Thesis

FRAMING VAN KERNENERGIE TEN TIJDE VAN EEN AANKOMENDE KERNUITSTAP EEN KWALITATIEVE FRAMING ANALYSE VAN DE VLAAMSE KRANTEN Wetenschappelijke verhandeling Aantal woorden: 16.476

Gauthier De Baets Stamnummer: 01203866

Promotor: Prof. dr. Sara De Vuyst Copromotor: Prof. dr. Ben De Groeve Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de richting Communicatiewetenschappen afstudeerrichting Nieuwe Media en Maatschappij Academiejaar: 2018-2019

Abstract Kernenergie is een begrip dat behoorlijk sterk is ingeburgerd in de samenleving en het is een technologie die de maatschappij sinds lang van energie dient. Maar sinds enkele tragische gebeurtenissen, bijvoorbeeld de atoombommen in Nagasaki en Hiroshima (1945), heeft kernenergie een erg negatieve bijklank gekregen. De afhankelijkheid van kernenergie als energiebron in combinatie met een aantal dubieuze tot zelfs rampzalige gebeurtenissen zorgt voor een twijfelachtige en onzekere betekenis van het woord. In BelgiĂŤ is kernenergie een gevoelig topic door de naderende kernuitstap in 2025. Deze paper focust daarom op het onderzoeken van wat de frames zijn die gebruikt worden om kernenergie af te beelden in de Vlaamse pers. Het centrale thema in de literatuur van dit onderzoek is framing. Volgens dit principe kunnen de media door artikels of andere soort nieuwsverhalen een invloed uitoefenen op het publiek over een bepaald thema. Het verbindt twee aspecten uit het communicatieproces: de manier waarop journalisten nieuws vormgeven en het publiek dat de frames interpreteert. Om te achterhalen welke frames de Vlaamse pers gebruikt, wordt er vanuit een kwalitatieve invalshoek gewerkt. Bijgevolg zullen er zowel in de literatuur als in de methodologie van dit onderzoek technieken aangehaald worden om, op een inductieve manier, frames te construeren. Het opstellen van de frames gebeurde door het coderen en constant vergelijken van krantenartikels en deze werden uiteindelijk in een framing matrix gegoten. Op die manier werden er drie frames geconstrueerd: het antinucleaire frame, het pro nucleaire frame en het informerende frame.

Inhoud 1 2

3

4

5 6 7

Inleiding ............................................................................................................................ 1 Theoretisch kader .............................................................................................................. 3

2.1 Framing ................................................................................................................................. 3 2.1.1 Wat is framing? .........................................................................................................................3 2.2 Elementen die het framingproces beïnvloeden ...................................................................... 4 2.2.1 Journalistiek...............................................................................................................................4 2.2.2 Cultuur .......................................................................................................................................7 2.2.3 Sponsors ....................................................................................................................................8 2.3 Frames herkennen en reconstrueren ....................................................................................10 2.4 Nucleaire energie (2003 – nu) ...............................................................................................13 2.4.1 België .......................................................................................................................................13 2.4.2 Kernenergie vandaag ...............................................................................................................14 2.5 Nucleaire energie in de media ..............................................................................................15 2.5.1 Kernenergie en scharniermomenten.......................................................................................15 2.5.2 Kernenergie in een veranderend klimaat ................................................................................17

Onderzoeksdesign ........................................................................................................... 20

3.1 Onderzoeksvraag ..................................................................................................................20 3.2 Onderzoeksmethode ............................................................................................................20 3.3 Sample .................................................................................................................................22 3.3.1 Tijdsample ...............................................................................................................................22 3.3.2 Kranten ....................................................................................................................................23 3.3.3 Trefwoorden en steekproef.....................................................................................................24 3.4 Betrouwbaarheid en validiteit ..............................................................................................25

Resultaten ....................................................................................................................... 26

4.1 Onderwerpen artikels ...........................................................................................................26 4.2 Data-analyse.........................................................................................................................27 4.3 Pro nucleair frame ................................................................................................................27 4.3.1 Subthema’s ..............................................................................................................................27 4.4 Antinucleair frame ................................................................................................................30 4.4.1 Subthema’s ..............................................................................................................................30 4.4.2 Metaforen en lexicale keuzes ..................................................................................................31 4.4.3 Sponsors ..................................................................................................................................31 4.4.4 Afbeeldingen ...........................................................................................................................32 4.5 Informerend frame ...............................................................................................................35 4.5.1 Neutraal informerend frame ...................................................................................................35 4.5.2 Gebalanceerd informerend frame...........................................................................................39

Discussie en conclusie ...................................................................................................... 44

5.1

Beperkingen en vervolgonderzoek ........................................................................................46

Bibliografie ...................................................................................................................... 48 Bijlage.............................................................................................................................. 54

Bijlage A............................................................................................................................................54

Lijst met figuren Figuur 1: Journalistic framing practices (BrĂźggemann, 2014). ....................................................................... 6 Figuur 2: Het framing model van Van Gorp (2006) ...................................................................................... 11 Lijst met tabellen Tabel 1: Algemeen onderwerp geselecteerde artikels ................................................................................. 26 Tabel 2: Framingmatrix pro nucleair............................................................................................................. 29 Tabel 3: Framingmatrix Antinucleair............................................................................................................. 33 Tabel 4: Framingmatrix neutral informerend ................................................................................................ 38 Tabel 5: Framingmatrix gebalanceerd informerend ..................................................................................... 42

1 Inleiding Het onderwerp kernenergie doet denken aan kerncentrales en elektriciteit, maar ook aan een aantal rampzalige gebeurtenissen. De gedachte is onlosmakelijk verbonden met de kernrampen die in 1945 plaatsvonden in Nagasaki en Hiroshima. De term kernenergie is door deze voorvallen verbonden geraakt met beelden van rookpluimen en ontploffingen (Gamson & Modigliani, 1989).

Het is een mentaal beeld dat sindsdien niet meer weg te denken is en het verdere discours van kernenergie bepaalt (Kim et al., 2013). Kort daarna leefde de bevolking in angst door de Koude Oorlog, waar de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten in het bezit zouden zijn van kernwapens. Het volk hield zijn adem in voor een nieuwe nucleaire oorlog, die er gelukkig niet kwam. De angst voor het aanwenden van kernwapens nam langzaam af, maar die plaats werd ingenomen door het falen van de kernreactoren die ontwikkeld zijn voor het produceren van energie. Na een periode van rust werden Tsjernobyl in 1986 en recenter, in 2011, Fukushima getroffen door een kernramp. Grote delen van de bevolking, waaronder families en kinderen, werden rechtstreeks geraakt door de gevolgen van deze ongelukken. Zulke extreme gevallen beïnvloeden in sterke mate het volk en hun denkbeeld. In crisissituaties gaan mensen in grote mate op zoek naar informatie over de oorzaken en gevolgen hiervan (Joris et al., 2013). Ook in België wordt het debat rond kernenergie gevoed door de rechtstreekse gevolgen van een (mogelijk) falend kernbeleid. Over de hele wereld tonen kernreactoren meer en meer mankementen en de sluiting van kerncentrales is momenteel een heikel thema in België. Daarbovenop zijn er wereldmachten, zoals Noord-Korea, Rusland en Amerika, die laten uitschijnen dat ze in het bezit zijn van kernwapens en niet bang zijn om die te gebruiken. Hierdoor kan het volk herinnerd worden aan de negatieve gevoelens die kernenergie bij hen losmaakt. Nieuws op televisie, radio en in de krant werken mee aan de publieke meningsvorming over kernenergie. Deze massamedia beslissen niet enkel over welke thema’s ze berichten, maar ze kunnen ook zelf kiezen op welke manier dit gedaan wordt (Joris et al., 2013; Scheufele & Tewksbury, 2007).

In dit onderzoek wordt het onderwerp kernenergie geanalyseerd op basis van een inductieve framebenadering. Framingtheorieën zeggen dat de manier waarop een topic wordt voorgesteld in een nieuwsbericht een effect kan hebben op hoe het publiek dit onderwerp begrijpt en erover denkt (Scheufele & Tewksbury, 2007). We willen onderzoeken hoe kernenergie actueel in beeld wordt gebracht door de massamedia. De centrale onderzoeksvraag in deze masterproef luidt als volgt: op welke manier wordt kernenergie geframed in de Vlaamse kranten? Er wordt onderzocht hoe

1

frames opgesteld worden en hoe ze herkend kunnen worden. Zo wordt er gekeken welke wederkerende frames er over kernenergie zijn en ten slotte worden deze geanalyseerd. Er werd gekozen voor de kranten Het Laatste Nieuws, De Standaard, De Tijd en De Morgen om een zo gevarieerd mogelijke steekproef te bekomen. Door het besluit over de aankomende kernuitstap komt kernenergie op verschillende manieren prominenter in de nieuwsverslaggeving. Er wordt gekozen voor het bestuderen van bronnenmateriaal van 1 maart 2018 tot en met 1 juni 2018 net omdat de discussie rond de kernuitstap dan actueel was. Door zulke scharniergebeurtenissen komt het onderwerp kernenergie meer uitgesproken in het nieuws (Chilton, 1988; Gamson & Modigliani, 1989).

Framing is het belangrijkste concept van dit onderzoek en wordt in het eerste deel van de literatuurstudie verder toegelicht. In het tweede deel wordt specifiek gekeken hoe er aan framing analyse gedaan kan worden en in het laatste deel van de literatuur wordt de globale toestand van kernenergie toegelicht alsook het reeds bestaande mediadiscours ervan. In het tweede deel van deze wetenschappelijke verhandeling wordt de methodologie besproken met nadruk op de keuze van de steekproef en de opbouw van een kwalitatief framing onderzoek. Daarna worden de resultaten besproken en bediscussieerd, als laatste wordt gekeken naar de mogelijkheden voor verder onderzoek.

2

2 Theoretisch kader 2.1 Framing 2.1.1 Wat is framing?

Het centrale concept in dit onderzoek is ‘framing’. Framing als begrip is ontstaan in het studiegebied van de sociale psychologie (Bartlett, 1932), maar wordt momenteel in meerdere disciplines gebruikt. Er zijn verschillende definities met betrekking tot het framingproces. Dit komt omdat het concept framing in verschillende wetenschappelijke domeinen gebruikt wordt. In al zijn eenvoud is framing het construeren van een boodschap door verschillende vormen van media zodat die op verschillende manieren geĂŻnterpreteerd kunnen worden (Van Gorp & Vercruysse, 2012; Entman, 1991).

Het gaat in dit onderzoek over de creatie van frames in nieuwsteksten. Bij elke nieuwswaardige gebeurtenis zijn er een aantal feiten waarneembaar. Het is aan de media om deze feiten te verduidelijken aan het brede publiek. In de eerst plaats doen ze een poging om die feiten op een zo geloofwaardig en neutraal mogelijke manier over te brengen. Toch kunnen nieuwsmedia vaak niets anders dan een bepaalde gebeurtenis in een frame weer te geven. Een frame is een manier waarop een mediakanaal een of meerdere nieuwsfeiten presenteert. In een bepaald frame kunnen sommige zaken minder belicht worden of zelfs helemaal niet, terwijl andere zaken veel meer benadrukt worden. Dat vergroten of inkrimpen van bepaalde elementen in nieuwsverslaggeving wordt volgens Entman (1991) de dimensionering genoemd. Die dimensionering zorgt ervoor dat een mediabericht makkelijker of net moeilijker door mensen onthouden en opgenomen zal worden.

Kahneman en Tversky (1984) bieden een voorbeeld dat in de basis goed illustreert hoe een frame in elkaar zit. Het toont hoe elementen in een tekst geselecteerd en benadrukt worden terwijl andere weggelaten worden. De auteurs voerden een experiment uit waarbij de respondenten twee stellingen moesten interpreteren. Ze vroegen de proefpersonen het volgende: Imagine that the U.S. is preparing for the outbreak of an unusual Asian disease, which is expected to kill 600 people. Two alternative programs to combat the disease have been proposed. Assume that the exact scientific estimates of the consequences of the programs

3

are as follows: If program A is adopted, 20 people will be saved. If program B is adopted, there is a one-third probability that 600 people will be saved and a two- thirds probability that no people will be saved. Which of the two programs would you favour?

In dit experiment koos 72 procent van de proefpersonen voor programma A; 28 procent koos voor programma B. Dit voorbeeld toont aan hoe een verschillende verwoording de perceptie van het publiek kan veranderen. Programma A legt enkel de nadruk op het aantal overlevenden terwijl programma B de kans op het aantal doden onderstreept. Programma A vermeldt dus een belangrijk stuk informatie bewust niet. Het frame bepaalt met andere woorden hoe mensen een probleem begrijpen en onthouden, maar ook hoe ze het probleem evalueren en erop reageren. Om samen te vatten zijn frames dus de tools die men gebruikt om te beslissen welke elementen geselecteerd worden en een centrale rol krijgen in een tekst of nieuwsbericht. Frames worden op die manier gebruikt om een item zo verstaanbaar en betekenisvol mogelijk te maken voor een breed publiek (Van Gorp & Vercruysse, 2012).

2.2 Elementen die het framingproces beïnvloeden 2.2.1 Journalistiek In het relatief jonge studiegebied rond framing wordt vaak het onderscheid gemaakt tussen mediaframes en audienceframes. In dit onderzoek wordt er gefocust op mediaframes. Die concentreren zich meer op het journalistieke niveau en de nieuwsinhoud zelf. Het zijn frames die geïntegreerd zijn in (nieuws)teksten en bepaalde accenten leggen waardoor de betekenis van teksten in een zekere richting wordt gestuurd. Hierbij staat centraal hoe mediaframes mediagebruikers beïnvloeden. Mediaframes zijn belangrijk bij het vormen van de publieke opinie.

Ze spelen een belangrijke rol in het bepalen waarover mensen nadenken en het beïnvloedt hun ideeën en attitudes (Koopmans, 2004). Bij de beeldvorming van risico, zoals kernenergie, is een belangrijke, maar ook ambigue rol weggelegd voor de media (Laeveren & Mortelmans, 2001).

Framing kan ook een impact hebben op politieke communicatie(Semetko & Valkenburg, 2000).

Volgens Saris (1997) kan de opinie van het volk over bijvoorbeeld de Europese Unie en verschillende EU-gerelateerde onderwerpen gemakkelijk in verschillende richtingen gestuurd worden, afhankelijk van hoe het probleem beschreven (geframed) wordt. Ook volgens Entman (1997) heeft framing belangrijke gevolgen voor politieke communicatie. Frames trekken de

4

aandacht naar bepaalde aspecten van de werkelijkheid en verzachten zo andere elementen. Dit kan uiteindelijk leiden tot verschillende reacties van het publiek. De publieke opinie is een belangrijk instrument voor parlementairen en gezaghebbenden. Framing speelt in dit licht een grote rol in de inspanning voor politieke macht. Politici die op zoek zijn naar steun zijn vaak gedwongen om met elkaar en met journalisten te onderhandelen over nieuwsframes (Entman, 1989; 1993).

Een frame zelf is een vormgeving van verschillende frame- en redeneermechanismen (hier wordt later op ingegaan bij de reconstructie van frames) die verbonden zijn in een nieuwsartikel. In het kader van nieuws kan dit worden beschouwd als een latente boodschap van de journalist gericht op de ontvanger met suggesties om de boodschap te begrijpen. Framing onderzoeken zijn daarom anders dan die over nieuwswaarden en gatekeeping die journalistiek enkel ziet als een proces om gebeurtenissen te selecteren voor publicatie. Daarin vallen ze terug op bepaalde criteria van ‘nieuwswaardigheid’. Bij framing is het duidelijk dat journalisten meer doen dan alleen de selectie van onderwerpen en gebeurtenissen. De journalist krijgt een meer interpreterende rol waarbij hij enerzijds het professionele criterium van nieuwswaardigheid moet combineren met zijn eigen waardeoordeel. Framing biedt daardoor een breder perspectief op journalistieke praktijken (Brüggemann, 2014).

Journalistic framing practices beschrijft wat journalisten doen wanneer ze een mediatekst schrijven die bepaalde frames bevat en andere negeert. Volgens het onderstaande model liggen die ‘praktijken’ op een continuüm tussen frame setting en frame sending. Frame setting impliceert dat journalisten hun berichtgeving framen in lijn met hun persoonlijke interpretaties van een gebeurtenis. Frame sending slaat op het feit dat frames zouden worden aangereikt door verschillende andere actoren (Brüggemann, 2014).

5

Figuur 1: Journalistic framing practices (Br端ggemann, 2014).

