Bouwen aan monumenten 04 2012

Nummer 4 I 2012

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

Prinsenhof Groningen Thema glas Sint Lambertuskerk Maastricht

Kathedraal Sint Bavo

Op de foto: “Exact weten we het niet, maar aangenomen wordt dat Slot Doddendael (Ewijk) stamt uit de jaren dertig van de 14e eeuw en haar naam te danken heeft aan de lisdodden die in de omgeving groeiden. De terrassen geven een prachtig zicht op het eeuwenoude Slot, de tuinen, boomgaard en slotgracht.

Maar ook binnen waan je je in vroeger tijden. De muren van de vroegere wapenkamer, het Arsenaal, zijn beschilderd met wapens door de in trompe-l’oeil gespecialiseerde schilder Willem Rutgers.

De voorwerpen zijn zo levensecht geschilderd, dat gasten ze soms van de muur willen pakken. Het hele huis is gerestaureerd met authentieke materialen. De lemen vloeren hebben we vervangen door oude plavuizen en een ingebouwde vide geeft meer ruimte.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de mensen hier graag vertoeven.”

Dhr. H.A.J.M. Braam, eigenaar van Slot Doddendael te Ewijk

D

onatus verzekert vertrouwd

Monumenten worden met veel zorg omgeven door eigenaren en beheerders. Dat is belangrijk en nodig. Net als het kiezen van de juiste verzekering. Al sinds 1852 heeft Donatus ervaring in het verzekeren van monumentale kerken en gebouwen.

Als onderlinge maatschappij werken wij zonder winstoogmerk. Wij hebben dan ook geen klanten, maar leden. Maak vrijblijvend kennis met Donatus. Onze expertise zal u verbazen en verrassen, evenals onze jaarlijkse premierestitutie.

sinds 1852

nu verkrijgbaar

bijzonder kijk- en leesboek bestellen: www.160jaardonatus.nl

www.donatus.nl tel. 073 - 5221700

Uw glas-in-lood, onze zorg !

• Glas-in-lood restauratie • Nieuw glas-in-lood • Gebrandschilderd glas-in-lood • Glassappliqué • Glasfusing • Glasmonumenten • Gast-atelier voor kunstenaars

bv Glasbewerkings Bedrijf

Brabant “GBB”

Van der Wal glas-in-lood bv

Kapitein Hatterasstraat 10 5015 BB Tilburg Tel: 013-5325110

Het Hoge 5 7251 XT Vorden Tel: 0575-555742 Van Oldebarneveldstraat 83 6828 ZN Arnhem Tel: 026-3706731

Mail: info@gbb.nl Web: www.gbb.nl

Mail: info@vanderwal-glasinlood.nl Web: www.vanderwal-glasinlood.nl

voorwoord BOUWEN AAN MONUMENTEN nummer 4

Zoals tegenwoordig veel beroepsgroepen hun belangenverenigingen kennen, zo waren er vanaf de Middeleeuwen tot eind achttiende eeuw de gilden die deze taak op zich namen. In een gilde werd kennis en ervaring uitgewisseld en werden nieuwe gildeleden opgeleid in het vak, niet zelden gebeurde dat van vader op zoon.

Zo’n nieuw lid kreeg eerst de titel gezel; met het vorderen van zijn kennis en vakmanschap en het afleggen van een proef werd hij uiteindelijk meester. In de aanloop naar en tijdens de Franse Revolutie kwam er echter een eind aan de gilden, mede vanwege hun protectionistische en monopolistische karakter. Maar goed of slecht, het voordeel van de gilden was dat er altijd voldoende ambachtsmensen waren.

Daar is tegenwoordig een tekort aan. Kiezen voor een ambacht of voor techniek wordt door veel jongeren niet als aantrekkelijk gezien. Of door hun ouders. Onterecht, want iemand met ambachtelijke vaardigheden kan zich onderscheiden met het maken van bijzondere producten. De special ‘Glas’ in deze editie van Bouwen aan Monumenten geeft er voldoende voorbeelden van. Een glazenier is als een kunstenaar met glas.

Hij of zij herstelt oude kunstwerken (vaak glas in lood) of creëert nieuwe (met allerlei moderne technieken).

Het is goed om jongeren te laten zien wat een ambacht als glazenier in de praktijk inhoudt (en waar mogelijk ook de ouders). En dat gebeurt steeds meer, niet alleen in de glaskunst. Zo zijn er bij heel wat restauratieprojecten leerlingwerkplaatsen te zien. Jonge, toekomstige ambachtsmensen die in een monumentale omgeving onder begeleiding praktijkervaring opdoen. Je zult maar in de St. Bavo Kathedraal in Haarlem aan het werk mogen gaan, een imposant gebouw en een van Nederlands grootste kerken. Gebouwd in een periode van ruim dertig jaar naar een ontwerp van Joseph Cuypers. Een kerkgebouw waarin de diverse stijlen de periode waarin de kerk is gebouwd reflecteren. In deze Bouwen aan Monumenten doen we uitgebreid verslag van een deel van dit omvangrijke restauratieproject.

Zoals we, u bent het inmiddels van ons gewend, weer diverse interessante projecten beschrijven. Waarbij het monument de ene keer zoveel mogelijk in zijn oude luister wordt hersteld, en een andere keer met respect voor het oorspronkelijke ontwerp geheel of gedeeltelijk een nieuwe bestemming krijgt (lees bijvoorbeeld het artikel over de Arminiuskerk maar eens). Dat laatste is iets wat steeds meer gebeurt. Want hoe fraai en degelijk ook, veel monumenten voldoen niet meer aan de tegenwoordige eisen. Al vragen ze wel dat ze met hetzelfde ambachtelijke vakmanschap worden herbestemd als waarmee ze ooit zijn gebouwd.

