uznawane za podmiotowe.

22 23

I. Lewandowska-Malec, op. cit., s. 50-51.

M. Szeroczyńska, Eutanazja i wspomagane samobójstwo na świecie, studium prawnoporównawcze, Kraków 2004.

22

Dodatek B – Ani tobie, ani żadnemu władcy na ziemi nie przysługuje prawo wyznaczenia godziny własnej śmierci

Władca Pierścieni: Powrót Króla – spór o życie Denethora II i Gandalfa

Denethor na stosie – kadr z filmu P. Jacksona Władca Pierścieni: Powrót Króla

Orędzie rozpaczy i braku nadziei na szczęśliwy koniec wobec nadziei ponad wszystko i walki do końca. Dumny namiestnik Królestwa Gondoru, widząc przez widzący kamień potęgę nieprzyjaciela, popadł w rozpacz. Zamiast walczyć, do końca ginąć u boku poddanych, wolał uciec, odchodząc

23

ostatecznie, tak jak on zadecyduje. W swoim obłędzie chciał również zabrać na drugi świat syna Faramira. W swojej pysze nie uznawał prawowitego spadkobiercy tronu Aragona.

Opis z J.R. Tolkien Powrót Króla (s. 156): (…)

– Co tu się dzieje, Denethorze? – spytał Czarodziej. – Dom Umarłych nie jest miejscem dla żywych. Dlaczego twoi słudzy biją się pośród grobów, gdy pod Bramą grodu toczy się rozstrzygająca walka? Czyżby nieprzyjaciel dotarł aż tu, na ulicę Milczenia?

– Odkąd to Władca Gondoru obowiązany jest zdawać ci sprawę ze swoich zarządzeń? – spytał Denethor.

– Czy już nie wolno mi rozkazywać własnym pachołkom?

– Wolno ci, Denethorze – odparł Gandalf – ale wolno też ludziom przeciwstawić się twoim rozkazom, jeśli są szaleńcze i złe. Gdzie jest twój syn, Faramir?

– Tu, we wnętrzu Domu Namiestników – powiedział Denethor.

– Płonie, już płonie! Już podłożyli ogień pod jego ciało. Wkrótce spłoniemy wszyscy. Zachód ginie. Chcę odejść stąd w wielkim ognistym całopaleniu, niech wszystko skończy się w ogniu, w popiele, w słupie dymu, który odleci z wiatrem. (…)

– Nie odbierajcie mi syna! On mnie woła! – powiedział.

– Tak – odparł Gandalf. – Syn cię woła, lecz jeszcze nie możesz się do niego zbliżyć. Faramir stoi na progu śmierci, ale być może nie przekroczy go, może uda się go uzdrowić. Ty zaś powinieneś teraz być na polu bitwy pod Bramą twojego grodu, gdzie może czeka cię śmierć. Sam o tym wiesz w głębi serca.

– Faramir już się nie obudzi – odparł Denethor – a walka jest daremna.

Dlaczegóż miałbym pragnąć przedłużenia życia? Dlaczego nie mielibyśmy umrzeć razem?

– Ani tobie, ani żadnemu władcy na ziemi nie przysługuje prawo wyznaczenia godziny własnej śmierci – rzekł Gandalf. – Tylko pogańscy królowie w czasach Ciemności sami sobie zadawali śmierć, zaślepieni pychą i rozpaczą, zabijając też swoich najbliższych, aby lżej im było rozstać się z tym światem. (…)

24

Wyniósł Faramira z Domu Umarłych, złożył go na tym samym łożu, na którym go tu przyniesiono, a które stało w sieni. Denethor szedł za Czarodziejem, zatrzymał się jednak w progu i drżąc wpatrywał się z wyrazem tęsknoty w twarz syna. Wszyscy umilkli i znieruchomieli w obliczu widocznej udręki starca, który stał długą chwilę niezdecydowany.

– Pójdź z nami, Denethorze – powiedział wreszcie Gandalf. – Obaj jesteśmy w grodzie potrzebni. Możesz jeszcze wiele dokonać.

Nagle Denethor wybuchnął śmiechem. Wyprostował się znów dumnie, szybko wbiegł do sali i chwycił ze stołu poduszkę, na której przedtem opierał głowę. Wracając do drzwi odsłonił powłoczkę: był pod nią ukryty palantir! (…) Oczy mu znów się roziskrzyły.

– Pycha i rozpacz! – krzyknął. – Czy myślisz, że na Białej Wieży oczy były ślepe? Nie, widziały więcej, niż ty z całą swoją mądrością dostrzegasz, Szary Głupcze! Twoja nadzieja polega na niewiedzy. Idź, próbuj uzdrawiać umarłych. Idź i walcz! Wszystko daremne! Na krótko, na jeden dzień może zatryumfujesz na polu bitwy. Ale przeciw potędze, która rozrosła się w Czarnej Wieży, nic nie wskórasz. Tylko jeden palec tej potęgi sięgnął po nasz gród.

Cały wschód rusza na podbój. Ten wiatr, który złudził cię nadzieją, pędzi po Anduinie flotę czarnych żagli. Zachód ginie. Pora, by wszyscy, którzy nie chcą być niewolnikami, odeszli ze świata. (…)

– W moim przeświadczeniu namiestnik, który wiernie zwraca władzę prawowitemu królowi, nie traci miłości ani czci – rzekł Gandalf. – W każdym zaś razie nie powinieneś swego syna pozbawiać prawa wyboru, gdy jeszcze nie zgasła nadzieja, że może uniknąć śmierci.

Ale na te słowa płomień gniewu znów się rozjarzył w oczach Denethora; wsunąwszy sobie kryształ pod ramię, starzec dobył sztyletu i podszedł do noszy. Beregond jednak uprzedził go błyskawicznym skokiem i zasłonił Faramira własnym ciałem.

– A więc to tak! – krzyknął Denethor. – Już mi ukradłeś połowę synowskiego serca. Teraz okradasz mnie także z miłości moich sług, aby ci pomogli obrabować mnie nawet ze szczątków mego syna. W jednym przynajmniej nie zdołasz mi przeszkodzić, umrę tak, jak postanowiłem. Do mnie! – zawołał na sługi. – Do mnie! Dwóch pachołków wbiegło po schodach na rozkaz swego władcy. Denethor wyrwał jednemu z nich żagiew i uskoczył w głąb domu. Nim Gandalf zdążył go powstrzymać, cisnął płonącą żagiew na stos, który natychmiast gwałtownie zajął się ogniem. Denethor wskoczył na stół;

25

stojąc tak w ognistym wieńcu podniósł swoje namiestnikowskie berło i złamał je na kolanie. Rzucił je w ogień, a sam położył się na stole, oburącz przyciskając palantir do piersi. (…)

Gandalf w bólu i zgrozie odwrócił twarz i zamknął drzwi. Chwilę stał zamyślony i milczący w progu; z wnętrza grobowego domu słychać było szum rozszalałego ognia. Potem Denethor krzyknął wielkim głosem jeden jedyny raz i umilkł na zawsze. Nikt ze śmiertelnych nie ujrzał go już nigdy.