Voor het onderscheid tussen frame setting en frame sending maakt het niet uit of de framing rechtstreeks voortkomt uit statements van de auteur van het artikel of onrechtstreeks via quotes van andere actoren. De vraag is of de frames in een nieuwsbericht grotendeels in lijn liggen of in conflict zijn met de journalist zijn persoonlijke interpretaties van het probleem (Br端ggeman, 2014).

Volgens Br端ggeman (2014) komen er 3 types frame practices uit bovenstaand schema. Het eerste type is waar de auteurs meestal frames gebruiken die in lijn liggen met hun eigen denkbeeld, de journalist zijn interpretatie domineert dus diens berichtgeving. Een tweede type komt voor wanneer een journalist op verschillende manieren een probleem framet, sommige in lijn en andere tegen zijn overtuigingen. De journalist framet dan als het ware de frames die zijn aangereikt door andere belanghebbenden. Als het voorbeeld van de klimaatopwarming erbij wordt genomen, kunnen journalisten mensen quoten die de klimaatopwarming als een hoax framen. Wanneer de journalist eerder aanleunt bij de mainstream kijk op de klimaatopwarming kan hij bijvoorbeeld aanhalen dat de geciteerde wetenschapper niet gepubliceerd is in peer-reviewed tijdschriften. Als laatste type is er de praktijk die het meeste aanleunt bij frame sending. De journalist verspreidt dan verschillende frames van een bepaald issue zonder enige aanwijzing te geven van welke interpretatie meer adequaat is. Om er het voorbeeld van de klimaatopwarming terug bij te halen wil dit zeggen dat de journalist de uitspraak van die bepaalde wetenschapper niet nuanceert. Dit kan uiteindelijk een vertekend beeld van het debat geven (Boykoff & Boykoff, 2004; Br端ggeman, 2014).

6

2.2.2 Cultuur Goffman (1981) benadrukt het verband tussen frames en cultuur. ''Frames vormen een centraal deel van een cultuur en zijn op verschillende manieren geïnstitutionaliseerd'', zo verklaarde hij.

Volgens Van Gorp (2007) is de persoon die een bericht opstelt zich niet altijd bewust van mogelijke framing. Dit komt omdat elke cultuur een repertoire van symbolen en beelden heeft die de leden kunnen gebruiken om betekenis te geven aan verschillende gebeurtenissen (Gamson & Modigliani, 1989; Swidler, 1986). Omdat een persoon niet in staat is om culturele verschijnselen te veranderen, ligt het opstellen van frames buiten de macht van een enkele persoon. Toch maken we gebruik van deze culturele verschijnselen, precies zoals mediamedewerkers die toepassen en uitvergroten in media-inhoud (Schoemaker & Reese, 1996 in Van Gorp, 2006). Volgens Entman (1991) is dit waarneembaar aan de hand van bepaalde metaforen, symbolen en visuele beelden. Framing wordt daarom omschreven als een ‘overbruggend concept’ tussen kennis en cultuur (Gamson et al., 1992). Frames werken tegelijkertijd zeer individueel, waarbij een persoon de wereld probeert te begrijpen en terugvalt op bepaalde denkwijzen en cognitieve schemata (Scheufele, 2007). Frames zijn dus zowel een verwoording van cognitieve structuren als een belangrijk element van het publiek discours.

Cultuur wordt gezien als een belangrijke basis om kennis, betekenis en begrip van de buitenwereld te vormen. Daarom argumenteert men dat er een verband is tussen nieuwsproductie en consumptie door framing in een bepaalde cultuur (Van Gorp, 2006; Hall, 1997). Elke gebeurtenis heeft zijn eigen speciale taal, uitdrukkingen, argumenten en metaforen. Wanneer er zich iets nieuwswaardigs voordoet, gebruiken de verslaggevers culturele elementen en symbolen. Deze zijn georganiseerd en geclusterd, we erkennen ze niet als individueel maar als kleine pakketjes (packages) (Gamson & Modigiliani, 1987). Niet elke symboliek is even krachtig, maar bepaalde pakketten hebben een natuurlijk voordeel omdat hun ideeën en taal in grotere mate weerklinken in belangrijke culturele thema's. De aanwezigheid van zulke verwijzingen

verhoogt de

aantrekkelijkheid van een artikel, ze laten het natuurlijk en vertrouwd overkomen (Gamson & Modigliani, 1989). Men mag echter niet vergeten dat als één iemand neigt naar een bepaald frame bij het lezen of horen van een nieuwsbericht, iemand anders kan beslissen om het te negeren.

Wanneer culturele thema’s het centrale framing idee vormen, is er een sterkere relatie tussen de mediatekst en het denkpatroon dat ontvangers creëren (Van Gorp, 2006). De moeilijkheid is om te

7

beargumenteren hoe frames, als onderdeel van cultuur, worden ingebed in media-inhoud (Van Gorp, 2006).

Bij het maken van nieuwsframes maken journalisten gebruik van de ‘framebibliotheek’ in een bepaalde samenleving. Dat wil zeggen dat een journalist bij een evenement een aantal frames te zijner beschikking heeft, zowel cultureel als cognitief. Dit wil dan weer zeggen dat er meestal verschillende frames beschikbaar zijn voor personen die informatie zoeken over een bepaald onderwerp (Brüggemann, 2014). Het criterium voor een frame dat wordt beschouwd als ‘cultureel beschikbaar’ doet zich voor wanneer er een organisatie of andere actor is die het betreffende onderwerp reeds geframed of gesponsord heeft (Gamson & Modigliani, 1987). Culturele beschikbaarheid kan dus worden gezien als de beschikbaarheid die ontstaat door enige onderzoeksactiviteit. De culturele resonantie van bepaalde frames wordt niet altijd nationaal bepaald. Er kunnen ook verschillende transnationale problemen zijn: de hierboven genoemde verschillen over klimaatverandering kunnen in feite transnationale patronen bevatten die verschillen in de Europese en Scandinavische framing van een onderwerp (Brüggemann, 2014)

2.2.3 Sponsors Nauwkeurige analyse van het framing proces geeft aan dat framing zich niet enkel ontwikkelt in een journalistiek vacuüm. Een specifieke gebeurtenis wordt ook gevormd door sponsors en sociale actoren, inclusief politici, organisaties en sociale bewegingen (Gamson & Modigliani, 1989).

Nieuwsverhalen worden op die manier als het ware een forum waarin (politieke) spelers met elkaar concurreren door het ‘sponsoren’ van de definitie van een probleem die hun voorkeur wegdraagt (Carragee & Roefs, 2004). Zulke beïnvloeding via sponsoring kan gebeuren door het onderhouden van persoonlijke relaties met media alsook het toeleveren van bronnenmateriaal (Van Gorp, 2006).

In een dergelijke analyse zijn er een aantal dynamische processen aan het werk. Het is een strijd waarbij de belanghebbende maatschappelijke actoren – waaronder meestal wetenschappelijke experten, politici en beleidsmakers, bedrijven uit de industriële sector en sociale groeperingen – elkaar beconcurreren met hun eigen definitie of frame van het issue (Carvalho en Burgess, 2005).

Dit is een externe beïnvloeding van het mediadiscours. Snow en Benford (1988, in Gamson en Modigliani, 1989) spreken over frame sponsors als signifying agents die actief betrokken zijn bij het produceren van betekenis. Ze kaderen relevante gebeurtenissen op zo’n manier om

8

aanhangers te mobiliseren, steun te sprokkelen en tegenspelers te blokkeren. Dit doen ze om hun eigen belangen en doeleinden te behartigen. Kortweg zullen framesponsors trachten hun frame te promoten naar de media toe. Door deze processen bestaat er een belangrijke interactie tussen framesponsors en de media, journalisten in het bijzonder. Ook maatschappelijke actoren kaderen risico’s op een specifieke wijze en trachten hun frame in de media vertegenwoordigd te krijgen, om zo publieke aandacht en legitimiteit te verwerven (Carragee en Roefs, 2004). Algemeen zijn de maatschappelijke actoren in verschillende mate afhankelijk van de media om hun beeld van de werkelijkheid te verspreiden. Anderzijds hebben de media, misschien meer dan ooit, nood aan informatie van deze maatschappelijke actoren ter verschaffing van nieuwswaardige berichtgeving aan het publiek. Er bestaat bijgevolg een zeer nauwe band tussen de media en dergelijke actoren, die gebaseerd is op onderlinge afhankelijkheid (Walgrave & Vliegenthart, 2010; Gamson en Wolfsfeld, 1993).

Er bestaat ook een verband tussen framingprocessen en ideologische

hegemonie. Hegemonie is het proces waarbij de heersende elite de bestaande orde tracht te onderhouden of zelfs te versterken via de productie en verspreiding van betekenissen en waarden (Carragee en Roefs, 2004). De dominante frames komen meestal vanuit officiële instanties en vormen het mainstream hegemonische gedachtengoed in de samenleving. Alternatieve frames worden meestal gesponsord door sociale bewegingen en trachten de dominante ideologie aan te vechten (Maeseele, 2010).

Bij politiek en maatschappelijk gevoelige onderwerpen, zoals nucleaire energie, zijn vele actoren actief om hun standpunten over het onderwerp in de publiciteit te krijgen. Op deze manier hopen zij indirect de publieke opinie over het onderwerp te beïnvloeden (Curtin & Rodenbaugh, 2001 in Boumans en Vliegenthart, 2016). In de energie-industrie is Electrabel (eigendom van het Franse Engie) de grootste belanghebbende met zeven kernreactoren in België. Zo zorgt de energieproducent voor bijna de helft van de energie op de Belgische markt en heeft het er alle belang bij om een machtige speler binnen de energiesector te blijven. Daartegenover staan enkele milieuorganisaties die belangrijke tegenstanders zijn van in Belgische energiedebat. Zo is de bestrijding van nucleaire energie een van de meest belangrijke punten van milieuorganisatie Greenpeace (Laes et al., 2007). Verder zijn er ook enkele politieke partijen die in de verschillende thema’s, maar voornamelijk het politieke, belangen behartigen. Dit zijn slechts enkele van de reeds aangehaalde actoren in het discours rond kernenergie. Meer actoren komen naar boven in ‘nucleaire energie nu’ en ‘nucleaire energie in de media’. Deze studie zal aan de hand van een framinganalyse

trachten

te

ontdekken

welke

de

actoren

zijn

die

bepaalde

frames

9

vertegenwoordigen en hoe deze relaties worden vertaald naar de mediaberichtgeving omtrent het huidige debat rond kernenergie.

2.3 Frames herkennen en reconstrueren Framing verbindt twee aspecten uit het communicatieproces: het verwijst enerzijds naar de typische manier waarop journalisten nieuws vormgeven en anderzijds naar het publiek dat de frames interpreteert (McQuail, 2000). Het is een betrouwbare, meta-communicatieve boodschap die een nieuwsbericht samenhang en betekenis geeft. Deze boodschap helpt de ontvanger bij het inhoudelijk structureren en definiĂŤren van de realiteit. Het frame zelf maakt deel uit van de cultuur en is verbonden met culturele motieven zoals waarden en stereotypen (Gamson & Lasch, 1983).

Het is een middel voor journalisten, mensen actief in de media en de ontvangers dat kan leiden tot een verschillende definiĂŤring van topics, kwesties en personen. Bijgevolg stelt framing journalisten en de lezers in staat in te zien dat ze dezelfde evenementen op een andere manier kunnen interpreteren, afhankelijk van welk frame er gebruikt wordt. Een verhaal bestaat uiteindelijk uit niets anders dan woorden en afbeeldingen. Daarom kunnen frames waargenomen worden door te zoeken naar bepaalde zinsneden en beelden die consistent voorkomen en logische betekenissen overbrengen in een verhaal. Frames werken door het herhalen en versterken van woorden en beelden die verwijzen naar bepaalde ideeĂŤn. Hierdoor vallen sommige onderwerpen op in de tekst, andere minder en komen nog andere helemaal niet voor. Door de herhaling en de plaats van de woorden en beelden waaruit het frame is opgebouwd, kunnen lezers een nieuwstekst makkelijker interpreteren en beter begrijpen (Entman, 1991).

10

Figuur 2: Het framing model van Van Gorp (2006)

Zoals reeds vermeld zijn frames geen eendimensionale fenomenen. Een frame is samengesteld uit geclusterde pakketten die een tekst betekenis- en vormgeven door bepaalde zinsneden, metaforen en beelden. Bij de meeste kwesties zijn er zelfs concurrerende packages. Op die manier kan men de verslaggeving van een bepaalde gebeurtenis bekijken als een symbolische wedstrijd waarin een bepaalde interpretatie als winnaar uit de bus komt (Gamson & Modigliani, 1989). Het is moeilijk om frames zomaar uit nieuwsteksten te halen, mede door alle elementen die er een invloed op uitoefenen. Het is echter wel mogelijk om ze te reconstrueren. Ze geraken ingebed in media inhoud tijdens het framing proces, het proces waarbij journalisten een nieuwsbericht op zo’n manier samenstellen dat elementen naar een bepaald frame verwijzen. Het framingproces begint bij het selecteren van items die men nieuwswaardig vindt (Van Gorp, 2006). Een reporter kan een gebeurtenis nieuwswaardig vinden door zijn eigen opgedane kennis of door de informatie van iemand anders. Meestal gaat het om vooraf geplande gebeurtenissen die de bedoeling hebben om in de media te verschijnen, bijvoorbeeld een persconferentie. Deze vooraf geplande aangelegenheden hebben schijn van framesponsoring, waarbij het doel van de organisator is om journalisten te overtuigen een welbepaald frame toe te passen. Ook scharniermomenten kunnen de frameselectie beïnvloeden. Als er een frame wordt ontwikkeld bij het verslag uitbrengen van een belangrijke gebeurtenis, kan dit de oorzaak zijn waardoor media steeds weer routinematig dit

11

frame gebruiken. Deze sleutelgebeurtenissen kunnen uiteindelijk zelf als frame dienen van zodra het in het collectieve geheugen komt. Er bestaat op die manier mogelijks een Dutroux-frame of een 9/11-frame (Van Gorp, 2006).

Ieder frame geeft de lezer een manier om de werkelijkheid te begrijpen. Een tekst bestaat uit een frame package, een verzameling van logisch georganiseerde systemen dat functioneert als een ‘identiteitskit’ voor een frame. Daarom is een belangrijk deel van frame analyse het reconstrueren van deze frame packages (Van Gorp, 2006). In figuur 2 is te zien dat elk pakket bestaat uit een core frame, framing devices en reasoning devices. De core frame is het impliciete, culturele fenomeen dat het pakket in zijn geheel bepaalt, bijvoorbeeld een waarde of een cliché. Dit core frame is het hart van elke package, het stelt een centraal idee voor dat toelaat om bepaalde gebeurtenissen beter te begrijpen. De framing devices zijn duidelijke elementen in een bericht die functioneren als indicatoren van het frame. Gamson en Modigliani onderscheiden vijf variabelen: metaforen, toonbeelden, catchphrases (bijvoorbeeld krantenkoppen), beschrijvingen en visuele beelden. Deze elementen zijn stuk voor stuk belangrijk voor het gebruikte frame. Een centraal organiserend thema, het eigenlijke frame, houdt de framing devices bij elkaar en geeft ze structuur (Gamson & Modigliani, 1989; Van Gorp & Vercruysse, 2012). Essentieel voor een frame-pakket zijn de reasoning devices. Dit zijn segmenten uit een tekst die zich bezighouden met de rechtvaardigingen, oorzaken en gevolgen in een correcte volgorde weer te geven (Van Gorp, 2006). Reasoning devices vormen een bepaalde denkpiste van causaal redeneren die uitgelokt kan worden wanneer bijvoorbeeld kernenergie geassocieerd wordt met een bepaald frame (Van Gorp & Vercruysse, 2012). In zo’n package worden de oorsprong van het probleem en de betrokken actoren geïdentificeerd. Ieder package analyseert de gevolgen en uiteindelijk ook de probleemoplossing van de gebeurtenis (Gamson & Modigliani, 1989). Dit model geeft de kans om frames op een meer structurele en logische manier te onderzoeken. Het is dan ook de bedoeling dat dit onderzoek reasoning en framing devices zal onderzoeken in nieuwsteksten om zo frames te construeren over kernenergie.

12

2.4 Nucleaire energie (2003 – nu) 2.4.1 België In België zijn de meningen verdeeld over het gebruik van kernenergie. Zowel sp.a (2003) en Open VLD (2006) deden verwoede pogingen om tot de vierde generatie kernreactoren toe te treden (minder schadelijk afval). In 2007 nam open VLD het SCK (Studiecentrum voor Kernenergie) zelfs op in zijn verkiezingsprogramma. Ondanks het aansturen op een kernuitstap werd in 2004 de Commissie Energie 2030 opgericht. Hierin zou kernenergie opnieuw geëvalueerd worden als optie.