Jac Buchholz

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

www.bouwenaanmonumenten.nl Jaargang 4, nummer 4, 2012 Sinds 2009 Verschijnt 6 x per jaar ISSN: 1879-4351

Uitgever

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl W www.louwersuitgevers.nl

H.B.J.M. Louwers Wildlaan 7, 3910 Neerpelt Postbus 85 ,3900 Overpelt T +32 (0)11 605540 F +32 (0)11 605541 E info@louwersmediagroep.be W louwersmediagroep.be

Redactie

Jac Buchholz, Bert Verbeke, Jan-Kees Verschuure

08

14

Redactieadres

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl

Bladmanagement

Niek Oostendorp E n.oostendorp@louwersuitgevers.nl

Fotografie

Henriëtte Flos Bjorn Eerkes Braaksma en Roos Evert-Jan Nusselden Rijksgebouwendienst

Secretariaat

Manuela Depenbrock, Sandra Reijnders

Advertenties

Online aanleveren: http://ftp2.louwersuitgevers.nl Username: monumenten Wachtwoord: gast Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095

29

22

ABONNEMENTSPRIJS

€ 54,- per jaar excl. BTW ING 41 71 65 t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BV o.v.v. Bouwen aan Monumenten Informatie over abonnementen: T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl

8 Kathedraal St. Bavo in de steigers

ADRESWIJZINGEN

14

GeoFort:bijzondere invulling in buitengebied

VORMGEVING / ART DIRECTION

18

Voormalige ECI Fabriek nu cultuurcomplex

22

Sint Lambertuskerk Maastricht staat eindelijk stabiel

29

Monumentale boerderij Lent in z’n geheel verplaatst

32

Terugblik beurs

34

Arminius kerk Rotterdam in fases gerestaureerd

39

Nieuw ornament op pand Keizersgracht 440

Schriftelijk ten minste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert Logo Reclame- Ontwerpbureau BV Valerie Berben T +31 (0)495 450065 E info@logobv.nl

OPZEGGINGEN

Indien twee maanden voor het verstrijken van de abonnements-periode geen schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.

DOELGROEP

Abonnees, betrokken ministeries en rijksdiensten, provinciale, gemeentelijke en andere betrokken overheden, monumentenwachten, landelijke, regionale en lokale organisaties, stichtingen en instellingen m.b.t. cultureel erfgoed. Aannemers, adviesbureaus, architecten en andere betrokken marktpartijen.

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder bronvermelding. Hoewel dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op deze informatie.

inhoud 34

66 40

70 76 40

EBG-bezit Broederplein Zeist hoogwaardig heringericht

44

Thema Glas

61

Journaal

66

Derde leven voor de Gerardus Majellakerk in Amsterdam

70

Prinsenhof Groningen ‘bestaat weer’

76

Bijzondere bescherming voor Hofwegense Molen

Nummer 4 I 2012

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

PRINSENHOF GRONINGEN THEMA GLAS

78

SINT LAMBERTUSKERK MAASTRICHT

Wie Doet Wat

Op de cover Prinsenhof (foto Bjorn Eerkes)

KATHEDRAAL SINT BAVO

Compatibel herstellen Niet alleen was het voeg- en metselwerk van de Sint Bavo Kathedraal door vocht- en vorstschade behoorlijk aangetast, vorige herstelwerkzaamheden waren bovendien niet goed uitgevoerd, vertelt Hugo van Milt van Van Milt Restaurateurs. “Er waren niet de juiste technieken toegepast en niet de juiste materialen gebruikt. Dat zijn we nu gefaseerd aan het herstellen.”

Net zoals in het kerkgebouw diverse bouwstijlen terug te zien zijn, werden er bij de bouw eveneens diverse voegen metseltechnieken toegepast”, geeft Van Milt aan. “Qua metselwerk is het voor ons in ieder geval een topklus.

Er is tijdens de bouw veel aandacht besteed aan de technieken en de mortelsamenstelling en dat in ere te herstellen is voor ons een mooie uitdaging.” Een uitdaging die begon met een uitgebreide inventarisering, aldus Van Milt. Daarna was het zaak om het herstel op de juiste wijze uit te voeren. “In overleg met architect en opdrachtgever werken we aan compatibel herstel. Dat doen we vanuit onze brede kennis op het gebied van mortels en materialen. We weten dus welke mortel er bij welke steensoort moet worden gebruikt. Op die manier dragen we bij aan het voorkomen van nieuwe problemen en zorgen we ervoor dat de kerk weer een authentieke uitstraling krijgt.”

Kathedraal St. Bavo in de steigers

Make-over voor de bruid Het begon ruim tien jaar geleden met een klapperend raampje, waarna uit onderzoek al vlug naar voren kwam dat er meer aan de hand was: De St. Bavo Kathedraal in Haarlem was nodig aan restauratie toe. Na een lange en intense voorbereidingsperiode werd in 2005 een eerste stap gezet met de plebanie. Op dit moment worden de werkzaamheden aan onder andere de koepel, de transepten, een deel van de buitengevel, de versieringen binnen en aan het koor afgerond, waarna het project een volgende fase ingaat.

8

Bouwen aan monumenten

St. Bavo haarlem

de kerk overnamen. Onder Napoleon werd de vrijheid van godsdienst weer teruggebracht en dat resulteerde halverwege de negentiende eeuw in de eerste katholieke kerken. Na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie wilde ieder bisdom zich laten zien met een fraaie kathedraal. Zo ook Haarlem.

Het moest een groot, in het oog springend gebouw worden en daar was in het centrum geen plaats voor, vandaar dat het aan de rand van de stad ligt, ook nog van de stad afgekeerd vanwege de oriëntering op het oosten.”

Eggenkamp is samen met restauratiearchitect Gijsbert van Hoogevest en projectleider Louis Gerdessen van Van Hoogevest Architecten aangeschoven om over het huidige restauratieproject te vertellen. Een project waarvoor een lange adem nodig was voordat het daadwerkelijk uitgevoerd kon worden, geeft het drietal aan.

FOTO LINKS Luchtfoto kathedraal in de steigers FOTO boven Koepel na restauratie

H

et is de op een na grootste kerk van ons land, gebouwd tussen 1895 en 1930. Het gebouw werd ontworpen door Joseph Cuypers, die de lange bouwperiode laat terugkomen in de diverse stijlen die in de kerk zichtbaar zijn. Zoals de neogotiek, maar ook Moorse en neo-romaanse invloeden en voorbeelden van Jugendstil en de Berlage-stijl. Een ander opvallend aspect is de rijke en veelal symbolische wijze waarop de kerk is versierd – met werk van uiteenlopende kunstenaars, een aantal van naam en faam zoals Jan Toorop en Mari Andriessen. Niet voor niets staat in het wapen de spreuk ‘Sicut Sponsa Ornata’: getooid als een bruid.

En die bruid krijgt nu haar vroegere schoonheid terug.

Lange adem De Kathedrale Basiliek St. Bavo wordt in de volksmond ook wel de nieuwe Bavo genoemd. De reden: Haarlem heeft nog een St. Bavo. Voormalig Rijksadviseur Cultureel Erfgoed Wim Eggenkamp geeft uitleg. “De oude St. Bavo aan de Markt in het centrum van de stad was eeuwen geleden een katholieke kerk, maar dat veranderde met de Reformatie toen de katholieken ondergronds moesten en de protestanten

Gefaseerd Het begon in 2000 met een klapperend raampje tijdens een orgelconcert, waarna bleek dat er meer aan de hand was: de ramen verkeerden in slechte staat en dat was nog maar het begin. “Vanaf dat moment werden wij erbij betrokken” vertelt Gijsbert van Hoogevest. “We hebben onderzoek uitgevoerd, alle problemen in kaart gebracht en een rapport met bijbehorende begroting gemaakt.

De problemen zaten onder andere in de natuurstenen goten. Er was sprake van langdurige lekkage waardoor er via de eveneens slechte voegen veel water in de muren was gekomen. De zoutvorming die daar was ontstaan had schade aan het hele gebouw toegebracht.” “En dan begint het feitelijk”, vult Wim Eggenkamp aan, “dan moet je op zoek naar financiering, onder meer naar subsidies. Het bleek echter dat de St. Bavo Kathedraal niet op de lijsten van de Rijksdienst stond; bovendien hebben we een aantal keren zonder resultaat een aanvraag voor een kanjersubsidie ingediend.” Die gang van zaken leidde ertoe dat besloten werd de restauratie gefaseerd uit te voeren en bovendien niet te beginnen met alleen de ramen van de kerk, maar met de plebanie, die ook dringend aan restauratie toe was en meteen integraal kon worden aangepakt.

Herstellen met visie Dat was in 2005. Vervolgens werd er gekeken naar een juiste fasering en begon het traject om het noodzakelijke geld binnen te krijgen. ▼

Terug naar de bron Projectleider John van den Heuvel van Steenhouwerij Maarssen uit Utrecht noemt de werkzaamheden aan de St. Bavo Kathedraal een mooie opdracht. “Wij zijn aan de buitenzijde actief, met name bij de transepten en de koepel waar we natuursteen herstellen en vervangen.”

Het gaat daarbij om ornamenten van Franse natuursteen met zowel esthetische als constructieve functies, legt Van den Heuvel uit. Hij geeft aan dat er aan de basementen en consoles zowel inboetwerk is verricht als dat er delen zijn vernieuwd. Omdat de steen die zo’n 110 jaar geleden was gebruikt niet meer beschikbaar was, moest naar een soortgelijke steensoort worden gezocht. “We zijn bij onze zoektocht terug naar de bron gegaan, naar hetzelfde gebied als waar de oorspronkelijke natuursteen vandaan kwam en hebben daar een vrijwel identieke steen, zeg maar een zusje gevonden.”

Het werk is soms lastig, geeft Van den Heuvel aan. “We moesten bijvoorbeeld een reeks basementen vervangen, waarbij op elk twee granieten kolommen stonden. Dat betekent dat er door de aannemer een goede stempelconstructie moest worden aangebracht en dat we de blokken voorzichtig moesten vervangen. Omdat bij het plaatsen van de nieuwe baldakijnen de steiger te zwaar belast zou worden, moest die extra worden gestut.” Alle nieuwe onderdelen, aldus Van den Heuvel, zijn in de eigen steenhouwerij op ambachtelijke wijze gehakt. Hij merkt verder op dat door het goede overleg en de afstemming met de aannemer de werkzaamheden geen problemen hebben opgeleverd. “Ook het herstel van de goten behoort tot onze werkzaamheden. Momenteel zijn we bezig met de gevelplint.”

9

AMBACHTELIJK

VA K M A N S C H A P

Techniekweg 40 3542 DT Utrecht T. 030 - 24 16 790 F. 030 - 24 12 949 www.steenhouwerijmaarssen.nl mail@steenhouwerijmaarssen.nl Hagemeier adv bewonder de monumenten V5 glasspecial Bavo3.pdf

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

Basiliek Sint Bavo Haarlem Pieterskerk Leiden Kasteel De Haar Nieuwekerk Amsterdam Villa Jongerius Utrecht Hervormde Kerk Groede

R.K. Lourdeskerk Bergen op Zoom Hervormde Kerk St. Maartensdijk Gereformeerde kerk Andijk Cunerakerk Rhenen Hervormde Kerk Biervliet en vele anderen

K

Glasatelier Hagemeier bv tel +31(0)13 5360818 Hoefstraat 199 5014 NL Tilburg

fax +31(0) 13 5358655 info@glasatelierhagemeier.nl www.glasatelierhagemeier.nl

1

07-11-12

St. Bavo Naam haarlem Plaats

Gedegen vakmanschap en organisatie

“Bij het uitwerken van de fasering hebben we onder meer gelet op wat mogelijk is, dat waar we aan de slag gaan we dat ook optimaal kunnen uitvoeren”, legt Louis Gerdessen uit. “Een ander punt is dat je iets moet aanpakken vanuit een goede visie op het werk.

Dit kerkgebouw van Jos Cuypers is een jong monument met een hoge monumentwaarde voor zowel de architectuur als de inrichting. Het is van belang dat er naast bouwkundig herstel van constructieve gebreken ook zoveel mogelijk wordt gewerkt aan herstel van de betekenis van die architectuur en inrichting en dan gaat het om het terugbrengen van het oorspronkelijk kleurgebruik dat soms weg is of vervaagd en de daarmee samenhangende reiniging van de gevelopstanden in het interieur.” “In het algemeen is dit een visie die bij meerdere grote restauraties van jonge monumenten van bouwkunst consequent gehanteerd wordt” vult Gijsbert van Hoogevest aan.

“Van belang daarbij is dat er de beschikking is over een breed bouwhistorisch onderzoek zoals hier het geval is.” Ondertussen kende het binnenhalen van de noodzakelijke gelden nog steeds een moeizaam verloop, zegt Eggenkamp. Incidenteel kwam er subsidie binnen, waardoor weer bepaalde werkzaamheden konden worden uitgevoerd, maar dat zou leiden tot een verbrokkeld geheel. “Het lastige is dat zolang het Rijk niet een substantiële subsidie toekent, zo als het ware achter het project gaat staan, andere instellingen ook terughoudend zijn.” Het tij keerde echter toen het CDA in 2008 een amendement indiende om een aantal kerken een aanzienlijk subsidiebedrag toe te kennen ter financiering van restauratiewerkzaamheden. Als gevolg daarvan kwam er 3 miljoen euro rijkssubsidie beschikbaar voor het herstel van de transepten en de koepel, een werk van totaal 4.5 miljoen euro. Het gehele project is op 26 miljoen euro begroot, waarvan zo’n 10 miljoen van het Rijk komt.

“We zijn nu een aardig eind op weg en hopen dat het bedrag uiteindelijk, gelet op de marktsituatie, wat lager zal uitvallen.”