Ook de bedrijfswereld trekt op dat moment de kernuitstap in twijfel (Laes et al., 2007).

Uiteindelijk komt er veel commentaar op de werking van de energiemarkt in België, vooral van de vakbonden, Test-aankoop en de gezinsbond. Het gaat dan voornamelijk over de dominante positie van Electrabel (aan de productiezijde). Hierdoor kan men niet spreken van een volledige concurrentie (ook op vlak van distributie). Dit werd ook bevestigd door London Economics in 2004.

Als oplossing stelt dit adviesbureau voor om Electrabel op te splitsen in drie of vier stukken of om een deel van de productiecapaciteit van Electrabel te veilen. Tussen 2004 en 2007 werd er heel wat gediscussieerd over de positie van Electrabel. Op 16 en 17 januari 2004 besloot de Ministerraad in Gembloers dat 25% van de capaciteit van Electrabel beschikbaar moet zijn voor andere spelers. In 2005 werd de discussie terug opengebroken. De Franse groep Suez (nu Engie) kocht namelijk de resterende aandelen op: ze hebben nu de volledige controle over Electrabel. In 2008 kwam het uiteindelijk tot een fusie tussen Suez en Gaz de France (GdF), wat leek op een tactiek om de ‘nationale energiekampioen’ te worden. Verder nog: 35% kwam zo in handen van de Franse staat. De reactie liet niet snel op zich wachten in Pax Electrica II. Dit was een brief van de toenmalige 1ste Minister (Verhofstadt) om een akkoord te bereiken met Suez/GdF. Dit pact kreeg enorm veel kritiek en werd achterkamerpolitiek verweten omdat het achter de rug om van de Europese Commissie gebeurde. Het pact bevatte de vraag om de impact van de fusie op de Belgische markt te beperken. In ruil voor deze maatregel beloofde de minister geen speciale taksen in te voeren tot 2009 om de winsten van Electrabel af te romen (Laes et. al., 2007).

In de Federale verkiezingen van 2007 kwamen de klimaatveranderingen mee op de voorgrond (mede door ‘An inconvenient truth’ van All Gore). Het was toch opvallend dat geen enkele partij vol voor de optie kernenergie durfde te pleiten. Kernenergie werd er voorgesteld als een ‘noodzakelijk kwaad’. Toch zeggen CD&V en NV-A dat de kerncentrales langer opengehouden moeten worden

13

dan vooraf beslist werd. Sp.a en Groen! bleven achter de kernuitstap staan. Open VLD pleitte dan weer voor een sluiting van Doel 1 en 2 in 2015 en wou zo een gedeeltelijke uitvoering van de wet op de kernuitstap. Wanneer uiteindelijk de coalitie CD&V/NV-A/Open VLD verkozen werd, werd het duidelijk dat er opnieuw onderhandeld zou moeten worden over de toekomst van de Belgische kerncentrales en het Belgische nucleaire onderzoek (Laes et. al., 2007)

2.4.2 Kernenergie vandaag Maar er is meer: in 2003 stemde de paars-groene coalitie (1999-2003) voor een wet die de levensduur van de kerncentrales op maximaal 40 jaar vastlegt en gaat voor een volledige kernuitstap in 2025. Deze wet schreef ook voor dat de drie oudste kerncentrales in 2015 gesloten moeten worden. De regering Di Rupo (2011-2014) verlengde echter de levensduur van kerncentrale Tihange 1 met tien jaar, terwijl de huidige regering Michel (2014-2018) besliste om de reactoren van Doel 1 en 2 tot 2025 open te houden. De zeven kerncentrales zijn uiteindelijk goed voor 50% van de elektriciteitsbevoorrading, waardoor kernenergie de belangrijkste binnenlandse energiebron vormt (FOD Economie, 2016 in Van Impe, 2018). Het bedrijf Engie-Electrabel bekleedt een monopoliepositie op de energiemarkt, waardoor België afhankelijk is van nucleaire energie en haar enige producent. Ondanks dat de rampen in Tsjernobyl (1986) en Fukushima (2011) hebben bijgedragen tot een negatief beeld van de veiligheid van kernenergie, wordt kernenergie als een belangrijke energievorm in de strijd tegen de klimaatopwarming gezien (Kopytko & Perkins, 2011 in Van Impe, 2018). Er is nog steeds een discussie over de voor- en nadelen van kernenergie.

Enkele Belgische centrales hebben meermaals tijdelijk stilgelegen omwille van veiligheidsrisico’s en herstelwerken en in Doel 4 was er in 2014 sprake van opzettelijke sabotage, met een olielek tot gevolg. Hoewel de nucleaire exit in 2025 zowel wettelijk als in het huidige regeerakkoord verankerd is (Federale Regering Michel, 2014), zijn er weinig concrete initiatieven die België op een bestaan zonder kernenergie voorbereiden. Bij aanvang van de legislatuur in 2014 stelde de regering dat ze een energievisie zonder nucleaire energie zou ontwikkelen voor 2030-2050. Pas in december 2017 werden de onderhandelingen afgerond en kwam er een voorstel tot een energiepact waarin de kernuitstap in 2025 werd bevestigd. Het energiepact moet evenwel nog goedgekeurd worden door het parlement. Er wordt verwacht dat de kernuitstap een verkiezingsthema zal worden in 2019, terwijl de ‘deadline’ in 2025 enkel kan worden gehaald indien onmiddellijk ingezet wordt op andere energiebronnen. Zo is de Belgische kernuitstap in 2025 vooralsnog een onzekerheid. Het langer openhouden van de kerncentrales zou enorm veel geld kosten, terwijl het vervangen (door gascentrales) of sluiten ervan voor een hogere CO2-uitstoot zorgt (Van Impe, 2018).

14

2.5 Nucleaire energie in de media Hoe kunnen gewone burgers een complexe materie als kernenergie eigenlijk begrijpen? Bij veel onderwerpen redeneren mensen pas als ze er rechtstreeks mee te maken krijgen. Ze proberen een gebeurtenis te begrijpen vanuit hun eigen perspectief en persoonlijke ervaringen. (Gamson & Modigliani, 1989). Ball-Rokeach en DeFleur's "dependency theory" (1976, 1982) stelt dat de rol van de media in het proces van de betekenisvorming varieert van nieuwsfeit tot nieuwsfeit. Voor sommige gevallen heeft het publiek weinig ervaring om afbeeldingen en teksten te beoordelen, in andere gevallen hebben ze meer ervaring met een bepaald onderwerp. Omdat kernenergie een technologie is die een maatschappelijke controverse oproept (Laes et. al., 2007), is het een maatschappelijk risico dat zich heeft ontwikkeld vanuit de samenleving zelf, met het potentieel om de samenleving ernstig te schaden. De beleidskeuzes in verband met energie raken aan thema’s die voor ieder van ons van belang zijn. We denken hierbij aan de impact op onze gezondheid, het milieu of aan de kwetsbaarheid of betrouwbaarheid van ons energiesysteem. Er zijn verschillende risico’s die het gebruik van kernenergie met zich meebrengt: het militaire gebruik en de verspreiding ervan, terroristische aanslagen, kernafval en de nucleaire veiligheid. Ondanks dat de kans op een ongeval zeer klein maar niet onbestaande is, maakt dat de gevolgen ervan niet minder catastrofaal kunnen zijn (Laes et. al., 2007).

2.5.1 Kernenergie en scharniermomenten Onderzoekers merkten op dat er kenmerkende vormen van discours zijn die over het algemeen gebruikt worden bij het framen van afzonderlijke rampen zoals die worden weergegeven in de media (Wilkinson, 1999). Zo stellen Gamson en Modigliani (1989) bijvoorbeeld dat de packages die gebruikt worden in de berichtgeving over kernenergie gekarakteriseerd zijn door een complex discours, dat op kritieke punten gesymboliseerd werd door de accidenten op Three Mile Island en Tsjernobyl. Zij zeggen dat het dominante thema sinds 1950 datgene was van ‘progress’ en ‘atoms for peace’. Het media discours over kernenergie werd vanaf de ongevallen gedomineerd door rampen. Deze zetten het publiek aan om een negatief beeld te vormen over kernenergie in tegenstelling tot de jaren ‘50. Vooral het kernongeval in Tsjernobyl heeft velen de ogen geopend.

Vanaf dat moment werden de neveneffecten meer en meer duidelijk, hoewel ze niet direct waarneembaar zijn. Allerhande media en organisaties begonnen sindsdien sterker te informeren over de bedreigingen voor het milieu. De belangstelling voor het ecologische vraagstuk bleek plots meer algemeen te worden: zowel de menswetenschappen, de exacte wetenschappen, de politiek,

15

maar ook de gewone man toonde van dan af aan interesse (Laeveren & Mortelmans, 2001). Toen echter ook de gevolgen van de verwoestende en krachtige atoombommen op Hiroshima en Nagasaki aan het licht kwamen, nam de vrees enorm toe. Deze negatieve gebeurtenissen hebben belangrijke repercussies gehad voor de perceptie van alle andere toepassingsgebieden van het nucleaire. Zo zouden de negatieve associaties, zoals gevaar, dood, verwoesting, afschrikking, ziekte, vervuiling en dergelijke leiden tot generaliseringen die maken dat alle toepassingen van het nucleaire over eenzelfde kam geschoren worden en dus vaak als negatief gepercipieerd worden.

Binnen de nucleaire sector zelf is men zich bewust van dit probleem. Zeker gezien de huidige inspanningen binnen de sector om de gewone man te betrekken bij het nucleaire gebeuren, botst men op deze moeilijkheid. Zelfs vandaag wordt er in de media nog vaak verwezen naar de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. Bovendien worden deze gebeurtenissen als referentiepunten gebruikt om te wijzen op de mogelijkheden van het nucleaire, zowel op het vlak van vernietiging als op het vlak van sterkte (Laeveren & Mortelmans, 2001).

De literatuur toont aan dat sinds de jaren ‘70 en ‘80 de zorgen van het publiek alleen maar groeien.

Het beeld begon bij een technologische ‘verwaandheid’, optimistische statements van de initiële sponsors en het militaire gebruik (Wynne, 1992; Rosa & Clark, 1999, Flynn 2003). Sinds de grote ongevallen zoals de brand in Windscale (1957, UK), Three Mile Island in de USA, Tsjernobyl in de voormalige USRR, en de milieuzorgen gerelateerd aan het opslaan en verwijderen van radioactief afval heeft men een waar stigma gecreëerd rond kernenergie (Freudenburg & Rosa,1984; Van der pligt,1992 in Pidgeon et al., 2008). Nog een factor die meespeelt is de wijdverspreide wantrouwigheid tegenover regulatoren, regeringen en de industrie om waarheidsgetrouwe informatie te verstekken en de risico’s onder controle te houden en te verantwoorden (Rosa & Clark, 1999, Poortinga & Pidgeon, 2003). Eerder onderzoek door middel van opiniepeilingen uitgevoerd (Freudenburg & Rosa, 1984 in Pidgeon et al., 2008; Rosa & Dunlap, 1994) in de VS, meldden dat de antwoorden tegen de bouw van meer kerncentrales in de VS gestegen zijn van ongeveer 20% in het midden van de jaren 1970 tot meer dan 60% in de vroege jaren ‘80. Dergelijke trends zijn onderhevig aan sociale versterking (Poortinga & Pidgeon, 2003) als gevolg van prominent gerapporteerde evenementen.

Volgens Kim et al. (2013) is een van de indirecte effecten van een nucleaire ramp het stigma dat gecreëerd wordt. Hoewel nucleaire ongevallen zeldzaam zijn, zorgen ze voor ernstige schade en daarom geven ze een sterk signaal dat er een ongewoon risico bestaat in de opwekking van kernenergie (Slovic, 1987 in Kim et al., 2013). Dit leidt uiteindelijk tot een slecht beeld van nucleaire

16

energie en wordt ook bewezen in Amerikaanse studies. Een Gallup poll uit 2010 toonde dat de steun van het Amerikaanse volk voor kernenergie op een historisch hoog punt stond, 62% ondersteunde toen namelijk het gebruik van kernenergie (Jones, 2010 in Koerner, 2014). Slechts een jaar later - onmiddellijk na Fukushima - vond een nieuwe Gallup poll plaats. Er werd er een daling van 5% genoteerd ten opzichte van het voorgaande jaar en er bleek dat zeven van de tien Amerikanen hun bezorgdheid hadden geuit (Jones, 2011 in Koerner, 2014). Koerner (2014) onderzocht de internationale headlines gedurende de 2 weken na zulke nucleaire rampen en noteerde 5 terugkomende thema’s: angst, gezondheid, economie, beleid en wantrouwen. Hierbij kwam naar boven dat de toonaard van de onderzochte artikels grotendeels negatief was, vooral de thema’s angst en wantrouwen kwamen naar voren in de krantenkoppen. Dit soort berichtgeving is nefast voor de publieke steun voor kernenergie en veroorzaakt vaak een reactief beleid. Volgens Koerner (2014) hangt het succes van nucleaire energie (en andere technologie) sterk af van publieke steun en dus ook (positieve) publiciteit. Volgens haar ligt de sleutel bij de wetenschappelijke communicatie over zulke thema’s, maar wetenschappers moeten zorgvuldig communiceren over de huidige nucleaire energietechnologieën zonder ze in institutionele of politieke contexten te framen.

2.5.2 Kernenergie in een veranderend klimaat In Groot-Brittannië werd onderzoek gedaan naar de invloed van de media op regeringsvoorstellen om nieuwe nucleaire toepassingen te maken. In de beslissing van de Britse regering om nieuwe nucleaire applicaties te bouwen, gebruikte die een bepaald discours om nucleaire energie te beschrijven. Zo is het ‘betaalbaar’, ‘veilig’ en ‘betrouwbaar’. Daarbovenop is een van de sterkste argumenten dat het beter zou zijn voor het milieu (BERR, 2008 in Doyle, 2011). Uit onderzoek naar de publieke perceptie in januari 2006 bleek dat '54% van de mensen bereid is om de bouw van nieuwe kerncentrales te aanvaarden als dit zou helpen de klimaatverandering aan te pakken', hoewel maar weinigen hier de voorkeur aan zouden geven als energiebron boven hernieuwbare energiebronnen, als ze daarvoor de keuze krijgen (Poortinga et al., 2006 in Doyle, 2011). De manier waarop kernenergie wordt geframed in relatie tot de klimaatverandering heeft dus niet alleen belangrijke consequenties voor de publieke steun ervan, maar ook voor de vermindering van de opwarming van de aarde.

Culley et al. (2010) onderzochten in de Amerikaanse staat Georgia hoe nucleaire energie, meer bepaald nieuwe kernreactoren, in de geschreven pers werd beschreven in tijden van de global climate change. Zij kwamen erachter dat iets meer dan de helft van de berichtgeving vrij

17

gebalanceerd was, een kwart was overwegend pro-kernenergie en een kleine 20 procent was grotendeels anti-kernenergie. Hoewel zij in het onderzoek een redelijk kleine steekproef hanteerden gaven ze wel een aantal interessante inzichten voor het vinden van frames door reeds in het begin te zoeken naar specifieke argumenten voor of tegen kernenergie in nieuwsteksten.

Ook in het onderzoek van Pidgeon et al. (2008) wordt de klimaatverandering gebruikt als argument voor kernenergie. Toch blijkt dat mensen kernenergie als problematisch zien in termen van risico’s, ze zijn terughoudend op de acceptatie van kernenergie als een oplossing voor de klimaatverandering. In het begin van de 21ste eeuw heerst in vele landen een intensief beleidsdebat over de toekomst van energie en milieu. De dreiging die de klimaatverandering met zich meebrengt heeft de internationale gemeenschap een aantal moeilijke keuzes en dilemma’s bezorgd in deze arena. Ook in Groot-Brittannië zijn ze bezig met de ontmanteling van kerncentrales tegen 2025. Dit wil zeggen dat de kerncentrales vervangen moeten worden door gas- of kolencentrales, wat zou leiden tot een aanzienlijke toename van de uitstoot van broeikasgassen.

Bijgevolg wordt de toekomstige ontwikkeling van kernenergie steeds meer gepresenteerd door adviseurs aan de overheid en wetenschappers als een policy frame. Dit frame benadrukt de toekomstige rol die kernenergie kan spelen in het genereren van veilige en betrouwbare elektriciteit, naast de noodzaak om de nationale uitstoot van de broeikasgassen verder te verminderen.