Museum Momenteel worden de werkzaamheden (zie de diverse kaders) aan koepel, transepten en koor uitgevoerd, in volgende fases komen het schip en de torens van de westbouw aan bod. Ter stimulering en instandhouding van het ambacht is de St. Bavo Kathedraal aangewezen als leerlingwerkplaats. Behalve het restauratieve werk, aldus Gijsbert van Hoogevest, wordt er ook een nieuwe ingreep in het gebouw uitgevoerd. “De ruimte onder de gewelven onder de kooromgang zijn uitgediept en in het koor is een trap naar beneden gemaakt. Daar wordt een ruimte voor de koorleden ingericht.” Wim Eggenkamp verklaart het hoe en waarom. “Willen we dit gebouw in de toekomst in stand kunnen houden en noodzakelijk onderhoud kunnen betalen, dan zullen we inkomsten moeten genereren. De kathedraal blijft uiteraard parochiekerk – de diensten gaan ook tijdens het restauratieproject door, daar zijn goede afspraken over gemaakt. Maar het is tevens een goede locatie voor muziekvoorstellingen, onder meer op koorgebied. We beschikken over vier orgels en een mooie akoestiek. Vandaar de voorziening onder het koor.

Verder hebben we besloten de grote ruimte onder de kooromgang in te richten als museum met kerkschatten. We beschikken bijvoorbeeld over allerlei spullen van Lodewijk Napoleon die hij uit Frankrijk meenam om een kapel in het Paleis op de Dam in te richten. De kathedraal leent zich prima voor een breder gebruik en zoals gezegd, zo kunnen we het in de toekomst, onder andere door entree te heffen, in goede staat houden.” ■

Jobse BV kreeg vorig jaar het verzoek om de koperen bekledingen van de koepel van de St. Bavo Kathedraal te inspecteren, vertelt bedrijfsleider Robert de Hamer. “Het bleek dat de koperbekleding dankzij de patinalaag nog in een redelijke toestand verkeerde. De zwakke schakels waren echter de verbindingen op de kruisstukken en de soldeerverbindingen.”

In overleg met de architect werd besloten om de situatie te stabiliseren en in evenwicht te brengen met de te verwachten levensduur van de koperbekleding, geeft De Hamer aan. Een andere ingreep was het inhoudelijk opnieuw solderen van de kruisverbindingen en het vervangen van de ontbrekende onderdelen. Bij nadere inspectie bleek dat de koperen bekleding naast de koepels geheel los lag op houten schenkels met een verbindingstuk aan de top. Hier werd overeengekomen de bekledingen te lichten en de gootconstructie te vervangen en verbeteren. “Kortom de goede dingen behouden met respect voor het verleden en de gemaakte fouten corrigeren”, aldus Robert de Hamer. Hij legt uit dat bij de naden van de natuurstenen goten natuurstenen opvangers zijn aangebracht die het water van de muur af laten afwateren. De constructie was echter zodanig, dat door capillaire werking het water alsnog naar binnen liep. Om dit te verhelpen worden de natuurstenen goten van een koperen voering voorzien. Verder werden er aan de leien bedekkingen herstelwerkzaamheden uitgevoerd en zijn ze deels vervangen door paarse Penrhyn leien.

Dit gecombineerd met het vervangen van de loodaansluitingen tegen de gevels zorgt weer voor een waterdichte buitenschil van de kathedraal. “Goed vakmanschap en nauw samenwerking is bij dit soort projecten de basis voor een goed resultaat”, besluit Robert de Hamer.

11

haarlem St. Bavo

Spelen met water en beton Constructiebureau De Prouw uit Bunnik is vanaf de voorbereiding betrokken bij de aanleg van een nieuwe constructie onder het koor en de kooromgang van de St. Bavo Kathedraal waar de gewelven zijn uitgediept ten behoeve van museumruimte. Directeur André de Prouw legt uit dat uit inventarisatie bleek dat de houten paalfundering onder de kerk zich nog in goede staat bevond.

“Verder hebben we gekeken naar het grondwaterniveau, mede met het oog op de ligging bij Leidsevaart.

Rekening houdend met de omgeving is besloten het grondwaterniveau minimaal te verlagen.” In samenwerking met Fugro werd vervolgens een plan opgesteld hoe om te gaan met het grondwater onder het gebouw.

Uit berekeningen en tests bleek onder meer dat het debiet van het grondwaterniveau bleek mee te vallen. “We hebben gekozen voor een vloer met opstaande randen waar het water eventueel overheen kan lopen, wat overigens statistisch gezien eenmaal per 200 jaar zal optreden.

Zo voorkomen we dat er problemen onder de fundering ontstaan.”

Vervolgens boog De Prouw zich samen met de aannemer over de wijze waarop de constructie het beste kon worden uitgevoerd, in delen of een stort in één keer?

“Doe je het in één stort, dan kan de constructie - door de cirkelvorm gevoelig voor krimp - scheuren en is dan niet meer waterdicht. Omwille van de beperking in bemalingsduur is er gekozen voor een betonstort met speciale betonsamenstelling met weinig uitdrogingskrimp.”

De Prouw: “We hebben gespeeld met water en beton. In de omgeving staan bovendien vijftien peilbuizen waarmee de situatie in de gaten wordt gehouden. Het was een complex werk, mede vanwege de vele parameters waar we mee moesten werken, maar door kennis vanuit diverse disciplines samen te voegen, zijn we tot een uitstekende oplossing gekomen.”

12

FOTO boven Leidekkerswerk dakkapellen FOTO RECHTSboven nieuw geplaatst natuursteen element in traptorenkop.

FOTO rechts Plaatsen glas-in-lood panelen

Imposant Een imposant gebouw, zegt projectleider René van de Schee van restauratiebouwbedrijf Schakel & Schrale, over de St. Bavo Kathedraal en dat geldt tevens, vindt hij, voor de steiger die nodig is voor deze fase van de werkzaamheden: 10.000 m2 en tot 65 meter hoog. “Het werk in deze fase, dat bijna is afgerond, richt zich op de koepel en transepten, zowel binnen als aan de buitenzijde. Die koepel bevond zich na honderd jaar nog in goede staat. Het koper is destijds goed aangebracht, want het bleek nauwelijks aangetast, evenals de houten onderconstructie.” Schakel & Schrale richt zich onder meer op het herstellen van de lekkende goten, vervangen van roestende ijzer en het herstellen van beschadigd metselwerk. Verder zijn alle glas-in-loodramen gereinigd, opnieuw verlood en van voorzetramen voorzien. Verder is er sprake van kapherstel en het herstel van lood- en leiwerk, metselwerkreiniging en decoratieschilderwerk. Een bijzonder onderdeel van het werk noemt Van de Schee het uitdiepen van

de gewelvenkelder onder de kooromgang. “Daar zijn de nodige specialisten bij betrokken vanwege het grondwater en de gesteldheid van de onderliggende bodem.” Hij wijst op de betonnen wanden die in de vorm van de kerk werden gestort. “Dat kon niet rechttoe rechtaan vanwege de vele hoeken en nissen.” Met het oog op de omvang en complexiteit van de kathedraal is er niet alleen sprake van veelvuldig overleg tijdens de uitvoering, maar was er ook sprake van een nauwgezette voorbereiding. “We moeten er bijvoorbeeld rekening mee houden dat de kerk tijdens de restauratie in gebruik blijft. Dat betekent onder meer pauzeren tijdens de dagelijkse, doordeweekse ochtendmis, in de kerk een speciale steigerconstructie met stofschotten aanbrengen en het begeleidingsorgel van het koor dusdanig inpakken dat het enerzijds beschermd is en anderzijds gewoon gebruikt kan worden. Het zijn slechts een paar van de uitdagingen, maar alles verloopt uitstekend dankzij een goede samenwerking en zorgvuldige communicatie.”

Wonderlijke keuzes Glasatelier Stef Hagemeier is verantwoordelijk voor de complete glas-in-loodrestauratie van de St. Bavo Kathedraal. Dat betekent onder meer verloden, het bijmaken van ontbrekende stukken, opnieuw in het lood zetten en aanbrengen van verstevigingen. Het bedrijf volgt daarbij de fasering die ook voor de algehele restauratie geldt en werkt conform het van te voren vastgestelde pakket van eisen, zegt Stef Hagemeier. “Dat is het uitgangspunt, maar tijdens zo’n traject worden ook altijd zaken besproken en eventueel bijgesteld.”

Hij vertelt dat er tevens voorzetbeglazing wordt aangebracht en dat er gezocht is naar een oplossing om de overstraling door de bovenramen te temperen. “De kathedraal kende een lange bouwperiode, tot aan de jaren dertig, de crisisperiode. Wellicht is toen voor een eenvoudigere oplossing gekozen waardoor die overstraling is ontstaan. Dat heeft echter invloed op de mystieke sfeer en dat hebben we nu hersteld.” Hagemeier wijst tot slot nog op de talrijke versieringen in de kerk en de stijlveranderingen in de loop van de bouwtijd. “Dat zie je ook in de ramen terug. Door die aanpak en een aantal wonderlijke keuzes is het een complex gebouw geworden waar veel in gebeurt.”

St. Bavo haarlem

Als laatste de steiger af Aan Jojanneke Post van Davique Sierschilderwerken de taak om samen met haar team niet alleen de bestaande decoraties van de Kathedrale Basiliek St. Bavo te restaureren maar ook de niet eerder uitgewerkte ontwerpen zichtbaar te maken. Met die werkzaamheden werd in juni 2011 aan de buitenzijde van het gebouw begonnen. “We hebben het verguldwerk aan de koepel, de lantaarn en het kruis hersteld”, vertelt Jojanneke Post. Aan de buitenzijde, geeft ze aan, is ook natuursteen ingeschilderd op vier torens en op de topgevels van de transepten.

Begin 2012 werd met de versieringen binnen begonnen en de verwachting is dat die in december nagenoeg kunnen worden afgerond. “Wij komen dan als laatste van de steigers af.” Binnen zijn allerlei beschadigingen hersteld, onder meer het sjabloneerwerk boven in de koepel en langs de gewelfbogen in de transepten.

De aangebrachte geglazuurde tegels in de koepel zijn gereinigd en dat geldt eveneens voor de ornamenten in de koepel die met gum werden schoongemaakt.

Ook de twaalf balustradehekken in de koepel zijn schoongemaakt en geschilderd in de oorspronkelijke kleuren. “De zichtzijde is voorzien van verguldwerk en palladium”. Vlak daaronder is het ‘te Deum’ aangebracht op de tekstband. De tekst is uitgevoerd in 52 cm hoge vergulde letters op een turkoois blauwe ondergrond.

Met betrekking tot het transeptorgel, dat nooit beschilderd werd, zijn tijdens vooronderzoek ontwerpen gevonden van Joseph Cuypers. Die zijn verder uitgewerkt en uitgevoerd in de sfeer van het bestaande ornamentuurwerk elders in de kerk.

Jojanneke Post: “We restaureren niet alleen, maar voeren ook werk uit die tot nog toe alleen in verschillende ontwerpen stonden. Dat vraagt om veel overleg en een uitgebreid vooronderzoek. Daarin is de rol van Judith Bohan belangrijk geweest.

Voor de uitvoering is een team van specialisten samengesteld. Vanuit dat samenspel hebben we een bijdrage geleverd aan het in ere herstellen van het bijzondere karakter van de kathedraal.”

Doordachte steigerconstructie Het in de steigers zetten van de Kathedrale Basiliek Sint Bavo vroeg om een uitvoerige voorbereiding en een doordacht ontwerp. Vanwege de omvang van het gebouw maar ook omdat de steigerconstructie grotendeels niet op het maaiveld maar op daken en tegen muren zou worden geplaatst, moest er gezocht worden naar “plekken met voldoende draagkracht”. Steigerbouwer Dejo Steigers BV uit Hoevelaken betrok Adviesbureau Dekker Engineering bij het project. Hun samenwerking resulteerde al eerder in tal van uiteenlopende grotere steigers rond gebouwen en beide organisaties weten wat er bij komt kijken. Op verzoek van de architect werd een algemeen concept gemaakt en mocht Dejo Steigers het werk uitvoeren. De steigers die er nu staan hebben betrekking op de fasen 1 en 2, waarin onder meer aan de circa 58 meter hoge koepel wordt gewerkt, zowel binnen als aan de buitenzijde. Omdat de kerk tijdens het werk in gebruik blijft, zijn er tussenvloeren op niveau en stofschotten geplaatst. Deze fasen zijn de lastigste, onder meer vanwege het werk aan de koepel. Bovendien moest er rekening gehouden worden met het feit dat meerdere partijen de steigers gebruiken voor uiteenlopende werkzaamheden. Daarom vond er zeer frequent overleg plaats tussen enerzijds de opdrachtgever en de architect én anderzijds Dejo Steigers. Een goede voorbereiding is bij zo’n complex project essentieel en bij Dejo Steigers is men zeer te spreken over het feit dat de steigerbouwer al in een vroeg stadium bij het werk werd betrokken.