Pidgeon et al. (2008) bekeken die framing in het huidige klimaatdebat van naderbij. Een algemene vraag over acht verschillende bronnen voor het aanmaken van energie toonde dat hernieuwbare bronnen gunstiger bekeken werden dan kernenergie. Sterker nog: kernenergie stond achteraan het lijstje. Wanneer er echter een meer beleids-georiënteerde vraag werd gesteld, over een mogelijke toekomstige bijdrage van acht verschillende bronnen, verandert het patroon. Bijna de helft van de sample was het er sterk mee eens dat nucleaire energie een substantiële bijdrage zal leveren aan een betrouwbare en veilige levering van elektriciteit. Wanneer gevraagd werd naar de grootste bezorgdheid van de respondenten, tussen zeventien klimaat en energie-items, kwam kernenergie slechts op de voorlaatste plaats. Een van de meest opvallende bevindingen uit dit onderzoek is wanneer er gevraagd werd naar een ‘gemixte’ energietoekomst. Bijna de helft van de steekproef geeft aan dat nucleaire energie nodig is omdat hernieuwbare bronnen niet voldoende zullen zijn. Bijna twee-derde van de respondenten gelooft dat er in de toekomst een mix moet zijn van energie-opties, inclusief nucleaire en hernieuwbare bronnen, om een betrouwbare elektriciteitstoevoer te hebben. De conclusie van dit onderzoek is dat mensen meer bereid zijn om

18

kernenergie te accepteren als het simpelweg geframed wordt als een bijdrage aan de matiging van de klimaatverandering. Toch zouden er weinig de voorkeur aan deze optie geven boven hernieuwbare energie, mochten ze de keuze hebben.

Het discours van kernenergie in de media hangt dus van verschillende dingen af. Zoals besproken is het afhankelijk van de journalisten, de cultuur en de sponsors. Dat niet alleen, het is ook onlosmakelijk

verbonden

met

vaste

historische

feiten,

scharniermomenten.

Deze

scharniermomenten hebben het begrip kernenergie een zeer negatieve bijklank gegeven. De nieuwsmedia hebben dan ook een cruciale verantwoordelijkheid om dit beeld verder te nuanceren.

Toch tonen verschillende onderzoeken (Pidgeon et al., 2008; Doyle, 2011) dat de klimaatverandering een ander licht op de zaak doet schijnen. Een niet te vergeten aspect om mee te nemen in dit onderzoek, zeker wanneer frame sponsors van dergelijke omstandigheden gebruik kunnen maken. Zo lijkt het discours van kernenergie voornamelijk een politieke kwestie om de publieke steun aan ‘zijn kant’ te krijgen. Er zal daarom in dit onderzoek, net zoals in andere onderzoeken (Koerner, 2014), gekeken worden naar de thema’s die voorkomen in het discours van kernenergie in de ‘Vlaamse cultuur’. Hierbij zal gekeken worden naar welke actoren in de boodschappen voorkomen en hoe zij het frame mogelijks beïnvloeden.

19

3 Onderzoeksdesign 3.1 Onderzoeksvraag Het doel van deze studie is om, op inductieve wijze, frames te construeren die gebruikt worden om verslag uit te brengen over kernenergie in de Vlaamse pers. Eerst worden de artikels gelezen en wordt er beslist of de berichtgeving eerder negatief, positief of neutraal is, zoals bij het onderzoek van Culley et al. (2010). Vervolgens wordt gezocht naar de subthema’s die verklaren waarom er positief of negatief wordt geschreven over kernenergie. Ten slotte worden er framing packages opgesteld, gebaseerd op onderzoeken van Van Gorp (2012) en Gamson & Lasch (1983). In zijn onderzoek samen met Vercruysse in 2012 en het onderzoek over asielzoekers in 2005 stelde Van Gorp reeds twee matrices op voor het reconstrueren van frame packages. Deze zijn gebaseerd op de framing en reasoning devices en worden ook gebruikt in deze studie.

De onderzoeksvraag die daaruit voortkomt is dan: wat zijn de frames die gebruikt worden om kernenergie weer te geven in de Vlaamse kranten?

3.2 Onderzoeksmethode Er zijn twee mogelijke manieren om aan framing analyse van nieuws te doen: de inductieve en de deductieve. De deductieve benadering erkent frames als analytische variabelen om te controleren in welke mate bepaalde frames in het nieuws voorkomen (Semetko & Valkenburg, 2000). Deze methode kan gemakkelijk worden herhaald, kan gebruik maken van grote steekproeven en kan eenvoudig de verschillen in frames in de media detecteren (Semetko & Valkenburg, 2000).

De inductieve manier analyseert nieuwsfeiten met een open mind door het opstellen van mogelijke (nieuwe) frames. Dit met zo weinig mogelijk vooroordelen over de gevonden bronnen (Gamson, 1992). Met andere woorden: frames worden via interpretatie van het bronnenmateriaal opgesteld (Van Gorp, 2005; 2006). Deze benadering gaat de verschillende manieren na waarop een onderwerp kan worden geframed. De methode is echter werkintensief, vaak gebaseerd op kleine steekproeven en is moeilijk te herhalen (Semetko & Valkenburg, 2000).

20

Empirisch gezien blijkt dat hoe op een betrouwbare manier een framinganalyse kan worden uitgevoerd, echter moeilijk vertaalbaar is. De theorieën reiken wel een aantal basisconcepten aan, maar bieden geen oplossing voor een van de grootste struikelblokken die zich bij framingonderzoek voordoet: het definiëren en operationaliseren van een frame. Auteurs identificeren wel bepaalde frames en gaan vervolgens ook op zoek naar deze frames in de nieuwstekst. Ze laten echter na duidelijk aan te geven hoe ze de vooropgestelde frames in de tekst hebben teruggevonden.

Daarom wordt er gekozen voor een inductieve aanpak. Eerst wordt er een opdeling gemaakt op basis van de algemene onderwerpen van de nieuwsteksten waarin er over kernenergie wordt geschreven. Dit om reeds makkelijker een onderscheid te maken tussen nieuwsteksten die mogelijks uitgesproken voor of tegen kernenergie zijn, een opdeling die Culley (2010) ook maakte.

Hierna wordt een ‘frameherkeningsmatrix’ gebruikt die gebaseerd is op het onderzoek van Gamson & Lasch (1983) en dat van Van Gorp (2012). In deze matrix identificeren we de thema’s, framing en reasoning devices en passen we ze toe op de verschillende nieuwsteksten. Dit op basis van keywords, metaforen, en visuele beelden. Dit deed Entman (1991) in zijn studie over twee vliegtuigincidenten door op basis van voorafgaande elementen twee frames te identificeren.

Entman motiveert uiteindelijk de opgestelde frames door de verschillende devices uitgebreid te bespreken. Op die manier ging hij dus kwalitatief te werk. Bovendien selecteren we devices die expliciet in nieuwsteksten waar te nemen zijn. Dit onderzoek focust met andere woorden eerst op de manifeste inhoud om daarna de latente inhoud van krantenartikelen te ontcijferen. Een framing device dat ook geanalyseerd wordt is de variabele foto’s. Afbeeldingen zijn namelijk belangrijke indicatoren van frames. Visuele beelden hebben een grote impact op een publiek en kunnen directe verbinding met een van de frames oproepen. Concreet wordt voor elke foto genoteerd wat erop te zien is en hoe die een frame kan ondersteunen. De literatuur geeft aan dat ook sponsors een belangrijk element zijn bij het ontwikkelen van frames. In het discours van kernenergie komen veel verschillende belanghebbende actoren voor. Verschillende partijen hebben er belang bij om de kerncentrales langer open te houden, in tegenstelling tot andere. Het is dus aangewezen om op een strategische manier teksten te verzamelen, omdat het de bedoeling is inzicht te krijgen in frames die op een ruimere schaal een debat domineren. Daarom is het voor dit onderzoek interessant om te onderzoeken welke actoren welk frame vertegenwoordigen en hoe deze in de berichtgeving worden weergegeven.

In een eerste fase wordt er open gecodeerd. Er wordt gekeken naar zinnen die bepaalde begrippen, metaforen, terugkerende argumenten of afbeeldingen bevatten. Deze zinsneden worden gekenmerkt door een code. Tijdens de tweede fase worden de codes per artikel gesorteerd in een framing matrix. De codes uit fase 1 worden opgelijst en teruggebracht tot een kleiner aantal

21

significante codes. Deze beperkte lijst wordt gebruikt om het reeds geanalyseerde materiaal opnieuw te beoordelen en de codes opnieuw te ordenen. In de derde fase worden de framing matrices van de gecodeerde artikels met elkaar vergeleken en gesorteerd op overeenkomstige kenmerken. De framing matrices worden vergeleken tot er duidelijke frame packages geconstrueerd kunnen worden, elk met een logische reeks reasoning devices en framing devices.

De frame packages worden vervolgens opnieuw gegroepeerd in een framematrix. Bovenop de framing matrices van de artikels wordt ook steeds gekeken naar welke actoren naar voren komen in de artikels en op welke manier ze beschreven worden. Nadien wordt er geanalyseerd of deze actoren als frame sponsors beschouwd kunnen worden en welke actoren met welke frames in verband worden gebracht.

Kort samengevat wordt voor elke tekst bepaald of die negatief of positief overkomt, welke thema’s er in voorkomen en welke stukken als framing device en/of als reasoning device kunnen worden gezien. In overeenstemming met het constant vergelijkend principe worden de meest representatieve devices gekozen, worden ze geïntegreerd in frame packages en uiteindelijk gepresenteerd in een frame matrix (Van Gorp, 2006). De matrix maakt de inhoud van bepaalde frames duidelijker, door bepaalde framing en reasoning devices naar voor te schuiven. De matrix gebruikt de variabelen die door Van Gorp (2006) geïdentificeerd zijn in zijn onderzoek naar asielberichtgeving. Metafoorgebruik, lexicale keuzes en visuele beelden zijn hierbij de framing devices. Op basis van Entman (1993) en Gamson en Modigliani (1989) hun werk worden de probleemdefinitie, de oorsprong van het probleem en de oplossing de reasoning devices.

3.3 Sample 3.3.1 Tijdsample De tijdsample concentreert zich op wat Chilton (1988) ‘discourse moments’ noemt, waardoor de cultuur rond een probleem meer zichtbaar wordt. Het zijn momenten die journalisten en sponsors aanzetten om meer uitleg te geven. Met aanhoudende problemen zoals kernenergie zoeken journalisten naar 'pegs', dat zijn actuele gebeurtenissen die een gelegenheid bieden voor bredere, meer langdurige dekking en verslaggeving. Deze pegs bieden een manier om die periode te identificeren waarin frames waarschijnlijk worden weergegeven (Gamson & Modigliani, 1989).

22

De peg of aanzet voor dit onderzoek is de aanhoudende discussie rond het sluiten van de kerncentrales in België. Dit dispuut is al een tijdlang aan de gang, daarom wordt ervoor gekozen om krantenartikels te analyseren tussen 1 maart 2018 en 1 juni 2018. De discussie omtrent de sluiting kwam uitvoerig in de Vlaamse pers, waardoor het onderwerp kernenergie ook meer in de aandacht kwam. Let wel: deze gebeurtenis dient slechts als aanzet. Door deze ‘peg’ krijgen onderwerpen als kernenergie en kernwapens meer media-aandacht (Gamson & Modigliani, 1989).

Ook uit praktische overwegingen werd er voor deze periode gekozen.

3.3.2 Kranten In de steekproef van kranten wordt er gepoogd een zo goed mogelijke mix aan dagbladen te voorzien. Dit omdat er tegenwoordig veel verpulping, sensatie, faits divers, jacht op scoops, minder duiding en politiek nieuws is, met andere woorden ‘tabloidisering’ (De Bens & Raeymaeckers, 2007). Critici vrezen dan ook dat sensatie de plaats van de ‘echte’ informatie zal beginnen innemen (Schaap & De Pleijter, 2012). McLachlan & Golding stelden zo zelfs vast dat er minder internationale berichtgeving is, meer foto’s zijn en minder tekst, er meer nieuwsverhalen zijn die gefocust zijn op entertainment en een daling in het politieke nieuws (2000).

De meeste auteurs (De Bens & Raeymaeckers, 2007; Schaap & De Pleijter, 2012) meten tabloidisering bij zowel de populaire als bij de kwalitatieve kranten. Maar omgekeerd geldt dit ook: doordat tabloidisering vooral populaire kranten treft, wordt de scheiding tussen boulevard- en kwaliteitsdagbladen groter en duidelijker (De Bens & Raeymaeckers, 2007). Dit onderscheid wordt gemaakt omdat volgens een onderzoek van Schaap en Pleijter (2012) een kwart tot een derde van de foto’s in kranten een sensationele vormgeving heeft. Op acht van elf sensatiekenmerken zijn foto’s in populaire kranten sensationeler dan in kwaliteitskranten. Dit benadrukt het belang van het incorporeren van foto’s in het design en de valkuilen die dat met zich mee kan brengen.

Sensationele berichtgeving wordt makkelijker opgepikt door lezers en er moet dus ook nagedacht worden of verhalen expres op een sensationele manier geframed kunnen worden. Het gevaar hierbij is dat de sensationele informatie belangrijker wordt en dat de inhoud als het ware ondergesneeuwd geraakt (Grabe et al. in Schaap & De Pleijter, 2012). Daarnaast is oorlogs- en crisisverslaggeving ook veel veranderd. Niet onbelangrijk ten aanzien van de hedendaagse nucleaire conflicten, die meer en meer als crisiscommunicatie in het nieuws komen. Crises worden steeds meer gemediatiseerd, waarbij beelden rechtstreeks in de huiskamer terechtkomen of de voorpagina’s van de kranten beheersen. De verslaggeving via beelden en foto’s geeft de lezer of

23

kijker het gevoel getuige te zijn van historische feiten, maar dit soort journalistiek kan ook zeer manipulatief gebruikt worden (De Bens & Raeymaeckers, 2007).

Er werden vier kranten geselecteerd die de diversiteit van het Vlaamse medialandschap zo goed mogelijk weergeven, met name een mix van kwaliteitskranten en een krant van het tabloid-type.

Toch worden er net iets meer ‘kwaliteitskranten’ behandeld omdat zij meer ‘politieke’ nieuwsinhouden behandelen (Bakker & Scholten, 2009). De Standaard, De Morgen en De Tijd worden gezien als de bekendste kwaliteitskranten van Vlaanderen. Het Laatste Nieuws werd geselecteerd omdat die het meest aanleunt bij een tabloidkrant (Van Gorp, 2005). Er werd hierbij rekening gehouden met de haalbaarheid om de artikels te analyseren en in framing matrices weer te geven, alsook de praktische overweging om deze kranten fysiek in te kijken voor (de plaatsing van) de beelden bij de artikels. Hierdoor is de sample niet de grootste, maar is deze wel gedetailleerder.

3.3.3 Trefwoorden en steekproef Om de steekproef te bepalen werd naar artikels op GoPress (Academic) gezocht, de opvolger van Mediargus en het online archief van de Vlaamse kranten en enkele weekbladen in het Nederlands en in het Frans. In deze databank werd naar artikels gezocht met minstens 100 woorden aan de hand van het kernwoord *energie. De asterisk zorgt ervoor dat alle woorden in samenstelling met het woord energie, alsook de artikels waar het woord alleen staat, gefilterd worden. Na deze eerste zoekfilter kwam het totaal aantal gevonden artikels in de vier kranten op 1233. Vervolgens werd er manueel gezocht naar artikels die in verband gebracht konden worden met kernenergie. Dit door de artikels kort te overlezen en nogmaals te zoeken naar bepaalde kernwoorden zoals kern-, nucleair en atoom of atomair. Het totaal aantal artikels na de tweede filterperiode bedroeg uiteindelijk 104. Hierna werden diezelfde artikels geraadpleegd in fysieke vorm om de afbeeldingen beter te kunnen catalogiseren. Tijdens het fysiek inkijken van de artikels vielen er nog elf weg omdat er te weinig werd geschreven over het onderwerp kernenergie. Deze artikels werden dus als irrelevant beschouwd. Dit bracht het totaal artikels in de steekproef op 93 (bijlage A). De Morgen levert daarbij de meeste artikels (N= 29; 31,18%) gevolgd door De Standaard met 24 artikels (25,81%). De Tijd is goed voor 22 artikels (23,66%) en als laatste volgt het Laatste Nieuws met 18 artikels (19,35%) ondanks dat de laatstgenoemde het meeste aantal artikels in de eerste filterperiode opleverde.

24

3.4 Betrouwbaarheid en validiteit Het toepassen van een kwalitatief framingonderzoek brengt een aantal voordelen met zich mee.

Een framinganalyse bevat abstracte en latente elementen en net daarom is het interessant om een kwalitatieve, interpreterende analyse te doen om frames te reconstrueren. Het meest aanzienlijke voordeel is dat bepaalde frames, die een toegevoegde waarde kunnen bieden voor volgend onderzoek, op deze manier minder snel over het hoofd gezien worden (Van Gorp, 2007). Een inductieve inhoudsanalyse is echter wel arbeidsintensief, vaak gebaseerd op kleine steekproeven en moeilijk repliceerbaar (Semetko & Valkenburg, 2000; Van Gorp, 2007). Toch wordt er geprobeerd om op een systematische manier te werk te gaan om een zo valide en betrouwbaar mogelijk onderzoek uit te voeren.

De validiteit van een onderzoek gaat over het feit of het meetinstrument wel degelijk meet wat het moet meten. Concreet voor dit onderzoek, moet erop gelet worden dat de gevonden framing devices en reasoning devises de frames van kernenergie in de geschreven pers op een correcte manier weergeven. Er wordt hierbij in de eerste plaats benadrukt dat een bepaald perspectief de interpretatie en waarneming van de codeur kan beĂŻnvloeden. Het is dan ook een noodzaak om op sommige momenten in dit werk te reflecteren over de impact van de positie van de codeur en de invloed op de bevindingen van het onderzoek. Volgens Van Zwieten en Willems (2004) wordt in een kwalitatief onderzoek validiteit niet nagestreefd door een statisch representatieve steekproef te gebruiken, maar wordt de steekproef juist doelgericht samengesteld. De steekproef wordt met andere woorden niet bepaald door toeval. In dit onderzoek werd de steekproef bewust en toch systematisch samengesteld wat de validiteit van dit onderzoek ten goede komt.

De betrouwbaarheid heeft dan weer te maken met de reproduceerbaarheid. Kan het onderzoek herhaald worden, en indien dit op dezelfde manier gebeurt zal het dan gelijkaardige resultaten opleveren? Het principe van betrouwbaarheid is volgens Van Gorp (2007) vrij lastig omdat de interpretatie door een frameanalyst onvermijdelijk is. Door het gebruik van een framing matrix proberen we ons eerst te beperken tot de duidelijke, manifeste inhoud van teksten. Eerst worden de framing devices (letterlijke lexicale keuzes) en reasoning devices (oorzaak-gevolgelementen uit de tekst) uit de teksten gehaald om deze pas daarna te interpreteren. Er worden met andere woorden pas na een systematische analyse een aantal mogelijke frames samengesteld. Dit verhoogt de repliceerbaarheid van het onderzoek en de kans op betrouwbare resultaten.

25

4 Resultaten 4.1 Onderwerpen artikels In eerste instantie werden er 1233 artikels gevonden in GoPress. Na het globaal lezen en uitfilteren van niet-relevante artikels kwam dit aantal op 104. Vervolgens werd deze selectie nogmaals fysiek ingekeken voor het onderzoeken van relevante afbeeldingen. Na deze laatste ‘selectieronde’ werden er 11 artikels als niet relevant bevonden omdat deze te weinig aansloten bij het onderwerp.

Uiteindelijk werden er dus 93 artikels behouden. Deze steekproef oogt redelijk klein, maar door de focus ook te leggen op afbeeldingen en mogelijke framesponsors is deze wel gedetailleerd. Bij de schifting kregen de artikels een onderwerp om zo een globaal zicht te krijgen op de inhoud ervan.

Deze opdeling werd gemaakt om een idee te krijgen over welke soort frames er zouden kunnen ontstaan over kernenergie en diende als basis voor de opbouw van de frames. Dit ook nogmaals om de lezer te tonen dat in de gekozen periode de kernuitstap het meest besproken onderwerp was. Maar zoals hierboven reeds vermeld, brengt de keuze voor deze ‘peg’ met zich mee dat kernenergie ook op andere manieren in nieuwsteksten voorkomen. De opdeling is te zien in onderstaande tabel (tabel 1). Na de selectieronde volgde de daadwerkelijke analyse van de artikels door deze te coderen en uiteindelijk te sorteren in framing matrices.

Tabel 1: Algemeen onderwerp geselecteerde artikels

Onderwerp

Aantal

%

Kernuitstap/ energiepact Energiebeleid Vlaanderen (algemeen) Alternatieven kernenergie Buitenland Kritiek op kernenergie (algemeen) Kernfusie Medicatie kernrampen Kernenergie (positief) Kernwapens

43 17 15 5 5 2 2 2 2

46,24 18,28 16,13 5,38 5,38 2,15 2,15 2,15 2,15

Totaal

93

100

26

4.2 Data-analyse Eerst werd er onderzocht of de artikels tekst bevatten die uitgesproken pro kernenergie, antikernenergie of neutraal is. Onder pro artikels wordt verstaan dat er duidelijke statements zijn die kernenergie steunen, bij antiartikels is dit het tegenovergestelde. Neutrale, of zoals in het onderzoek van Culley (2010) informerende, artikels zijn diegene die het publiek informatie geven die niet duidelijk voor of tegen kernenergie is. Let wel: informerende artikels kunnen zowel statements voor als tegen kernenergie bevatten, maar omdat ze beide kanten belichten worden ze als neutraal gezien. Zo wordt er een onderscheid gemaakt tussen de artikels die beide standpunten balanceren en de artikels die enkel algemene informatie geven. Vervolgens werd op inductieve manier gezocht naar wederkerende subthema’s binnen de vooropgestelde thema’s. Daarin werd vooral gezocht naar concrete argumenten voor de bepaalde vooropgestelde thema’s (voor, tegen of neutraal). Als laatste worden deze uiteindelijk in een vooropgestelde framingmatrix gegoten en besproken om bepaalde zinssneden, metaforen, afbeeldingen en mogelijke sponsors te achterhalen.

4.3 Pro nucleair frame 4.3.1 Subthema’s Een kleine groep artikels uit zijn steun voor kernenergie. De meest voorkomende thema’s in deze artikels zijn de negatieve gevolgen voor het milieu, de economische voordelen, een hogere energieproductie en steun van stakeholders.

Negatieve gevolgen voor het milieu. De teksten die pro-nucleair zijn, halen als een van de meest gebruikte argumenten aan dat het veel voordeliger voor het milieu is om de kerncentrales niet te sluiten. Er wordt geargumenteerd dat de kernreactoren maar een lichte impact zouden hebben op het klimaat. “Concreet zal de kernuitstap de schadelijke uitstoot van de Belgische energiesector met 76 procent doen stijgen tegen 2025. Als er twee kerncentrales langer opblijven, zal de uitstoot tegen dan met 30 procent toenemen” (De Morgen, 3 maart, p. 1). Als concreet argument wordt vaak verwezen naar de stijgende CO2-uitstoot bij het stoppen van produceren van kernenergie, omdat er dan geopteerd zou worden voor gascentrales.

27

Economische voordelen.

Nog een van de meest gebruikte argumenten is het economische

voordeel bij het aanhouden van de kerncentrales. Door te kiezen voor alternatieve energiebronnen zal de energierekening voor de burger aanzienlijk stijgen. De economische voordelen worden als pro-nucleair gezien omdat ze zeer openlijk in de berichtgeving naar voor komen. Bijvoorbeeld: “Zelfs in het meest gunstige scenario zou behoud van 2 gigawatt aan nucleaire capaciteit nog 150 miljoen euro per jaar goedkoper zijn” (De Standaard, 2 maart, p. 25).

Hogere energieproductie.

Volgens bepaalde nieuwsteksten heeft het gebruik van kernenergie

als voordeel dat ze een hogere en constantere energieproductie heeft dan andere energiebronnen.

“Ondanks alle ontwikkelingen blijven sommige wetenschappers zweren bij kernenergie als leverancier van onuitputtelijke voorraden energie” (Het Laatste Nieuws, 12 mei, p. 50). Wanneer in de toekomst het chemisch element Thorium gebruikt zou worden in plaats van plutonium of uranium zou het kernafval ook veel minder schadelijk worden.

Steun van stakeholders.

Dit subthema bevat argumenten voor het behoud van kernreactoren

die gebaseerd zijn op de steun van enkele stakeholders zoals officiële instanties of politici.

Econoom Jan Albrecht heeft zo becijferd dat de CO2-uitstoot minder (snel) zou stijgen bij het aanhouden van kerncentrales en steunt daarmee openlijk de negatieve gevolgen voor het milieu.

Ook het “VBO houdt vast aan vertraagde kernuitstap (De Standaard, 2 maart, p. 25). De werknemersorganisatie steunt daarmee voornamelijk de economische voordelen.

Verdere analyse van het bronnenmateriaal wees op volgende framing matrix.

28

Tabel 2: Framingmatrix pro nucleair

FRAME HERKENNINGSMATRIX

PRO NUCLEAIR

(Op basis van Gamson & Lasch, Van Gorp)

Kernenergie‌ Oorzaak

Oplossing Morele basis Metaforen, lexicale keuzes

Beelden Sponsors/actoren

Is een veilige en betrouwbare energiebron Negatieve gevolgen voor het milieu Economische voordelen Hogere energieproductie Steun stakeholders Het (langer) aanhouden van de kerncentrales in ons land Voornamelijk economisch Kernuitstap doet schadelijke uitstoot pieken Concreet zal de kernuitstap de schadelijke uitstoot van de Belgische energiesector met 76 procent doen stijgen tegen 2025.

De kernuitstap en het klimaat gaan heel moeilijk samen.

Kernuitstap doet schadelijke uitstoot pieken.

De 'tussenstap' van de gascentrales kan vermeden worden.

Werkgeversorganisatie VBO blijft erop aandringen dat de kerncentrales niet gesloten worden in 2025. / Tesla Bird Street Johan Albrecht Christine Marghem NV-A (Partij) Werknemersorganisatie VBO

29

4.4 Antinucleair frame 4.4.1 Subthema’s Subthema’s die argumenten bevatten tegen nucleaire energie zijn: Veiligheid, alternatieve energiebronnen, financiële factoren en steun van stakeholders.

Veiligheid.

Het subthema veiligheid wordt door nieuwsteksten vaak aangehaald als kritiek op

de staat van de kernreactoren in ons land. Zoals bijvoorbeeld: “Volgens de actiegroep wordt het leven van miljoenen mensen bedreigd door de ‘krakkemikkige kernreactoren’ in Tihange en Doel” (De Morgen, 11 april, p. 11). Zo wordt er bezorgdheid geuit over de veiligheid van de huidige kernreactoren, maar ook over de gezondheid van de mens door mogelijke straling, vaak terugverwijzend naar eerdere kernrampen als Fukushima. Zulke incidenten probeert men te voorkomen, onder andere door het promoten van jodiumpillen. Maar zo een initiatieven worden in anti-nucleaire teksten ook niet als positief beschreven: “De gratis bedeling van jodiumpillen door onze ministers van Veiligheid en Gezondheid moet nu ook weer niet té ernstig worden genomen, alsof we vanaf nu beschermd zijn tegen radioactieve straling” (Het Laatste Nieuws, 7 maart, p. 2).

Alternatieve energiebronnen.

Deze argumenten zijn toekomstgericht en gebaseerd op de

nood aan hernieuwbare energie. In antinucleaire teksten wordt dan ook, in combinatie met de nadelen van kernenergie, volop de kaart van hernieuwbare energiebronnen getrokken: “Vlaanderen streeft naar 40 procent hernieuwbare elektriciteit” (De Morgen, 11 mei, p. 4). Er worden verschillende vormen aangehaald, zoals windmolens, zonnepanelen, aardwarmte, bioenergie en getijdenenergie.

Financiële factoren.

Ook in het antinucleair subthema worden financiële factoren

aangehaald, dit keer tegen het produceren van kernenergie. “Die centrales openhouden kost veel geld” (De Tijd, 18 mei, p. 3). Dat geld zien actoren in zulke nieuwsteksten liever besteed aan hernieuwbare energie. Er wordt daarom ook een lans gebroken voor de overheidssteun, liefst aan andere energiebronnen: “Als de elektriciteitsprijs stijgt, daalt de steun, als hij daalt, stijgt de steun tot er een bruto-rendement is van 7,5 procent voor windmolens op land en 5 procent voor zonnepanelen. Investeren in hernieuwbare energie blijft dus sowieso interessant” (De Standaard, 5 maart, p.10).

30

Steun van stakeholders.

In het anti-nucleair subthema zijn er ook enkele actoren die openlijk

pleiten tegen kernenergie. Bij de politieke partijen zijn het vooral Open VLD-kopstukken die het voortouw nemen: “Rutten wees er nog op dat kernenergie niet de energie van de toekomst is.

Ze pleitte voor investeringen in hernieuwbare energie, gecombineerd met kleine gascentrales” (De Tijd, 18 mei, p. 3).

4.4.2 Metaforen en lexicale keuzes “Kernenergie? Nee bedankt!” (Het Laatste Nieuws, 12 mei 2018, p. 56). De lexicale keuzes voor kernenergie in dit frame zijn vrij rechtuit. In dit soort artikels schrijft men op een negatieve manier, als iets wat in de toekomst zal verdwijnen. Het wordt gezien als grijze energie tegenover, hernieuwbare energie. Er wordt voornamelijk over kernenergie geschreven alsof het een bedreiging is waar men niets meer mee te maken wil hebben. De kerncentrales worden beschreven als oud, versleten en vooral gevaarlijk: “De gevaarlijke schrootkernreactoren” (De Morgen, 11 april, p. 11). In tegenstelling tot het pro nucleaire frame, waar kernenergie wordt beschreven als veilig en betrouwbaar, wordt in dit frame dus op een tegenovergestelde manier over kernenergie geschreven. De vergelijkingen met de rampen in Fukushima en Tsjernobyl komen vaak terug en het zijn vooral onze buurlanden die het allemaal niet graag zien gebeuren: “Honderden Duitse en Nederlandse burgers dienden zaterdag klacht in tegen de Belgische kerncentrales” (De Morgen, 23 april, p. 5). Er worden op die manier ook vaak vergelijkingen gemaakt met hoe het kernbeleid in het buitenland verloopt.

Over hernieuwbare energie wordt dan weer heel prijzend geschreven. Het is waarop de focus moet liggen in de toekomst. In tegenstelling tot de grijze kernenergie wordt hernieuwbare energie vaak beschreven als groene en “schone energie” (Het Laatste Nieuws, 12 mei 2018, p. 50). De pers noemt het een hernieuwbare revolutie en geeft veel informatie over deze technieken. Op die manier lijkt het de focus op hernieuwbare bronnen te leggen en niet op kernenergie. Er wordt in dit soort artikels gepraat alsof het vanzelfsprekend is dat kernenergie niet meer gebruikt zal worden, het is iets dat niet meer nodig geacht wordt.

4.4.3 Sponsors In de nieuwsteksten gelinkt aan antinucleaire framing komen een aantal actoren naar voren. Toch zijn er enkele meer prominent als de andere. Zo zijn voornamelijk de iets meer ‘linkse’ partijen (sp.a en Open VLD) geëngageerd voor hernieuwbare energie zoals ook aangehaald in het subthema alternatieve energiebronnen. Maar ook Bond Beter Leefmilieu pleit in de artikels voor groene

31

energie: “Zon en wind gaan het grotendeels worden. Binnen twintig jaar wordt dat de dominante energiebron” (Het Laatste Nieuws, 12 mei, p. 50).

Een prominente rol in het antinucleaire frame was voor verschillende anti-nucleaire actiegroepen, waaronder velen uit het buitenland. Zo waren er bijvoorbeeld protesten van Stop Tihange Deutschland en Fin du nucléaire. Om het aantal artikels kregen zij het woord over kernenergie en konden zij hun bezorgdheid uiten over de staat van de kernreactoren in België. Wat zeker bij de buitenlandse actiegroepen naar boven komt is de angst voor een nucleair falen. Er zijn verschillende statements als “het leven van miljoenen mensen wordt bedreigd” (De Morgen, 11 apr. 2018, p. 11) die dit kracht bij zetten. Er zijn ook andere organisaties die diezelfde belangen behartigen, de bekendste is Greenpeace. Dit soort sociale sociale organisaties zijn belangrijk bij het verdedigen van opinies tegen de dominante hegemonie van kernenergie en zijn dan ook de grootste voortrekkers van dit soort frames.

4.4.4 Afbeeldingen

Het Laatste Nieuws, 12 mei, p. 50

Er worden vrijwel alleen foto’s getoond van alle genoemde alternatieven op kernenergie. De afbeeldingen versterken het frame in die zin dat ze de verschillende opties voor kernenergie nog meer geloofwaardigheid geven. Ze zijn ook een teken van hoop en geven meer blijk van positiviteit in de toekomst.