ADVERTENTIES

loodgieters leidekkers koperslagers SPECIALISTEN IN SIER SCHILDERWERKEN

JOBSE bv is een landelijk werkend bedrijf dat gespecialiseerd is in het verwerken van loden, koperen en zinken bekledingen en natuursteenleien bedekkingen op o.a monumentale gebouwen alsmede nieuwbouwprojecten.

NIEUWBOUW ONDERHOUD RESTAURATIE Elektraweg 17 | 4338 PK Middelburgtelefoon 0118 612713 fax 0118 623683 | info@jobsebv.nl

12880429_Davique.indd 1

Vissersteeg 3 2841 XL Moordrecht T 0182-391169 E info@davique.nl I www.davique.nl

Bouwen aan monumenten

13

30-11-12 14:11

Herwijnen Geofort

Herbestemming liniefort aan de Linge combineert natuurwaarden met innovatie

GeoFort:

bijzondere invulling in buitengebied In de Nieuwe Hollandse Waterlinie is Staatsbosbeheer de grootste beheerder, met vijftien forten in 142 hectare natuurgebied, waaronder Fort bij de Nieuwe Steeg in de Gelderse gemeente Lingewaal. Het 3,5 hectare grote eilandfort wordt sinds de zomer van 2012 door een gelijknamige stichting geëxploiteerd als GeoFort, een educatief themapark op het gebied van cartografie en navigatie. De restauratie/herbestemming werd uitgevoerd door specialist Aannemingsbedrijf Nico de Bont.

D

e Nieuwe Hollandse Waterlinie moest West-Nederland beschermen tegen aanvallen uit het oosten, een strategie die na de Tweede Wereldoorlog niet langer houdbaar bleek. Vanaf de jaren zestig heeft het ministerie van Defensie daarom vele forten afgestoten. De overheid ziet de linie echter nog steeds als onderdeel van het nationale geheugen en de regionale identiteit, in 2004 vastgelegd in het zogeheten Linieperspectief. Het nu geheel vernieuwde Fort bij de Nieuwe Steeg ligt ten oosten van het voor het functioneren van de linie belangrijke stadje Asperen, ten zuiden van de rivier de Linge, en werd gebouwd in de jaren 1878-’80. Het door een gracht omsloten forteiland – met een doorsnede van driehonderd meter - had ooit een belangrijke hoofdfunctie: het afsluiten van de Lingedijk ter voorverdediging van de vesting Gorinchem.

Loods nieuw

14

Bouwen aan monumenten

Loods oud

Dubbele kazerne Het fort bestaat uit diverse bomvrije gebouwen, een artillerieloods, de in 2006 gereconstrueerde toegangsbrug en kazematten uit de periode 1939-’40; hieronder bevinden zich twaalf rijksmonumenten.

Het ensemble werd middels extensief grondwerk volledig gereed gemaakt voor de nieuwe functie als GeoFort. Verlaan & Bouwstra architecten maakte het restauratieontwerp; DS Landschapsarchitectuur ontwierp het landschap. Wat betreft de herbestemming van de opstallen concentreerden de werkzaamheden zich op en rond de gemetselde, dubbele kazerne – hart van de binnenactiviteiten van GeoFort - en de houten artillerieloods, nu in gebruik als horecagelegenheid. De genoemde kazerne bestaat uit twee bomvrije gebouwen die met de voorgevel naar elkaar toe staan, en door een vier meter brede doorgang worden gescheiden. “De gevels

Geofort herwijnen

Kazerne na de renovatie

‘Hout- en muurwerkaantasting bestrijden voorafgaand aan restauratie’

zijn nu verbonden door een glazen kapgevel, die exploitatie als 1 gebouw mogelijk maakt”, vertelt junior projectleider Olav Laheij van coördinerend hoofdaannemer Nico de Bont. “Het casco van dit gebouw werd zoveel mogelijk intact gelaten, maar installatietechnisch is het volledig op peil gebracht, met onder meer vloerverwarming. De artillerieloods is geheel gedemonteerd en na het aanbrengen van een kelder compleet herbouwd met gebruik van zoveel mogelijk oorspronkelijke materialen, zoals het dak, de spanten, de gevelbekleding en de pannenbedekking. De overige gebouwen op het terrein zijn voornamelijk geconsolideerd.”

Vleermuispopulatie “Het grondwerk had veel voeten in de aarde”, vervolgt Laheij. “Niet in het minst omdat er geen gas en riolering op het terrein aanwezig was. Ter ondersteuning van de exploitatie is bovendien een

compleet leidingennetwerk in en rond de gebouwen aangelegd.” Vervolgens werd het fort omgebouwd tot educatief themapark. Het fort blijft eigendom van Staatsbosbeheer, en wordt geëxploiteerd door de stichting GeoFort, dat het terrein in erfpacht heeft. Geografie-professionals Bart Bennis en Willemijn Simon van Leeuwen namen in 2005 het initiatief tot GeoFort; hun plan werd door Staatsbosbeheer geselecteerd als mogelijke bestemming.

“Deze plek onderscheidde zich toen voornamelijk door de natuurwaarden, meer specifiek de vleermuispopulatie”, vertelt Bennis. “Die heeft nog steeds een belangrijke rol in het geheel en is gemigreerd om de restauratiewerkzaamheden mogelijk te maken. Wij hebben – ook ten opzichte van omwonenden – geprobeerd zoveel mogelijk draagvlak te creëren voor dit educatieve centrum voor de geosector, die aandacht verdient en hier ook krijgt.

Wij spiegelen ons aan musea als NEMO.” ▼

Van Lierop is actief in de Benelux in de bestrijding van hout- en muurwerkaantasting door vocht, zwammen, houtworm en andere insecten. Deze in extensief gebruikte, vochtige gebouwen als forten veelvoorkomende plagen, dienen te worden bestreden alvorens de herbestemming wordt uitgevoerd, zegt Michon van Lierop van de vestiging Van Lierop Zuid.

“Daartoe hebben wij in Herwijnen - voorafgaand aan de bouwkundige werkzaamheden in februari 2011 - zowel herstelwerk als bestrijdingsmethoden toegepast, zowel in de gemetselde gebouwen B, C en J als in de houten munitieloods H. Zwambestrijding bleek de grootste noodzaak te hebben, naast het herstel van houten balkkoppen en vloerdelen. Zwammen werden bestreden door middel van injectie en besproeiing met een bestrijdingsmiddel.