32

Tabel 3: Framingmatrix Antinucleair

FRAME HERKENNINGSMATRIX

ANTINUCLEAIR

(Op basis van Gamson & Lasch, Van Gorp)

Kernenergie…

Oorzaak

Oplossing

Moet zo snel mogelijk verdwijnen, het is een bedreiging en er zijn veel betere alternatieven.

Veiligheid Alternatieve energiebronnen Financiële factoren Steun stakeholders Korte termijn: Gascentrales (snel in opbouw en complementair met groene energie).

(Middel)lange termijn: Hernieuwbare energie (Zonne-energie, windenergie, aardwarmte, Getijdenenergie).

Morele basis Metaforen, lexicale keuzes

De kerncentrales sluiten, burgerinitiatieven, panel met experten Bescherming van het milieu en de bevolking.

Zon & wind zullen bijna alle energie leveren 'Kernenergie? Nee bedankt!'

Schone energie.

Voor elektriciteit is de hernieuwbare revolutie vertrokken en niet meer te stoppen.

De roep naar groene energie Zullen we die oude kerncentrales nog maar even openhouden nu we voortaan toch allemaal jodium op zak hebben voor het geval dát?

Die pillen bieden hooguit een vals gevoel van veiligheid.

Rutten wees er nog op dat kernenergie niet de energie van de toekomst is.

De vorige onderhandelingen naar aanleiding van de verlenging van Doel 1 en 2 brachten amper 20 miljoen per jaar op.

Oké, ook de oplossing die wij voorstellen, zal meer kosten.

Maar die van de anderen kost nog meer.

De kerncentrales zijn versleten.

De Duitsers sluiten hun kerncentrales al in 2022 en zetten volop in op hernieuwbare energie. 'gevaarlijke schrootreactoren' Sinds de kernramp in het Japanse Fukushima worden onze centrales door de buurlanden met argusogen bekeken.

33

Beelden Sponsors/actoren

Het leven van miljoenen mensen bedreigd door de "Krakkemikkige kernreactoren in Tihange en Doel".

De gevaarlijke schrootkernreactoren.

Alternatieven kernenergie Deense milieuactivisten Mathias Bienstman (beleidscoördinator van Bond Beter Leefmilieu) VITO in Mol, de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek Maggie De Block (Open-VLD) ministers van Veiligheid en Gezondheid De Hoge gezondheidsraad Open VLD-voorzitter Gwendolyn Rutten N-VA-Voorzitter Bart De Wever Bart Tommelein (Open VLD) Jan Jambon (N-VA) Geert Bourgeois (N-VA) Andries Gryffroy (N-VA) Ben Wollants (N-VA) Elia Engie Ronnie Belmans (Energyville) Sp.a (Jan en Bert Cornille) FANC Greenpeace België Raad van State Fin De Nucléaire 11-maart beweging (Marc Alexander) Nederlandse actiegroep ‘Stop Tihange’ Aachener Aktionsbündnis gegen Atomenergie Fin du nucleaire Réveil antinucléaire Stop Tihange Deutschland

34

4.5 Informerend frame Teksten in het informerende frame zijn grotendeels neutraal, ze bespreken een welbepaald topic of kwestie en proberen deze zo feitelijk mogelijk weer te geven. Na verdere analyse werden er ook artikels gevonden waar zowel argumenten voor als tegen kernenergie aangehaald worden. Deze teksten houden de argumenten als het ware in balans en zijn bijgevolg niet duidelijk voor of tegen nucleaire energie. Daarom wordt er in dit frame een onderscheid gemaakt tussen ‘neutrale’ berichtgeving en ‘gebalanceerde’ berichtgeving. Ook hier worden de subthema’s per berichtgeving zo gedetailleerd mogelijk besproken.

4.5.1 Neutraal informerend frame Subthema’s De subthema’s van het neutraal informerende frame bevatten geen concrete argumenten voor of tegen kernenergie ze zijn vooral bedoeld om de lezers te informeren. Deze zijn: beleid, financiële factoren en alternatieve energiebronnen.

Beleid.

Het subthema beleid geeft voornamelijk informatie over de huidige beleidsvoering

rond kernenergie, concreter door de federale en Vlaamse regering. Dit is zeker niet onlogisch omdat de geanalyseerde nieuwsteksten uit de periode komen waarin (opnieuw) beslist moest worden over de sluiting van de kerncentrales in 2025. Het zijn vaak kritieken aan de regering omdat dit besluit in de volledige periode van dit onderzoek bleef aanslepen. Bijvoorbeeld: “Federale en Vlaamse regering draaien rondjes” (De Tijd, 30 april, p. 7). Toch proberen de artikels de toestand op een zo neutraal mogelijke manier te beschrijven. Onder beleid wordt ook het beheer en het toezicht verstaan van de veiligheid van kernenergie en -afval. Ook hier zijn de artikels in eerste instantie informerend maar zijn er ook kritieken te merken, zoals: “Twee kernenergiedossiers uit de voorbije jaren hebben het imago van het FANC als onafhankelijke en geloofwaardige toezichthouder op de nucleaire veiligheid geen goed gedaan” (De Standaard/Economie, 7 april, p.7).

Financiële factoren. Binnen dit subthema wordt de financiële zijde besproken in de kranten. Het gaat grotendeels over het monopolie van (kern)energieproducent Engie-Electrabel. Er worden voornamelijk bezorgdheden geuit over de overname van Electrabel door het Franse Engie en hoe zich dit kan reflecteren in de energierekening van de lezer. Hoe hoger de kosten namelijk voor Electrabel, hoe hoger die energierekening zal worden. Er wordt weliswaar losjes over de

35

bedragen geschreven in de kranten: “Electrabel heeft provisies voor de nucleaire kosten aangelegd - die zijn de voorbije jaren gestegen van 7,6 naar 11 miljard euro - maar daar rijzen twijfels over” (De Tijd, 26 mei, p.1). Ook worden de kosten van een mogelijke kernuitstap in de artikels over de financiële factoren besproken: “Kerncentrales langer openhouden kost heel veel geld, en de alternatieven zijn nog duurder” (De Tijd, 9 maart, p. 18). Interessant om mee te nemen is dat financiële factoren een grote rol spelen in de beslissing van de kernuitstap en in een groot deel van de artikels naar boven komen (zoals te zien is in de subthema’s van de voorgaande frames).

Alternatieven energiebronnen.

In dit subthema van het neutraal informerende frame worden

uitvoerig de alternatieven voor kernenergie besproken. Nieuwsteksten in dit subthema geven een overzicht van de alternatieven, alsook de voor- en nadelen die daaraan vasthangen. Er wordt daarin ook vaak de vergelijking gemaakt met andere landen en hoe zij momenteel hun beleid aan het veranderen zijn naar hernieuwbare energiebronnen: “In Marokko rijst de grootste zonnecentrale ter wereld op. Een game changer, want straks importeren we geen gas en olie meer, maar zon” (De Standaard, 12 mei, p. 28).

Metaforen en lexicale keuzes Het woordgebruik in het neutraal informerend frame is bedoeld om de lezer in te lichten over de huidige stand van zaken en is dus bijgevolg vrij onpartijdig, zeker over de economische factoren.

Ook bij het bespreken van alternatieven van kernenergie wordt er vaak op cijfermatige en gestructureerde manier informatie gedeeld met de lezers, bijvoorbeeld door infographics. Toch is de ondertoon bij een aantal nieuwsteksten vrij negatief, voornamelijk over het (wan)beleid van de kernuitstap: “En de regering, ze ploetert voort” (De Tijd, 3 april, p. 5). Dit soort taalgebruik geeft in combinatie met de artikels over hernieuwbare energie het gevoel dat dit frame eerder aanleunt naar pro-nucleaire kant, ook al informeren ze in eerste instantie de lezer.

Sponsors en actoren Het is moeilijk om concrete sponsors te halen uit een informerend frame. Het zijn voornamelijk vakspecialisten, zoals Filip Carton, -verantwoordelijke voor het nationaal controlecentrum bij de Belgische stroomnetbeheerder Elia of Bram Claeys, directeur van de Organisatie voor Duurzame Energie, die door hun functie en ervaring het informerende frame kracht bijzetten. Er worden weliswaar wel veel actoren benoemd in dit frame. Zo komen Christine Marghem (MR), federaal minister van energie, leefmilieu en duurzame ontwikkeling en de Eerste Minister, Charles Michel

36

(MR) veelvuldig voor in de kritieken over de kernuitstap. Wanneer het over de veiligheid gaat van kernenergie worden de controleorganen (vb. FANC (Federaal Agentschap voor nucleaire controle)) op de korrel genomen en bij de financiĂŤle factoren Engie/Electrabel.

Afbeeldingen In dit frame gebruikt men twee soorten beelden. In de eerste plaats worden er politici en experts in beeld gebracht. Christine Marghem wordt het meeste van alle politici afgebeeld, logischerwijs omdat zij Minister van Energie is. Ze wordt afgebeeld als een harde tante met een strenge, blik.

De politici worden vooral naar voor geschoven als de specialisten die kennis van zaken hebben en die het volk moeten leiden in onze beslissingen omtrent kernenergie. Als tweede worden er foto’s getoond van alle genoemde alternatieven op kernenergie. Er worden ook concrete plannen getoond van windparken en infographics die weergeven hoeveel energie bepaalde bronnen kunnen reproduceren, hoeveel ze kosten, hoe groot ze zijn en hoe ze er zullen uitzien. De afbeeldingen versterken het frame in die zin dat ze de verschillende opties voor kernenergie nog meer geloofwaardigheid geven.

De Morgen, 6 maart, p. 3.

De Tijd, 21 april, p. 25

37

Tabel 4: Framingmatrix neutral informerend

FRAME HERKENNINGSMATRIX

NEUTRAAL INFORMEREND

(Op basis van Gamson & Lasch, Van Gorp)

Kernenergie‌ Oorzaak

Oplossing

Morele basis Metaforen, lexicale keuzes

Beelden

Sponsors/actoren

Is een delicate kwestie, maar moet vervangen worden.

Beleid Economische factoren Hernieuwbare alternatieven Hernieuwbare energie (Zonne-energie, windenergie, aardwarmte, Getijdenenergie).

De kerncentrales sluiten.

Op een zo correct mogelijke manier de kerncentrales sluiten.

Energieminister Marie Christine Marghem (MR) krijgt kritiek vanuit de eigen meerderheid voor haar aanpak van het energiedossier.

Als je de kerncentrales sluit, stijgt de CO2-uitstoot met 76 procent in de energiesector.

Het sluiten van de kerncentrales kost iets, maar we kunnen dat best aan.

Niet-aanvalspact.

'Het Paasakkoord was niet meer dan een akkoord om geen ruzie te maken'.

De politieke vrede is afgekocht met het Paasakkoord, maar eigenlijk zijn er geen knopen doorgehakt.

Het is duidelijk dat de echte beslissing over de kernuitstap nog niet is gevallen.

Daarna barstte een discussie tussen believers en non-believers los, die genoeg lucht verplaatste om een kleine windmolen permanent te laten draaien.

Beslissen om niet te beslissen. Beslissen om ervan af te zijn.

Nu alternatieve energiebronnen de komende jaren (gedwongen) de norm worden.

Leveranciers die alleen groene stroom aanbieden, doen dat om concurrentieel te zijn - vaak tegen even scherpe prijzen als voor grijze stroom.

Verschillende politici, voornamelijk Marghem en Michel.

Infographics van de financiĂŤle factoren en hernieuwbare alternatieven.

De federale overheid Christine Marghem

38

Charles Michel NV-A Kelly Osaer & Sam Voeten (Woordvoerders CD&V) Christophe Calvo Calvo Greenpeace Alex Polfliet PricewaterhouseCoopers (PwC), CD&V Open VLD Bert Wollants Michel Bauwens, oprichter van de P2P Foundation Sarah de Heusch Ribassin (Smart) Engie Federaal Planbureau Bram Claeys, directeur van de Organisatie voor Duurzame Energie Duitse agentschap voor nucleaire veiligheid Staatssecretaris, Philippe De Backer (Open VLD) Bart Tommelein (Open VLD)

4.5.2 Gebalanceerd informerend frame Subthema’s De subthema’s van het gebalanceerd informerende frame bevatten wel concrete argumenten voor of tegen kernenergie maar omdat ze samen in nieuwsteksten worden gebruikt zijn de artikels in evenwicht. Het is bijgevolg niet uit te maken of ze uitgesproken voor of tegen kernenergie zijn. Deze zijn: beleid, financiële voor- en nadelen en kernwapens (buitenland).

Beleid.

Ook in het gebalanceerde frame komt het subthema beleid naar voren. In

tegenstelling tot in het neutraal frame worden hier (politieke) argumenten vaak haaks tegenover elkaar gezet. Open VLD wil hierbij vol inzetten op hernieuwbare energie terwijl N-VA twijfelt aan de financiële voorwaarden en de bevoorradingszekerheid. Uiteindelijk geeft N-VA toch (gedeeltelijk) toe en komt het tot een akkoord, maar daar bestaan ook nog steeds twijfels over: “Kerncentrales dicht in 2025, tenzij er dan te weinig stroom is” (Het Laatste Nieuws, 31 maart, p.

6).

Financiële voor- en nadelen. Opnieuw vergelijkbaar met het neutrale frame komen hier ook financiële factoren naar voren, maar net zoals bij het subthema beleid worden hier de voor- en nadelen van een mogelijke kernuitstap tegen elkaar afgewogen. Binnen dit subthema argumenteert NV-A in nieuwsteksten dat het sluiten van kerncentrales en vervangen door

39

gascentrales een dure optie is. Het pleit daarom om 2 kerncentrales langer open te houden, wat ook de CO2-uitstoot ten goede uitkomt. Aan de andere kant hopen ze dan weer dat de kernuitstap gesubsidieerd wordt.

Kernwapens (buitenland).

Nieuw in vergelijking met het neutrale frame is de vermelding van

kernwapens in het gebalanceerde frame. In dit subthema gaat het over de psychologische oorlogsvoering in het buitenland. Ondanks dat kernwapens historisch een negatieve bijklank hebben gekregen wordt er in de artikels feitelijk mee omgegaan. Concreet gaat het over Russische en Noord-Koreaanse kernwapens, de reactie van de USA daarop en de Irandeal.

Ondanks de voorzichtigheid met en de angst voor kernwapens worden er ook argumenten voor kernontwapening of bepaalde statements weerlegd als zijnde niet dreigend: “We verwachten echte kernontwapening, geen gesprekken over gesprekken over kernontwapening” (De Standaard, 28 april, p. 4).

Metaforen en lexicale keuzes Ook de woordkeuze in dit frame is over het algemeen onzijdig, maar zorgt toch voor een bepaalde onzekerheid. Doordat er veel tegenstrijdige opinies worden vermeld, maakt dat het er niet makkelijker op om te begrijpen of kernenergie nu een goede of een slechte zaak is. Enerzijds “zal de sluiting van alle kerncentrales de CO2-uitstoot met 76 procent doen stijgen” (De Morgen, 3 mrt.

2018, p. 5). Anderzijds is de prijs ook een probleem, maar valt twee dagen later te lezen dat “het sluiten van de kerncentrales iets kost, maar we kunnen dat best aan” (De Morgen, 5 mrt. 2018, p.

4). Er worden voor- en nadelen over kernenergie en de centrales aangehaald die in dezelfde kranten, na korte tijd, weerlegd worden. Vooral de kernuitstap wordt soms heel dubbelzinnig beschreven, ondanks dat er uiteindelijk een akkoord werd gevonden: “Kerncentrales gaan dicht (tenzij ze moeten openblijven)” (De Standaard, 31 maart, p. 6).

Sponsors en actoren Net zoals in het neutrale informerende frame is het moeilijk om concrete sponsors te plakken op informerende teksten. Wat wel opvalt is dat de partij N-VA op een duidelijke manier wordt afgebeeld in de beleidsvorming voor het kernpact. Ze komen veelvuldig als tegenpartij in de pers en worden voorgesteld als ‘dwarsliggers’. Volgende titel kwam regelmatig terug in dit frame: “N-VA-voorzitter Bart De Wever heeft opnieuw twijfels bij de kernuitstap” (De Tijd, 17 mei, p. 5). In dit frame worden in vergelijking met het neutrale frame vaak verschillende partijen aan het woord gelaten in de plaats van echte specialisten.

40

Afbeeldingen Ook hier worden voornamelijk politici afgebeeld, maar naast de ‘verantwoordelijken’ worden er meer politici, van alle partijen, in beeld gebracht. Op internationaal vlak zijn Trump en Poetin populair. Ze worden in beeld gebracht terwijl ze documenten ondertekenen, maar worden ook in verband gebracht met kernwapens. De kranten tonen beelden van explosies en kernwapens. Het tonen van zulke afbeeldingen doet op een subtiele, maar toch heel krachtige manier twijfelen over de balans van de artikels, als het over kernwapens gaat. Het toont ook nogmaals de kracht van afbeeldingen aan.