Nieuwe houten gebouwdelen werden voorbehandeld, met een gecombineerd bestrijdingsmiddel tegen zwammen en insecten. Een aantal slechte balken en vloerdelen heeft de aannemer vervangen en de overige balken (einden) zijn hersteld met epoxyhars en glasvezelstaven door Van Lierop. Wij garanderen daarbij dat de kwaal voor lange tijd niet meer terugkeert.”

Bouwen aan monumenten

15

herwijnen Geofort

Munitieloods onderkelderd Hardeman Kelderbouw uit Lunteren bouwde een geheel nieuwe (funderings) kelder onder fortgebouw H, de houten munitieloods die na aanleg van de kelder in zijn geheel heropgebouwd werd.

“Wij hebben de loods niet meer in oude staat aangetroffen”, vertelt Arjan van de Bruinhorst over de werkzaamheden, die plaats hadden in oktober 2011.

“De hoofdaannemer heeft voor ons een kant-en-klaar, met trekpalen onderheid bouwterrein achtergelaten, waarin wij een betonnen kelder van ruim dertig bij acht meter hebben aangelegd, die functioneel onderdeel uitmaakt van het bovengelegen restaurant in de vernieuwde munitieloods; deze is inclusief kelderdek heropgebouwd door de hoofdaannemer. In wezen onderscheidt deze kelder zich niet van exemplaren in de reguliere woning- of utiliteitsbouw – branches waarin wij ook veel werk verzetten. Wel heeft Hardeman Kelderbouw veel ervaring met bouwen in het – vaak drassige - buitengebied.”

Loods Renovatie

‘Innovatief en duurzaam’ Uiteindelijk is het terrein ontwikkeld om ‘autarkisch’ te functioneren, met een riolering op basis van een helofytenfilter; de verwarming van de ruimten en de keuken in de loods worden aange-

stuurd door een houtkachelsysteem uitgevoerd onder leiding van Van Dorp Installaties. De uitvoerende werkzaamheden werden verricht tussen mei 2011 en juni 2012. Het fort is ‘ondernemingsklaar’ opgeleverd aan de exploitant, die zelf een woon-

ADVERTENTIE

Voor de toekomst van ons verleden.

Restauratie en herbestemming van monumenten is bij Nico de Bont in vertrouwde handen. Dat bewijzen de 90 vaklieden van ons bedrijf elke dag weer. Ook bijvoorbeeld bij de recente restauratie van Kasteel Heeze. Minutieus vakmanschap, voor de toekomst van ons verleden...

16

Bouwen aan monumenten

Aannemingsbedrijf Nico de Bont B.V.

tel. 073-518 94 80

Postbus 76

fax 073-518 94 90

5260 AB Vught

www.nicodebont.nl

Geofort herwijnen

Metselwerk opstallen grondig gereinigd

Restauratiesloop Van Rijswijk precisiesloop uit Oisterwijk wil de zorgvuldigheid die bij sloopwerkzaamheden aan monumentale objecten hoort verankeren in de branche, middels het invoeren van een normering voor restauratiesloop. “Niet in de laatste plaats omdat het aantal herbestemmingopgaven stijgt”, vertelt Ølaf Beltman. Van Rijswijk Precisiesloop komt vaak in beeld wanneer het sloopwerk ‘behouden’ dient te worden uitgevoerd. “Restauratie in combinatie met herbestemming vraagt om een kwalitatieve begeleiding door het sloopbedrijf; wij beschikken daartoe over een zeer ruime ervaring in restauratiesloop. In samenwerking met de bouwkundig hoofdaannemer zorgen wij voor het gebruiksklaar maken van gebouwen/gebouwdelen die behouden worden en/of een nieuwe bestemming krijgen. Bij het GeoFort in Herwijnen werd onder meer de houten munitieloods volledig gedemonteerd, waarbij de vrijkomende materialen, waaronder gevelspanten, voor hergebruik werden opgeslagen. Het interieur van de opnieuw in te richten bomvrije gebouwen werd behouden gestript, waarbij alleen de gedateerde gebruiksvoorzieningen zoals het sanitair werden gesloopt en verwijderd.”

Afgraven Kazerne

huis op het terrein liet bouwen. In de zomer van 2012 opende het GeoFort met een betaald gedeelte (Intelligent Doolhof en GeoExperience) en een openbaar toegankelijk deel (doe-speeltuin, 3D-café).

De natuurlijke uitstraling van het fort, in combinatie met het hoogwaardige aanbod, maakt het zowel een geschikte vrijetijdslocatie als inspirerend decor voor

Kazerne Renovatie

bedrijfsbijeenkomsten. Laheij: “De combinatie van civiele werkzaamheden, duurzame opstalrestauratie, aanleg van technische installaties en herbestemming heeft geleid tot een bijzonder eindresultaat.” Bennis, tot slot: “GeoFort heeft een innovatief en duurzaam karakter; dit is een passende bestemming voor een fort in het buitengebied.” ■

Superlook verzorgde de reiniging van de binnen- en buitengevels van de gemetselde gebouwen op het GeoFort.

De Bredase specialist in (historische) gevelreiniging, die eerder het Fort Werk aan het Spoel, Fort bij Vechten, Fort Altena, Fort Bakkerskil en Fort Hoek van Holland onder handen nam, koos in Herwijnen voor verschillende methodieken en toepassingen voor de respectievelijke binnen- en buitenruimten, vertelt eigenaar Roy Nordsiek.

“De buitenzijde van de gebouwen is afgestoomd en behandeld met een biologische, milieuvriendelijke algendoder; de gemetselde binnenruimten en gangen zijn gezandstraald of gewassen met kalk. Er zijn her en der diverse afwerkingslagen verwijderd om het oppervlak gebruiksklaar te maken. In het GeoFort was dat soms gecompliceerd vanwege de geringe doorsnede van de gangen, met een minimum van zeventig centimeter.” Superlook verrichte de werkzaamheden in het najaar van 2011. “Wij komen altijd relatief vroeg in het proces in beeld, in dit geval nadat de gebouwen vochtvrij gemaakt waren door de hoofdaannemer. Ook is in diverse ruimten de ondergrond schoongemaakt om de door andere specialisten uitgevoerde houtconservering mogelijk te maken.”

Bouwen aan monumenten

17

Roermond ECI

Fotografie: Jan van Dalen

Voormalige ECI Fabriek nu cultuurcomplex

“Niet te mooi”

Meer dan dertig jaar lag de fabriek van de NV Electro Chemische Industrie (ECI) in Roermond leeg. In die periode raakte het gebouw meer en meer vervallen. Dat er nu een eigentijds cultuurcomplex in is ondergebracht, mag gerust een klein wonder heten.