De Standaard, 2 maart, p. 2

Het Laatste Nieuws, 17 mei, p. 4

41

Tabel 5: Framingmatrix gebalanceerd informerend

FRAME HERKENNINGSMATRIX

GEBALANCEERD INFORMEREND

(Op basis van Gamson & Lasch, Van Gorp)

Kernenergie‌ Oorzaak

Oplossing Morele basis Metaforen, lexicale keuzes

Is een onzekere kwestie, we weten niet wat we er mee moeten: stoppen of niet.

Beleid Economische voor- en nadelen Kernwapens (buitenland) Een eenduidig akkoord.

Ons land op een zo correct mogelijke manier van energie voorzien.

De centrumrechtse coalitie is het oneens over de sluiting van de zeven kerncentrales.

De kernuitstap en het klimaat gaan heel moeilijk samen.

We moeten ons als maatschappij durven af te vragen of er geen betere manier is om onze groene agenda uit te voeren.

Kernuitstap doet uitstoot energiesector sterk stijgen Energieminister Marie Christine Marghem (MR) krijgt kritiek vanuit de eigen meerderheid voor haar aanpak van het energiedossier.

Het sluiten van de kerncentrales kost iets, maar we kunnen dat best aan.

De opbrengst van de nucleaire taks op Electrabel kan dus weer in de zakken van de nucleaire sector belanden.

Federaal zit de zaak muurvast, omdat N-VA niet meer gelooft in de haalbaarheid van de kernuitstap.

De blokkering aan het uitzichtloze begint te grenzen.

Of daar een compromis in zit, is echter zeer de vraag.

Bart De Wever heeft weer vraagtekens gezet bij de kernuitstap.

De linkse oppositiepartijen Groen en sp.a klaagden aan dat De Wever nu opnieuw voor onzekerheid zorgt.

Eind vorig jaar verzette N-VA zich nog mordicus tegen de sluiting van de kerncentrales.

Experts wijzen er al maanden op dat Donald Trump en Kim Jong-un aan verschillende dingen denken bij het woord 'kernontwapening'.

Maar het is onwaarschijnlijk dat een Amerikaanse president groen licht zal geven voor onderhandelingen over een -vredesregime met een nucleair Noord-Korea.

Kernwapenshow.

42

Beelden Sponsors/actoren

Sloeg de autocraat zijn meest nationalistische en oorlogszuchtige toon aan in jaren.

Al gaat dat steeds meer gepaard met een nieuwe Koude Oorlog.

Verschillende politici.

Buitenland: Putin, Trump en kernwapens.

Christine Marghem NV-A Prof. Albrecht Federaal planbureau PWC Bart Wollants (energieexpert van NV-A) Mathias Bienstman (Bond Beter Leefmilieu) Open VLD CD&V Bart Tommelein Leen Dierick (CD&V) Electrabel Jean-Marc Nollet Kristof Calvo Charles Michel John Crombez (sp.a) Meyrem Almaci (Groen!)

Kim Jung-Un (Noord Korea) Donald Trump Moon Jae-in (Zuid Korea) Internationaal Agentschap voor Atoomenergie (IAEA) Amerikaanse nationale veiligheidsadviseur, John Bolton NAVO Rusland (Poetin) VS Russisch minister van Defensie Sergei Sjojgoe

43

5 Discussie en conclusie In deze masterproef werd het concept framing centraal gesteld. In de literatuurstudie werd de theoretische zijde van het begrip framing verder toegelicht. Hierna werd er gezocht naar een geschikte methode om op een kwalitatieve manier frames op te bouwen. Deze studie levert uiteindelijk een strategie om op een inductieve wijze frames te construeren en te analyseren. Dit onderzoek creeërde frames over kernenergie in de Vlaamse pers aan de hand van onderzoek van Culley et al. (2010) en framing matrices op basis van onderzoeken van Gamson & Lasch (1983) en Van Gorp (2012). Voor het ontwikkelen van de frames werd bronnenmateriaal geanalyseerd gedurende de periode van 1 maart 2018 tot 1 juni 2018.

De inductieve analyse in dit onderzoek leverde drie terugkerende frames op: een anti-nucleair frame, een pro nucleair frame en een informerend frame. Er kan besloten worden dat de algemene tendens van de frames redelijk negatief is tegenover kernenergie. Ook in de informerende frames is de onderliggende boodschap niet echt positief over kernenergie. Dit is vooral te zien in de plaatsing van de afbeeldingen en een aantal twijfelachtige opmerkingen (meer negativiteit over het beleid en steun voor hernieuwbare bronnen). Dit werd ook geconcludeerd in het onderzoek van Gamson en Modigliani (1989). Sinds de kernramp in Tsjernobyl levert de mediaverslaggeving bijna enkel anti-nucleaire frames op. Ook volgens Koerner haar onderzoek (2014) werd kernenergie reactief geframed als reactie op negatieve gebeurtenissen. In de opgestelde frames is hier ook een weerslag van op te merken. Bij het antinucleaire frame is de vergelijking met kernrampen als Fukushima nooit veraf. Ook spelen de recente gebeurtenissen met de kernreactoren (scheurtjes) niet in het voordeel van het thema kernenergie. Ze stelde na haar onderzoek vijf wederkerende themas op: angst, gezondheid, economie, beleid en wantrouwen. Thema’s die doorheen de opgestelde frames van dit onderzoek ook naar voor komen, zij het in de huidige context. Het thema beleid doorkruist bijna elk opgesteld frame en wordt vooral bekritiseerd omdat de algemene tendens van de artikels toch is dat er van kernenergie afgestapt dient te worden. Vooral in het antinucleaire frame zijn er tekenen van angst voor een nieuwe uitval en wordt er als reactie fel geprotesteerd voor de sluiting van de kerncentrales. Ook de financiële factoren zijn een wederkerend thema binnen het discours van kernenergie in België en hangen vaak nauw samen met het subthema beleid. Het subthema gezondheid vertoont parallellen met subthema veiligheid in dit onderzoek, waar de gezondheid van de burger primeert. Wantrouwen is een thema dat onderhuids terugkeert in de frames, het is een wantrouwen in de kernreactoren in het antinucleaire

44

frame. In de informerende frames is het een twijfel over het beleid omtrent de kernreactoren. Toch kan er gesteld worden dat in de informerende frames op een zo neutraal mogelijke manier geschreven wordt om de lezer zo goed mogelijk te informeren. Ook kan er van de negatieve tendens over kernenergie besloten worden dat de algemene mening is dat we hierdoor van kernenergie af moeten stappen. Door de blik in de toekomst van het antinucleaire frame met een nadruk op hernieuwbare energie kan zelfs gesteld worden dat deze negativiteit omslaat in positiviteit, zij het niet tegenover kernenergie.

Toch moet er ook een kanttekening gemaakt worden bij de framing van kernenergie in de context van de klimaatsverandering. Het klimaat zit ingeweven in de discussie rond kernenergie en staat ook hoog op de politieke agenda. Het is interessant om te bekijken hoe dit zijn weerslag heeft in de geanalyseerde frames. In het pro-nucleaire frame wordt het milieu toch als een argument gebruikt. Dit frame heeft daardoor veel weg van het policy frame dat Pidgeon et al. beschreven (2008). Dit door in de berichtgeving de nadruk te leggen op de hoge uitstoot van andere energiebronnen tegenover die van kernenergie. Op die manier wordt kernenergie als veilig en milieubewust afgebeeld. Dit niet alleen, in dit frame is er meer openlijke steun van beleidsmakers en specialisten, wat het voorgaande kracht bijzet. Ook in het informerende frame worden zulke argumenten aangehaald, maar deze worden vergezeld van contra-argumenten, voornamelijk in het gebalanceerde frame. Op die manier is er minder duidelijk een uitgesproken pro- of contraframe en kan er gesteld worden dat de informerende frames niet zo veel gelijken op wat Pidgeon et al. beschrijven als policy frames (2008). Het is echter wel opvallend dat het milieu in het anti-nucleaire frame niet op deze manier als argument gebruikt wordt. Er wordt veel meer de nadruk gelegd op de negatieve aspecten van kernenergie en er wordt gekeken naar de negatieve gevallen in het verleden. Toch is er in zekere mate een inmenging van het milieu. In het anti-nucleaire frame wordt de nadruk gelegd op hernieuwbare energiebronnen, die een positieve impact kunnen hebben op het milieu, eerder dan op hoe kernenergie positiever is voor het klimaat. Kernenergie en -reactoren worden in context van de klimaatsveranding genegeerd, er wordt hier geschreven alsof kernenergie reeds een zaak van het verleden is.

Zoals in de literatuur ook naar boven kwam is de berichtgeving toch vooral getekend door specifieke scharniergebeurtenissen. Behalve in het pro nucleaire frame heeft kernenergie een negatieve connotatie en zijn de verwijzingen naar eerder gebeurde feiten nooit veraf, ook in de informerende frames. Door de klimaatveranderingen is er wel sprake van een nieuw soort frame dat gelijkt op het policy frame van Pidgeon (2008). Toch nemen de frames die een negatieve

45

bijklank hebben de bovenhand. Naarmate het thema milieu hoger en hoger op de politieke agenda komt kan het echter wel dat het soort policy frame meer gebruikt zal gaan worden.

5.1 Beperkingen en vervolgonderzoek Hoewel er bij het onderzoeken en analyseren van de frames in de Vlaamse pers een zo systematisch mogelijke methodiek is toegepast door bijvoorbeeld de steekproef zo veel mogelijk te filteren en constant de codes te vergelijken aan de hand van een framing matrix en subthema’s blijft dit een inductieve studie. Hierbij moet worden benadrukt dat de interpretaties van de onderzoeksresultaten met enige terughoudendheid behandeld moeten worden en dat deze gekleurd zijn door de codeur. Dit onderzoek geldt dan ook voornamelijk als een basis voor verder onderzoek.

Binnen de gekozen tijdsperiode bleken enkele specifieke gebeurtenissen de media te overheersen.

Het gaat voornamelijk over de kernuitstap die de Vlaamse pers omtrent kernenergie domineerde.

Ondanks dat de frames gericht zijn op specifieke gebeurtenissen probeerden we de focus te leggen op de weerslag hiervan op kernenergie in plaats van ons toe te leggen op het kernpact alleen. Toch kan een framinganalyse met focus op het kernpact een interessante insteek zijn voor een vervolgonderzoek. In dit onderzoek waren de gevolgen van het milieu merkbaar, maar op later tijdstip (bijvoorbeeld mede door de klimaatmarsen) komt dit beleidsthema prominenter naar boven.

Daarom lijkt een specifiek onderzoek naar de framing van kernenergie ten tijde van het veranderende klimaat en de daar bijhorende wetten boeiend. Naar verder onderzoek is het belangrijk om de steekproef aan te passen en uit te breiden. Niet alleen naar diens tijdsperiode, maar ook door andere mediakanalen te integreren in de steekproef. Het uitgevoerde onderzoek was heel tijdsintensief. De handmatige selectie van de steekproef in GoPress Academic, het in fysieke vorm lezen en coderen van elk artikel en het construeren van de frame matrices namen veel tijd in beslag. Daarom kan de steekproef worden uitgebreid met niet alleen meer Vlaamse kranten, maar ook Waalse. Op die manier kan er een beter beeld worden verkregen over kernenergie in BelgiĂŤ. Volgens dezelfde logica kan de steekproef ook worden uitgebreid of verlegd naar andere landen om een beeld te krijgen over kernenergie of een kernuitstap. Dit onderzoek focust op de latente inhoud van krantenartikelen om op die manier frames op te bouwen. Deze masterproef houdt daarbij enkel rekening met de mediaframes en niet met de audienceframes. Er wordt enkel uitgegaan van de interpretatie van de onderzoeker en niet hoe de lezers de

46

krantenartikelen interpreteren. Daarom kan het interessant te zijn om in een volgende studie te onderzoeken of de frames die in dit onderzoek geconstrueerd zijn bevestigd worden door de lezers.

47

6 Bibliografie Bakker, P., & Scholten, O. (2009). Communicatiekaart van Nederland. Amsterdam: Uitgeverij Kluwer.

Ball-Rokeach, S., & DeFleur, M. (1977). A dependency Model of Mass-Media Effects.

Communication research, 3(1), 3-21.

Bartlett, F. (1932). Remembering: a study in experimental and social psychology. British Journal of educational psychology, 3(2), 187-192.

Boumans, J. & Vliegenthart, R. (2014). ‘Safety first’ versus ‘op de barricaden’. Een inhoudsanalyse van het nucleaire debat in Nederland. Tijdschrift voor communicatiewetenschap, 42(4), 358-377.

Boykoff, M., & Boykoff, J. (2004). Balance as bias: global warming and the US prestige press.

Global environmental change, 14(2), 125-136.

Brüggemann, M. (2014). Between frame setting and frame sending: How journalists contribute to news frames. Communication Theory, 24(1), 61-82.

Carragee, K.M. & Roefs, W. (2004). The Neglect of Power in Recent Framing Research. Journal of Communication, 54(2), 214-233.

Carvalho, A., & Burgess, J. (2005). Cultural Circuits of Climate Change in U.K. Broadsheet Newspapers, 1985–2003. Risk Analysis, 25(6), 1457-1469 Chilton, P. (1988). Critical Discourse Moments and Critical Discourse Analysis: Towards a Methodology, Working Paper No. 7, First International Conference on Discourse, Peace, Security, and International Society. UC San Diego: Institute on Global Conflict and Cooperation.

Culley, M.R., et al. (2010). Media framing of proposed nuclear reactors: an analysis of print

48

media. Journal of community & applied social psychology, 20(6), 497-512.

De Bens, E., & Raeymaeckers, K. (2007). De pers in België: het verhaal van de Belgische dagbladpers gisteren, vandaag en morgen. Leuven: LannooCampus.

Doyle, J. (2011). Acclimatizing nuclear? Climate change, nuclear power and the reframing of risk in the UK news media. International Communication Gazette, 73(1–2), 107–125.

Entman, R. (2007). Framing Bias: Media in the distribution of power. Journal of communication, 57(1), 163-173.

Entman, R. (1993). Framing: Toward clarification of a fractured paradigm. Journal of Communication, 43(4), 51–58.

Entman, R. (1991). Framing U.S. coverage of international news: contrasts in narratives of the KAL and Iran Air incidents. Journal of Communication, 41(4), 6–28.

Entman, R., & Rojecki, A. (1993). Freezing out the public: Elite and media framing of the U.S. anti-nuclear movement. Political Communication, 10(2), 155-173.

Flynn, J., 2003. Nuclear stigma. In: Pidgeon, N.F., Kasperson, R.E., Slovic, P., The Social Amplification of Risk. Cambridge University Press, Cambridge.

Gamson, W., Croteau, D., Hoynes, W., & Sasson, T. (1992). Media images and the social construct of reality. Annual review of sociology, 18(1), 373-393.

Gamson, W., & Lasch, K. (1983). The political culture of the social welfare policy. Evaluating the welfare state: social and political perspectives. New York: Academic Press.

Gamson, W., & Modigliani, A. (1987). The changing culture of affirmative action. In Burstein, P. (Red), Equal employment opportunity: labor market discrimination and public policy (pp.

373-379). New York: Aldine De Gruyter.

Gamson, W., & Modigliani, A. (1989). Media discourse and public opinion on nuclear power: a

49

constructionist approach. American journal of sociology, 95(1), 1-37.

Gamson, W., & Wolfsfeld, G. (1993). Movements and Media as Interacting Systems. The Annals of the American Academy of Social and Political Science, 528(1), 114-125.

Goffman, E. (1981). A reply to Denzin and Keller. Contemporary Sociology, 10(1), 60–68.

Hall, S. (1997). The work of representation. In S. Hall (Ed.), Representation: Cultural representations and signifying practices (pp. 13–64). London: Sage.

Joris, W., d’Haenens, L., Van Gorp, B., & Vercruysse, T. (2013). European debt crisis in the news. A frame analysis of Flemish newspaper coverage. Tijdschrift voor communicatiewetenschap, 41(2), 162-182.

Kahneman, D., & Tversky, A. (1984). Choices, values, and frames. American Psychologist, 39(4), 341-350.

Kim, Y. et al. (2013). Effect of the Fukushima nuclear disaster on global public acceptance of nuclear energy. Energy Policy, 61, 822-828.

Koerner, C.L. (2014). Media, fear and nuclear energy: a case study. The Social Science Journal, 42(2), 240-249 Koopmans, R. (2004). Movements and Media: Selection Processes and Evolutionary Dynamics in the Public Sphere. Theory and Society, 33(3-4), 367-391.

Laes, E., Chayapathi, L., Eggermont, G., & Meskens, G. (2007). Kernenergie (on)besproken. geschiedenis van het maatschappelijk debat over kernenergie in België. Leuven: Acco.

Laeveren, K., & Mortelmans, D. (2001). Het nucleaire in de Vlaamse media: een kwalitatieve inhoudsanalyse van de verslaggeving over het eerste transport van hoogradioactief afval (Paper). Universiteit Antwerpen, Antwerpen.

Maesele, P. (2010). On neo-luddites led by ayatollah: the frame matrix of the GM food debate in

50

Northern Belgium. Environmental communication, 4(3), 277-300.

McLachlan, S., & Golding, P. (2000). Tabloidization in the British Press: A Quantitative Investigation into Changes in British Newspapers, 76–90 in Sparks & Tulloch (eds) Tabloid Tales: Global Debates over Media Standards. New York and Oxford: Rowman and Littlefield.

McQuail, D. (2000). McQuail’s Mass Communication Theory. London: Sage.

Nucleair Forum. (z.j.) Het kernafval. Geraadpleegd op 5 juli 2018 Via https://www.nucleairforum.be/publicaties Nucleair Forum. (2017, 10 februari). Belgische opiniepeiling 2016 over nucleaire technologieën.

Geraadpleegd op 17 juli 2018 via https://www.nucleairforum.be/actualiteit/nieuws/belgischeopiniepeiling-2016-overnucleaire-technologieen Pidgeon, N.F., et al. (2008). Climate change or nuclear power – No thanks! A quantitative study of public perceptions and risk framing in Britain. Global Environmental Change, 18 (1), 6985.

Poortinga, W., & Pidgeon, N. (2003) Exploring the dimensionality of trust in risk regulation. Risk Analysis 23, 961–972.

Poortinga W., Pidgeon, N., & Lorenzoni, I. (2006). Public Perceptions of Nuclear Power, Climate Change and Energy Options in Britain: Summary Findings of a Survey Conducted during October and November 2005. Technical Report. University of East Anglia Centre for Environmental Risk: Norwich.

Rosa, E., & Clark, L. (1999). Historical routes to technical gridlock: nuclear technology as prototypical vehicle. Research in social problems and public policy, 7, 21-57.

Rosa, E., & Dunlop, R. (1994). Nuclear power: three decades of public opinion. Public opinion Quarterly 58(2), 295-324.

51

Schaap, G.J., & Pleijter, A.R.J. (2012). Het sensatiegehalte van voorpaginafoto's: een inhoudsanalyse van populaire en kwaliteitskranten in Nederland. Tijdschrift voor de communicatiewetenschp, 40(1), 71-86.

Scheufele, D., & Tewksbury, D. (2007). Framing, agenda setting, and priming: The evolution of three media effects models. Journal of Communication, 57(1), 9-20.

Semetko, H., & Valkenburg, P. (2000). Framing European politics: a content analysis of press and television news. European Journal of Communication, 50 (2), 93-109.

Snow, D., & Benford, R. (1988). Ideology, frame resonance, and participant mobilization.

International Social Movement Research, 1, 197–217.

Swidler, A. (1986). Culture in Action: Symbols and Strategies. American Sociological Review, 51(2), 273-286.

Van Gorp, B. (2006). Framing asiel: Indringers en slachtoffers in de pers. Leuven: Acco Van Gorp, B. (2007). Het reconstrueren van frames via inductieve inhoudsanalyse: uitgangspunten en procedures. Kwalon, 12(2), 13-18.

Van Gorp, B. (2006). The constructionist approach to framing: bringing culture back in. Journal of communication, 57(1), 60-78.

Van Gorp, B. (2005). Where is the Frame? Victims and Intruders in the Belgian Press Coverage of the Asylum Issue. European Journal of Communication, 20(4), 484-507.

Van Gorp, B., & Vercruysse, T. (2012). Frames and Counter-Frames Giving Meaning To Dementia: A Framing Analysis Of Media Content. Social Science & Medicine, 74, 12741281.

Van Impe, M. (2018). Wat ons gezegd wordt over kernenergie. Een analyse van de ideologische

52

stratgieën in het discours van de Belgsiche nucleaire lobby en regering. Tijdschrift voor criminologie, 60(2), 157-172 Van Zwieten, M., & Willems, D. (2004). Waardering van kwalitatief onderzoek. Huisarts en Wetenschap, 47(13), 38 – 43.

Walgrave, S., & Vliegenthart, R. (2010). Why are policy agendas punctuated? Friction and cascading in parliament and mass media in Belgium. Journal of European Public Policy, 17(8), 1147-1170 Wilkinson, I. (1999). News Media Discourse and the State of Public Opinion on Risk. Risk Management: An International Journal, 1(4), 21-31.

Wynne, B. (1992). Misunderstood misunderstanding: social identities and public uptake of science. Public Understanding of Science 1, 281–304.

53

7 Bijlage Bijlage A Krantenartikels geraadpleegd tussen 17 juni 2018 en 13 juli 2018 ADB. (2018, 31 maart). Belgische kerncentrales sluiten in 2025. De Morgen, p. 3.

Adriaen, D. (2018, 9 maart). Engie eist garanties als kernreactoren langer openblijven. De Tijd, p.

18.

Adriaen, D. (2018, 20 april). Kernenergie duwt EDF Luminus in het rood. De Tijd, p. 18.

ARA & DB. (2018, 11 mei). Vlaanderen vangt meer wint dan Nederland. De Morgen, p. 11.

Atoombom kan ruimterots wegstoten. (2018, 10 maart). Het Laatste Nieuws, p. 50.

Bauwens, D. (2018, 26 april). Energiezekerheid zal iets kosten. De Morgen, p. 10.

Bauwens, M., & Ribassin, S. (2018, 1 juni). Burgerinitiatieven zijn de sleutel voor een groene economie. De Morgen, p. 26.

Beirlant, B. (2018, 28 april). Rode loper ligt klaar voor Trump. De Standaard, p. 4.

Beirlant, B. (2018, 9 mei). EU vecht voor overleven Iran-deal. De Standaard, p. 2.

BELGA. (2018, 11 april). Actiegroep dient klacht in tegen Doel en Tihange. De Morgen, p. 11.

BELGA. (2018, 17 mei). De Wever trekt kernuitstap weer in twijfel. De Morgen, p. 8.

BELGA. (2018, 18 mei). De Wever bekritiseert energiebeleid. De Morgen, p. 4.

54

Bervoet, D. (2018, 31 maart). Water tussen Vlaamse partijen nog te diep over betonstop. De Tijd, p. 8.

Colijn, K. (2018, 11 mei). Macho’s dreigen met chaos. De Morgen, p. 2.

Criekemans, D. (2018, 28 april). Iran kan breuk veroorzaken tussen VS en Europa. De Tijd, p. 19.

Dan toch nog atoomkracht? (2018, 12 mei). Het Laatste Nieuws, p. 50.

DDW & RW. (2018, 28 maart). ‘Geen energiepact, geen betonstop’. De Morgen, p. 3.

DDW. (2018, 28 maart). Michel zoekt alternatieven voor energiepact. Het Laatste Nieuws, p. 1.

DDW. (2018, 17 mei). De Wever trekt kernuitstap weer in twijfel. Het Laatste Nieuws, p. 4.

Debusschere, B. (2018, 10 maart). ‘Kernfusie komt eraan’. De Morgen, p. 9.

Delbeke, K. (2018, 29 maart). Oliesjeiks worden zonnekoningen. De Standaard, p. 23.

Delbeke, K., & Eckert, M. (2018, 12 mei). Trillen van Tihange. De Standaard/ Economie, p. 4.

Depoortere, F. (2018, 24 mei). Onze opinie. Het Laatste Nieuws, p. 2.

Desmet, L. (2018, 19 mei). Nucleair harnas van Engie knelt. De Morgen, p. 3.

Devos, C. (2018, 19 maart). In de naam de vader en de zoon. De Morgen, p. 27.

De Ceulaer, J. (2018, 28 mei). ‘Louis Tobback kan mij niet afschrikken’. De Morgen, p. 8.

De Coninck, D. (2018, 10 maart). ‘Ik vrees dat we de doelgroep niet echt aan het bereiken zijn’.

De Morgen, p. 38.

De Roo, M. (2018, 21 april). Op zoek naar windenergie zonder steun. De Tijd, p. 25.

55

De Schamphelaere, J. (2018, 27 april). Luc Tack koopt elektriciteitscentrale. De Tijd, p. 3.

De Wever snoeihard voor energiebeleid. (2018, 18 mei). Het Laatste Nieuws, p. 2.

De Wever uit weer twijfels over kernuitstap. (2018, 17 mei). De Tijd, p. 5.

D’hoore, J. (2018, 13 maart). ‘Zonder Excel-bestanden geen lenteakkoord’. De Tijd, p. 3.

D’hoore, J. (2018, 3 april). En de regering, ze ploetert voor. De Tijd, p. 5.

Dierckx, L. (2018, 24 mei). Duitse regering compenseert energiebedrijven voor kernexit. De Tijd, p. 9.

Domi & mju. (2018, 2 mei). ‘Ex-Engie-mensen op kabinet-Marghem? Dat voedt speculaties’. De Standaard, p. 11.

Duitsers maken het verschil. (2019, 7 april). De Standaard/ Economie, p. 7.

Dujardin, A. (2018, 2 mei). ‘Veilige’ Russische kerncentrale vaart 8.500 kilometer ver. De Morgen, p. 11.

Dujardin, D. (2018, 3 maart). Onze opinie. Het Laatste Nieuws, p. 6.

Dujardin, D. (2018, 31 maart). Onze opinie. Het Laatste Nieuws, p. 6.

Dujardin, D., & Roelandt, A. (2018, 28 maart). Geen energiepact, geen betonstop. Het Laatste Nieuws, p. 2.

Eeckhout, B. (2018, 31 maart). Standpunt. De Morgen, p. 2.

Galle, C. (2018, 23 april). Klagen tegen kerncentrales haalt nog niet veel uit. De Morgen, p. 5.

IVDE. (2018, 8 maart). Sp.a komt met alternatief energieplan. De Morgen, p. 4.

56

IVDE. (2018, 10 maart). Regering hakt nog geen knopen door over energie of zware beroepen.

Het Laatste Nieuws, p. 13.

IVDE. (2018, 31 maart). Kerncentrales dicht in 2025, tenzij er dan te weinig stroom is. Het Laatste Nieuws, p. 6.

JME. (2018, 3 mei). Unilin en Aspiravi investeren 100 miljoen euro in groene centrale. Het Laatste Nieuws/ Leiestreek, p. 17.

KDE. (2018, 13 april). Greenpeace schiet op kernafvalplannen Niras. De Standaard, p. 24.

Kerncentrales duwen EDF Luminus in het rood. (2018, 20 april). Het Laatste Nieuws, p. 22.

Lambrix, Y. (2018, 30 maart). ‘Limburgs worden dupe Ruimteplan’. De Standaard/ Limburg, p. 28.

Meulenaere, K. (2018, 22 mei). Pax Electrabel. De Tijd, p. 14.

Minten, D. (2018, 2 maart). ‘Het Westen denkt best niet dat ik bluf’. De Standaard, p. 2.

Mulders, J-P. (2018, 12 mei). ‘Zon & wind zullen bijna alle energie leveren’. Het Laatste Nieuws, p. 50.

Osaer, K., & Voeten, S. (2018, 6 maart). Tijd voor consensus over energiebeleid. De Morgen, p.

27.

PKM. (2018, 30 mei). Infoavond rond nucleaire energie. Het Laatste Nieuws/ Waasland, p. 16.

Quoidbach, S. (2018, 12 mei). ‘Over 15 jaar is energie uit kernfusie een realiteit’. De Tijd/ Bijlage, p. 56.

Regering van aflopende zaken. (2018, 12 mei). Het Laatste Nieuws, p. 6.

Renson, I. (2018, 12 mei). Het land van de reizende zon. De Standaard, p. 28.

57

Rutten maakt breekpunt van kernuitstap. (2018, 18 mei). De Tijd, p. 3.

Scharff, C., & Adriaen, D. (2018, 18 mei). Engie wil af van risico’s Electrabel. De Tijd, p. 3.

Scharff, C., & Buxant, M. (2018, 26 mei). Regering maakt vuist tegen Engie. De Tijd, p. 1.

Segers, J. (2018, 7 maart). Onze opinie. Het Laatste Nieuws, p. 2.

Selleslagh, D. (2018, 21 april). 10 vragen & antwoorden die u helpen bij de keuze voor groene stroom. De Tijd, p. 24.

Sertyn, P. (2018, 7 april). Gereputeerde nucleaire Belg waagt zich aan schietstoelbaan. De Standaard, p. 6.

Sertyn, P. (2018, 21 april). Meer windenergie op zee naar energie-atol gekelderd. De Standaard/ Economie, p. 8.

Sertyn, P. (2018, 14 mei). Zelfs voor onze oudste gascentrales is er plots weer een toekomst. De Standaard, p. 19.

Sertyn, P. (2018, 18 mei). Fransen halen 1,6 miljard uit Electrabel. De Standaard, p. 14.

Sertyn, P. (2018, 19 mei). Michel en Engie aan tafel over Electrabel. De Standaard/ Economie, p.

2.

Steel, T., & Van De Velden, W. (2018, 31 maart). Goede Vrijdagakkoord over pensioenen en Energiepact. De Tijd, p. 8.

Tanghe, N. (2018, 27 april). Bang voor de black-out. De Standaard, p. 21.

Vanacker, L., & Van De Velden, W. (2018, 30 maart). Federale en Vlaamse regeringen draaien rondjes. De Tijd, p. 7.

Vanderstraeten, S. (2018, 12 mei). Hoger, groter, krachtiger. Het Laatste Nieuws, p. 52.

58

Van De Velden, W. (2018, 6 maart). ‘Als minister parlementsleden aanvalt, zijn haar argumenten op’. De Tijd, p. 10.

Van De Velden, W. (2018, 14 april). De nutteloze maanden van Michel. De Tijd, p. 8.

Van De Velden, W. (2018, 26 april). Subsidie voor gascentrales kost jaarlijks 345 miljoen. De Tijd, p. 8.

Van Hessche, J. (2018, 2 april). Poetin daagt NAVO uit met kernwapenshow. De Tijd, p. 5.

Van Horenbeek, J. (2018, 3 maart). Het rapport dat niemand mocht zien. De Morgen, p. 3.

Van Horenbeek, J. (2018, 3 maart). Kernuitstap doet uitstoot energiesector sterk stijgen. De Morgen, p. 5.

Van Horenbeek, J. (2018, 6 maart). Marghem komt overal mee weg. De Morgen, p. 3.

Van Horenbeek, J. (2018, 7 maart). ‘Belasting Doel vloeit terug naar nucleaire sector’. De Morgen, p. 1.

Van Horenbeek, J. (2018, 7 maart). Vloeit nucleaire taks toch terug? De Morgen, p. 7.

VBO houdt vast aan vertraagde kernuitstap. (2018, 2 maart). De Morgen, p. 25.

Vidal, K. (2018, 5 maart). Standpunt. De Morgen, p. 2.

Wauters, R. (2018, 5 maart). ‘Ben altijd transparant geweest’. De Morgen, p. 4.

Wauters, R. (2018, 18 april). De klok tikt voor Michel. De Morgen, p. 14.

Weinig fut voor resolute aanpak. (2018, 24 mei). De Morgen, p. 11.

59

Wickelmans, W. (2018, 5 maart). ‘Wat gaan we anders doen, in het donker zitten?’. De Standaard, p. 10.

Winckelmans, W. (2018, 6 maart). Marghem doet het weer knetteren. De Standaard, p. 11.

Winckelmans, W. (2018, 7 maart). ‘Amateurisme houdt energieomslag tegen’. De Standaard, p.

11.

Winckelmans, W. (2018, 8 maart). Engie praat nucleaire winst fors omlaag. De Standaard, p. 8.

Winckelmans, W. (2018, 31 maart). Kerncentrales gaan dicht (tenzij ze moeten openblijven). De Standaard, p. 6.

Winckelmans, W. (28, 4 mei). Nucleair lek in Doel is ‘stap te ver’ voor CD&V. De Standaard, p. 6.

Winckelmans, W., & Abbeloos, J-F. (2018, 1 maart). En toen kwamen alle heikele dossiers samen. De Standaard, p. 12.

60