Veel functionele en kenmerkende elementen uit het verleden zijn gebleven en geven het gebouw een eigenzinnig karakter.

D

e ECI is onderdeel van de gebiedsontwikkeling Roerdelta.

In het gebied, gelegen tussen de Maas en de binnenstad van Roermond is de herbestemming van de ECI tot Cultuurfabriek de eerste stap in de realisatie van het gebied. Subsidiemogelijkheden vanuit de Rijksdienst voor Cultureel erfgoed brachten het herbestemmingsproces in 2008 in een stroomversnelling. De herbestemming werd opgepakt door SDK Vastgoed die namens de Ontwikkelingscombinatie ECI bv, een samenwerking tussen Van Pol Beheer en VolkerWessels, de regie voerde.

Door de Ontwikkelingscombinatie werd ook BOEi, vanwege haar ervaring bij soortgelijke projecten, bij de herbestemming betrokken. Voor de uitvoering van de werkzaamheden werden aannemersbedrijf Louis Scheepers en restauratieaannemer De Bonth van Hulten (beide net als SDK Vastgoed behorend tot de Volker Wessels groep) ingeschakeld. Architect Ton Kleinjans en Vincent van Vuuren van Hurenkamp Architecten & Adviseurs, werden benaderd voor het ontwerp. Beide mannen waren eveneens betrokken bij de DRU Cultuurfabriek in het Gelderse Ulft.

18

Bouwen aan monumenten

Wennen “Een soortgelijk complex”, zegt het tweetal. “We hebben die kennis en ervaring gebruikt in Roermond.” Uitgangspunt van hun ontwerp was naast het onderbrengen van nieuwe functies in het gebouw, het behouden van het oorspronkelijke karakter van de fabriek.

Die was tot de jaren zeventig in gebruik en vormt daarmee het sluitstuk van bedrijvigheid die hier al in de veertiende eeuw plaatsvond, maakt Ton Kleinjans duidelijk. “Lange tijd stonden hier molens; een molensteen uit 1850 is ook in het huidige gebouw teruggebracht.”

Maar ook op andere manieren is het – meer recente verleden – dus zichtbaar gebleven, aldus Vincent van Vuuren.

“We hebben het accent op de oude onderdelen gelegd en de nieuwe elementen daar ondergeschikt aan gemaakt. Dat betekent niet ieder scheurtje willen repareren, niet iedere oneffenheid willen wegwerken. Bedoeling was om het niet te mooi te maken.” Ton Kleinjans merkt met een glimlach op dat de aannemersbedrijven daar wel aan moesten wennen.

“Deze aanpak is niet gebruikelijk, dus ja, dan moet je vaker dan normaal in overleg om te kijken hoe je met een bepaalde situatie omgaat.”

ECI Roermond

Continu samenspel De directeuren van beide aannemersbedrijven, Tjeu Kneepkens van Louis Scheepers en Jan van Bokhoven van De Bonth van Hulten, knikken bevestigend.

De twee bedrijven hadden ieder een eigen rol in de werkzaamheden. Louis Scheepers richtte zich met name op de nieuwe elementen, De Bonth van Hulten op het restauratieve aspect. Van Bokhoven: “Er ligt weliswaar een plan, maar dat is globaal en wordt gedurende de uitvoering steeds tegen het licht gehouden.

Dan bekijk je samen of je iets kunt laten zoals het is of dat er toch een ingreep nodig is. Dat begint vaak met een aftastfase waarin iedereen zijn ideeën ventileert. Die worden vervolgens op elkaar afgestemd. Een tot in detail uitgewerkt bestek en restauratieplan lag er dus niet en dat werkt ook niet; de praktijk is toch weerbarstig.” Hij noemt als voorbeeld de in slechte staat verkerende vloeren. Die konden niet worden behouden, maar op verzoek van de architecten kwam er opnieuw een vloer in met een industrieel karakter, ook weer naar het motto ‘maak het niet te mooi’. “Maar er waren ook diverse plekken die zodanig slecht waren dat we uitvoerig herstel hebben moeten uitvoeren zoals bij de betonnen vloeren die door het fabrieksproces én de jarenlange leegstand uiteindelijk niet te redden waren.” Voor Louis Scheepers was het zaak de voor de nieuwe functie noodzakelijke elementen op een juiste manier in het gebouw aan te brengen, merkt Tjeu Kneepkens op. “Er ligt natuurlijk wel een pakket moderne regels en eisen, onder meer op het gebied van geluidsisolatie, lichtinval en veiligheid. We hebben diverse ruimten in het gebouw gerealiseerd, als dozen binnen het oorspronkelijke casco, waaronder twee filmzalen, een theaterzaal en een popzaal, de laatste geheel in nieuwbouw volgens hetzelfde systeem als in Ulft.

Het gebouw zoals het was is daar natuurlijk niet op berekend. Met de ideeën van de architecten in het achterhoofd maak je dan steeds de afweging tussen esthetiek en functionaliteit. Uiteraard in overleg met alle partijen. Het is feitelijk een continu samenspel.” ▼

Bouwen aan monumenten

19

Postbus 115 - 5250 AC Vlijmen - Telefoon 073 - 5119022 - E-mail bvh@volkerwessels.com - www.bonthvanhulten.nl Adv.ECI Cultuurfabriek Roermond 197x130 mm_november 2012.indd 1

05-12-12 08:59

ECI Roermond

Geen concessie Het feit dat de ECI Cultuurfabriek uiteindelijk tot stand is gekomen is, is mede te danken aan bijdragen van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, de Provincie Limburg, Gebiedsontwikkeling Midden-Limburg, de Gemeente Roermond, het VSB fonds en De Roerdelta Projectontwikkelingsmaatschappij. Deze partijen zorgden ervoor dat in 2010 met de restauratiewerkzaamheden kon worden begonnen. “Dan blijven we zoals gezegd bijstellen, onder andere om binnen het budget te blijven”, zegt Vincent van Vuuren.

“Zonder overigens concessies te doen aan het idee dat de ruwheid en soberheid van de fabriek te zien moet blijven”, vult Ton Kleinjans aan. “Dan formuleer je kaders en kijkt zorgvuldig naar welke materialen te gebruiken.” In de zomer van dit jaar werden de werkzaamheden afgerond en sinds 1 september is het complex in gebruik. En vormt het zo het eerste onderdeel van een plan

waarin het gebied tussen de historische binnenstad van Roermond en de Roer wordt ontwikkeld tot een nieuw woonen recreatiegebied. ■

ADVERTENTIE

Bouwen aan monumenten

21